VAHHABILİK Prof. YUSUF ZİYA YÖRÜKAN

VAHHABILİK
Prof. YUSUF ZİYA YÖRÜKAN

Vahhabilik, tarihte bundan iki yüz yıl önce Necit taraflarında görünmeğe başlamıştır. Bugün Suudi Arabistan'ın resmi mezhebidir. Hint müslümanları içinde bu mezhebin yolcuları, Mısır'dave bazı yerlerde taraftarları vardır. Vahhabiliğe' bir mezhep denir mi, 'yoksa bu, Selef mezhebine dönmek ve İbn-i Teymiyye mesleğini ihya etmek midir? 

Vahhabiler: biz itikatta Selef, amelde Hanbeli . mezhebindeyiz; esasen Ahmet b. Hanbel. itikat hususunda Selef mezhebinin nasçı (Eseriye) kolunu temsil eder, onun amelde de yolu budur, binaenaleyh biz amelde ve itikatta Hanbeli'yiz, Vahhabilik diye bir şey yoktur, Muhammet b. Abdülvahhap ilmen ve fiilen bu mezhebi yenileyen bir şeyhülislam olmaktan başka bir şey değildir, derler. Ancak, bunların, amelde ve itikatta yeni bir takım esaslar kabul ettiklerini, taassupta kan dökecek derecede ifrata vardıklarını, fikir ve vicdan hurriyeti tanımadıklarını, birçok yerlerde Ahmet b. Hanbel'den de, İbn-i Teymiyye'den de ayrıldıklarını söyleyenler vardır. 

Bu sebeple durum incelenmeye muhtaçtır. Selef mezhebi, Peygamber devrindeki dini. hayatın sahabeler ve sonra tabi'ler tarafından icma suretiyle fiilen ve naklen getirdikleri yolun adıdır. Bu yolda akla kıymet verilmemiş, rey ve içtihat red edilmiş değildir. Şu kadar ki Kur'an-ı Kerim'de mezkilr olan müteşabih ayetlerin manalarında hikmet ve hakikat Allahın ilmine terk olunur. 

Allahın künhü ve zatı hakkında münakaşa 'edilemez, Allahın isinileri ve sıfatla~ı Kur'an-ı Kerimde yazılı olduğu gibi kabul edilir, Müslümanlığın bütün esaslarını izah hususunda Kur'anın ayetleriyle ve Kur'an yoluyla yerinilir, mantık ve keHim yoluna baş vurmağa lüzum görülmez. 
İşte selefin nasçı olanlarının akideleri budur. 

Bunlara göre, Kur'an mahlıık mudur, değil midir? Böyle bir mesele konuşulmaz; mukadderat ve kıyamet ahvali kabul edilir, keyfiyetleri araştırılmaz; her şeyin halıkı Allahtır, insanlar tam bir acz içindedirler. Bununla beraber hareketlerinden mesuldürler; mükellef oldukları amelleri yerine getirmekten sorumludurlar. 

Bu sebeple de amel, imanda dahildir ve iman artar ve eksilir. Bu hükümlerde Kur'anın ayetlerinden ve Peygamberin hadislerinden başka bir kıstas yoktur, aklımızın kavramadığı yerlerde Kur'anın lafzi beyanına iman ile mükellefiz. Ahmed b.' Hanbel bu esaslarda münakaşayı kab;ıl etmiş, Mutezile'ye ve Cehmiye'ye k~rşı reddiyeler yazmıştır. Sıfat meseLsinde ve müteşabih ayetlerde kelimeleri zahirine ve lugata göre ma'nalandırmış ve M.üşebbihe'ye yaklaşmıştır. Bu yüzden de.Selefyolunda, yeni bir anlayışla, yeni görüşlerle yeni bir mezhebin mümessili olmuştur. 

 AHMET b. HANBEL 
 İmam-ı Ahmet, Serahs valisi Muhammet b. Hanbel'in oğludur, (164 H) 780 de Bağdad'da doğmuş, tahsil için Küfe, Pa,ra; Medine ve Mekke'ye gitmiş, hadis araştırmaları 'için Horasan Mağrib ve Yemen taraflarını dolaşmıştır. Bağdad'da İmam-ı Şafii'nin yanında uzun müddet kalmış, ondan ve İmam-ı Ebu Yusuftan fıkıh ve hadis dersi almıştır. İmam-ı Ebu Yusuf'un ölümünden ve İmam-ı Şafii'nin Mısıra gitmesinden Sonra Bağdadd.'a Ahmetten .
fakih ve siilih adam kalma- Prof. YUSUF ZiYA YÖRÜKAN dığını bizzat Şafii söylemiştir. 

Bu zat Seleften bazıricale, Mutezile'ye Cehmiyye'yeve Mürci~'ye şidc!etle mukabele ediyordu. Memun devrinde şöhreti her tarafa yayıldı. Kendisine Kur'ahın mahlük olduğu akidesinin kabulü teklif edildi, bunu red etti, Memun, onunla görüşüp münaiara etmeye 'vakit bulamadan öldü, Mutasım bu yüzden onu iki yıldan fazla hapsetti. «Red-duı-d~hmiyye» adlı eserini hapishanede yazmıştır. (222 H.) 838 tarihinde hapisten çıkınca fikirle~ini ve eserlerini serbesçe yaymağa başladı, Vasık zamanında serbes kaldı, Mütevekkil ise onu ken~isine müşavir ~dindi. Devir, akliyecilikten nasçılığa geçti, fikir hareketlerine, kelamcılığa, ve *ilhassa mutezileye karşı şiddetle hareket edilmesine sebeb oldu. (241 H.) 859 tarihinde 77 yaşııı;da Bağdadda ölmüştür. 

İbn-i Halegan, öldüğü gün Hırisıiyan, Yahudi ve Mecusilerden 20.000 kişiiJ-in Müslüman olduğunu ve cenazesinde 80.000 erkek ve bir okadar kadının hazır bulunduğunu kaydeder. Enmeşhıır eseri «Müsned»dir. Bu eserde 30.000 hadis cem etmiştir. Hadis ilminin büxük imamlarından sayılır. Pek çok kimseler ondan hadis rivayet etmişlerdir. Buhad, Muslim ve Begavi ı onun çıraklarındandır. Hadise, tarihe' ve kelama dair eserleri vardır. Amelde başlı başına i,bir mezheb güderdi, bir çok kimseler onun yolunda yüriimüşlcrdir. Akaidde Kur'an yolundaive Selef mezhebinde yürüdüğü halde Selef yolunu daha darlaştırmış ve nascılığı sistemleştirm1ştir. Bu bakımdan ameldei olduğu kadar itikattada Hanbeliliğin imamı sayılmıştır, Ahmed b. Hanbel fikir hürriyetini kabul etmiyen bir ad2mdl, rey ve içtihat sahiplerine t~ın eder ve Kur'an ayetlerini tevil edenleri tekfir ederdi. 

Mütevkkil'den sonra onun bu mezh~bi bir müddet hükmünü sürdü, fd:at Abbasi devletinin medeniyette gerilemesine ve tedricen k~'ıvvetten düşmesine yol açtı, akidesi ve fıkhı çölde yaşayanlar ve tedeviler arasında kaldı. Selef m~z- -hebinin daha münevver ve genişletici yolu ve Ebu Har, ife 2kidesi daha ziyade revaç bul4u; Hanbelilerin ifratları aksülameller doğum) (r ve h2.sımlarının kolaylıkla zafer kazanmalar:ıhı teminediyordu. İslam memleketi Moğolların istilası devrinde alt üst olduğu mala~da Şiiler ortalığı 90Ş 'buldular. Bu gibi ahvalde ruhlarda dini hisler kabarır ve tarikatlara temayül çoğalır. Bu, 8sikolojik tesirlerle memlekette tarikatlar, şeyhler ve istismarcılar çoğaldı; Şiiler, kuvvetlendi, d/ini münakaşalar arttı, kelam tamamiyle felsefi bir renk almıştı. İşte bu sıralarda İbn-i Teymi~ye yetişti, Ahmet b. Hanbel'in yolunu tuttu, selef yolunu savundu, kelam sistemine hüc~m etti, tasavvufu redetti, Batini1iği ilhat ve Şiiliği dalalet saydı ve' Ahmed b. Hanbel' in yolu.rıu yeniledi. 

 İBN-İ TEYMİYYE 
 İbn-i Teymiyye, Taki yüd-Din Ahret, birçok alim yetiştirmiş bir sülalenin evladıdır, bab~sı Abdulhali~~ Hanbeli imamlarından, anneleri, halaları alim kadınlardandı. Soyadının, bunlara, ilirnde şöhret kazanmış olan Teymiyye adındaki büyük annelerinden geldiğini söyleyenler vard:ır. (661 H.) 1262 de Harran'da doğmuştur. Moğolların tazyiki üzerine ailesiyle Harran'dan Şanjı'a göç ettiği zaman beş yaşında idi; babasından, hanefi, hanbeli ve şafii alimlerinden ders almış~ır. Hayatında 200 kişiden ders aldığı rivayet ediliyor. Şüphesiz bu hocaların çoğu hadis ravisidirl~r. 

