VATİKAN KÜTÜPHANESİNDEKİ TÜRKÇE İHTİLAÇNAME NÜSHASI
(GİRİŞ-METİN-İNCELEME-DİZİN)
Serkan ÇAKMAK
1 Özet Metin, inceleme ve dizin olmak üzere üç ana başlıktan oluşan bu çalışmanın girişinde seğirnameler hakkında genel bilgiler verildikten sonra yayımlanan Türkçe seğirname nüshaları tanıtılır. Ardından makaleye konu olan, Vatikan Kütüphanesindeki Borg. Turco 79 arşiv numarasıyla kayıtlı, iħtilāc-nāme başlığını taşıyan yazma, tavsif edilip bu nüsha üzerine yapılan bilimsel çalışmalardan bahsedilir.
Metin kısmında söz konusu nüshanın yazı çevirimi bulunur. İnceleme başlığı altında sırasıyla nüshanın yazım, ses ve şekil özellikleri detaylı bir surette sunulur. Dizin ise nüshanın söz varlığını, leksik birimlerin bağlam içerisindeki anlamlarını ve çekim unsurlarını içerir. Sonuç kısmında ise, incelemelerden elde edilen verilere göre nüshanın kayda geçirildiği dönem ve tarihî Türk lehçesi hakkında varılan hükümler yer alır.
Anahtar Kelimeler: Seğirname, yazma nüsha, Vatikan Kütüphanesi, gramer incelemesi
1 Dr. Öğr. Üyesi., Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili Ve Edebiyatı Bölümü,
(GİRİŞ-METİN-İNCELEME-DİZİN)
Serkan ÇAKMAK
1 Özet Metin, inceleme ve dizin olmak üzere üç ana başlıktan oluşan bu çalışmanın girişinde seğirnameler hakkında genel bilgiler verildikten sonra yayımlanan Türkçe seğirname nüshaları tanıtılır. Ardından makaleye konu olan, Vatikan Kütüphanesindeki Borg. Turco 79 arşiv numarasıyla kayıtlı, iħtilāc-nāme başlığını taşıyan yazma, tavsif edilip bu nüsha üzerine yapılan bilimsel çalışmalardan bahsedilir.
Metin kısmında söz konusu nüshanın yazı çevirimi bulunur. İnceleme başlığı altında sırasıyla nüshanın yazım, ses ve şekil özellikleri detaylı bir surette sunulur. Dizin ise nüshanın söz varlığını, leksik birimlerin bağlam içerisindeki anlamlarını ve çekim unsurlarını içerir. Sonuç kısmında ise, incelemelerden elde edilen verilere göre nüshanın kayda geçirildiği dönem ve tarihî Türk lehçesi hakkında varılan hükümler yer alır.
Anahtar Kelimeler: Seğirname, yazma nüsha, Vatikan Kütüphanesi, gramer incelemesi
1 Dr. Öğr. Üyesi., Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili Ve Edebiyatı Bölümü,
Giriş 0.1. İhtilaçnameler (Seğirnameler) Hakkında Bedendeki bazı uzuv ve bölgelerde derinin altındaki kasların deriyle birlikte hafifçe oynaması yani seğirmesi, çok eski dönemlerden itibaren halk tarafından gelecekteki olayların bir işareti olarak değerlendirilmiştir. Halk inanışlarında bedenin muhtelif kısımlarında meydana gelen seğirmelerin her biri için ayrı kehanetler atfedilmiştir (Özergin, 1967, s. 4331). Bahsi geçen kehanetleri ve seğirme yorumlarını içeren eserlere Türk edebiyatında ihtilaç-name, segirname 2 gibi adlar verilmiştir. Ekseriyeti mensur olmak üzere çok sayıda Türkçe seğirname metni kaleme alınmıştır. Bilinen Türkçe tüm seğirname metinlerinde seğirmeler, baştan ayağa doğru organ ve beden bölgeleri sıralanarak ifade edilmiştir (Özçelik, 1996, s. 98). Seğirname metinlerinin bir diğer ortak yönü, girişlerinde verilen bilgilere bakılacak olursa ihtilaç-name ilminin piri olarak Zülkarneyn ve Danyal isimlerinin anılması veya bu ilmin söz konusu isimlere izafe edilmesidir (Özçelik, 1996:, s. 98; Tatçı, 1993, s. 239).
Seğirmelerin ve yorumlarının ifade edilişi açısından Türkçe seğirnameler, iki gurupta değerlendirilir. Bunlardan birincisi önce seğirmenin, ardından tabirinin ifade edildiği seğirnamelerdir. Bilinen seğirname nüshalarının çok büyük bir kısmı ve bu çalışmada ele alınacak nüsha bu guruba girmektedir. Diğer gruptaki seğirnamelerde ise seğirmenin ardından beş tanınmış tabirciye göre yorumlar karşılaştırmalı olarak ifade edilir (Sertkaya, 2011, s. 1533). Eldeki matbu 3 ve yazma Türkçe seğirname nüshalarının ve İbrani harfleriyle yazılan iki tanesi hariç hepsi Arap harfleriyle kaydedimiştir. Eski Uygur, Karay ve Osmanlı Türkçeleriyle yazılan seğirnameler, seğirmeler ile gelecek arasında bağ kurma inanışının ve bu inanışı konu edinen yazılı ürünlerin Türk halkları arasında yaygın olduğunu gösterir. Aşağıda tanıtılacak yayımlanmış Türkçe seğirname yazmalarının büyük bir kısmı Osmanlı Türkçesiyle kaleme alınmıştır. Bu durum seğirme inanışı ve bu inanış çerçevesinde üretilmiş seğirnamelere, Türk halkları arasında en çok Oğuzların rağbet ettiğini gösterir Yayımlanan Türkçe Seğirname Yazmaları Yurt içindeki ve dışandaki farklı kütüphanelerde bulunan Türkçe seğirname yazmaları ve bunlar üzerine yapılan çalışmalar şunlardır: 1. Bilinen en eski seğirname yazması bugün Berlin Branderburg Bilimler Akademisinde bulunan U kayıt numaralı Eski Uygurca nüshadır. Eski Uygur harfleriyle kaleme alınan nüsha, 13 satırdan oluşmaktadır.
