68 — ABDÜRREZZAK KÂSÎ: Tesavvuf ve fıkh âlimidir. Tefsîr, Füsûs serhı
ve kıymetli eserleri vardır. 730 da vefât etdi.
69 — ÂBIDÎN PÂSA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: [1259] da tevellüd, 1324 [m.
1906] de vefât etdi. Fâtih câmi’i serîfi bagçesindedir. Ankara vâlîsi iken (Mesnevî)
yi serh etmisdir. 732.
70 — ADAM SMITH: Ingiliz iktisâdcısıdır. 1135 [m. 1723] de Iskoçyada tevellüd,
1214 [m. 1799] de vefât etdi. Yirmibir yasında iken Glaskow üniversitesine mantık
profesörü oldu. [m. 1759] da yazdıgı (Ahlâk duyguları teorisi) kitâbı ile devrinin
filozofları arasına girdi. [m. 1776] da nesr etdigi (Milletlerin tabî’atleri ve
zenginlikleri) kitâbında, ticâretde serbest rekâbeti ve iktisâdda liberalizmi savundu.
(Servetin kaynagı çalısmakdır. Paranın degeri, arz ve taleb üzerine kurulmusdur.
Bunlar hükûmetler tarafından zorlanamaz) dedi. 792.
71 — ADDÂS “radıyallahü anh”: Mekkede Utbe ve Seybe kâfirlerinin kölesi,
Nusaybinli nasrânî idi. Resûlullahı bir görüsde îmân etdi. 353.
72 — ÂDEM “aleyhisselâm”: Yeryüzünde yaratılan ilk insandır ve ilk Peygamberdir.
Bütün insanların babasıdır. Çesidli memleketlerden getirilen toprakları melekler
su ile çamur yapıp, insan sekline koydu. Mekke ile Tâif arasında kırk sene
yatıp (Salsâl) oldu. Pismis gibi kurudu. Önce Muhammed aleyhisselâmın nûru alnına
kondu. Sonra Muharremin onuncu Cum’a günü rûh verildi. Herseyin ismi ve
fâidesi bildirildi. Boyu ve yası kesin olarak bildirilmedi. Bir rivâyetde boyu besyüz
zrâ’ [ikiyüzelli metre] idi. Cennetden çıkınca altmıs zrâ’ oldu. Allahü teâlânın
emri ile, bütün melekler, Âdeme dogru secde etdi. Meleklerin hocası olan Iblîs,
emri dinlemedi. Secde etmedi. Kırk yasında iken (Firdevs) adındaki Cennete götürüldü.
Cennetde yâhud dahâ önce, Mekke dısında uyurken sol kaburga kemiginden,
hazret-i Havvâ yaratıldı. Allahü teâlâ, bunları nikâh etdi. Cennetde, bin sene
kadar yasayıp, yasak edilen agaçdan unutarak, önce Havvâ, sonra kendisi,
bugday yidikleri için çıkarıldılar. Âdem “aleyhisselâm”, Hindistânda, Seylân (Serendip)
adasına, Havvâ ise, Ciddeye indirildi. Ikiyüz sene aglayıp yalvardıkdan sonra,
tevbe ve düâları kabûl olup, hacca gelmesi emr olundu. Arafât ovasında, Havvâ
ile bulusdu. Kâ’beyi yapdı. Her sene hac yapdı. Arafât meydânında veyâ baska
meydânda, kıyâmete kadar gelecek çocukları, belinden zerreler hâlinde çıkdı.
(Ben sizin Rabbiniz degil miyim?) soruldu. Hepsi (Evet) dedi. Sonra, hepsi zerreler
hâline gelip, beline girdiler. Yâhud, belinden yalnız kendi çocukları çıkdı. Her
çocugun belinden, bunun çocukları çıkdı. Böylece, herkes, kendi babasından zâhir
oldu. Sonra Sâma geldiler. Burada yirmi def’a ikiz evlâdı, bir def’a da yalnız Sît
“aleyhisselâm” oldu. Neslinden kırkbin kisiyi gördü. Binbesyüz yasında iken evlâdına
Peygamber oldu. Evlâdı çesidli dil ile konusdu. Cebrâîl “aleyhisselâm”
oniki kerre gelmisdir. Oruc, her gün bir vakt nemâz, gusl abdesti emr edildi. Kitâb
gelip, fizik, kimyâ, tıb, eczâcılık, matematik bilgileri ögretildi. Süryânî, Ibrânî
ve Arabî diller ile kerpiç üstünde çok kitâb yazıldı. Hiç sakalı yok idi. Ilk sakalı
çıkan Sît aleyhisselâmdır. Çok güzel idi. Siyâh saçlı, bugday renkli idi. Havvâ da
böyle idi. Bir rivâyete göre, ikibin yasına gelince, onbir gün hasta olup, Cum’a günü
vefât etdi. Havvâ, kırk sene sonra Ciddede vefât etdi. Kabrleri, Kudüsde veyâ
Minâda mescid-i Hîfde veyâ Arafâtdadır. Hayâtlarını bildiren rivâyetler de çok
farklıdırlar. 3, 18, 26, 57, 64, 79, 80, 81, 83, 84, 95, 106, 208, 210, 265, 290, 344, 354,
355, 356, 364, 378, 379, 387, 390, 391, 440, 442, 450, 451, 482, 488, 501, 502, 507, 519,
525, 541, 544, 545, 574, 601, 679, 714, 715, 745, 801, 996, 997, 1109, 1157, 1180, 1188.
73 — ADNÂN: Resûlullahın yirmibirinci babasıdır. Alnında Resûlullahın nû-
– 1069 –
ru parlıyordu. Hicâzda bulunan arab kabîleleri hep bunun soyundandır. Resûlullahın
bundan önceki dedelerinin adı kesin olarak belli degildir. Abdüllah ibni Abbâs
buyurdu ki, (Adnân ile Ismâ’îl “aleyhisselâm” arasında otuz baba vardır. Fekat,
kimler oldukları belli degildir). 390, 1157.
74 — AHMED ÂSIM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ayntablıdır. Seyyiddir. 1235
[m. 1820] de Istanbulda vefât etdi. Üsküdârda Nûh kuyusundadır. Fîrûzâbâdînin
arabî (Kâmûs) ve fârisî (Burhân-ı kâtı’) lügat kitâblarını türkceye terceme, (Emâlî
kasîdesi)ni türkce serh etmisdir. Üçü de basılmısdır. 699, 759, 760, 1007.
75 — AHMED BABA: Hurûfî babalarındandır. Samatyada hurûfî seyhi olan
Halîl babanın çömezi idi. Merdiven köyündeki tekkeyi kurmusdur. 501.
76 — AHMED-I BEDEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Alî efendidir. Serîflerdendir.