15 yaşında va'zetmeğe, 17 yaşında eser yazmağa başlamıştır, 21,. yaşında ilim ve mubahase meclislerinde temayüz etmiş ve o günlerden itibaren şahsiyeti etrafında taraftar ve aleyhtar gurupla~ın teşekkülüne sebeb olmuş, bu yüzden de defalarla hapse girmiştir. Fikrini pervasız söyler ve nl,aruf-u emirden çekinmezdi. Onun yetiştiği devirde kelamcılar. mantık ve felsefeyi, dini esasl~rı müdafaada esas tutmuşlar ve akliyeciliğe önem vermişlerdi. Batiniler .h~r tarafta davetle~ini 31rtırmış, Şiiler Moğollara dayanarak kuvvedenmişler, eserler yazarak nüfuz kaznamışlardı. Durumdanfaydalanan sofiler tarikatlar kuruyor ve halkı istismar ediyorlardı. İbn-i Teymiyye bunlaha mücadeleye başladı;«Hikem~i Ataiyye» sahibinin etrafında toplanaIl tarikatçıların çoğu, tai,'i~ 

 VAHHABİLİK 
53 btçılığı terk ettilerl. Rufailer, İbn-i Teymiyye'nin aleyhinde tahrikte devam ediyyorlardı. Kendisini ,fukahadan çekemiyenler de çoğaldı. Her zaman olduğu gibi din tacirleri kendilerini dindar, halciki alimleri ve fikir adamlarını sapık göstermek ve cahilleri istismar etmek içinharek~te geçtiier, Baybars'ı onun aleyhine kazandılar, bu sebeple Şam'da yapılan muhakeme ve mubahaselerle iktifa edilmedi, İbn-i Teymiyye Kahire'ye getirildi, hapsedildi, Şam'a gönderildi, yine hapsedildi , ve (728 H.) 1327 de 67 yaşındayken hapiste öldü. İbn-i Teymiyye birçok eserler bıraktı. İbn-i Kayyim ve Zehebi gibi büyük alimler yetiştirdi. Eserlerini müsveddesiz yazdığı için yazdıklarının birçok yerlerinde tekrarlar vardır. Talebesi bu eser leri çoğaltarak y~ydılar. Bunlardan «(Minhacüs-Sünne» adlı eseri Mutezile ve Cehmiyye'yi ve bilhassa şiileri red için yazmıştır. Bu eser onun dinlere ve mezheplere olan derin vukufunugösterdiği gibi « ,J-,~:l\ tF~\ JJ~'l\ t-"4l~\-,,' ..)\::-'.» adlı eseri d~ kelam~;lara karşı yazılmıştır, onun İslam felsefesine olan nüfuzunu göstermektedir. Nitekim « .•.•_)l.lI ..\,\~ J.o .,)\» adlı eserini de filozofları ve mutasavvfları red için yazmıştır. Bu mevzuda yazılmış birçok eseri daha vardır.2 İbn-i Teymiyye, fıkıhta müçtehit ve itikatta da imamdır. Hanbeli olduğu halde ahkam ve füm'da bu mezhebe muhalif fetvaları vardır. Talebesinden İbn-i Kayyim'in yolu da budur, her ikisi zamanın ihtiyacına ve masIahat icabına göre fetva verilmesinin lüzumuna kani idiler. Hükümlerinde, imamların içtihadına ve nakillerine değil, birinci derecede delillere dayanırlardı. İcabında Haneri veya Şafii ve Maliki usulüne göre hüküm verir ve bazan kendi kanaatlerine göre yeni içtihatlarda bu~unurlardı. İbn-i Teymiyye'ye göre delil, subutu kat'i olan nastır. İcma, Kur'an ve hadise dayanırsa muteberdir. Dört mezhep müçtehitleri bir maddede ittifak etseler de bu, icma sayılmaz, bunların icmalarına ve her birinin içtihadına muhalefet caizdir. Herhangi bir müçtehidin bir meseledeki içtihadının <;lelilibilinmedikçe onu taklitdoğru değildir. Çünkü insanlar Kur'an'ı ve bütün hadisleri ihata etmiş değillerdir. Ebubekir ile Ömer Peygamberin daima yanında bulundukları halde, bazan sonradan muttali oldukları delile binaen içtihatlarından dönmüşlerdi. Bu hal diğer müçtehitler için de böyledir. Binaenaleyh asıl dayanak nasdır. İbn-i Teymiyye, akait hususunda da İbn-i Hanbel'e mezhep gayretiyle bağlı değildir; selef yolunu müdafaa ettiği halde seleften ve İmam Ahmetten ayrıldığı yerler vardir. Allah'ın zatına - ve sıfatlarına dair ayetleri ve sarih hadisleri zahir manalarıyla alır ve müdafaa ederdi, temsile gitmezdi, sahih olan tevili kabul ederdi. Ona göre tevil bir şeyi aslına irca etmek, demek olduğundan, bir kelimenin kullanılıştaki manasını, kelime cezrinin vazedildiği hakiki manaya.götürmektir. Yoksa zannedildiği gibi akıl ile bağdaştırmak arzusuyla münasip bir mana arayarak, mecaza veya iltizami manaya gitmek demek değildir. O, akıl ile nakli iki ayrı kuvvet veya birbirine zıt şeyler gibi almaz. Akıl, delildir, fakat şer'in içindedir, naklin karşısına konulamaz; böyle bir şey şeriatin gayri akli olduğunu iddia etmek olur. «(Doğru aklın, sarih nakle uygunluğunu beyan» adlı eserini bu kanaatini savunmak için yazmıştır. Eserinde, Kadı Ebubekir-i Baklani'den beri söylenen, i Teymiyye, Muvajakat, Mısır: Bulak, 1321 H. , C. I, S. 2 ve sonrası. •_ 4 ŞeyhAbdurrahman, Fethu'l-Mecid (Kitab-ı Tevhid şerhi) , Mısır, 1362 H. tab'ı, S. II. VAHHABİLİK 5S havvüİ eder. Ehli beyte sövmeK, eı:habı seb etmek, birinci nevidendir. Cuma namazına sünnet namazıarı eklemek~ tesbih çekmek ve minare yapmak ise ikİnci nevidendir. İbn-i Teymiyyeden ve çıraklarından sonra ancak onun' eserlerini bulupokumağa muvaffak olanlar onun yolundan gittiler. Birçoklau ve sofilcr ile tarikatçılar ise aleyhine yürüdüler. Bu hücumlar onun eserlerini okuyup, tenkit etmek suretiyle yapılmadı, tahayyüli olarak, mademki İbn-i Teymiyye nakli esas alır ve Kur'anın zahiri manasından ayrılmayı kabul etmez ve Ahmet b. Hanbel'in yolunu giider, şu halde İbn-i Teymiyye de mLc~ssimedendir, dediler. Ve Allahın mekanı, eli, ayağı vardır gibi akideleri ona nisbet ettiler. Nitekim aııameCelaleddin-i-D~vvani, «Akaid.,.i Adudiye Şerhi)} ~de, « -»:....\ ";-,011 J.:. 0~ )h) bahsinde İbn-i Teymiyye'yi mücessimeden sayar5; İbn-i Hacerel-Heytemi « Şemail Şerhümde, İbn-i Teymiyye Allaha cihet ve cismiyet isbat. etmek için bir çok deliller getirmiştir, diyor. İbn-i Batuta ise: Şam'da camiye gittim, İbrı-i Teymiyye cuma günü va'z ediyordu: «Ben bu merdivenden nasıl bir basamak iniyorsam, Allah dÜnya semasına öyle indü) dediğini kayd eder6 • Halbuki İbn-i Teymiyye'ninbütün eserleri bu sözleri yalanlar. «Minhac üs-Sünne'nin birinci cildinde sayfa 237 - 261 mücessimeyi ve müşebbiheyi redde dair uzun bir bahis yazmış ve ehli Sünnet'den Ahmet İbn-i Hanbel'den böyle bir söz gösterilemez hatta bunlar Allah'ın dünyada görülemeyeceğinde müttefiktirler. Binaenaleyh bunlar kamilen iftiradır, demiştir? İbn-i Teymiyyeyi tasvip eden ve aleyhte bulunan bu iki fikir sürüp gitti. Muhammed b. Abdulvahhabın yetiştiği sıralarda bazı Hanbeli alimler arasında onun yoluİm güdenler vardı. Vahhap oğlu bunlardan ders almıştı. Necit halkının bu akidelere intib.ak edeceğini sezdi, meselede çekicilik de vardı. Peygamber ve, dört halife devrine avdet, Selef mezhebine yapışmak, herkesin istediği birşeydi. Hareket memlekette çoğalan muhtelif mezhepleri ve muhitte yaşayan kabileleri birleştirici, şiiliği, tarikatları ve çapulculuğu kaldırıcı mahiyette idi. Hanbeli mezhebini saf hale irca etmek, Kur'ana sarılmak ve hakiki tevhid dinini ihya etmek davasile Abdulvahhab oğlu faaliyete geçti. MUHAMMED b. ABDULVAHHAB Abdulvahhab oğlu Necit'te Beni Temim kabilesindendir. (1115 H) 1703 yılındaJUyeyne'de doğmuş ve 92 ya~ında (1206 H) 1791 de Der'iyede ölmüştür. İlk tahsilini babasının yanında yapmış, sonra Medineye giderek Şafii imanılarından Muhammed b. Süleyman el- Kürdi'nin ve Hanefi imanı1arından Şeyh Muhammed Hayat'ın ve Hanbeli alinılerinden bazılarının derslerine devam etmişti. Oradan ,Mekke'ye ve bir 'lralık Şam'a giderek tahsilini ikmal etti. Babası Abdulvahhab, Hanbeli alimlerinden salih bir adamdı. Zeyni Dahlan oğlu'nun yazd.ığına göre ; hocaları ve babası bu gencin daha tahsil çağında sapıklık yolunu tuttuğunu sezmişler ve teessüre düşmüşlerdis. Tahsilden döndükten sonra Necdin doğu taraflarına halkı tevhide ve şirki terke cıavet için seyahata çıktı. Bu seyahatırıda cahil halktan ve Bedevilerden ona uyanlar olmuştu. Bedevilerin çoğu Hanbeli mezhebinde idiler, hurafelerin zebunu olmuşlardı. Burada dini hayat geleneklerden ibaretti, Abdulvahhap oğlu faaliyet için tam yerini bulmuştu. Necit kıtası 'çok eskiden Yemen.ve Aden, İran ve Hint, Irak ve Şam tesirleri altında muhtelif akidelere sahııe olmuş bir yerdir. Buranın halkı Peygamber devrinde Müslüman oldular, çok geçmeden Müseylemet-ül-Kezzap ve Secah, Tuleyhat-ul-Esedi ve Esvet-i Anesi gibisahte peygamberlere uydular. Ebu Bekir devrinde uzun bir mücadele devri geçirdiler, Hazreti Ali devrinde başlıca s Cellil, Şerh-ül-Akaid, 1290 Hacı' Muharrem tabı 5° 6,Seyahatname, M. Şeriftercemesi, C. ı's. 99 « •• Aklında biraz halel vardı, mınbere çıkıp... halk ° kadar döğdüler ki sarığı düştü ve başındaki ipekli serpuş zahir oldu, Hanbeli kadısı döğdürdü ve halis etti ve...» 7 Minhacu's-Sünne, C. 1, S. 240. 8 İbn-i Zeyni DahIlin, Ed-Dürerii's-Seniyye, Mısır Meymeniyye tab'ı, S. 4 8. Prof. YUSUF ZİYA YÖRÜKAN Hariciler bu ülkeden çıktı, bir müddet sonra Karmatileri yetiştirdiler. Ebu Tahir'in kumandas! altında Mekke ve Medineyi bir kaç defa yağma ve hacılari katliam ettiler, isyankilr bir ruh taşı-i yorlardı. Yağmacılığa mütemayil idiler, bununla iftihar ederlerdi. Buralarda her mezheptensa..; likler,. sünniler ve şiiler çoktu, aralarında batini gelenekleri ve harici akideleri güdenler vardı.: Necd'in yüksek yerlerinde kasabalar ve medeni hayat kurulmuştu. Fakat ülkenin dörtte üçü çöl, halinde olduğu için bedevilik hayatı devam etmekte idi. Cehalet ber tarafı sarmıştı ; kanun, Bedevi, adetlerinden; ahkam, kabile şeyhlerinin emrinden ibaretti. EI-Menar mecmuasında, Vahhabiler haklunda makaleler yazan Reşit Rıza, buralardaki Vahhabi, hareketini yerinde ve 1üzumlu görüyor. Ve şu sebepleri kaydediyor : Bunlar ilk cahiliyet devrindenı daha fena bir cahiliyet içinde idiler, ağaca, taşa, hayvana, ölüye, diriye taparlardı. Namaz kılmazlar,ı zekat vermezler, başkasına ait malları yerler, adam öldürmüş olmak için adam öldürurlerdi. Cenab-ıl Allah bunlara Şeyh Muhammed b. Abdulvahhabı ve hafidini gönderdi, bunlar oralarda selefin! akidelerini, esere dayanan tefsiri, hadis kitaplarını ve İmam-ı Ahmet b. Hanbel'in fıkhını neşret-i rnek suretile Müslümanlığı yenilediler. Bu hareketin tesiri ile halk dine öyle sarıldı ki mem-I leketlerinde namazı terkeden, zekatı vermeyen, kötülüğü irtikap eden bir kimse kalmadı. i Muharrmed b. Abdulvahhap, İbn-i Teymiyye'nin eserlerini istinsah ederek çoğaltmak ve bun-; ları etrafındakilere okutmakla işe başladı. İbni Teymiyye'nin ateşli ifadesi tesirini gösterdi. Bir çokı hanbeli alimleri kazanılmıştı. Kardeşi Süleyman b. Abdulvahhap, amcası ve diğer Hanbeli alimleril . kendisine muhalefet ediyor, onun hareketlerini Hanbeli me;hebine ve şeriata uygun bulmuyor-i lardı. Fakat o faaliyetinde devam etti; 600 senedenberi insanların dalalette kaldıklarını, müslüman! adını taşıyan mevcut kalabalığın, tevessül, tarikatlara girmek ve türbeleri ziyaret etmek gibi .işleri! yüzünden müşrik olduklarını ve bunların mallarının hakiki muvahhitlere heliil olduğunu ilan: etti9• Bu telkinler, Bedevilerin yağmaya olan meyillerine uygun geliyor, Der'iye şeyhlerinin de! hissiyatını okşuyordu, bir çok kimseler, bu tahriklere karşı koyar ve Vahhap oğlunun hakiki bir' alim olmadığını iddia ediyorlardı. Bir aralık Uyeyne'de hayatı tehlikeye düştü ve oradan firara! mecbur'~aldı. Basra'ya gitti, hakaret gördü, Necde döndü Huraymilede oturdu. Sonra baba yurdu, olan Uyeyne'ye döndü. Uyeyne emiri Osman b. Hamd'a fikirlerini kabul ettirdi ve ondan fikrini, yaymak için yardım gördüğü halde çok geçmeden Osman, Vahhap oğlunu yanından kovdu. 0,1 tekrar seyahata çıktı, bedeviler arasına girdi; fakat buralarda tutunamadı10 • Sonra (1143 H) 1730 deı Yemame nahiyelerin ien Deriye'ye gitti ve buranın nufuzlu kabile şeyhi Muhammet b .. Suudu i elde etti. Beklediği zaferi, fikirlerini yürütmek, teşkilatlanmak için aradığı himayeyi buldu. DEVRİN TARİHİNE BİR BAKİş Der'iye şeyhi Muhammed b. Suutnufuz bölgesini genişletmek için iyi bir vesile bulmuştu, halkı Vahhap oğluna tabi olmağa zorladı, Der'iye ve çevresindekiler bu davet etrafında birleştiler. Alim geçinenlerin çoğu kazanılm~ştı. (1146 H) 1733 de Mekke emiri Şerif Suut (ölümü 116SH) .1752) zamanında hac etmek için bunlar, Mekkeye gelrneğe izin istediler, maksatları Medine ve Mekke halkını kendi mezheplerine davet etmekti, bu' maksatla otuz kadar alim göndermişlerdi.' Ş~rif Suut bir ilim meclisi aktederek Haremeyn alimlerile bunları mubahase ettirdi. Dailer gü- . lünç bir vaziyete düştüler. Mahkeme kadısı bunların küfrune hükmetti, birkaçı hapse atıldı bir kısmı firar etti, bunlar Mekke ziyareti için, yıllık muayyen bir para vermeyi de teklif ettikleri halde: hac müsaad~si alamadılar, Vahhap oğlu taraftarlarına karşı büyük bir nefret uyandı. 9 CevdetPaşa tarihi, C. 7, S. 283. Cevdet Paşa'nın eserinin muhtelif yerlerinde Yahhabiler hakkında bilgi vardır. C. 7, S. 290 ve 297'de nakledilen vak'alar ibret vericidir; İstanbulda bir ilmiye meclisi kuruluyor, c.6 s. 100. Adern Efendi isminde birisi mubahase için oralara gönderiliyor. Keza bk. Ed-Dürer üs-Seniyye, S. 46. . 