10 seğirmeyi içeren yazma, ilk kez kez Reşid Rahmeti Arat tarafından Türkische Turfan Texte serisinin 7. cildinde 44. metin neşredilmiştir. Daha sonra Peter Zieme Türkische Zuckungsbücher adlı çalışmasında Arat ın okuma ve çeviri yanlışları ile bazı eksikleri düzelterek yeniden yayımlamıştır (Sertkaya, 2011, s 1533). 2. Saraybosna da Gazi Hüsrev Bek Kütüphanesindeki 3551 numaralı yazma ile Şarkiyat Enstitüsü Kütüphanesindeki 733 numaralı nüsha Hazâ Kitâb-ı Segirnâme başlığını taşımaktadır.
Birinci nüshada 132 seğirme yer alırken 13 Nisan 1263 (31 Mart 1847) tarihini taşıyan ikinci 2 Seğirnameler ile ilgili Türkiye deki en kapsamlı çalışma Yusuf Ziya Sümbüllü tarafından kaleme alınmıştır. Seğirnamler hakkında detaylı bilgi için bakınız: Sümbüllü, Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege Kitaplığında bulunan mensur bir tabirnamenin sayfaları arasındaki H tarihli seğirname ile aynı kitaplıktaki H tarihli, Müneccim Muhammed Abdülselâm tarafından kaleme alınmış Seğirmek Manaları adlı müstakil eser, Sümbüllü tarafından yayımlanmış ve incelenmiştir (2007).
Seğirmelerin ve yorumlarının ifade edilişi açısından Türkçe seğirnameler, iki gurupta değerlendirilir. Bunlardan birincisi önce seğirmenin, ardından tabirinin ifade edildiği seğirnamelerdir. Bilinen seğirname nüshalarının çok büyük bir kısmı ve bu çalışmada ele alınacak nüsha bu guruba girmektedir. Diğer gruptaki seğirnamelerde ise seğirmenin ardından beş tanınmış tabirciye göre yorumlar karşılaştırmalı olarak ifade edilir (Sertkaya, 2011, s. 1533). Eldeki matbu 3 ve yazma Türkçe seğirname nüshalarının ve İbrani harfleriyle yazılan iki tanesi hariç hepsi Arap harfleriyle kaydedimiştir. Eski Uygur, Karay ve Osmanlı Türkçeleriyle yazılan seğirnameler, seğirmeler ile gelecek arasında bağ kurma inanışının ve bu inanışı konu edinen yazılı ürünlerin Türk halkları arasında yaygın olduğunu gösterir. Aşağıda tanıtılacak yayımlanmış Türkçe seğirname yazmalarının büyük bir kısmı Osmanlı Türkçesiyle kaleme alınmıştır. Bu durum seğirme inanışı ve bu inanış çerçevesinde üretilmiş seğirnamelere, Türk halkları arasında en çok Oğuzların rağbet ettiğini gösterir Yayımlanan Türkçe Seğirname Yazmaları Yurt içindeki ve dışandaki farklı kütüphanelerde bulunan Türkçe seğirname yazmaları ve bunlar üzerine yapılan çalışmalar şunlardır: 1. Bilinen en eski seğirname yazması bugün Berlin Branderburg Bilimler Akademisinde bulunan U kayıt numaralı Eski Uygurca nüshadır. Eski Uygur harfleriyle kaleme alınan nüsha, 13 satırdan oluşmaktadır.
10 seğirmeyi içeren yazma, ilk kez kez Reşid Rahmeti Arat tarafından Türkische Turfan Texte serisinin 7. cildinde 44. metin neşredilmiştir. Daha sonra Peter Zieme Türkische Zuckungsbücher adlı çalışmasında Arat ın okuma ve çeviri yanlışları ile bazı eksikleri düzelterek yeniden yayımlamıştır (Sertkaya, 2011, s 1533). 2. Saraybosna da Gazi Hüsrev Bek Kütüphanesindeki 3551 numaralı yazma ile Şarkiyat Enstitüsü Kütüphanesindeki 733 numaralı nüsha Hazâ Kitâb-ı Segirnâme başlığını taşımaktadır.
Birinci nüshada 132 seğirme yer alırken 13 Nisan 1263 (31 Mart 1847) tarihini taşıyan ikinci 2 Seğirnameler ile ilgili Türkiye deki en kapsamlı çalışma Yusuf Ziya Sümbüllü tarafından kaleme alınmıştır. Seğirnamler hakkında detaylı bilgi için bakınız: Sümbüllü, Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege Kitaplığında bulunan mensur bir tabirnamenin sayfaları arasındaki H tarihli seğirname ile aynı kitaplıktaki H tarihli, Müneccim Muhammed Abdülselâm tarafından kaleme alınmış Seğirmek Manaları adlı müstakil eser, Sümbüllü tarafından yayımlanmış ve incelenmiştir (2007).