596 [m. 1199] da Fasda tevellüd, 675 [m. 1276] de Mısrda Tantada vefât
etdi. Yüzüne peçe örterdi. (Câmi’u kerâmât-il-evliyâ)da diyor ki, (Ahmed
Bedevî, hem seyyiddir, hem serîfdir. Mısrdaki Evliyâ arasında, imâm-ı Sâfi’îden
sonra en üstünü Ahmed-i Bedevîdir. Ondan sonra seyyidet Nefîsedir. Sonra Serefeddîn-
i Kürdî, sonra Abdüllah Menûfî Sâzilîdir.) (Mir’ât-ı Medîne)de diyor ki,
(Kutb-i rabbânî seyyid Ahmed Bedevî hazretlerinin vefâtından altmısbes sene sonra,
Tantadaki türbesinin bulundugu câmi’i serîfde her sene, Rebî’ulevvel ayının birinci
Cum’a gecesi mevlid okumak âdet olmusdur. Bu mevlide her memleketden
binlerce âlim, Velî toplanır. Bir hafta sürer. Imâm-ı Bedevî, seyh Berînin, bu da
Alî bin Nu’aym Bagdâdînin, bu da seyyid Ahmed Rıfâ’înin halîfesidir.) Allahü teâlâ,
Evliyâsının kimine az, kimine çok kerâmet vermisdir. Ahmed Bedevî hazretlerine,
vefâtından sonra da çok kerâmet vermisdir. 331, 909, 1010.
77 — AHMED-I BEZZÂR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Amrdır. Hadîs
âlimlerindendir. 292 [m. 905] de Remle kasabasında vefât etdi. (Müsned) kitâbı
meshûrdur. 340, 424.
78 — AHMED BIN ABDÜLLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Nu’aym Isfehânî
adı ile meshûrdur. Sâfi’îdir. Hadîs âlimidir. 336 [m. 948] da tevellüd, 430 [m.
1039] da vefât etdi. Kıymetli kitâbları vardır. (Hilye-tül-Evliyâ)sı Beyrutda, (Mekteb-
üt-ticârî) tarafından ve Berlinde basılmısdır. 70, 208, 786, 891, 1014.
79 — AHMED BIN ATÂULLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sekizyüzdoksanaltıncı
[896] sırada Tâcüddîn-i Iskenderî ismine bakınız!
80 — AHMED BIN HANBEL “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hanbelî mezhebinin
reîsidir. Dedesi Hanbeldir. 164 senesinde Bagdâdda tevellüd, 241 [m. 855] de
orada vefât etdi. Üçyüzbinden fazla hadîs ezberlemisdi. Imâm-ı Sâfi’înin talebesidir.
Hâl tercemesini, Beyhekî ve Ibni Cevzî ve baska âlimler yazmıslardır. (El-
Müsned) hadîs kitâbında otuzbin hadîs-i serîf vardır. Mu’tezile fırkası ile çok
mücâdele ve onları rezîl etdigi için, Me’mûn tarafından habs edildi. 50, 211, 415,
424, 458, 476, 567, 581, 582, 609, 629, 643, 686, 788, 842, 881, 992, 993, 1008, 1184.
Ahmed bin Muhammed Nâtıfî Taberî baska olup, 446 da vefât etmisdir.
81 — AHMED CÂMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebül-Hasen Ahmed bin
Alî Nâmıkî Câmî, büyük âlim ve büyük velîdir. Eshâb-ı kirâmdan Cerîr bin Abdüllah
soyundandır. Cerîr “radıyallahü anh”, Resûlullah “sallallahü aleyhi ve
sellem” vefât edecegi sene îmân etmisdi. Çok güzel, boylu idi. Ahmed Câmînin
otuzdokuz oglu vardı. Ölünce, ondördü kaldı. Hepsi de derin âlim ve âmil ve kâmil
idi. Çok kitâb yazmıslardı. [441] de tevellüd ve 536 [m. 1142] da vefât etdi. Altıyüzbin
kimsenin îmâna gelmesine sebeb oldu. (Miftâh-un-necât) ve (Üns-üt-tâibîn)
kitâbları basılmısdır. (Miftâh-un-necât) kitâbı, Hakîkat Kitâbevi tarafından
yeniden basılmısdır. 61, 419, 1197.
82 — AHMED DAHLÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Seyyid Zey-
– 1070 –
nî Dahlân, Mekkenin müftîsi ve reîs-ül-ulemâsı ve Sâfi’î seyh-ul-hutebâsı idi. 1231
[m. 1816] de Mekkede tevellüd, 1304 [m. 1886] de Medînede vefât etdi. Birçok eserleri
olup (Hulâsa-tül-kelâm fî beyân-i umerâ-i beled-il-harâm), (Firredd-i alelvehhâbiyye-
ti-etbâ-ı mezheb-i Ibni Teymiyye) ve (Ed-Dürer-üs-seniyye firredd-i
alel-vehhâbiyye) kitâblarında vehhâbîlerin, yanlıs yolda olduklarını âyet-i kerîme
ve hadîs-i serîflerle göstermekdedir. (Hulâsa-tül-kelâm)ın ikinci cüz’ü ve (Ed-
Dürer-üs-seniyye) ve (El-Fütûhât-ül-Islâmiyye) kitâbının bir parçası olan (Fitne)
ismlerindeki eserleri Hakîkat Kitâbevi tarafından ofset yolu ile basdırılmıslardır.
Hindli Muhammed Besîr bin Bedreddîn, (Sıyânet-ül insân) kitâbında, Ahmed
Dahlâna reddiyye yazdı ise de, mevlânâ Abdülhay bin Abdülhalîm Lüknevî, Besîri
rezîl etmisdir. Abdülhay Lüknevî binüçyüzdört, Besîr binüçyüzyirmiüç 1323 [m.
1905] senelerinde vefât etdi. 450, 453, 454, 458, 460, 595.
83 — AHMED HAMEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Muhammed
Mekkîdir. Seyyiddir. Hanefî fıkh âlimidir. Mısrda müderris [profesör] idi. 1098 [m.
1686] de vefât etdi. Çok sayıda kitâb yazmısdır. (Uyûn-ül-besâir) ismindeki (Esbâh)
serhi ve (Nefehât-ül-kurb vel-ittisâl bi-isbâtittesarrufi li-evliyâ ba’del-intikal)
kitâbları çok kıymetlidir. 245, 250, 388, 443, 460, 623, 629, 738, 779.
84 — AHMED HÂN-I “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Islâm halîfelerinin yetmisdokuzuncusu
ve Osmânlı pâdisâhlarının ondördüncüsüdür. Binoniki 1012 [m.
1603] de halîfe oldu. 1026 [m. 1617] da, yirmisekiz yasında vefât etdi. Nemçe ile ya’nî
Avusturya ile ve Îrânla ve Celâlî eskıyâsı ile harb edip gâlib geldi. Akllı ve iyi idâreli
idi. Devlet idâresindeki basarılarında zevcesi Mâhpeyker sultânın çok yardımı
olmusdur. At meydânında, sultân Ahmed Câmi’ini, mekteb ve imâretini yapdırmısdır.
Câmi’in altı minâresi, dördünde üçer olmak üzere, onaltı serefesi vardır.
Iki kerre Edirneye, bir kerre de Bursaya seyâhat etdi. Câmi’ yanındaki türbededir.
Beytullahın ve Hucre-i se’âdetin perdeleri Mısrda dokunurdu. Ahmed
hân, Istanbulda dokutup saygı ile göndermisdir. 1119, 1125, 1128, 1132, 1135,
1144, 1150, 1158.
85 — AHMED HÂN-III “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Islâm halîfelerinin seksensekizinci
ve Osmânlı pâdisâhlarının yirmiüçüncüsüdür. [1084] de tevellüd, 1149 [m.