10 El-A'yan, Ibn-i Abdu'l-Yahhab maddesi. VAHHABILİK 57 Muhammed b. Suut 15 sene bu mezhebi yaymağa çalıştı. Ancak oğlu Abdülaziz zamanında başarılar elde edildi. Necit, Asir,Yemen'in iç tarafları Vahhabi olmuştu. Vahhap oğlu bir Peygamber gibi çevrede itibar görrneğe başladı. İbn-i Suut onun her emrini yerine getirirdi, onun emriyle millkt etrafa saldırmağa ve aldıkları ganimetlerden İbni Suuda beşte bir ganimet hissesi verrneğe başladılar. Hükümet merkezinden uzak olmaları muvaffakiyetlerini kolaylaştırıyordu. Mekke şerifleri vaziyeti kavrayamadılar, Medine vali ve kumandanları _da sadrıazam mütekaitlerindendi, Vahhabi hareketi kuvvetlendikten sonra bunlar İstanbul makamlarına şikayet etmekle yetindiler. İbn-i Vahhap ile İbn-i Suut birleşip etrafa saldırdıkları sırada İstanbul hükümeti Lale dev~ rinin ıstıraplarını çekiyordu. Birinci Mahmut (1143 H.) 1730 da henüz tahta çıkmıştı. Patrona yaranı ile ve yeniçerilerle meşguldü. Nadir Şah hudutları tehdit ediyor, Rusya ve Avusturya devamlı tecavüzlerde bulunuyorlardı. Vahhabiler ı. Abdülhamit (1773 - 1788) devrinde faaliyetlerini artırdılar, devlet Rus harbiyle meşguldü. Cezar Paşa Şamda, Kölemenler Mısırda isyan etmişlerdi. Üçüncü Se1im devrinde ise Rus ve Avusturya tecavüzlerinden başka, Fransızlar Mısır'a girmişlerdi. Pazvant oğlu ve Tepedelenli isyanları, Belgrat dayısı, Sırp isyanı ve Nizamıcedid hareketleri Harameyni işgal eden Vahhabileri görrneğe vakit bırakmıyordu, İkiiıci Mahmut devri aynı müşkülat içinde idi. Vahhabi'ler hacıları Harameyne gitmekten menediyor, mallarını da ga:.. nimet sayıyorlardı, tehlike büyüdü. 1790 da Şerif Galip ile Suudiler arasında fiilen harp başladı, Taif kalesi tamir ettirildi. Mekke dağlarında burçlar yaptırıldı. 1802 de Atdülazizj oğlu Suudu büyük bir kuvvetle lrak'a göndermişti. Muntefik Şeyhinin müracaan üzerine Kethüda Ali paşa asker toplamağa çalışırken, Vahhabiler Şiilerin matem ayinini icra ettikleri gece Kerbelayı ba;;arak iki binden fazla adam öldürdüler. Hüseyin'in türbesindeki altın ve gümüş kandilleri ve kıymetli eşyayı alarak Der'iye'ye döndüler. İran Şahı, asiler cezalandırılmadığı takdirde Bağdat'a hücı,ım edeceğini bildirdi, Vahhabiler bu taraftan Basra'ya ve hatta Bağdat sınırına kadar ilerlerken, beri taraftan Hicaz istilası tamamlanmıştı, Taif işgal edildiği zaman ana kucağındaki çocuklar katliam'dan kurtuiamadılarll. 180 3 de bunlar, Suud zamanında Mekkeye ve Medineye girdiler.- Hükümdar isminin hutbede söylenmesi usulünü kaldırdılar, tütün menedildi, nargileler kırı~dı, haşaş içme yerleri kaldırıldı, namazların cemaatle kılınması emredildi. Fuhuş ve yol kesicilik menedildi, çölde dahi yollar emniyet altına alındı12 • Halkta fikir ve kanaat birliği husule geldi. Yalnız sünni olan amelde dört mezhep kabul ediliyordu. Caferi, Zeydi, İsna Aşeriye veya İmamiye mezheplerine sülUk küfür sayıldı ; tarikatçılık ve şiilik yasak edildi. Şerifterin bir kısmı zeydi, bir kısmı tarikatçı oldukları için diğer tarikatçılar gibi memleketten çıkarıldılar. İbn-i Teymiyye'nin, İbn-i Hanbel'in ve Muhammet b. Abdulvahhab'ın eserlerinden, hadis ve Kur'ana' dair olaiılardan başkaları, ilmi kelam, tasavvuf kitapları kaldırıldı. Tevhit risalesi halka dağıtıldı ve bu kitabın resmi din ve mezhep kitabı olduğu ilan edildi. Çok geçmeden bunlar, Bağdat, Şam ve Mısır hududuna kadar ilerlediler, bu kuvvetlere karşı Bağdat ve Şam valileri birşey yapamadılar. Nihayet Sultan Mahmut tarafından bu iş Mısır valisi Mehmet Ali Paşaya havale edildi. Önce Mehmet Ali Paşa bizzat kuvvetlerile, Piyade ordusu deniz yolu ile Yenbu'a, süvari ordusu sahil yolu ile Hicaz'a, yürüdü. Mekke ve Medine geri alındı, bozulan ve kaçan Vahhabileri takip için Mehmet Ali, oğlu İbrahim p;Şayı memur etti. Der'iye tahrip edildi ve Suud'~n oğlu emir bulunan Abdullah esiredildi ve İstanbulda idam edildi. Muhammet b. -Abdülvahhabn en mutaassıp oğullarından Süleyman da öldürülmüş, Abdurrahman esir olarak Mısıra getirilmişti. Mısır kuvvetleri çekildikten sonra Abdullah b. Türki tarafından yeniden bir hükümet kuruldu. Harap olan Deriye yerine Riyad hükümet merkezi ittihaz edildi. 18 sene sonra Türki'nin oğlu Faysal zamanında Mısırlılar II Ed-Diil'erii's-Seniyye, S. 46. 12 İbn-i Zeyni Dahlan,(,bunlar göz boyamak içindi. 600 ,eneden beri geçen Müslümanları tekfir ederler, malları ve canları heial, Peygambere hürmeti haram sayarlar, halkı yeniden imana davet ve bu dav(t~ icabetten evvel kafir olduklarını itirafa mecbur ederlerdi.>' demektedir(Bk. Ed_Dürerü's-Seniyye S. 4 6 ). Prof. YU.SUF ZIYA YÖRÜKAN' tekrar buralarını istila ettiler. Faysal yeniden hükümet kurmağa muvaffak oldu. Oğlu Abdul1aı~ ile Ali Suut ve diğer taraftan İbn-i Reşit birbirine düştüler, bunlardan İbn-i Reşit Osmanlı dev). letine sadık ve hükümdarların müzaheretine mazhar olduğu halde, duruma hakim olamadı, j l!i Suut yeniden kuvveti ele aldıı3. VAHHABİ ESERLERİ Muhammet İbn-i Abdülvahhap, tasarladığı hareket için ibn-i Teymiyye'rtin, «Minhacu's-,. Sünne»sini ve risa1elerini, İbn-i Kayyim'in eserlerini telkin ve tedris iİe işe başlamıştı. Kendisi de selef mezhebine, Hanbeli'liğe dair eserler yazdı. İbni Hişam'ın «Siyer»ini ihtisar etti. «Usul-ül-ı İman ve Kelime-i Şahadetin tefsirİ», «Kelime-i Tayyibenin manas}» adlı eserleri başlıca, mezhebinil müdafaa için yazılmıştı. «Risale-i Keşfişşübehav) «Tefsir-i Fatiha», «Kitab'ül-Kebair», «Taklit caızl midir, vacip midir risalesİ», «Kişinin Rabbını, dinini, Peygamberini marifetİ», «emir bil maruf, nehiy ani! münker», «Mufide'ül-Müstefid», adlı 'eserleride aynı mefküre uğrunda yazılmıştır. w Bundan başka onun Necid kasabalarına ve muhtelif ülkelere yazdığı risaleleri vardır. Taraftarları! ve bilhassa iki torunu bu mevzuda birçok eserler yayinladılar. İbn-i Vahhabın yazdığı eserlerin. en meşhuru ,Hicazda medreselerde okutturulan Kitab'ut- Tevhid'dir. Bu eser İbni Teymiyye'nin. ve İbni Kayyim'in tevhid hakkındaki yazdıklarının bir özeti mahiyetindedir. Bu yayınlara göre İslamın ve imanın esası olan tevhid, kelime-i şehadetle iktifa etmeyip her nevi ibadeti Allaha: tahsis etmek, şirkin büyük ve küçük nevilerinden korunmaktır. Bu esasa tevhid-i mabudiyet, onun kitaptaki tabiri veçhile tevhidi ameli adı verilmektedir. Ona göre kelamcıların tevhidı, tevhidi . ilmidir ki insan bu kadarla mümin olamaz, bu sebeple, Ebu Hasan Eş'ari ve Ebu Mansur Maturidi ve hatta Tahavi gibi imamların tevhidi, hakiki tevhid değildir; çünkü Arap müşrikleri de herşeyin haliki olan Allahın bir olduğu esasını kabul ederlerdi. Bununla beraber arada vesile ve tağut .ittihaz ettikleri için müşriklikten çıkmış değillerdi. Doğrudan Allaha ibadet etmiyorlardı, aracılar, şefaatçiler kabul ederlerdi. Kur'anı Kerimde « VJl..i..:. .)1';~ j)J.o:. -' » ayeti de bunu gösterir. Binaena1eyh iman ile küfrü ayırt eden tevhid, bu değil, ameli tevhiddir ki bu tevhidi yerine .getirmeyen, Mfir ve bu gibilerin malları ve canları muvahhidlere helaldır.ı5 Muhammet İbn-i Abdülvahhab~n torunu Süleyman İbn-i Abdullah bu kitabı şerhetmiş adını da «..I;:> >:1I ,:-,l:..f'C __; J ..1)..1 ]:;.II_-::-~' »koymuştur. Bu şerhte ekseriyetle İbn-i Teymiyye'den ve Hafız İbn-i b. Hacer il-Askalani'çien ibareler nakledilmiştir. .Ancak bu eser tamamlanmamıştır. Çünkü Süleyman ı81'? de öldü~ü1müştü. Muhamme! İbn-i Abdülvahhabın yolunu takip ile onun dailiğini yapan, marufu emir, münkeri nehyedenlerin başında gelen bu zat ı3 Cevdet Paşa tarihi, C. 6, S. !OO - 292'de Bağdad valisinin mektubu ve diğer maddeler; C.7, S. 152, 190 ve 230'da Şam valisinin mektubu ve diğer tafsilat vardır. Bu hususda Vası! Tarihi'nde de bilgi vardır. Zeyni DahIan oğlunun Vahhablleri red için yazdığı Dürer'üs-Seniyye'sinde ve Vahhabllere tarafdar olarak yazılan Unvanü'l-Mecd adlı Necd Tarihinde ve El-Menar mecmuasında Vahhabller hakkında yazılan makalelerde "Ceberti Tarihi'nde (Mısır hakkında) bu menular üzerine vesikala. ve bilhassa Ibn-i Vahhab'ın davet için etrafa yazdığı risaleler;n metinleri vardır. Şerifin mektubu, Cevdet P. Tarihi C, 7, s. 260; Mekke ahalisine Emannamesi, dine davet mahiyetindedir, s. 304; Suud'un Şam valisi ile muharebeleri ve Vehhabi reisIerinden Ulyan'ın akideleri açıklıyan mektubu c. 9, s. 366; Suudun dini beyannamesi,. mezarlara kubbe yapmak, kutuplara. inanmak ve saire şirktir, ayni sahifelerde; İbrahim Paşa'nın Haremeytıi istirdadı c. i I, s. 60; Bonapart'ın Vahhabnerle elbirliği teşebbüsü 1213 senesi vukuatı içindedir. Cevdet P. nın c. s. 152- 23 0 da verdiği malfımat buraya alınmamış, yalnız zeylde verdiği vesikalardan faydalanılmıştır. 14 El-A'yan, Muhammed b. Abd ul-Vahhab maddesinde bu eserlerin Arapça adları ve ayrıca birkaç kitap ismi daha vardır. ı5 Vahhap oğluna Harici denilmesinin sebebi bu akidedir. Zira bu Haricilerin esasıdır; selef, İbn-i Hanbel ve İbn-i Teymiyye bunu kabul etmezler. VAHHABİdK S9 olduğu için Mehmet Ali Paşa'nın oğlu İbrahim Paşa, Der'iye'yi istila ettikten sonra onu getitt- .miş, önünde çalgı çaldırıp, çengi oynattıktan sonra mezarlığa götürterek! kurşuna dizdirmişti ı6 . İbn-i Vahhabın diğertorunu Abdurrahman b.Hasan (ölümü 1793) ise, yeğeni Süleymanın yarıda bıraktığı eseri tamamlamış ve tevhid kitabına « -\:~\';"'l:-5-- LP~!..jıc:! » adlı büyük bir şerh yazmıştır. Şeyh Abdurrahman, İbn-i Bişr'in yazdığına görel7 1825 tarihinde Mısıra giderek orada da okumuş ve okutmuştur. Mezheplerin reddine dair eserleri, ipek elbise giymenin haram ve heHn olanı hakkında da kitabı vardır. Necid halkına bu dinin nimetlerini göstermek için birçok mektuplar yazmış, dedesinin yoluna ve yeğeninin usulüne devam etmiştir. Bu zat, ayrıca tevhid kitabına yazdığı büyük şerhi ihtisar etmiş ve buna «j.-\e>- .,ı\j-,~ ~)>> adını vermiştir. Buda Hıcaz'da medreselerde tedris edilmektedir. Dördüncü tabı yapılmış olan büyük şerhe bu eserdeki ibareler alınmış bulunuyorls. Abdülvahhap oğlunun d~ğer torunları da vardır. Bunların nesilleri Şeyh oğulları diye büyük itibar mevkiinihaizdirler, bunlar, dedelerinin fikirlerini savu~an canlı eserlerdir. AKIDE ESASLARI Selef yolunun (Ehli Sünnet Mezhebinin) yolcuları akaid mevzularında birçok esaslarda birleştikleri halde bazı yerlerde görüş farkları arzederler. Bu farklar başlıca şu esaslarda görülür: Akli delilin kıymeti nedir? Müteşabih ayetlerde tevil mi, tavakkuf mu, zahirle hüküm mü gerektir, amel imanda dahil midir? . Selef, yerine göre akılda delildir, nakilde, Ahmet İbn-i Hanbel akıl zayıftır, güvenitemez; delil nakildir, İbn-i Teymiyye akıl ile nakil birbirine karşı konulamaz, nakil akla uygun ve ondan kuvvetlidir, derler. Müteşabih ayetler selefe göre manalandırılmaz, tevakkuf edilir. İbn-i Hanbele göre lafzın zahirine göre manalandırılır, İLn-i Teymiyyeye göre manalandırılır, mananın. medlulüne tatbikinde tavakkuf edilir. Selefin bir kısmına göre amel im!Ulda dahil değildir. Bir kısmına göre dahildir. Ahmet İbn-i Hanbel ve ibni Teymiyye bunlardandır. Ancak ibni Teymiyye bu mevzua tevhidin manası meselesini de eklemektedir. Tevhid yalnız Allahın birliğine iman değildir, her tü.rlü ibadeti yalnız Allaha yapmak ve her işi Allah için görmektir, hakiki tevhid budur; bunu yapmayanlar, müşriklikten çıkamaz, der. Muhammet ibni Abdülvahhap, akıl ve nakil meselelerile asla meşgulolmaz. O aklı tamamen bir kenara atar, ve her üç yoldan ayrılır. Ona göre akıl ile naklin muvafakatı bahis mevzuu olamadığı için müteşabih ayetler olduğu gibi manasile kabul edilir. O burada Ahmet ibn-i Hanbel ile birleşir, Seleften ve İbn-i Teymiyye'den ayrılır. Amel imanda dahildir esasını ehemmiyetle alarak İbn-i Teymiyye'nin ibadetlerin Allaha yapılması manasına tevhid bahsi üzerinde israrla durur ve buna tevhid-i ameli adını verir. Bunlara birde bid'atları ve bilhassa tevessülü terk esasını ilave eder~ Bunlar, onun selefve Hanbeli yolunda olduğu halde onlardan nerelerde ayrıldığını göstermektedir. Buna göre Peygamber devrinde olmayan herşey bid'at ve dalalettir. Halbuki İmamı Ahmet kel~m yapmış, dinde münakaşa kabul etmiştir. Vakıfların bir kısmını kabul etmiştir. İbni Teymiyye tse akıl ile naklin muvafakatını söylemiş binaenaleyh din felsefesi yapmıştır. İbni Vahhaba göre bunlar kamilen bid'attır. Görülüyorki, Vahhabilik bazı esaslarda seleften, bazı esaslarda Ahmet ibni Hanbelden, bazılarında İbn-i Teymiyye'den ayrılmış ve ayrıldığı yerde ifrat ve taassup cihetini tutmuştur. Esaslardaki bu ayrılıklara binaen Vahhabiliği, yeni bir mezhep telakki etmek icap eder. Bu yeni mezhebin başlıca farik vasıfları şunlardır : 16 Unvanü'ı-Mecd ( Necd Tarihi ), C. I, S. 210. 17 Tarih-i Necd, 1241 yılı havadisi. .18 Bu eser 1946 'da Ezher'de Suudı veliahdımn parasiyle basdınlmış ve mecdinen hacılara dağıtılmıştır. Diğer Vahhabı eserleri için Bk. Cevdet Tarihi c. 7, s. 17°. 60 Prof. YUSUF ZİYA YÖRÜKA.N i - Aklın delil olması bahis mevzuu değildir. 2 - Kitap kat'i delildir. Hadislerde (Kütübü Sİttede olanlar) dirayeten ve rivayeten sabit o!urlarsa. delilolur. Şianın, tarikatçıların, kelamcıların, mutasavvıfanın, ahlakçıların istinat ettillt;ri hadisler mutlak surette mevzudur, delilolamaz. Kur'an ve hadise dayanan icma ve içtihat muteberdir, başlfası değil. 