3 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin)
19-SAYFA PAGE yazmada ise 11 seğirme yer almaktadır. Arap harfleriyle kaleme alınan her iki yazma Zajaczkowski tarafından işlenmiştir (1967). İki yıl sonra Arif Özer, Zajaczkowski nin yayınından aldığı seçme seğirmeleri neşr etmiştir (1969). 3. Muammer Kemal Özergin in şahsi kitaplığında aynı seğirnamenin iki farklı eksik nüshası bulunmaktadır. 1b-21b sayfaları arasındaki Hāzā Kitāb-ı Tābir-nāme başlıklı nüshanın sonunda 27 Ramazan 1295 (4 Aralık 1839) kaydı yer almaktadır. 21b-22a sayfaları arasında ise diğer metnin eksik bir nüshası mahiyetindeki Hāzā Kitāb-ı Seyirir-nāme başlıklı metin yer almaktadır.
Özergin benzer iki nüshadaki 16 seğirmeyi yayımlamıştır (1967). 4. Mevlana Müzesi yazmaları arasında 2179 numarasıyla kayıtlı bulunan bir mecmuanın 126a-127a sayfaları arasında segir-nāme başlığını taşıyan mensur bir seğirname nüshası yer almaktadır. Nüshanın metin neşri, bazı dil ve imla özellikleri ile sözlüğü Halil Ersoylu tarafından yayımlanmıştır (1985). Ersoylu bu yayınının ardından Topkapı Sarayı Kütüphanesinde 3157 numarayla kayıtlı bir falnamenin 40b-50a sayfaları arasında hakkında herhangi bir kayıt bulunmayan bir başka seğirname nüshası keşfetmiştir. Yukarıda bahsedilen ikinci grup karşılaştırmalı seğirname metinlerinden biri olan nüshanın metin, incelme ve sözlüğü Ersoylu tarafındna yayımlanmıştır (1992). 5. Milli Kütüphanede A/97 numarasıyla kayıtlı 37 varaklı bir yazma mecmuanın 1b-29b sayfaları arasındaki bir rüya tabirnamesinden sonra 29a-32a sayfaları arasında Hāzā Kitāb-ı Segir-nāme başlığını taşıyan bir seğirname metni bulunur. Seğirname metnini 32a-37a sayfalrı arasındaki çınname metni takip eder. Müellif ve müstensihine dair herhangi bir kayıt bulunmayan bu mecmuanın son varaklarında 1264 (1847) 1285 (1868) yılları yazılmıştır. Bu yazmadaki seğirname ve çınname metinleri, Mustafa Tatçı tarafından neşeredilmiştir (1993). 6. Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi 539 numarada kayıtlı yazma bir mecmuanın 29b-35a sayfaları arasında Hāzā Kitābu İħtilāc-Nāme Budur başlıklı bir seğirname metni yer almaktadır. Bu seğirname metni Sadettin Özçelik tarafından dizin ve sözlüğüyle birlikte yayımlanmıştır (1996). 7. Gazi Osman Paşa Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü öğrencisi Ayşegül Suna nın şahsi kitaplığında yer alan 142 varaklı bir yazma mecmuanın 74b-82b sayfaları arasında hazā kitābu segir-nāme budur başlıklı bir seğirname metni bulunmaktadır. Müellif ve müstensihi belli olmayan bu seğirname metni, 1090 (1679) yılında yazılmıştır. Nüshanın metin neşri, dil incelmesi ve gramatikal dizini Recep Karaatlı tarafından yapılmıştır (1999). 8. Sivas Ziyabey Yazma Eserler Kütüphanesinde 3794 numarasıyla kayıtlı bir mecmuanın sayfaları arasında Kitāb-ı Segirnāme ve Billahi t-tevfik başlığını taşıyan mensur bir seğirname nüshası yer alır. Nüshanın metin neşri ve küçük bir incelemesi Fatih Ramazan Süer tarafından yayımlanmıştır (2011). 9. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesinde 24 numarayla kayıtlı bir mecmuanın içerisinde 223a-226b sayfaları arasında baklava dilimleri şeklinde yazılmış bir seğirname metni yer almaktadır. Seğirmelerin ifade edilişi bakımından ikinci grup karşılaştırmalı seğirnameler içerisinde değerlendirilen nüshada, 81 seğirme bulunmaktadır. Devamı eksik olan nüsha, Ayşegül Sertkaya tarafından neşredilmiştir (2011). 17
19-SAYFA PAGE yazmada ise 11 seğirme yer almaktadır. Arap harfleriyle kaleme alınan her iki yazma Zajaczkowski tarafından işlenmiştir (1967). İki yıl sonra Arif Özer, Zajaczkowski nin yayınından aldığı seçme seğirmeleri neşr etmiştir (1969). 3. Muammer Kemal Özergin in şahsi kitaplığında aynı seğirnamenin iki farklı eksik nüshası bulunmaktadır. 1b-21b sayfaları arasındaki Hāzā Kitāb-ı Tābir-nāme başlıklı nüshanın sonunda 27 Ramazan 1295 (4 Aralık 1839) kaydı yer almaktadır. 21b-22a sayfaları arasında ise diğer metnin eksik bir nüshası mahiyetindeki Hāzā Kitāb-ı Seyirir-nāme başlıklı metin yer almaktadır.