1736] da vefât etdi. Turhân sultân türbesindedir. 1115 [m. 1703] de cülûs edip, 1143
[m. 1730] de hal’ edildi. Isveç kralı onikinci Sarl, ruslara maglûb olarak, Ahmed
hâna sıgınmısdır. Bunun üzerine baslıyan Osmânlı-Rus harbinde ruslar bozguna
ugramıs, büyük Petro, zor kurtulmusdur.
Üçüncü Ahmed hânın ve ikinci Mustafâ hânın vâlideleri (Gülnûs Emetullah)
sultân, 1109 [m. 1696] da (Galata yeni câmi’) demekle meshûr (Vâlide câmi’i)ni
yapdırdı. Üsküdârda (Yeni vâlide câmi’i), vâlide sultân için, 1120 [m. 1707] senesinde,
Ahmed hân tarafından yapdırılmısdır. Bu vâlide sultân 1127 [m. 1714] de,
Edirnede vefât etdi. Üsküdâra getirilip, câmi’i önüne defn edildi. Ahmed hânın kızı
Zeyneb sultân Gülhâne parkı karsısındaki mescidi yapdırdı. 1062, 1092, 1099,
1100, 1119, 1123, 1126, 1153, 1184, 1191.
86 — AHMED IBNI KEMÂL “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Semseddîn Ahmed
efendi, Süleymân efendinin ogludur. Dedesi, Kemâl pâsadır. Kânûnî sultân
Süleymân hân zemânında, 932 [m. 1526] den 940 [m. 1534] senesine kadar Osmânlıların
dokuzuncu seyh-ul-islâmı idi. Cinnîlere de fetvâ verirdi. Bunun için (Müfti-
yüs-sekaleyn) adı ile meshûr oldu. Edirnelidir. Istanbulda Edirnekapı mezârlıgındadır.
Bugaz köprüsünün çevre yolu yapılırken, etrâfındaki kabrler nakl
edilmis, kendi kabri, on metre kadar geri alınmısdır. Tefsîr, hadîs ve fıkhda derin
âlim idi. Çok kitâb yazdı. Fetvâları ve arabîden fârisîye lügat kitâbı ve (El-münîre)
si ve (Hadîs-i erba’în) serhi çok kıymetlidir. 940 [m. 1534] da vefât etdi. 234, 286,
365, 444, 476, 698, 728, 908, 1014, 1164.
– 1071 –
87 — AHMED KÂDIYÂNÎ: Hindistânda Pençabda, 1296 [m. 1879] da, ingilizlerin
yardımı ile, (Kâdıyâniyye) veyâ (Ahmediyye) adında yeni bir din kurdu. Peygamber
oldugunu söyledi. Istanbulda ofset baskısı yapılan (El-mütenebbî) kitâbında
uzun bilgi vardır. 1326 [m. 1908] de öldü. 484, 485, 486.
88 — AHMED NA’ÎM EFENDI: Mustafâ Zihnî pâsanın ogludur. Babanzâde
adı ile meshûrdur. 1290 [m. 1872] da tevellüd, 14 Agustos 1352 [m. 1934] de kalb
sektesinden vefât etdi. Edirnekapıdadır. Galataserây Lisesinde ve mülkiyye mektebinde
okudu. Orta boylu, sakallı idi. Galataserâyda ders verdi. Felsefe üzerinde
fransızcadan tercemeler yapdı. 1346 [m. 1928] da (Buhârî hulâsası)nı terceme
ve iki cildini nesr etdi. Dâr-ül-fünûnda yirmiiki sene profesörlük yapdı. 1351 [m.
1933] de dârülfünûn lâgv edilince, kıymeti bilinmiyerek açıkda bırakıldı. Tâm ve
hâlis müslimân idi. Arabî ve fransızca iyi bilirdi. Felsefe âlimi idi. Tevfik Fikretle
Abdüllah Cevdetin islâm düsmanlıklarını hiç begenmezdi. Kuru mütercim degil,
mütefekkirdi. Tevfik Fikret için (Ma’nevî en büyük destekden mahrûm, bedbaht,
ölmege mahkûm bir kimsedir) derdi. Garb felesoflarından iki üç kimseden
baska hiçbir felesofun ulûhiyyeti inkâr etmedigini söylerdi. Fikretin niçin dalâlete
düsdügüne sasardı. Onu felsefede olgunlasmamıs sayardı. Na’îm begin eserleri:
(Ahlâk-ı islâmiyye esâsları), (Buhârî tercemesi), (Da’vâ-yı kavmiyyet), (Felsefe
dersleri), Nevevînin (Hadîs-i erba’în) i tercemesi, (Ilm-ün-nefs) [psikoloji],
(Mantık), (Temrînât) ve sâiredir. 422.
89 — AHMED RIFÂ’Î “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebül Abbâs Ahmed bin Ebül
Hüseyn Alî, seyyiddir. Evliyânın büyüklerindendir. Basra civârında [512] de tevellüd,
578 [m. 1183] de Mısrda vefât etdi. Sâfi’î idi. Türbesi ve mescidi, ikinci Abdülhamîd
hân tarafından ta’mîr edilmisdir. 909, 1070, 1093.
90 — AHMED SA’ÎD-I FÂRÛKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed Sa’îd ibni
Ebî Sa’îd bin Safî bin Azîz bin Muhammed Îsâ bin muhtesib-ül-ümme seyh Seyfeddîn-
i Fârûkî Serhendî “rahmetullahi aleyhim”, hicretin [1217] senesinde Hindistânda
Rampur sehrinde tevellüd ve 1277 [m. 1861] de Medîne-i münevverede
vefât etdi. Bakî’ kabristânında, Osmân “radıyallahü anh” türbesi yanındadır.
Ahmed Sa’îd hazretlerinin üç oglu vardı. Birinci Muhammed Mazher, binikiyüzkırksekiz
[1248] de tevellüd ve 1301 [m. 1884] de Medîne-i münevverede vefât etdi.
Babasının yanındadır. 1277 senesinde yazdıgı (Makâmât-ı sa’îdiyye) kitâbı
fârisî olup, babası Ahmed Sa’îdin ve mürsidlerinin “kuddise sirruhüm” hâllerini
ve yüksek makâmlarını bildirmekdedir. Kitâb 1281 de Delhîde basdırılmısdır.
Imâm-ı Rabbânîyi bildiren risâlesi (Hak Sözün Vesîkaları) kitâbında basılmısdır.
Mekkede seyyid Fehîm Efendi ile sohbet eylemisdir.
Ikinci oglu mevlânâ Ebüsse’âdet Muhammed Ömer, binikiyüzkırkdört [1244]
de tevellüd ve binikiyüzdoksansekiz 1298 [m. 1881] de Rampurda vefât etdi. Oglu
Ebülhayrın mürsidi idi. Ebülhayr, binüçyüzkırkbir [1341] de Delhîde vefât etdi.
Kabri, Abdüllah-i Dehlevî dergâhında, dedesi Ebû Sa’îdin yanındadır. Mermerden
tabut seklindeki dört kabr, mermerden pek san’atli dört dıvâr içinde ve Dergâhın
ortasındadırlar. Ebülhayrın oglu Ebül-Hasen Zeyd-i Fârûkî, 1324 [m. 1906]
senesinde, Delhîde Abdüllah-i Dehlevî dergâhında tevellüd etdi. Bu dergâhda vefât
etdi. 1391 [m. 1971] Sa’bân ayında Delhîyi ziyâretimde, sohbeti ile iki def’a sereflendim.