3 - Müteşabih ayetler delildir, Zahiri murattır, ona göre manalandırılır ve hükm olunur. Bunları tevil yolu ile tefsir küfürdür. 4 - Amel imanda dahildir, buna tevhid-i ameli (Tevhidi mabudiyet) denir. 5 - Tevhidden maksat, tevhid-i amelidir. Tevhidde yalnız Kelime-i şehadet kafi değildir, iman ile ameli birleştirmek ve yalnız Allaha ibadet ve dua etmek dahildir. Herhangi bir şeyi, veya insanları veli, yesile ve murşit ittihaz etmek küfürdür. 6 - Allahın sıfatları, hakiki sıfatlardır. Gerek zat v.::gerek sıfatlar hakkında varit olan ayetler olduğu gibi kabul edilir. Bunlardan teşbih manaları çıkacak diye manadan sakınmak doğru değildir. Eğer doğru olsaydı Peygamber. bunu bildirirdi. 7 - Tevessül, küfürdür. Allahtan başkasına herhangi birşeyden, meleklerden, peygamberlerden ve ruhlardan istimdat küfürdür. Peygamberden şefaat uınuhmaz. 8 - Peygamberin ve Kur'anın tebliğatından başka dine giren şeyler bid'attır. Bu bid'atlardan ibadetlere ve itikada girmiş olanlar küfür, ahlaka ve adetlere girmi} olanlar dalalettir. Kabirler üzerine kubbe yapmak, onlara adak adamak küfürdür, ziyaret dalalettİr. 9 - Amelde dört mezhep vardır, bunlar ahkamda hadise ve Kur'ana dayanırlar, bunlara .1 müsaade var ;lakin itikatta mezhepler memnudur. Ve bilhassa tarikatlara suIilk ve mürşide bağlanmak küfürdür. Bu esaslardaki ayrılıklardan başka fer'i bir takım ayrılıklar daha vardır, mesela şunlar: i - Vakıf müessesesi batıldır. 2 - Namazın cemaatle kılınması farzdır ,e her fert beşvakit camiye gelmeye mecburdur. 3 - Sigara veya nargile içenlere, sarhoşluk için olduğu gibi, kırk deynek vurulur. 4 - Müslümanlığı tevhid-i ameli akidesine göre ifa etmeyenlerin kestikleri yenmez ve bu gibilere harp ilan edilir. 5 - Zekat, vergidir. Hükümetin vergi almadıgı kazançlardan da zekat vermek lazımdır; Bunlar aynı zamanda nikah ve talak, miras ve vasiyet (:;iile hukuku)hükümlerinde ve şeriatın ukubat (ceza hukuku) kısmında Ahmet İbn-i Hanbelin mezhebinden ve İbn-i Teymiyye'nin içtihatlarından ayrılmaktadırlar. Gerek esaslarda ve gerek feri'lerde bazı meseleleri doğrudan doğruya kendileri vazetmişler, birçoklarını ise Ahmet İbn-i Hanbel'in veya İbn-i Teymiyye'nin memnu veya sakınılması gerek dediklerini şiddetlendirrnek suretile küfre ve şirke kadar götürmüşlerdir. Tutulan bu yol bir bütün halinde alınır ve ana fikirlere bağlanacak olursa görüş ve gidiş tarzında mezhebin yukarda kaydettiğimiz üç mihver etrafında döndüğü görülür. Dinde akla yer verilmemesi esası, mevcut naslar haricine: içtihat, kıyas ve istihsan yollarına, gidilmeğe müsade etmez. Böyle olunca da Peygamber devrinden sonra çıkan her hadiseyi iyi olsada, yine bid'at saymak lüzumu hasıl olur. Bu şartlar altında ilim-i kelam, felsefe ve tasavvuf yapılamaz. Bunlara göre Kur'an ayetlerinde derinleşmekte caiz. değildir; çünkü Hazreti Ömer, Subeyg-ı Mısri'yi, kader meselesine dair bir ayetin manasında derinleşrnek istediği için, Mısıra nefyetmiştir. Bu gibi meselelerde: kelamullah, kader ve kıyamet ahva~ hakkında sorular bid'attır. Namazlardan sonra tesbih çekmek Allahın farzetmediği ve Peygamberin kılmadığı namazlar ihdas etmek, yeni din vaz etmek kadar günah olur. Minare yapmak, el öpmek, boyun kesrnek bid'attır. Bu zihniyete göre İslamda bin seneden VAHHABILİK 61 beri mevcut fikir hareketlerini bertaraf etmek, tarih boyunca ihtiyçaların doğurduğu hadiseleri bid'at saymak icap eder. Bu neticelerin bir kısmını İbn-i Hanbel, çoğunu İbn-i Teymiyye ve İbn-i Kayyim kabul etmezler. Çünkü bunlar içtihada önem verirler ve zamamn ihtiyacına göre verilen hükümlerin meşru ve yerinde olduğunu kabu1 ederler. Tevhid-i ameli aslına ve bundan ayrılanları tekfir esasına gelince bütün Vahhabilik sisteminin mih veri budur. Amel imandan cüz'dür, kaidesi de bu esasa bağlanmışnr. Bu sebeple namaz ve oruç, hacyerine getirmernek küfürdür. Tevhid, yalnız kelime-i şehıdet ve kelime-i tayyibeden ibaret değildir. ve zekat emirlerini Çünkü müşriklerde halik ve razık olan Allahın bir olduğunu tastik ederlerdi. Bununla beraber onlar Kuı'anın sarahan ile müşriktirler, çünkü birtakım tağutları, vesile ittihaz ederlerdi. Binaena1eyh Allahtan başka, bir mezarı, bir şeyhi hatta Peygamberi vesile ittihaz etmek şirktir. Bu sebeple Peygamberden istiane ve şefaat istenemez, şefaat eden, hidayet veren, affeden yalnız ~Allahtır. Edilmez, evliyamn kabirlerini ziyaret ve onlardan hizmet dilernek küfür dür. Zira Nuh'un zamanında halk birtakım salih adamları putJa)tırmıslar ve onlara tapmışlardı. Kur'an bunun şirk olduğunu açıklıyor. Ölülere niyaz, şeyhlere tevessül, müneccimlere, kahinlere ve falcılara inanmak mahiyeti itibariyle evliyayı takdis etmekten farksızdır. Türbelere mum yakmak,kabirlere kubbe yapmak, evliyaya nezretmek,kabirlere kurban adamak, cinlerin şerrini defetrnek için kurban kesmek,bunlar ~kamilen şirktir. Nazar değmemek için boncuk takmak, Allahtan başkasının insan üzerinde tesirini kabul etmektir. Hamayılı takınmak, güzel görünmek için muska takınmak, muhabbet celbetmek için vefk veya azaim yapmak bunlarda aynı sebeple şirktir. Bir ağaç' ile teberrük bir taşı mukaddes saymak, bir su menbaında hassalar bulunduğuna inanmak, ya pir yetiş! ya Şeyh, ya imam, ya Ali gibi sözler Allaha şerik koşmaknr, baykuştan teşeüm etmek, güvercin uçurmak, sihiryapmak, yağmur duasına çıkıp taşları suya atmak gibi hareketler, Allahtan başka şeylerden istiane etmektir. Peygamberin hanralarını taziz, Hırkai şerif, Sakalı şerif ziyaretleri bir nevi Allahtan gayrıya. tapmaktır, bunlarda şirktir. Çünkü Hazreti Ömer, altında Rıdvan biy'atı yapılmış olan ağacı halkın bir tarih hanrası olarak ziyaret etmeleri üzerine kestirmiştir. Delail-i hayr:;ıtı okumak memnudur, zira bu Peygambere ibadet mahiyetindedir, evet Hazreti Peygambere selavat getirilir, ancakbunu bir ibadet haline getirmernek, «Seyyiduna ve Mevlana)} demernek şartile. Allaha şirk koşmanın birde hafi ve manevi olanı vardır. Riya olarak namaz kılmak ve sofuluk yapmak bu nevidendir, çünkü bu işler, Allahtan başkasına gösteri~ için yapılmaktadır. Bir kimsenin salih adam gibi görünerek menfaat celbetmeside şirktir. Menfaat için ibadet etmek ve hayır işlernek aynı şeydir. Şiilerin Kerbela toprağına secde etmeleri Kabeyi ziyaret etmeyip Meşhedi eVe""" Necefi ziyaretleri aym mahiyettedir. Ali'ye bağlı olmak için ip taşımak, basur hastalığına karşı halka kullanmak ve bilhassa mehdi çıkacak, Hızır sağdır, İlyas sağdır demek, olduğu gibi bazı tarikatlarda şeyhe rabıta yapmak, bunlar da açıkça şirktir. Gavsa, kutupa~ abdalların varlığına, ,Üçlere, Yedilere, Kırklara inanmak ve ölülerin diriler üzerinde tasarrufuna kabul etmek şirktir. Dehre, havaya, rüzgara sövmek şirktir. Bu meselelerde İbn-i Teymiyye ve Ahmet İbn-i Hanbel birtakım tahditler yapmışlardı. Vahhabiler ise çok ileri giderek buakidede olanları şirke nisbet etmekle kalmıyor. Bu gibilerin malı canı helaldır ve hakiki muvahhitlerin, bu müşriklere hücum ile bunları katil ve mallarını yağma etmeleri helaldir, derler. Bu cihetler mezhebin en mühim farik vasıflarıdır. ' VAHHABiLERE GÖRE TASAVVUF VE TARİKATÇILIK Muhammet İbn-i Abdül Valıhaba göretasavvuf İslami olmayan bir bid'attır, ,İslilmda zikir, NIahı up.utmaı:ı:ı,* yı;;tı;;fe~ür çtmektir, bir ayin de~ildir. T;ırikat ise, ba~kalaq~ istismar i~in bir 62 Prof. YUSUF ZİYA YÖRÜKAN vasıta, ve mürşidin kendisini vesile ittihaz ettirmesine bir yoldur. Hazreti Peygamber her türlü dini tebliğatı yapmıştır, Kur'am kerimin sarahatı veçhile eğer bir şeyi tebliğ etmeseydi, Peygamberlik vazifesiıii yapmamış olurdu. Binaenaleyh Ebubekir i-Sıddık'a gizli bir zikir usulü, Hazreti Ali'ye mahrem bazı sırlar verilmiş olması dine en büyük iftiradır. Bu, Peygamberin umuma gönderilmiş ve bütün insanları aym yola davet etmiş olması esasına da aykırıdır. Mutasavvıfanın mükaşefe dedikleri şey tamamen asılsızdır. Başkalarım kendi yoluna intisap etmelerini istemesi ise din içinde din ihdas etmektir. Rehbaniyeti Kur'anı Kerim kötü1ediği gibi, bazı salih adamlara tabi olmayı da Nuh zamamndaki salih adamları vesile ittihaz edenlerin müşrik olduklarına dair Kur'an ayetlerile ' menetmiştir. Kur'amn batıni manaları olduğunu söylemek, Kur'am inkar etmek ve kendi arzularına göre din ile oyun oynamaktır. Mükaşefenin ilim ifade etmediğinde ve Kur'andan sarahate aykırı batıın manalar çıkarılmasının küfür olduğunda bütün Müslümanların icmaıvardır. Bu esaslardan hareketle Vahhabiler, batınilere ve şia'ya ve bunlardan azma olan mutasaVvıfeye ve İslam dinine eski dinlerin adet ve ayinlerini sokan tarikatlara şiddetle hücum ederler. Bu yüzden nekadar tarikat şeyhleri ve tasavvuf erbabı varsa onları memleketlerinden çıkarımışlardır. Bunlara göre tarikatçılarin. en şerir olanları rabıtayı kabul edenlerdir. Zira rabıta açıkça şirktir. Rufailerin ateşe girmeleri ve şiş saplamaları kendilerinde tasarruf kuvveti iddiasım. ifade ettiği için şirktir. Ticaniler, her akşam Peygamberle buluştuklarını ve Peygamberden şifahen emir aldıklarım iddia ettikleri için ölüden emir alma ve ölülerin tasarruf1arından faydalanma iddiaları şirktirı9 . Kadıriler ve bedeviler, şeyhlerine secde ederler ve Mecusi rakıslarını ihya ederler. Diğer tarikatlar ehli beyt sevgisi altında Hazreti Ali'yi ve onun evlatlarını masum itikad ederler, bunlar da şirktir . .Bunların ve mutasavvıfe adı altında meydana çıkanların maksadı Müslümanlığı parçalamak ve eski dinleri ihya etmekten başka birşey değildir, Yahudi Abdullah EI-Kaddah da bu kisveye bürünerek davete başlamış ve nesli Ubeydiler ve sonra Fatınıiler devletini kurmuştu2o• Bunların dalaletleri bütün Müslüman1ığı kaplamış ve her köşeye girmiştir. Tasavvuf perdesi altında tekke postundan, saltanat tahtına çıkanların adedi sayısızdır. Bunlar, bu hareketin mahiyetini izah eden başlıca tarihi delillerdir. Bunlara göre tasavvuf ve tarikat adı altında insanları sapıtanların başlıca hileleri : insanların . bir şeyhe bağlanmadan hakikate ul2şaır.ıyacağı iddiasıdır. Şeyh, maridi dalaletten ve hatadan korur, seyri sülfik olmadıkça nefis tasfiye edilemez, tasavvuf manevi bir gıdadır, insanın nefsini terbiye etmesi ve maneviyatının yükselmesi, tarikat sayesinde temin edilir, salih adamlardan inabe almalıdır, eshap Peygambere biat ettikleri gibi ya bir gizli imama veya onun daisine veya mürşide biat etmelidir. Bunlar ölmeden evvel ölürler, fenafillah olurlar, dünyadan göç edince kabirlerinde yaşarlar. Allahın velileri bunlardır. Onların kabirlerinden teberrük etmelidir; bunları vesile ittihaz etmedikçe insan hayrette kalır. Bunlar hayatlarında ve mematlarında tasarruf sahi-. bidirler. Gavs, kutup, Abdal, Üçler, Kırklar dünyayı iQare edenler, bunlardır. Bugün burada yarın Mekkede'dirler, alemi misalden haber verirler, levh-i mahfuzu mütalaa ederler, demeleridir. Bunlar, halkı bu akidelere hazırlamak için Hızır veya İlyas sağdır, Mehdi gizlidir, yarın zuhur edecektir gibi sözler de uydurm)lşlar ve Peygambere hadisler isnat etmişlerdir. İbni Teymiyye 19 Ankarada son zamanlarda görülen Ticaniler, Medineden Vahhabiler tarafından kovulmuş olan Şeyh Abdülkadir Medeni'den bu tarikatı almışlardır. Ayin yaptıkları zaman ona da salat ve selam okumaktadırlar. Vahhabilerin,memleketlerinden kovmuş olduklarışeyhlerin bir kısmı Suriye ve Irak'a sığınarak orada ayinlerini devam ettirmektedir1er. Tafsilat için Bk.: Feth-ül-mecid s. 164-169. Ticaniler için Bk. s. 219. Burada Ahmed-i Ticanı Deccal diye vasıflandırılır, neuzu billah küfrün bu derecesinde onu kimse ğeçememiştir, deni1iyor. !O Abdullah-el-kaddah yahudi. değildir. Mecusi1erin Deysanı reisIerinden Meymunun oğludur. Yahudi olan İbn-i Sebe'dir. Biz ~Unvan-ül-Mecdı)'in sözlerini naklettik (s. 95-102 ve s. 230-244). VAHHABİLİK diyor ki : Abdal, aktab, evliyaya dair hadisler kamilen yalandır . İbni Haldun Mehdiye dair nekadar hadis varsa yalandır, Hızınn sağ olduğunu İlyasın gökte olduğunu kabul etmek kadar haysiyet kırıcı bir celialeti olamaz. «Kitabut-tevhid,)'de bu itikadlar Kur'an ayetlerile ve hadislerle uzun uzadıya red edildikten sonra bunların Müslümanları parçalamak ve aldatmak için ileri sürdükleri şeriat, tarikat, marifet, hakikat adlı kapılar kamilen uydurmadır. Marifet, biyat; muhabbet, el tutma, irşad ve makamlar, dereceler kazanma ve hakikata ulaşma davaları halkın gözünü boyamak içindir. Böyle şeyler dinde ve Kur'anda yoktur, bu gibi sözlerin ve davetlerin herbiri dinden çıkmak, Peygamberden başka mübelliğ, Kur'andan başka mürşit V~ Allahtan başka hidayet verici aramaktır, denilmektedir. Kitabu't-tevhid'in şarihleri, bu meselede daha ileri giderek Peygambere dahi tevessül ve ondan şefa'at isternek caiz değildir, derler. Zeyni Dahlan oğlu'nun yazdığına göre Der' ye mescidinde, Cuma hutbesinde, İbni Vahhab, her defasında bir kimse Peygambere tevessül ederse kafir olur, derdi. Kardeşi Şeyh Süleyman ibni Abdül-Vahhab, alim bir adamil. Birgün