Özergin benzer iki nüshadaki 16 seğirmeyi yayımlamıştır (1967). 4. Mevlana Müzesi yazmaları arasında 2179 numarasıyla kayıtlı bulunan bir mecmuanın 126a-127a sayfaları arasında segir-nāme başlığını taşıyan mensur bir seğirname nüshası yer almaktadır. Nüshanın metin neşri, bazı dil ve imla özellikleri ile sözlüğü Halil Ersoylu tarafından yayımlanmıştır (1985). Ersoylu bu yayınının ardından Topkapı Sarayı Kütüphanesinde 3157 numarayla kayıtlı bir falnamenin 40b-50a sayfaları arasında hakkında herhangi bir kayıt bulunmayan bir başka seğirname nüshası keşfetmiştir. Yukarıda bahsedilen ikinci grup karşılaştırmalı seğirname metinlerinden biri olan nüshanın metin, incelme ve sözlüğü Ersoylu tarafındna yayımlanmıştır (1992). 5. Milli Kütüphanede A/97 numarasıyla kayıtlı 37 varaklı bir yazma mecmuanın 1b-29b sayfaları arasındaki bir rüya tabirnamesinden sonra 29a-32a sayfaları arasında Hāzā Kitāb-ı Segir-nāme başlığını taşıyan bir seğirname metni bulunur. Seğirname metnini 32a-37a sayfalrı arasındaki çınname metni takip eder. Müellif ve müstensihine dair herhangi bir kayıt bulunmayan bu mecmuanın son varaklarında 1264 (1847) 1285 (1868) yılları yazılmıştır. Bu yazmadaki seğirname ve çınname metinleri, Mustafa Tatçı tarafından neşeredilmiştir (1993). 6. Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi 539 numarada kayıtlı yazma bir mecmuanın 29b-35a sayfaları arasında Hāzā Kitābu İħtilāc-Nāme Budur başlıklı bir seğirname metni yer almaktadır. Bu seğirname metni Sadettin Özçelik tarafından dizin ve sözlüğüyle birlikte yayımlanmıştır (1996). 7. Gazi Osman Paşa Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü öğrencisi Ayşegül Suna nın şahsi kitaplığında yer alan 142 varaklı bir yazma mecmuanın 74b-82b sayfaları arasında hazā kitābu segir-nāme budur başlıklı bir seğirname metni bulunmaktadır. Müellif ve müstensihi belli olmayan bu seğirname metni, 1090 (1679) yılında yazılmıştır. Nüshanın metin neşri, dil incelmesi ve gramatikal dizini Recep Karaatlı tarafından yapılmıştır (1999). 8. Sivas Ziyabey Yazma Eserler Kütüphanesinde 3794 numarasıyla kayıtlı bir mecmuanın sayfaları arasında Kitāb-ı Segirnāme ve Billahi t-tevfik başlığını taşıyan mensur bir seğirname nüshası yer alır. Nüshanın metin neşri ve küçük bir incelemesi Fatih Ramazan Süer tarafından yayımlanmıştır (2011). 9. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesinde 24 numarayla kayıtlı bir mecmuanın içerisinde 223a-226b sayfaları arasında baklava dilimleri şeklinde yazılmış bir seğirname metni yer almaktadır. Seğirmelerin ifade edilişi bakımından ikinci grup karşılaştırmalı seğirnameler içerisinde değerlendirilen nüshada, 81 seğirme bulunmaktadır. Devamı eksik olan nüsha, Ayşegül Sertkaya tarafından neşredilmiştir (2011). 17
4 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK 10. Arap alfabesi ve Osmanlı Türkçesi ile yazılmayan bir diğer Türkçe seğirname, Radloff un Kırım da yaşayan Türk halklarından derlemeleri içeren Proben der Volksliteratur der Nördlichen Türkischen Stämme adlı eserinin yedinci cildinde yer alan İbrani harfli mecmuanın sayfaları arasında yer almaktadır. Sekirme Yoraları başlıklı bu metin Karayca yazılmıştır. Söz konusu Karayca metnin neşri ve dil incelemesi Tülay Çulha tarafından yapılmıştır (2009). 11. Fransa da Bibliotheque National deki Türkçe yazma eserler arasında 178 numarada kayıtlı mecmuanın sayfaları arasında Hāẕa l-kitābı Segir-nāme İst başlıklı bir seğirname metni yer alır. Müstensihi ve istinsah tarihi bilinmeyen mecmuanın 967 (1560) yılında tamamlandığına dair kayıt 320. sayfada düşülmüştür. 151 seğirmenin yer aldığı nüsha, Mehmet Yastı tarafından metin neşri ve dil incelemesiyle birlikte yayımlanmıştır (2015). 12. Fransa da Bibliotheque National de bulunan bir başka nüsha, 242 numarada kayıtlı bir mecmuanın 66. sayfasında bulunmaktadır. Bir kadın minyatürünün sağ ve sol kenarlarına ilgili cenahtaki seğirmeler ve yorumları yazılmıştır. Nüsha metindeki kelimeler üzerine bazı notlarla birlikte Abdullah Mert tarafından yayımlanmıştır (2016). 