1376 [m. 1957] da basdırmıs oldugu fârisî (Menâhic-üs-seyr) kitâbını bu
fakîre hediyye etdi. Câmi’ul-ezherde okudugunu, Mısrda seyh-ül-islâm Mustafâ
Sabrî efendi ile çok sohbet etdigini de söyledi. 1394 [m. 1974] de, Kandihârda basdırdıgı,
fârisî (Makâmât-i ahyâr) kitâbında dedelerini uzun anlatmakdadır. Zeyd
efendi, kitâbında diyor ki, babam, Peygamberimizi rü’yâda görmüs. Çok üzüntülü
imis, sebebini sormus. (Türkler benim halîfemi bugün makâmından ayırdılar.
Bunun cezâsını çok acı çekeceklerdir) buyurmus.
– 1072 –
Üçüncü oglu Mevlânâ Abdürresîd, binikiyüzotuzyedi [1237] de Lucknowda
tevellüd ve binikiyüzseksenyedi 1287 [m. 1870] de Mekke-i mükerremede vefât etdi.
Bu da, oglu Sâh Muhammed Ma’sûm-i Ömerînin mürsidi idi. Muhammed
Ma’sûm [1263] de Abdüllah-i Dehlevî hazretlerinin tekkesinde tevellüd etdi.
1274 [m. 1858] de Ingilizler Delhîde büyük fitne çıkardı. Sultân ikinci Behâdır sâhı,
iki zevcesi ve iki oglu ile Kalkuteye götürüp habs etdiler. Hindistânın her tarafında
müslimânlar sehîd edildi. Müslimânlar, Medîne-i münevvereye hicret etdi.
[1290] da Hindistâna döndü. Otuzüç sene sonra akrabâ ve talebesinden altmıs
kisi ile [1323] de Medîneye döndü. Burada Imâm-ı Rabbânî hazretlerinin (Mebde’
ve me’âd) kitâbını arabîye terceme etdi ve çok kitâb yazdı. Bunlardan (Ahsenül-
kelâm fî-isbât-i mevlid-i vel-kıyâm) kitâbı, Hindistânın Urdu dilinde olup,
vehhâbîleri red ve rezîl etmekdedir. Hindistânda basılmıs ve arabîye terceme
edilmisdir. (Es-sebe’ul-esrâr fî medâric-il-ahyâr) kitâbı, tesavvufu çok açık anlatmakdadır.
Urdu dilindedir. Oglu Muhammed Abdülkâdir Medenî tarafından
[1329] da arabîye terceme edilmis, 1331 [m. 1913] de Istanbulda basılmısdır. Ikinci
oglu seyh Ebülfeyz Muhammed Abdürrahmânın kitâbın basına yazdıgı takrîz
çok istifâdelidir. Mütercim, önsözünde buyuruyor ki, (Sâh Veliyyullah muhaddis
Ahmed-i Dehlevî (Mukaddeme-tüs-seniyye fî isbât-i mezheb-is-sünniyye) kitâbında,
Imâm-ı Rabbânîyi uzun övmekde ve mü’minler onu sever, münâfıklar, sakîler
ise kötüler demekdedir). Sâh Muhammed Ma’sûm, 1341 [m. 1923] de Mekke-i mükerremede
vefât etdi.
Ahmed Sa’îd-i Serhendî, babası ile birlikde Abdüllah-ı Dehlevî hazretlerinin sohbetinde
bulunup, on yasına varmadan tarîkat-i Naksibendiyyeye intisâb etdi. Onbes
yasına kadar bu sohbetde kemâle geldi. Abdüllah-i Dehlevî hazretleri evlenmemis
idi. Bunu ogulluga kabûl buyurdu. Hilâfet-i mutlaka ile sereflendirdi. Çok
Velî yetisdirdi. Çok kitâb yazdı. (El-hakk-ul-mübîn fî-redd-i alelvehhâbîn) kitâbı
vehhâbîlere cevâb vermekdedir. (Mektûbât-i Ahmediyye)si çok kıymetlidir. (Tahkîk-
ul-hakkılmübîn) kitâbı 1386 senesinde Karaside basılmıs olup, (Mesâil-i erba’în)
e cevâb vermekdedir. 455, 459, 1004, 1095, 1146.
91 — AHMED-I YEKDEST “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dokuzyüzaltmıssekizinci
[968] sırada, Yekdest ismine bakınız!
92 — AHMED-I ZERRÛK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sihâb-üd-dîn Ahmed bin
Ahmed Fâsî, 846 [m. 1442] da Trablus-garbda tevellüd, 899 [m. 1493] da orada vefât
etdi. Mâlikî fıkh âlimi ve tesavvuf büyüklerindendir. Çok sayıda kıymetli eserleri
vardır. (Serh-ı hizb-il-bahr) ve (Kavâ-id-üttarîka fil-cem’-i beynesserî’at-i velhakîka)
ve (Kavâid-üt-tesavvuf) kitâbları meshûrdur. Sonuncusu büyük olup,
Mısrda basılmısdır. 50, 456, 458, 627, 1187.
93 — AHMED-I ZEYNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seksenikinci [82] sayıda
Ahmed Dahlân ismine bakınız!
94 — ÂISE “radıyallahü anhâ”: Resûlullahın zevce-i mutahherasıdır. Ebû
Bekr-i Sıddîkın kızıdır. Çok akllı, zekî, âlime, edîbe ve afîfe ve sâliha idi. Hâfızası
pek kuvvetli oldugu için, Eshâb-ı kirâm, birçok seyleri ondan sorup ögrenirdi.
Âyet-i kerîme ile medh edildi. Ictihâdı hazret-i Alîye uymadıgı için, Deve vak’asında
hazret-i Alî ile harb eden Eshâb-ı kirâm ile birlikde idi. Hazret-i Alî sehîd edilince
pek üzüldü. Sî’îler kendisine çok iftirâ ediyor. Hazret-i Alîyi sevmezdi diyorlar.
Hâlbuki (Alîyi sevmek îmândandır) hadîs-i serîfini, hazret-i Âise haber verdi.
Böylece, onu sevdigini ve herkesin de sevmesi lâzım geldigini bildirdi. Hicretden
sekiz sene önce tevellüd, üç sene evvel nikâh ve ikinci yıl Sevvâl ayında zifâf,
57 [m. 676] senesinde Medînede vefâtı vâkı’ oldu. 60, 349, 380, 381, 382, 398, 457,
473, 503, 574, 601, 643, 646, 695, 730, 740, 784, 952, 1022, 1066, 1068, 1077, 1169,
1197, 1198.
– 1073 – Se’âdet-i Ebediyye 3-F:68
95 — ÂISE HANIM: Hüseyn Hilmi Isıkın vâlidesidir. 1374 [m. 1954] de vefât
etdi. Ankarada Baglûmdadır.
96 — AKKERMÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Mustafâ
1174 [m. 1760] de Mekke-i mükerremede kâdî iken vefât etdi. Akkermân, Karadeniz
sâhilinde Dinyester nehri yakınındadır. Çok kitâb yazdı. 698, 701.