kardeşine sordu : «Erkam İslam kaçtır ?,) O da «Beştir» cevabını verdi, «Sen bunlara altıncısını ilave ediyorsun, sana tabi olmayı din erkamndan sayıyorsun,') dedi. Bir diğeri ona «İslamın şartı Müslümanları tekfir etmek değildir,,) demişti . Sonra Süleyman onun şerrinden Medineye göç etmek zorunda kaldı. Orada bunları red için bir isale yazarak kendisine gönderdi. Muhammet ibni Abdul- Vahhab diyor ki : Hazreti Ömer yağmur duasına çıkarken Hazreti Abbastan tevessül etti, bu Peygambere öldükten sonra tevessülün caiz olmadığını gösterir. Halbuki hadise iddianın aksini de isbat etmekte, tevessülün cevazım göstermektedir. Nitekim ashab Peygamberin saç ve sakallarından teberrük ettikleri zaman Peygamber bunu menetmemişti. İbni Vahhab Peygamberin kabrin ziyaret için gidip gelenleri bir gün Der'iye de y~alattı ve sakallarım tıraş ettirdi. Bir defasında «Delail-ül-Hayrat,) okuyan bir salih adama nıstladı, elindeki kitabı alıp yaktırdı, ibadet ve dua yalnız Allaha yapılır. Allahın farz kıldığı namazıardan ve farzlardan başka zikir ve ayin dinden olmayan şeyi dine sokmaktır, derdi. VAHHABİLİGtN AIdSLERİ Bu yazımızla Suudi Anibistanın tarihi, siyasi ve içtimai durumu veya bugünkü dini hali, mevzuumuzun tamamile dışındadır. Elimizde mevcut olan malzeme bize. ancak Muhammet ibni Abdül-Vahhab'ın faaliyete geçtiği tarihten Vahhabiliğin bir mezhep olarak tutunduğu zamana kadar geçen devirdeki dini tarihe dair bulunmaktadır. O devirde siyasi ve coğrafi durum bakımından Neciddeki Vahhabi hareketi Osmanlı hükümetine isyan ve Medine şeriflerini tehdit ma'" hiyetinde idi. Bu ssbeple Osmanlı müellifleri bu hareketi batıl bir mezhep ve kötü bir bid'at, şerifler ise bir irtidat ve Peygamber düşmanlığı. halinde göstermek için yayınlarda bulundular. Cevdet Paşanın büyük tarihinde Vahhabiler hakkında verüen bilgilere bu yüzden güvenilemez, İstanbul Meşihat evrakı hazines~ndeki vesikaların değeri de böyledir. O sıralarda iki defa Mısır kuvvetleri tarafından buralarda askeri hareket yapıldığı için Mısırda da Vahhabiler hakkındaki görüş tamam~n menfi idi. Vahhabiler defaatle Kerbelii ve şia mukaddesatına tecavüz ettikleri için İranlıların nazarında Vahhabiler din düşmanı idi. Lakin çok geçmeden durum değişti, Hicazda Vahhabi tarafını tutanlar çoğaldı, Adene ve Yemene doğru bir hayli taraftar türedi. Buraları tamamile Vahhabileştikıen sonra ise Mısırda Vahhabiliğe intisap edenler oldu. Irak ve SUriyede Vahhabi taraftarları görünmeye başladı. Mezhep, bütün Hanbellierde genelleşti, İstanbulda, Mısırda, garpte ve Türkistanda ibni Teymiyye'nin eserleri incelenmeğe ve Vahhabiliğe meyil gösterilrneğe başlanıldı. Mezhep bazı yerlerde yürürlüğe girdi; nitekim Hindistanda Pişaverde bir Vahhabi isyanı çıkarak 1830 da bir hükfımet bile kuruldu. 21 Minhacü's-Sünne, C. 4, S. II5. 23 Ed-Düreri/s-Semiyye, S. 36. 22 Mukaddime, Cevdet Paşa tercümesi, Tasavvuf bahsi. Prof. YUSUF ZiYA YÖRÜKAN Hintli Seyit Ahmet isminde biri, hac niyetiyle Mekkeye geldiği zaman Vahhabiliği kendi Müslümanlık anlayışına uygun bulmuş ve bunu Hindistanda yaymıştı. Bu hareket Hindistandaii . . i tarikatçılara karşı büyük bir başarı kazandı. Bu mezhep taraftarları lndus nehrinin çevresind;e halen kesif bir kitle halinde mevcutturlar. Hindistanda bu babta birçok yayınlar yapıldığı gi* Mısırda EI-Menar mecmuası tamamile Vahhabi müdafii kesildi. Vahhabilerin lehinde ve aleyhind'e i yazılan sözlerden bir örnek. olmak üzere biri Medine Müftüsü ve meşhur bir müverrih olan Seyyit Ahmet İbn-iZeyni DahIan, diğeri EI-Menar'ın başyazarı ve Mısır Müftüsü Şeyh Muhammeit Abduh'un büyük şakirdiReşit Rızanın olmak üzere karşılıklı iki yazı özetini veriyoruz. . Ahmet İbn-i Zeyni Dahlan'a göre Muhammet İbn-i Abdul Vahhab, Peygamberlikiddiasındh idi. Ancak bu iddiasını izhar edemedi. Daima Müseylime gibi yalancı Peygamberlerin tarihlerin.İ okurdu. Bununla beraber kendi tebliğatı için, dini cedid, adını verirdi. Bu sebeple bütün mezheplere , • i ta' n eder, Kur'anı arzusuna göre tevil eder ve hadisleri inkar ederdi. lcma ve kıyası kabul etmezdi .. Kendi beldesi ahalisine ensar ve hariçten gelenlere muhacirin derdi. Bu akidelerinden dolay~ı i kardeşi Süleyman, ona birreddiye yazmış ve bu akidelerini şiddetle tenkid etmişti. Nitekim birçol,' alimler bizzat Ahmet İbn-i Hanbelin sözlerile bunları reddettiler ve eserler yazdılar. Bunlam~ Hanbeliyiz, demeleri bir perdeden ibaretti. Namazdan sonra dua etmeyi reddederlerdi 24. Ahme~ İbn~i Zeyni Dahlan bu mevzudaki reddiyeleri yazdıktan sonra kendisi de bunların aleyhinde birçok hadisler nakleder ve sözlerine bunların, kendilerine intisap eden kadınların saçlarını kesf tirdiklerini, evliyanın kabirlerini hela yaptıklarını, mevlüt okutmayı, sünnet namazları ve «delail-üı .hayrat» okumayı ve minarelerde salat ve selam okumayı ve hatta Peygambere «seyyidüna ve mev.~ lana» diyenleri kafir saydıklarını ilave eder 25. Mısırın büyük alimlerinden Reşit Rıza diyorki: Vahhabiliğin ilk zuhurunda siyasi düşman+ ları bu hareketi kötülemek için çok şeyler uydurdular. Eskiden garp memleketlerinde Müslümanlaı; hakkında neler söylenmemişti. Şimdi söylenenlerde de muayyen maksat ve gaye vardır. Bunların. sebebi, onların sebebinin aynıdır. Müfteriler kendi kötü akidelerini atacak yerde iyiyi fena göster~ diler. Hicaz şerifleri o zaman bu hareketi körüklediler. Vahhabileri tekfir eden ve fena surette tasvir eden onlardı. Bunlar gazeteleri aleyhte neşriyata teşvik ettiler. Vahhabilerin başlıca düş-; manları şiiler, tarikatçılar ve sapıklardır. çünkü kabirler üzerinde kubbeler yapan ve mezarları' mescid ittihaz eden onlardır. Şiilerin bu adetleri uIIlumi bir hal aldı. Tarikatçılar, şeyhlerine, batıniler yatırlara tapınmağa başladılar. Bunlar şüphesiz şirktir. Binaenaleyh Vahhabilerin bUi i . hareketleri tamamen dinidir. Bunlar hakkında yapılan tenkidler azimet yolunu iltizam, ruh' sat . yolunu terketmelerinden ileri gelir. Evet bunlar, bazı işlerde ifrata vardılar, bazı ahkamın tatbi-i kindeve nasların tefsirinde hata olabilir; bu, havastan hiç kimsenin kurtulamadığı bir şeydir. i Lakin alimleri, onların hareketlerine karşı sükut etmiyorlar, birçok eserler yazmış bulunuyorlar,i diyor. 24 Ed-Dürerü's-Seniyye, S. 48. ı5 Ed-I)üreri/ s-Seniyye, S. 52, VAHHABILİK TAHLİL VE TENKİn 65 Valıhabiler'in mezhebi hususiyetlerini teşkil eden, dinde akla yer vermemek, mükaşefeyi 26 red ile sofiyane neş'eyi inkar etmek ve tevhid akidesini ameli tevhid manasına almak, esaslarımn ilmi değeri üzerinde bir tahlil yapmak herhalde faydalı olacaktır. Tevhid akidesi, İslam tarihi boyunca, Muhammet ibn-i Abdu'l-Vahhab zamanına kadar onun anladığı manada alınmış değildir. Mutezile tevhidi, Allah'ın zatiyle sıfatlarının aym olduğu ve zatından başka hakiki sıfatların bulunması hakiki tevhidi ihlal edeceği düşüncesiyle sıfatlar zatından ibarettir ve tevhidin manası 'budur, deınişlerdir. Bunlara karşı selef, Allahın sıfatları vardır ve sıfatların bulunması hakiki tevhide münafi değildir, fikrinden hareketle bu tevhidin Allahın birliğine imandan ibaret olduğu esasında birleşmişler ve imanın tastik, ikrar ve amelden ibaret olup olmaması. meselesinde ayrılmışlardı. Amel imanda dahildir diyenler ve bunlardan Ahmet ibn-i Hanbel meseleyi, tevhit meselesi değil, iman meselesi olarak mütalaa etmiştir. Ebu Hanife, Allah birdir, bu birlik sayı cihetinden değil, şeriki olmamak bakımındandır, dediği zaman Allaha şerik koşmamayı; diğer ilahların vaJığını selbetmeği kastetmiştir. Kur'am Kerim'deki Burhan-ı temanu'u27 ifade eden ayetleri de buna delil göstermiştir. Esasentevhit akidesinin kıymeti, Hıristiyanların üç uknum, mecusiler'in iki mebde ve Yahudiler'in kendine has bir ilah kabul etmelerine karşı olduğuna göre, tevhidin hakiki rra~asının kelime-i şehadet ve vahdaniyet akidesi olduğunda ittifak vardır. Bu izaha göre tevhidi, ameli tevhid diye izaha kalkmak cumhura muhalefettir. Nitekim mutasavvıfadan bazİlarının tevhidi vahdet-i vücut28 manasına almaları da aynı veçhile cumhura muhalif bir görüştür. Kaldı ki Muhammet ibn-i Vahhab'ın tevhidi böyle bir manaya alışı Allahın birliğini, ta:~tik ve ıkrar edene kafir, demek neticesine varır ki bu Peygamberin yoluna da aykırıdır. çünkü ~ayberde yeni Müslüman olan bir çoban Peygambere, bu Müslümanlığın hakkı nedir, dediği zaman, Peygamber, şu k~lıcı alıp harbetmektir, cevabını verri:ıiş ve bu çoban hiçbir 'ibadeti yerine getirmediği halde harpte ölünce ashabın en kıymetlilerinden şehit olan Mahmut ibn-i Mesleme ile bi~ mezara gömülerek şehit muamelesi görmüştür. Nitekim Peygamberin «Ben Allahın birliğini kabul edenlere silah çekmemeğe memurum 1» mealindeki hadisi de müttefekun aleyh (yani herkesin kabu1 ettiği bir hadis). tir. Gerçi Allahın Vahdaniyetine iman, ibadet edilecek başka mabut yoktur,manasım mutazammındır. Ancak bu,'Allaha ibadette kusur edenler Mfirdir, manasına gelmez, amel imanda dahildir .esasından hareket edenler, imamn arttığım kabul ederler, bu:esassı kabul etmeyenler iman herkeste müsavidir, reyindedirler. Bunu küfre kadar götürenler Haricilerden bir şubedir ki Vahhab oğlu bu meselede onları taklid etıniş oluyor. 26 Mükaşefe : Kalp gözü ile görmeCManevimüşahede), bir nevi hads veya ilham demektir ki sofiyyeye mahsus bir ilim yoludur. Nascılar, ilirnde nakli; kelamcılar, aklı esas aldıkları gibi sofiler de mükaşefe usulünü esastutarlar. Buna keşf ve zevk yolu (Felseje-i zevkiyye) de denir. Murakabe, vecd, ilahi cezbe, vuslat gibi fikirleri, remz, esrar, seyr-i sülCık gibi usulleri içine alır. Keşf veya mükaşefe, hakikata muttali olmak ve onu bizzat yaşamak manasına da kullanılır; misal alemini müşahede gaybe ittıla ve nurani aleme yükselme' bununla olur. 27 Burhan-ı temanu: Kur'an-ı kerimdeki (,Eğeryerde ve gökte birden fazla ilah olsaydı, yer ve gök fesada uğrardı» ayetinin ifade ettiği vahdaniyet delilinin adıdır. 28 Vahdet-i vücuı : Allahdan başka varlık kabul etmeyip insanların ve her şeyin iliihi varlıkla bir olduğunu kabul eden Tasavvuf nazariyelerinden biridir. 5 ______ ~ ~ ___",i 66 Prof. YUSUF ZİYA YÖRÜKAN Dinde akla yer vermemek meselesine gelince: bu, evvela İslam ruhuna, Peygamberin yoluna ve Kur'an-ı kerim'in beyyine ayetine29 , tefekkür edin, nazar edin, emirlerine muhaliftir. Saniyen Müslümanlığın hayatiyetibakımından din sosyolojisi ve din felsefesi1e ilgili bir mevzudur. Eğer din akla kıymet verıniyorsa demek fikir hürriyeti ve vicdan hürriyeti yoktur. Halbuki mükellefiyetin birinci şartı akıl olduğunda cumhurun ittifakı vardır. Anlamadan inanmak zorla inandırmaktır. Bu ise dindarlarda taassup ve istipdadı doğurur, zihinleri uyuşturur, insanlar hurafelerden hakikatleri temyiz edemez olurlar. Halbuki Müslümanlıkhurafelerle mücadele eden ve batıl itikadları reddeden, hamle verici bir dindir. Peygamber, Müslüman olmak için müracaat edenlere: «evvela batıl itikadları ve hurafeleri terkedeceğinize söz verin ondan sonra size Müslümanlığı tebliğ ederim» derdi. Hakikat böyle iken aklın kabul etmediği şeylere insanları inanmağa mecbur etmek, onları dinden soğutmak ve fikirler de ayrılıklar vücuda getirmektir. Fikir ve kanaat ayrılığı bir milleti parçalayan ve yıkan başlıca amildir. Terakki ve teEanül hamlesi el birliği ile olur, nitekim İslam tarihinde mezheplerin çoğaldığını gördüğümüz devirlerde Müslümanların birbirini kırdıklarına şahit olduk. İnsanların ilerlemesi ve g~rilemesi taşıdığı akidelere bağlıdır. Her türlü tefekkür serbestisi yasak olan bir yerde medeni inkişaf olamaz, sebebi araştırılmayan akideler ise insanları uyuşukluğa götürür. Bu günün kültür seviyesi karşısında geriye dönmek ve kendi içine çekilmek millete felaket getirir. İslam tarihinde akliyecilerle nassiyecilerin çarpıştığı devirler göz .önüne alınmalıdır. Abbasi1erden Memun ve halefleri zamanında akliyecilik hüküm sürüyordu. Bu devir İslamda ilim ve medeniyetin ilerlediği ve insanların refaha kavuştuğu bir devirdir, Mütevekkil zamanında Ahmet ibni Hanbelin nufuzu dolayısiyle nassiyecilik hakim olunca medeniyet ışığı süratle karardı ve Abbasi devrinin insanları bir daha refah göremediler, Endülüste fikir hürrıyeti yaşadığı devirde Avrupayı uyandıran bir medeniyet vucuda geldiği halde, Hanbelilik orada hakim duruma geçtikten sonra çok geçmeden Endülüs devleti yıkıldı,. Nizaıniye medresesinde resmi tedrisat Eş'ari mezhebine göre ve hükümetin kontrolü altında yapılınca da fikir hareketi durdu, Osmanlılar devrinde Ebussuud ile İmam-ı Bürgivi arasındaki münakaşanın mahiyeti ve neticesi de budur. İmam Bürgivi vakfın birçok kısımlarını inkar eder, hocaların ve imamların maaş almasını tecviz etmez, akliyecilere hücum eder ve her bid'atı dalalet sayar~ı. Ona göre içtihada izin yok, bir mezhebe taklit esastı. Bu ruh ondan sonraki devirlerde hakim duruma geçti. Kanuninin yaptırdığı Tıp ve Fen Fakültelerinde okunan dersler bid'at sayıldı. 