13. Fransa da Bibliotheque National deki bir diğer seğirname nüshası ise Turc 21 numara ile kayıtlı bir mecmuanın yaprakları arasında yer alır. Seğirmelerin ifade edilişi bakımından ikinci grup karşılaştırmalı seğirnameler içerisinde bulunan nüsha, 118 seğirmeye ilişkin toplam 590 hüküm içerir. Nüshanın bilimsel neşri Yusuf Ziya Sümbüllü tarafından yapılmıştır (2016). 14. Leibzig Üniversitesi Kütüphanesinde B. or numarayla kayıtlı müstakil bir seğirname nüshası bulunmaktadır. Müstensihi Ahmed bin Muhammed el-funûnî olan nüshada 138 seğirme yer alır. Nüshanın metin neşri ve küçük bir incelemesi Hakan Yalap tarafından yapılmıştır (2017). 15. Floransa Riccardana Kütüphanesinde 201 mumarasıyla kayıtlı 67 yapraklı yazma mecmuanın 22b-26a sayfaları arasında Hāzā Kitāb-ı Segir-nāme başlıklı bir seğirname yer almaktadır. Eski Anadolu Türkçesi özellikleri gösteren 131 seğirmeyi havi nüshanın bilimsel neşri Süleyman Eroğlu nca yapılmıştır (2017). 16. İngiltere de üçü Biritanya Kütüphanesinde biri Oxford Bodleian Kütüphanesinde kayıtlı dört seğirname nüshası bulunur. Bu nüshalardan Biritanya Kütüphanesindekilerden birincisi, Arundel Or. 8 arşiv numarasıyla kayıtlı 148 yapraklı bir mecmuanın 35a-39a yaprakları arasında yer alır. İkinci nüsha, Harl arşiv numarasıyla kayıtlı 148 yapraktan oluşan bir mecmuanın 47a-54a sayfaları arasında bulunur. Hasan bin Mustafa Dede tarafından 1077 (1667) yılında istinsah edilmiştir. Üçüncüsü ise Sloane 1081 numarasıyla kayıtlı 60 varaklı bir mecmuanın 43a-46a sayfaları arasındadır. Oxford Bodleian Kütüphanesindeki nüsha ise MS Turk. e. 112 arşiv numarasıyla kayıtlı müstakil bir yazmadır. Baştan ve sondan eksik olan nüsha sekiz yapraktan ibarettir. İngiltere deki bu dört nüshanın uzuvlara göre karşılaştırmalı seğirmeleri ve metin neşirleri Özkan Daşdemir tarafından yapılmıştır (2016). 17. Abdulganî bin Abdulcelîl Geredevî tarafından yazılan, Milli Kütüphanedeki 03 Gedik (a) arşiv numarasıyla kayıtlı bir nameler koleksiyonun ilk namesi bir seğirname metnidir. Eyyamname, tabirname, gurrename, falname, tabiatname gibi farklı name türlerini bir arada bulunduran bu yazmada 2a-12a sayfaları arasında Risāle-i Segürnāme başlığıyla seğirname metin bulunur. Metin diğer namelerlerle birlikte Eski Anadolu Türkçesi dil özellikleri dikkate
5 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER
19-SAYFA PAGE alınarak Ayşe Kete tarafından okunmuş, dil incelemesi yapılmış ve gramatikal dizini oluşturulmuştur (2008). 18. Müellifi belli olan bir diğer seğirname nüshası yine Milli Kütüphanede bulunmaktadır. Latif adlı bir zat tarafından yazılan seğirname, 06 Mil Yz A 202/2 arşiv numarasıyla kayıtlı bir yazmanın 20b-21a sayfaları arasında yer alır. Hāzā Bāb-ı Segirnāme-i Latif başlıklı nüsha, Müzahir Kılıç tarafından tanıtılarak metin neşri yapılmıştır (2018). 19. Bunlar dışında Türkiye deki muhtelif il halk kütüphaneleri, Milli Kütüphane ve Bosna Hersek Gazi Hüsrev Kütüphanesinden alınan on yedi farklı seğirname nüshası, bu konu hakkındaki en kapsamlı çalışma olan Yusuf Ziya Sümbüllü nün Seğirname adlı eserinde karşılaştırmalı olarak sunulumuştur 4 (2010). 20. Mevlânâ Sevâdî tarafından yazılan manzum bir seğirnamenin bilinen üç yazma nüshası vardır. Bunlardan birincisi Topkapı Sarayı Müzesinde H. 269 arşiv numarasıyla kayıtlıdır. İkinci nüsha, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Şevket Rado Yazmaları koleksiyonunda ŞR 525 numarada kayıtlı bir mecmuanın 260a-263b sayfaları arasındadır. Üçüncü nüsha ise Bibliothèque Nationale de France da Turc 21 arşiv numarasıyla kayıtlı bir mecmuanın 23b-34a sayfaları arasındadır. Eserin ikinci ve üçüncü nüshalarına dayanan tenkitli metin neşri ve tanıtımı Yusuf Ziya Sümbüllü ile Mehmet Akif Gözitok tarafından yapılmıştır (2014). 21. Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Eserler Bölümünde 100 arşiv numarasıyla kayıtlı el yazması bir mecmuanın 1b-5b sayfaları arasında yer alan Hāzā Segirnāme başlıklı seğirname mevcuttur. 