97 — AKRIME (yâhud Ikrime) “radıyallahü anh”: Resûlullahın en büyük
düsmanı olan Ebû Cehlin ogludur. Önceden, babası gibi düsman idi. Mekke feth
edildigi gün öldürülmesi emr olunan sekiz erkek ile dört kadından biri idi. Gemiye
binip Yemene kaçdı. Yolda fırtına çıkıp gemi batıyordu. (Kurtulursak, Resûlullahın
ayaklarına kapanacagım) diye niyyet etdi. Kurtuldular. Yemende müslimân
oldu. Zevcesi ve amcasının kızı olan Ümm-ül-Hakîm bint-il Hâris dahâ önce
müslimân olmusdu. Medînede onun için emân aldı. Yemene gidip, (Insanların
en halîmi ve kerîmi olan zât tarafından sana emân getirdim) dedi. Müslimân oldukdan
sonra, Eshâb-ı kirâmın kahramânlarından oldu. Ummanda, Yemende cihâd
edip, 13 [m. 634] senesinde, Yermük muhârebesinde sehîd oldu. 383, 1090.
98 — AKSEMSEDDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Hamza, Sihâbüddîn-
i Sühreverdî neslindendir. Sâmda tevellüd etmisdir. Hâcı Bayram-ı velînin
halîfesi olup, Göynükde yerlesdi. Istanbulun fethinde bulunup, hazret-i Hâlidin
kabrini kesf etdi. 864 [m. 1460] de Göynükde, ya’nî Torbalıda vefât etdi. (Risâlet-
ün-nûriyye) ve (Maddet-ül-hayât) kitâbları vardır. Istanbulda, Hırka-i serîf
câmi’i civârında mescidi ve sübyan mektebi ve mahallesi vardır. 1092.
99 — ALÂÜDDEVLE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Rükneddîn Ahmed, Semnân
pâdisâhının ogludur. Tesavvufa intisâb etdi. Kübreviyye tarîkatinde kemâle
geldi. 659 [m. 1260] da Semnânda tevellüd, 736 [m. 1335] senesinde vefât etdi. Sofî
Âbâd sehrindedir. 112, 768, 936, 1016, 1076. [(Mesmû’ât)da sahîfe 110.]
100 — ALÂ’ÜDDÎN-I ATTÂR: Muhammed bin Muhammed Buhârî, Muhammed
Behâ-üddîn-i Buhârî hazretlerinin dâmâdı ve talebesi idi. Zemânının
kutb-i irsâdı idi. Buhâranın Caganyân nâhiyesinde sekizyüziki 802 [m. 1400] de vefât
etdi.(Evliyânın kabrlerini ziyâret etmenin te’sîri çokdur. Rûhlarına teveccüh
etmek dahâ fâidelidir) buyururdu. Abdülganî Nablüsînin, bunun mubârek rûhundan
çok feyz aldıgı (Irgâmül-merîd) de yazılıdır. Büyük âlim Seyyid Serîf-i Cürcânî
diyor ki, (Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin sohbetine kavusunca, Rabbimi tanıyabildim).
458, 480, 969, 1061, 1098, 1137, 1163, 1171, 1185, 1190.
101 — ALÂ’ÜDDÎN-I BAGDÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî bin Muhammed,
Sâfi’î fıkh ve tefsîr âlimidir. [678] de Bagdâdda tevellüd, 741 [m. 1340] senesinde
Halebde vefât etdi. (Hâzin) tefsîrini yazmısdır. 418.
102 — ALÂ’ÜDDÎN-I HASKEFÎ: Muhammed bin Alî, [1021] de Haskefde tevellüd,
1088 [m. 1677] de vefât etdi. Sâm müftîsi idi. (Dürr-ül-muhtâr) kitâbına Ibni
Âbidîn, Burhâneddîn Ibrâhîm bin Mustafâ Halebî ve Ahmed Tahtâvî hâsiyeler
yapmıslardır. 292, 299, 318, 392, 612, 723, 855, 872, 1010, 1020, 1025, 1109.
103 — ALB ARSLAN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Dâvüd 425
[m. 1033] de tevellüd etdi. Selçûkî sultânlarının ikincisidir. 455 [m. 1063] de amcası
Tugrul beg vefât edince, tahta çıkdı. Istanbul imperatoru Diyojenin ordusunu Malazgirdde
[463] hicrî, [1071] mîlâdî yılında maglûb etdi. Rey sehrindeki Selçûkî devleti,
429 [m. 1037] dan 590 [m. 1193] senesine kadar devâm etdi. Konyadaki Selçûkîler
477 [m. 1083] den 699 [m. 1299] a kadar devâm etdi. 533, 1107, 1134, 1157.
104 — ALEKSANDRUS: Mîlâdın [325]. ci senesinde büyük Kostantinin Iznikde
topladıgı üçyüzonsekiz papasın baskanı idi. Iskenderiyye patrîki idi. [Bu ism,
(Fâideli Bilgiler) kitâbındadır.]
105 — ÂLEMGÎR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Evrenkzîb, Sâhcihâ-
– 1074 –
nın üçüncü oglu olup, 1028 [m. 1619] de tevellüd ve 1118 [m. 1707] de vefât etdi. Birinci
oglu Dârâ Sekve çok âlim ve kâdirî idi. (Hasenât-ül-ebrâr) kitâbında islâmiyyeti
Hindû dîni ile birlesdirdigi için, 1069 [m. 1658] da Evrenkzîb tarafından i’dâm
edildi. Fârisî (Sefînet-ül-Evliyâ) kitâbı (Pisâver)de basılmısdır. Âlemgîr, 1068 [m.
1657] de babasını habs edip, tahta çıkdı. Çok müttekî ve âlimleri severdi. Berehmenlerle
ve sî’îlerle mücâdele etdi. Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî ve oglu Muhammed
Seyf-üd-dîn hazretlerinden feyz aldı. Elli sene adâletle hükm sürdü. Seyh Nizâm Muînüddîn-
i Naksibendî baskanlıgındaki bir hey’ete, Hanefî mezhebi üzerine (Fetâvâ-
i hindiyye) adındaki çok kıymetli fetvâ kitâbını hâzırlatdı. Binüçyüzon 1310 [m.
1891] da Mısrda basılmıs, 1393 [m. 1972] de üçüncü baskısı yapılmısdır. Daken sehrlerini
de ele geçirdi. Ölünce, yerine oglu birinci Sâh-ı âlem Behâdır tahta çıkdı.
106 — ALÎ “radıyallahü anh”: Resûlullahın amcası olan Ebû Tâlibin oglu idi.
Islâm halîfelerinin ve Cennetle müjdelenen on kisinin dördüncüsüdür. Resûlullahın
dâmâdıdır. Ehl-i beytin birincisidir. Hicretden yirmiüç yıl önce Mekkede tevellüd
etdi. On yasında iken îmân etdi. Bütün gazâlarda kahramânlıklar gösterdi.
Yalnız Uhudda onaltı yerinden yaralandı. Otuzbes [35] senesinin Zilhicce ayında
halîfe oldu. 40 [m. 660] da, Ramezân-ı serîf ayı onyedinci Cum’a günü sabâh nemâzına
giderken Abdürrahmân ibni Mülcem isminde bir hâricî tarafından kılıncla
alnına vurularak sehîd edildi. Kûfede ya’nî Necef denilen yerde medfûndur. Bugday
benizli, uzun gerdanlı, güler yüzlü, iri ve siyâh gözlü, genis gögüslü, iri yapılı
idi. Sakalı sık idi. Muhârebe zemânlarında uzatırdı ve omuzlarına kadar yayılırdı.