Medreseiller ile tekkeiller kavgaları, Kadızade ile şeyh Sivasi taraftarları arasında cidaller ortalığı sardı, halkın birbirine sevgisi kalmadı, iki nevi taassup vücuda geldi : ilmiyye, memlekete faydalı ve milleti yükseltici ilimlerle uğraşacağı yerde mezhep ve tarikat münakaşasını artıran mezvulara daldı. Milleti,. memleketi değil şahsi ihtiraslarını, mensup olduğu sınıfın arzusunu düşündü. SofHerde kendi nefislerini tasfiye edecek yerde, taraftar toplamak ve rakiplerine karşı koy!Uakla uğraştılar, lüzfıınsuz ve manasız konular ortaya a!ıyorlardı. Bu halOsmanlı devletinin inkırazında en müessir aınillerden biridir. . Tarikat erbabının mükaşefe yoluna ve sofiyane neş'elerine gelince: herkesin vicdanından kopan sese uyması ve tefekküründe serbest olması kadar tabiibir hal düşünülemez. Fakat mükaşefe ancak sahibine ilim ifade eder. Kişinin başkasını kendine tabi kılmağa ve duygularını genel bir yol gibi halka kabul ettirmek davasını gütmeğe hakkı yoktur. Zira tasavvuE, şahsın özel hayatıdır, herkesin yaşadığı bir hal değildir, yani psikolojiktir, sosyolojik değildir, bunu sosyal bir müessese haline sokmak, mevzuun dışına çıkmaktır. Bundan dolayı da hareket marazi bir hal alır. Birtarikata bağlanmak arzusu eski kabile hayatının manevi bir surette yaşanması mahiyetindedir. Hurafelere 29 Beyyine dyeti : Kur'an-ı kerimdeki «Ölecek olan delile dayanarak ölsün, yaşayan delile dayanarak yaşasın', ayetinin adıdır. 