97 satırdan oluşan bu mensur seğirname metnini 5b-6b sayfaları arasındaki Hāzā TaǾbįrnāme başlıklı bir tabirname metni takip eder. Seğirname nüshasının tanıtımı ve metin neşri bazı tespit ve değerlendirmelerle Yılmaz Top tarafından bildiri olarak sunulmuştur (2016) Vatikan Kütüphanesindeki İhtilaçname Nüshası Bu çalışmada ele alınan iħtilāc-nāme başlıklı seğirname nüshası, Vatikan Kütüphanesinde Borg. Turco 79 arşiv numarasıyla kayıtlı müstakil bir yazmadır. Nüshanın müellifi, telif tarihi, müstensihi ve istinsah tarihiyle ilgili herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Yaprak boyutları 15 x 21 cm olan nüsha, toplam 13 varaktır. Nüshanın üzeri sonradan kapak uçları ve sırtı açık kahverengi, orta kısımları yeşil bir ciltle kaplanmıştır. Ön kapağın sırta doğru sol alt köşesinde iki arma bulunur. Sırt üzerine Borg. Turco 79 numarası basılmıştır. Sırtın üst kısmında yazmanın dijital koleksiyondaki numarası olan Borg.turc.79 yazısını taşıyan bir etiket vardır. Aharsız beyaz yapraklar üzerine yazılan metinde yalnızca 1b sayfasında başlıkla beraber on satır yer alır. Diğer sayfalardaki satır sayısı dokuzdur. 6a sayfasında ikinci satırın sonlarına doğru özel bir işaret kullanılarak burada yazılması unutulan seğirme sonradan sayfa kenarına kaydedilmiştir. Nüshada her seğirmenin başında eger kelimesi bulunmaktadır 5. Tüm eger kelimeleri ve başlık kırmızı, geri kalan kısımlar ise siyah mürekkeple yazılmıştır. Yaprakların b yüzlerinin sol alt köşelerine takibi sağlamak amacıyla bir sonraki yaprağın ilk birkaç harfi 4 Eserde ele alınan seğirname yazmalarının künye bilgileri için bakınız: Sümbüllü, 2010, s b sayfasında 2. satırın sonunda yer alan eger den sonra bir seğirme kaydedilmemiştir. 19
6 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK rekabe kaydı olarak yazıya geçiren kişi tarafndan kaydedilmiştir. Yaprakların diğer yüzlerinin sol alt köşelerine ise muhtemelen dijitalleştirme esnasında varak numaraları yazılmıştır. Nüshada toplam 138 seğirme yer almaktadır Nüsha Üzerine Yapılan Çalışmalar Nüsha üzerine, tarihli TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisinin 14. sayısında iki ayrı makale yayımlanmıştır. Bu makalelerden birincisi, Levent Kurgun tarafından kaleme alınan Bir İħtilācnāme Hakkında başlıklı çalışmadır. Makalede nüsha ana hatlarıyla tanıtıldıktan sonra, nüshadaki seğiren uzuvlar ve seğirme yorumları sıralanır. Notlar ve transkripsiyon başlığı altında; bazı kelimelerin farklı yazımlarına, ilgi hâli ekinin hem düz hem de yuvarlak ünlülü yazılışlarına, birkaç kelime dışında organ adlarının Türkçe oluşuna, sad harfiyle yazılması beklenen /s/ sesinin bir yerde sin harfiyle yazılışına ve delügi kelimesinin deluġı şeklinde kaydedilmesine değinilir. Ardından transkripsiyon harfleriyle metin ortaya koyulur. Yeni Bir İhtilâc-Nâme Metni Üzerine Değerlendirmeler adlı ikinci makale ise Kadim Polat a bir çalışmadır. Makalenin giriş kısmında, seğirme inancının kültürel ve sosyo kültürel temelleri ile seğirnameler hakkında genel bilgiler verilir. Ardından Digital Vatican Library deki Yazmanın Özellikleri başlığı altında nüshanın fiziksel özellikleri kısaca ifade edilir. Söz varlığındaki Arapça ve Farsça tesirin azlığı hususuna değinilir. Yazımda şād-şāź nöbetleşmesiyle ilgili bir değerlendirmede bulunulur. Sonrasında ise seğirmeler ve yorumları karşılaştırmalı olarak bir tabloda sıralanır. Sonuç ve kaynakça bölümlerinin akabinde transkripsiyon harfleriyle metin sunulur. Eldeki çalışmada yukarıda bahsi geçen iki çalışmadan farklı olarak yeni bir metin okuması sunulacak; nüshanın yazım, ses bilgisi ve sekil bilgisi özellikleri ayrıntılı bir surette incelenecek; eserin söz dağarcığı ve çekim unsurları gramatikal bir dizinle ortaya koyulacaktır. Sonuç kısmında ise inceleme ve dizin bölümlerinde elde edilen veriler ışığında nüshanın kaleme alındığı dönem ve tarihî lehçe tespit edilmeye çalışılacaktır. 