Son zemânlarda saçı ve sakalı pamuk gibi beyâz olmusdu. Evliyânın büyügü,
Vilâyet yolunun reîsidir. Her tarîkatde herkese Vilâyetin feyzleri ve ma’rifetleri
hazret-i Alîden gelmekdedir. 18, 27, 59, 60, 61, 62, 85, 98, 109, 114, 258, 278, 281,
311, 328, 356, 357, 367, 381, 384, 388, 390, 392, 393, 408, 412, 421, 441, 442, 443, 449,
472, 473, 487, 489, 497, 498, 501, 502, 503, 504, 506, 509, 510, 511, 512, 513, 514, 516,
570, 605, 620, 621, 633, 650, 652, 693, 695, 696, 707, 717, 738, 740, 752, 765, 772, 784,
840, 845, 887, 903, 909, 919, 989, 995, 1009, 1014, 1064, 1065, 1066, 1073, 1077, 1082,
1084, 1085, 1087, 1088, 1091, 1094, 1096, 1100, 1107, 1108, 1111, 1114, 1116, 1117,
1138, 1142, 1160, 1176, 1180, 1182, 1185, 1186, 1188, 1189, 1196, 1198.
107 — ALÎ BIN AHMED HÎTÎ: (Seyf-ül-bâtir li-rikâbissî’at-i verrâfıda-til-kevâfir)
kitâbı çok kıymetlidir. Bu kitâbı 1025 [m. 1616] da Istanbulda yazmısdır.
108 — ALÎ BIN EMRULLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 916 [m. 1509] da tevellüd,
979 [m. 1571] da Edirnede vefât etdi. (Ahlâk-ı Alâî) kitâbını yazdı. Tefsîr,
kelâm ve fıkh serhleri de vardır. 758.
109 — ALÎ BIN HÜSEYN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hüseyn vâ’ız-ı Kâsifînin
ogludur. Fahrüddîn ve Safî ismleri ile meshûrdur. 867 [m. 1462] de tevellüd ve 939
[m. 1533] senesinde Hirâtda vefât etdi. Fârisî eserleri arasında (Resehât) kitâbı çok
kıymetlidir. Seyh Ahmed Allân-ı Mekkî ve sonra Muhammed Murâd-ı Kazânî tarafından
arabîye terceme edilmisdir. Üçüncü Murâd hân zemânında, 993 [m. 1584]
senesinde, Muhammed Serîf-i Abbâsî tarafından türkceye terceme edilmisdir.
Türkcesi çesidli târîhlerde basılmısdır. Binikiyüzdoksanbirde Istanbulda tasbasması
harekeli olup, sonunda mevlânâ Hâlid-i Bagdâdînin arabî (Irâde-i cüz’iyye)
kitâbı ve kenârında, mevlânâ-i mezkûrün (Râbıta) risâlesinin arabîsi ve ayrıca türkcesi
ve yine onun (Âdâb-ı tarîkat) risâlesinin türkcesi ve fârisî (Silsile-i aliyye)si
ve ayrıca Ismâ’îl Hakkı Bursevînin (Huccet-ül bâliga) risâlesi ve (Hatm-i hâcegân)
ve Niyâzî Mısrînin (Süâl-cevâb) risâlesi ve seyh Sâdık efendinin (Abdestin âdâbı)
ve (Insân-ı kâmil) ve Edirne müftîsi Feyzi efendinin (Ayn-ül hakîka) adındaki çok
kıymetli kitâbları ve hazret-i Alînin “radıyallahü anh” kırk sözü ve tercemeleri vardır.
Sözün kısası, Resehât tercemesinin bu baskısı bir hazînedir. Eline geçip okuyan,
dünyânın en tâli’li insanıdır. Abdülhakîm efendi, (Resehât okumak, insanın
ihlâsını artdırır) buyururdu.
– 1075 –
110 — ALÎ BIN ISMÂ’ÎL “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alâüddîn Konevî olup,
[668] de tevellüd ve 729 [m. 1329] da vefât etdi. Sâfi’î fıkh âlimidir. Mısrda ders verdi.
Sâmda kâdîlık yapdı. (El a’lâm fî-hayât-il-Enbiyâ aleyhimüssalâtü vesselâm)
ve (Hâvî) ile (Te’arrüf) serhleri ve (Minhâc) muhtasarı meshûrdur.
111 — ALÎ BIN MA’BED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Imâm-ı Muhammedin talebesidir.
Onun (Câmi’ul-kebîr) ve (Câmi’üs-sagîr) kitâblarını rivâyet etmisdir.
Mervden Mısra geldi. 218 [m. 833] Ramezânında vefât etdi. 608.
112 — ALÎ BIN YÛSÜF: Nûreddîn 741 [m. 1340] senesinde vefât etdi.
113 — ALÎ CÜRCÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Abdül’azîzdir. 392
[m. 1001] senesinde Cürcânda vefât etdi. Sâfi’î fıkh ve tefsîr âlimidir. Rey sehrinde
kâdî idi. 375.
114 — ALÎ ECHÜRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ikiyüzdoksanbirinci [291] sırada,
Echürî Alî ismine bakınız! 398, 629, 632, 633, 639, 998.
115 — ALÎ EFENDI “Çatalcalı” “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Osmânlı Seyh-ülislâmlarının
kırküçüncüsüdür. 1041 de Çatalcada dogdu. Dördüncü Muhammed
hân zemânında, 1084 [m. 1673] de Seyh-ül-islâm oldu. Onüç sene sonra azl edildi.
1103 [m. 1692] de vefât etdi. (Alî efendi fetvâsı) meshûrdur. 167, 901.
116 — ALÎ HAYDAR BEG: Ahiskalı hoca Emîn efendi zâde, temyîz mahkemesi
a’zâlıgında ve baskanlıgında, fetvâhâne-i âlî emînliginde ve adliye nezâretinde
bulunmusdur. Dâr-ül-fünûn hukûk fakültesinde ve medresetül-kuddâtda ve mülkiye
[siyâsal bilgiler] okulunda müderrislik ya’nî profesörlük yapdı. (Mecelle) kitâbına
yapdıgı (Dürer-ül-hükkâm) adındaki serhi çok kıymetlidir. Bu serhin 1323
[m. 1905] de basılan (Kitâb-ül-kefâle) sonunda bildirildigi gibi, (Erâzî kanûnu serhı)
ve (Evkâfda muvâda’a) ve (Risâle-i mefkûd) ve (Intikâl kanûnu)na serhı vardır.
1355 [m. 1937] de vefât etdi. 1321 [m. 1903] de vefât ederek Üsküdârda Nesûhî
kabristânına defn edilmis olan büyük Alî Haydar beg baskadır. O da, hukuk fakültesinde
usûl-i fıkh ve mecelle profesörlügü yapmısdı. 616, 798, 806, 823, 830.
117 — ALÎ HULLÎ: Babası Hasendir. [601] de vefât etdi. 418.
118 — ALÎ KUSCU “rahmetullahi aleyh”: Alâüddîn bin Muhammed, Semerkandda
Ulug begin dogancı basısı idi. Istanbula geldi. Ayasofya medresesine müderris
oldu. Akâid ve astronomi kitâbları vardır. 879 [m. 1474] de vefât etdi. Eyyûbdedir.