 VAHHABILİK tutsak olmak, kişinin bir şahsa iradesini terketmesi, ancak kölelik ruhunu taşıyanların şiarıdır. Bunun daha bariz şekli pederşahi aile sisteminde babalara tapmak ve öldükten sonra ecdadın tasarrufat icra ettiklerine inanmak geleneklerinde görülür. Tasarrufat, kutupların30 ve ölülerin elinde olduğuna inanacak kadar derinleşen cehaleti başka şekilde izaha imkan yoktur. Bir memlekette ölülerin tasarrufları devam ediyorsa dirilerinin ne durumda olduklarını kestirmek zor olmaz. Mehdi diye bir akide beslemek ve bunun bin seneden beri uykuda olduğunu veya bir tarikat şeyhi bulunduğunu kabul etmek Müslümanlığın kemale ermiş bir din olması akidesile tam bir tezat halindedir. Bu fikir, bir zaman Emevilere karşı ayaklanmak içi~ çıkarılmıştı. Sonraları Müslümanlığın başına bela oldu. Bu yüzden gelen felaketlerin hesabı yoktur. Çıkan her Mehdi, cep doldurmak, tebaa toplamak gayreti güttü, kendisinin de milletinin de perişanlığına sebep oldu. Bu akideler hangi memlekette çok ise o memleket perişandır ve halkı esirdir. 