1. Metin 1 b (1) iħtilāc-nāme 6 (2) śıġındum tañrıya başladum anuñ adıyıla el-ĥamdulillāhi (3) rabbi'l-ǿālemįn ammā işbu kitāb ādem peyġamberüñ (4) mübārek aǿžāları segirdügi vaķtin tecribe (5) idüp rāst gelen ĥükmi beyān eyledi 7 (6) ve iskender źü'l-ķarneyn daħı görüp dāyim bilenice (7) götürüp bu rivāyetler ile Ǿamel iderdi ve derler ki (8) ve ilerü zamānda pādişāhlardan ķalmışdur 8 (9) źü l-ķarneyn Ǿa m ķavlinden reǿisler ve hindį (10) ĥakįmler uzun Ǿömür birle sınanmışdur ve tecribe 2 a (1) eylemişler kim źü l-ķarneyn bunuñla Ǿamel iderdi (2) ve śaķlardı ve hem dirler kim hārūn er-reşįd (3) bu kitābı gendüden gidermezdi dāyim bunuñla (4) Ǿamel iderdi zįrā kim bu kitāb dāyim 9 sına (5) nmışdur ki ādem oġlanlarınuñ gevdesinde (6) 6 Nüshada iĥtilāc-nāme نامه) (احتالج şeklinde yazılmıştır. 7 Buradaki anlamasız yazısından bir sonraki satırda yazılan ve iskender kelimelerinin bu satırda yazılmak üzere bir girişimde bulunulduğu fakat sonradan muhtemelen satıra sığdırılamayacağı düşünülerek vazgeçildiği anlaşılmaktadır. Nüsha üzerine yapılan çalışmalardan birinde bu kısımın okunmadığı ifade edilerek metinde üç noktayla gösterilmiş (Kurgun, 2018, s. 66) diğerinde ise burası ihmal edilerek bir sonraki satırın ve bağlacı bu satırda yazılmıştır (Polat, 2018, s. 135). 8 Nüshada burada sonraki satırın ilk kelimesinin baş kısmı olan źu (ذو) burada da yazılmıştır. 9 Nüshada yevlevim ( ل و یم (ی و şeklinde yazılmış olan bu kelimenin hem bir önceki satırda yer alan dāyim yazlışıyla benzerliği hem de bağlama uygunluğu açısından dāyim okunması gerektiği düşünülmüştür. Kurgun, bu kelimeyle ilgili okuyuş denemelerinin metinle uyum sağlamadığını ifade ederek bu kısmı metinde üç noktayla geçmiştir (2018, s. 66). Polat ise metinde bu kısmı Arap harfleriyle yazarak dipnotta okunamadığını bildirmiştir 20
7 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE her bir endāmı segirse neye işāretdür aña göre (7) yaraġın ķılurlardı eger ħayır Ǿalāmet belürse (8) allāha şükür ķılurlardı şāź olurlardı (9) şer Ǿalāmet belürse śadaķa virüp 2 b (1) gelecek belālardan emįn olurlardı imdi bu (2) kitāb ādem oġlanınuñ başından ayaġına degin (3) her ķanķı endāmı segirse aña ĥükm eyler ve ol (4) Ǿalāmetiñ ħayır olacaġın ve şer olacaġın beyān (5) ider geldük imdi ķamu gevdenüñ sulŧānı (6) başdur eger başuñ depesi segirse şeref (7) devlet bula eger pādişāhlıġa lāǿiķ ise pādişāh (8) ola ve eger bāşınuñ çevresi segirse hicr-i māl (9) ve bir yad kişiden ululuķ bula ve eger başınuñ śaġ 3 a (1) yanı segirse bu bir ķavim üzerine ululuķ eyleye eger (2) başınuñ śol yanı segirse şāźlıġa irişe (3) ve sefere vara tįz gele çoķ fāyide göre inşallāhu taǿāla (4) eger alnı segirse işi muradınça ola ve oġul (5) içün bir dost 10 yā bir Ǿavrat içün şād ola (6) eger alnuñ saġ yanı segirse oġlı uçından (7) eylik göre veyā istedigin bula eger alnuñ śol (8) yanı segirse sefere gide murādına irişe şāź (9) ola eger ķafası segirse azaçıķ 3 b (1) ķayġuya düşe eger saġ ķulaġı segirse (2) delįldür kim eyü söz işide eger saġ kulaġuñ (3) yumuşaġı segirse bir kimseyile ceng ide ammā (4) sözi üstün ola eger śol ķulaġı segirse (5) anı yaramazlıġıla añalar eger śol ķulaġuñ yumuşaġı (6) segirse ululuķ bula eylügile añıla eger saġ kulaġı (7) delügi segirse bir dostdan eylik göre eger śol (8) ķulaġuñ delügi segirse azaçıķ ķayġuya düşe (9) girü tįz şāź ola eger saġ kulaġuñ 4 a (1) ardı segirse ħalķ arasında sözi ġāyet (2) ķabūl ola eger śol ķulaġuñ ardı segirse (3) bir dost anı eylügile aña ħayır ħaberler işide (4) eger śaġ ķaşı segirse şāźlıķ göre veyā erkek (5) oġlı uçından yāħūź bir dostdan eylik göre (6) eger sol ķaşı segirse bį-niyāz baylıķ bula inşāǿe (7) taǿālā bir dost anı ħayırla aña eger iki ķaşı bile segirse (8) bir dost dįźārın 11 göre şāź ola eger śaġ (9) ķaşıyıla śāġ gözi segirse murādına irişe 4 b (1) ve aydurlar eyü ħūydan yavuz ħūya 12 döne eger śol (2) göziyile śol ķaşı segirse ķayġulu ola eger (3) śaġ gözüñ ķuyruġı 13 segirse delįldür kim māl (4) uçından sevine yā pādişāhdan