119 — ÂLIM BIN ALÂ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hanefî fıkh âlimidir. 688
[m. 1289] de vefât etdi. Büyük tatâr hânı için hâzırladıgı (Tatârhâniyye) adındaki
fetvâ kitâbı çok kıymetli olup, (Zâd-ül-müsâfir) adı ile meshûrdur. 299.
120 — ALÎ RÂMITENÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Islâm âlimlerinin büyüklerindendir.
(Hâce azîzân) ve (Pîr-i nessâc) ismleri ile meshûrdur. Mahmûd-i Incîr-
fagnevînin talebesidir. Dokumacılık yapardı. Seyh Alâüddevle-i Semnânî ile
mektûblasırdı. Celâlüddîn-i Rûmî ile sohbet etdigi (Irgâm-ül-merîd) de yazılıdır.
Buhârânın Râmiten köyünde tevellüd ve yediyüzyirmibir 721 [m. 1320] de yüzotuz
yasında Hârezm sehrinde vefât etdi. Eshâb-ı hâcât ziyâret edip teberrük etmekdedir.
449, 969, 1050, 1105, 1141.
121 — ALÎ RIZÂ: Yediyüzyetmisikinci [772] sırada Rızâ ismine bakınız!
122 — ALÎ ÛSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Osmândır. [569] da (Sirâciyye)
fetvâ kitâbını ve ayrıca Ehl-i sünnet i’tikâdını bildiren (Emâlî kasîdesi)ni
yazdı. Fergânelidir. 575 [m. 1180] de vefât etdi.
123 — ALÎ-ÜL-A’LÂ: Hurûfî babalarındandır. Fadlullah-ı Hurûfînin mürîdlerinden
idi. Tîmûr hândan kaçıp, Kırsehre geldi. Bektâsî sekline girdi. Bektâsîlik
tarîkâtini, islâm düsmanlıgı hâline çevirdi. (Câvidân) kitâbını Anadoluya, el altından
yaydı. Binlerle müslimânın dinden, îmândan çıkmasına sebeb oldu. 500.
– 1076 –
124 — ALIYY-ÜL-KÂRÎ: Hirâtlıdır. Babası Muhammeddir. Yazıcılıkla geçinirdi.
Çok kitâb terceme ve serh etdi. (Ehâdîs-ül-mevdû’ât) adındaki kitâbında, sahîh
hadîslere mevdû’ demekdedir. Imâm-ı a’zamın (Fıkh-ı ekber)ini serh ederken,
Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” mubârek ana ve babasının kadr ve kıymetlerini
küçültücü yazılarından ve tesavvuf büyüklerinin sânlarına yakısmıyacak
iftirâlarından dolayı islâm âlimlerinin gözlerinden düsmüsdür. 1016 [m. 1607] da
Mekke-i mükerremede vefât etdi. Fıkh-ı ekberin (El-Kavl-ül-fasl) adındaki serhinde,
böyle saygısız yazı yokdur. (El-Müstened-ül-mu’temed) kitâbında ve (Mektûbât-
ı Ahmediyye)nin altmısüçüncü mektûbunda, Aliyy-ül-kârîye cevâb verilmisdir.
(Fâideli Bilgiler) kitâbına bakınız! (Mektûbât-i Ahmediyye) kitâbı, 1372 [m.
1953] senesinde, Karaside basdırılmısdır.
(Turub-ül-emâsil bi-terâcim-il-efâdıl) kitâbının sonunda diyor ki, (Alî Hirevî,
Hiratda dogdu. Mekkede yerlesdi. Ibni Hacer-i Hiytemîden de okudu. Çok eser
bırakdı ise de, din büyüklerine i’tirâzları çirkin oldu. Imâm-ı Sâfi’înin ve imâm-ı
Mâlikin ictihâdlarına dil uzatdı. Büyük âlim Muhammed Miskin, ona lâyık olan reddiyyeyi
yazdı. (Sedâd-üd-dîn fî-isbâtin-necât-i lil-vâlideyn)de diyor ki, (Aliyyül-
kârî, Fıkh-ı ekberi serh ederken, Resûlullahın vâlideynine dil uzatmıs, bu yetmiyormus
gibi, ayrıca bir risâle de yazmısdır. Sifâ kitâbını serh ederken, küfrlerini
bildiren risâle yazmıs oldugunu, ögünerek bildirmisdir. Mekke-i mükerreme müftîsi
iken, 1033 de vefât eden Imâm-ı Abdülkâdir Taberî, o risâleyi red için bir risâle
yazmısdır.) (Turub-ül-emâsil) 1393 [m. 1973] de Karaside basılmısdır. 391, 418,
442, 765, 1156.
125 — ALKAMA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Kaysdır. Ibrâhîm-i Nehâînin
dayısı idi. Abdüllah ibni Mes’ûddan ve Alî ve Âise “radıyallahü anhüm”den
ders almısdır. 62 [m. 681] senesinde vefât etdi. 268, 439.
126 — ÂLÛSÎ: Sihâbüddîn seyyid Mahmûd bin Abdüllah Âlûsî-i kebîr Bagdâdî,
Bagdâdda müftî idi. Sâfi’î âlimlerindendir. 1217 [m. 1803] de Bagdâdda tevellüd,
1270 [m. 1853] de orada vefât etdi. Istanbula da geldi. Sî’îlere cevâb olarak,
(El-ecvibe-tül-Irâkıyye anil es’iletil-Îrâniyye) kitâbı ve (Nehc-üs-selâme) ve (Elecvibe-
tül-Irâkıyye anil-es’ile-til-Lâhûriyye), (Nefehât-ül-kudsiyye fî-mebâhîsil-
imâmiyye) kitâblarını yazmısdır. Birincisi 1317 [m. 1899] de Istanbulda sanâyı’
mektebinde, üçüncüsü 1301 [m. 1883] de Bagdâdda basılmısdır. (Rûh-ul-me’ânî)
adındaki tefsîri, dokuz cilddir. Gençler arasında söhret bulan bu tefsîr, din âlimleri
arasında bir kıymet kazanamamısdır. Içindeki haberlerden ba’zısının dogru olmadıgı,
(Dürerüs-seniyye)de yazılıdır. Ibni Teymiyyenin fikrlerini benimsemisdir.
349, 887.
127 — ÂLÛSÎ: Seyyid Mahmûd Sükrî bin Abdüllah, sî’îlere cevâb olarak,
(Minhatül-ilâhiyye muhtasar-ı tuhfe-i isnâ aseriyye) ve (Se’âdetül-dâreyn) ve
(Süyûf-i müsrika) ve (Sabbül’azâb) kitâbları yazmısdır. Alûsî-i kebîrin torunudur.
Ibni Teymiyyecidir. [6]. cı sırada Abdül’azîz ismine bakınız! 1060, 1181.
128 — ÂLÛSÎ: Nu’mân bin Mahmûd bin Abdüllah Âlûsî, Bagdâdda [1252] de
tevellüd, 1317 [m. 1899] de vefât etdi. Mevtâ isitmez derdi. (Cilâ-ül-ayneyn) kitâbında
Ibni Teymiyyeyi övmekde, Ibni Hacer-i Mekkî hazretlerine dil uzatmakdadır.
Yûsüf Nebhânî (Sevâhid-ül-hak) kitâbında, bunun haksız oldugunu isbât etmekdedir.