Çünkü bu akideler insanları tembelliğe alıştırır, san'attan, ziraattan alıkor, sofiyane neşeye daldırır ve uyuklatır. Sofiyane neşe ancak ilim ve edebiyat ile, ruh yüksekliğile duyulan bir zevktir. Bununla beraber .şahsidir, hayatın gayesi ise yükselme, milletin ve memleketin refahına yarayacak bilgilere ulaşmadır. Mehdi, kutup, mukaşefe iilem-imisat31, vahdeti vücut ve bu hayallerden doğa~ hurafeler memlekete ne kazandırabilir? İşte hakiki ilim ile hurafenin bölüm noktası budur. Bu bakımdan vesile ittihaz etmek ve kabirlerden meded ummak etrafında Vahhabi'lerin görüşleri insanları hurafelerden ve tefrikalardan kurtarıcı bir mahiyet taşıdığı, Şeyhlere ve tarikatlara bağlanacak derecede iptidai olan bir zihniyetten uzaklaşıp yüksek bir kültür seviyesine ulaşmayı ifade ettiği halde onların akla kıymet vermemek hususundaki görüşleri medeni hayatın icaplarına göz yummak, camaattan ayrı bir yol gütmek mahiyetini göstermektedirki bu, yukardaki fikirlerle .tezat arzetmektedir. 

Tevhit akidesinin, iman birliği manasını tanımamak ise sevad-ı azarnı 32 ve hanifiyye-i semha'yı 33 inkara, islam ruhunu darlaştırmağa ve islam camiasını parçalamağa götürür. Bu netice de davanın esası olan tevhit fikrile tezat halindedir. 30 Kutup veya gavs : Sofilere ve tarikat ehline göre, ruhanf aleme vakıf olan ve bu dünyada tasarrufllt icra eden, üçler, yediler den veya dört kutuptan biridir. 31 Alem-i misal: Safiyyenin kabul ettiği beş alem Ca'yan-ısabite, alem-i mulk, alem-i ervah, alemi mis-al, alem-i insan) den biridir ki, Eflatun'un idelerinden alınmış ve ruhani alemler mahiye»ine sokulmuştur. Bunların her birini, her mutasavvıf, kendi zevkine göre tasvir etmektedir. e 32 Sevad-ı a'zam : Cumhurun yolu demektir; Peygamberin <,Cumhurdan ayrılmayın» hadisine işarettir. 33 Hanifiyye-i samha: Cömert ve musamahalı olan geniş ve doğru yol manasına Razret-i Peygamberin <,Bensize hanifiyye-i semha ile gönderildim~ hadisini ifade eder