(Gâliyye-tül-mevâ’ız) kitâbında dört mezheb imâmlarını çok övüyor ve
Imâm-ı a’zamı müjdeliyen hadîs-i serîfleri yazıyor ve Hanefî fıkh kitâblarından bilgiler
bildiriyor ise de, yüzondokuzuncu [119] sahîfesinde, Evliyânın kabrini ziyâret
için (Cilâ-ül-ayneyn) kitâbını tavsiye etmekdedir. 60, 349, 450, 467, 469, 1013,
1159.
129 — ÂMIDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyf-üddîn Alî bin Muhammed,
sâfi’î fıkh ve kelâm âlimidir. 551 de Âmid, ya’nî Diyâr-ı Bekrde tevellüd, 631 [m.
– 1077 –
1234] de Sâmda vefât etdi. 490.
130 — ÂMINE “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve
sellem” muhterem annesidir. Veheb bin Abd-i Menâf bin Zühre bin Kilâb kızıdır.
Ondört yasında iken Abdüllah ile evlendi. Abdüllahın alnındaki nûr, Âminenin
alnına geçip parladı. Iki ay sonra Abdüllah vefât etdi. Yirmi yasında iken, Medîne
ile Mekke arasında, (Ebvâ) denilen yerde vefât etdi. [Kusayy adına bakınız!].
375, 376, 378, 387, 1065, 1129.
131 — AMR IBNI ÂS “radıyallahü anh”: Âs bin Vâil-i Sehmînin ogludur. Eshâb-
ı kirâmın meshûrlarındandır. Hicretin sekizinci [8] senesinde, Mekkenin fethinden
altı ay önce, Hâlid bin Velîd ile birlikde Medîneye gelerek müslimân olmuslardır.
Fethden önce îmâna gelenlerin sereflerine ve yüksek derecelerine kavusmuslardır.
Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” Ummânda vâlîsi idi. Hiç
azl olunmadı. Ebû Bekr-i Sıddîk tarafından Sâmın fethine gönderildi. Mısra vâlî
yapıldı. Doksan yasında iken 43 [m. 663] senesinde Mısrda vefât etdi. Çok zekî idi.
Meshûr dâhîlerden idi. (Amr ibni Âs, Kureysin sâlihlerindendir) hadîs-i serîfi (Medâric-
ün-nübüvve)de yazılıdır. 469, 641, 1014, 1090, 1094, 1104, 1142.
132 — AMR IBNI LUHAY: Hicâzda Huzâ’a hükûmetinin reîsi idi. Sâmdaki puta
tapınma dînini Mekkeye getirdi. Hicretden bin sene önce öldü. 737.
133 — A’RÂBÎ PÂSA: Mısrda millî cebhe reîsi idi. Ingilizlerin zulmüne karsı
mücâdele etdi. 1329 [m.1911]de vefât etdi.
134 — ARFECE “radıyallahü anh”: Arfece bin Es’ad Temîmî, Eshâb-ı kirâmdandır.
Altın burun takmasına izn verilmisdir. 133, 1090.
135 — ÂRIF-I RÎVEGERÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Buhârânın Rîvgir köyündendir.
Islâm âlimlerinin büyüklerindendir. Çok yasadı. 616 [m. 1219] da Rîvgirde
vefât etdi. 969.
136 — ARISTO: Yunan felesoflarındandır. Mîlâddan [384] sene önce dogdu. Babası
tabîb idi. Eflâtunun talebesi idi. Iskenderin hocası oldu. Sonra, Atinada Lisyonda
mekteb yapdı. Onun için mekteblere lise denildi. Altmısiki yasında Agriboz
adasında öldü. Rûh kadîmdir, derdi. Tecribeden ziyâde, aklına dayandıgından,
yanılmısdı. Orta çagda unutuldu. Eserleri, sonradan arabcadan lâtinceye çevrildi.
41, 539, 758, 759, 1097, 1123.
137 — ARND: Yirminci asrın büyük kimyâgerlerindendir. Sultân ikinci Abdülhamîd
hân zemânında Istanbul Dâr-ül-fünûnunda, uzun yıllar kimyâ profesörü idi.
[m. 1934] de Istanbul üniversitesine tekrâr getirildi. Fritz Arnd iyi türkçe konusurdu.
[m. 1969] sonunda Hamburgda öldü. Kıymetli din kitâbları yazarlıgı ile tanınmıs
Hüseyn Hilmi Isık, [m. 1936] senesinde, Arndın yanında çalısarak organik bir
cism kesf etdi. Bu bulus, Istanbul fen fakültesi dergisi, 1937 senesi, ikinci cildin ikinci
sayısında ve Berlinde çıkan [m. 1937] yıl ve [2519] sayılı almanca (Zentrall
Blatt) kimyâ kitâbında (Isık Hilmi) adı ile yazılıdır. 41, 975.
138 — ARSIMED: Eski yunan fizik ve matematikcisidir. Mîlâddan [278] sene
önce, Sicilya adasında dogdu. [212] sene önce öldürüldü. Iskenderiyyede Öklidin
talebesi idi. Kaldıraclar üzerinde çok ugrasdı. (Bana bir destek noktası veriniz! Dünyâyı
yerinden oynatayım) demisdir. Kitâbları Me’mûn zemânında arabcaya çevrildi.
433.
139 — ARYÜS: Mîlâdın [270] senesinde dogdu. [336] da öldürüldü. Büyük Kostantinin
mîlâdın üçyüzyirmibesinde [325] Iznikde topladıgı üçyüzonsekiz [318] papasa
karsı, yeni yapılan (Incîl)in yanlıs oldugunu, Barnabas Incîlinin dogru oldugunu,
orada Allah birdir denildigini söyledi. Mısra kaçdı. 43, 411, 783, 1080, 1099,
1128.
140 — ÂTIF BEG “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kuyucaklı zâde Âtıf beg, mül-
– 1078 –
kiyye mektebi [siyâsal bilgiler okulu] mecelle [hukûk] mu’allimi idi. 1316 [m.
1898] da, Bagdâdın Süleymâniyye kazâsında vefât etdi. 305, 535, 823, 865.
141 — ATTILÂ: (Kâmûs-ül a’lâm)da diyor ki, (Orta çaglarda, Avrupayı basan
vahsî Hunların reîsi idi. Mîlâdın [432] senesinde idâreyi ele aldı. Çok zâlim ve kan
dökücü bir kumandan idi. [451] de Galyaya, ya’nî Fransaya girdi. [453] de içki içerken
öldü. Allahın gadabı denirdi). 431, 532, 533, 1135.
142 — AYNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: (Buhârî) sârihidir. Bedreddîn Mahmûd
bin Ahmeddir. (Hidâye serhı) ve (Akd-ül-cümân) adındaki ondokuz cild târîhi
ve (Kesf-ül-lisân) adındaki Ibni Hisâm serhı meshûrdur. 760 [m. 1359] da Ayntâbda
tevellüd, 855 [m. 1451] de Kâhirede kâdî iken vefât etdi. 738, 872, 1114.
143 — AYNÜLKUDÂT HEMEDÂNÎ: Sôfiyyedendir. Imâm-ı Gazâlî ile sohbet
etmisdir. 533 [m. 1138] de vefât etdi.
144 — ÂZER: Ibrâhîm aleyhisselâmın amcası ve üvey babası idi. Kâfir idi. Ibrâhîm
aleyhisselâmın kendi babası Târuh idi. 375, 387, 389, 390, 391, 1118, 1182.