bir murād irişe (5) eger śol gözüñ kuyruġı segirse oġlançuġından (6) sevine yāħūź şāź rāĥat ola eger śāġ gözüñ (7) yuķaru ķapaġı segirse delįldür ki şāźlıġa (8) irişe ve rāĥatlıķ ve bāylıķ süre eger śol (9) gözüñ yuķaru ķapaġı segirse düşmānıla ceng 14 5 a (1) ide Ǿāķıbet aña öyle ola eger aşaġa ķapaġı (2) segirse bir nesne içün melūl olup aġlaya (3) eger śol gözüñ aşaġa kapaġı segirse şād (4) rāĥat ola eger śaġ gözüñ yuķaru kirpügi (5) segirse bir kimesne göre kim çoķdan görmemiş (6) ola eger śol gözüñ yuķaru ķapaġı segirse (7) şāź ve rāĥat ola eger śaġ gözüñ aşaġa 15 (8) kirpügi segirse bir ulu kimesne içün şāź ola (9) eger śol gözüñ aşaġa kirpügi segirse āşuftalıġıla 16 5 b (1) añıla eger śaġ gözüñ çevresi segirse her ne (2) murādı varısa ĥāśıl ola ve aydurlar azaçıķ (3) ħastalıġa yetişe eger śol gözüñ çevresi (4) segirse ħoş nesne uçından sevine nā-gāh (5) aydurlar sehel ħasta ola eger śaġ gözüñ bebegi (6) segirse Ǿilleti varısa Ǿilletden ķurtıla eger (7) śol gözüñ bebegi segirse bir zamān dile düşe (8) yaramazlıġ[ıl] 17 a eger śaġ gözüñ pıñarı segirse (9) şāź ferāĥ ola eger śol gözüñ pıñarı segirse 6 a (1) erkek oġlu doġa ki erişmiş ola cümle burnı (2) segirse delįldür kim şāź ve bāylıķ bula 18 eger burnuñ (3) śaġ yanı (2018, s. 135). 10 Nüshada dest (د س ت) şeklinde harekelenmiştir. 11 Nüshada zįrāriyen ( (ذ یر ار ی ن şeklinde yazılmıştır. 12 Nüshada ħūy kelimesi ĥūy ( (ح وی şeklinde yazılmıştır. 13 Nüshada önce kirpügi kelimesi yazılmış daha sonra bunun üzeri karalanarak satır altına ķuyruġı kelimesi yazılmıştır. 14 Nüshada çeng (چن ك) şeklinde yazılmıştır. 15 Bir sonraki satırın ilk kelimesi olan "kirpügi" bu satırın üstüne de yazılmıştır. 16 Kurgun un herhangi bir okunuş önermediği (2018: 66) bu kelime, Polat tarafından āşüfteliġle şeklinde değerlendirilmiştir (2018, s. 135). 17 Bağlam gereği burada (/+(y)ila/) ekinin bulanması gerekir. Nitekim başka seğirnamelerde böyle yazılmıştır. 18 Nüshada bu kısımdan sonra gelmesi gerekirken unutularak sayfa kenarına yazılan seğirme şöyledir: "burnuñ içi segirse eyü adla añıla ululuķ bula". 21
8 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK segirse ħamır 19 içe aydurlar ki ceng (4) eyleye eger burnuñ śol yanı segirse ķayġulu ola (5) eger burnuñ śaġ deluġı segirse şāź ola eger (6) burnuñ śol deluġı segirse ķayġulu ola yāħūź (7) tenine zaħam 20 irişe yāħūź sögmek işide eger śaġ (8) yañaġı segirse ħasta ise şifā bula ġuśśālu (9) ise şāź ola eger śol yañaġı segirse bir iş 6 b (1) işleye_kim utana veyā ġāyib gele eger aġzıñ śaġ köşesi (2) segirse ululuķ bula eger aġzıñ śol köşesi (3) segirse kimsesi ġāyib ola girü gele eger aşaġa (4) dudaġı segirse düşmānın ħor 21 ĥaķįr eyleye (5) hüccet_ile sıya eger dudaġı segirse bir ġāyib gele (6) baǿżılar demişdür kimse ile ceng ide ve baǿżılar (7) dost ola dirler eger dili segirse elinde ceng (8) ide veyā bir kimse ile fāĥiş söyleşe eger boġazı (9) segirse ħoş 22 ŧaǿām yeye baǿżılar demişdir kim 7 a (1) ġamnāk ola eger eñegi 23 segirse dostıla anuñ (2) arasında düşmānlıķ belüre eger eñegi çuķurı segirse (3) eylügile añıla eger boynuñ śaġ yanı segirse māl (4) bula çoķ menfaǿatıla çoķ fāyide göre eger boynuñ (5) śol yanı segirse ħazįne 24 eline gire baǿżılar (6) dimişdür māl bula zaĥmetile eger boynuñ küllįsi 25 segirse (7) ĥaķķdan aña ġażab gele śadaķa virmek gerek namāz (8) ķılmaķ gerek allāha tesbįĥ ve istiġfār itmek gerek (9) tā kim ĥaķ śubĥanehu ve taǿālā ol belāǿı anuñ üzerinden 7 b (1) śava eger śaġ omuzı segirse beglik ululuķ (2) bula eger śol omuzı bile 26 segirse ġāyet sevine (3) eger iki omuzı segirse şāźlıķ bula eger śaġ (4) bāzūsı segirse ululuķ bāylıķ bula eger śol (5) bāzūsı 27 segirse yavu ķılınmış nesne bula ve sıĥĥat (6) bulup dįźār göre eger śaġ ŧalusı segirse (7) niǿmet ve Ǿizzet bula eger śol ŧalusı segirse (8) eylik ve şāźlık bula fiǿil ĥāśıl ola eger śaġ (9) dirsegi segirse düşmān belüre sehel ġam göre andan 8 a (1) şāź ola eger śol dirsegi segirse çoķ māl (2) içün ġāyet şāź ola eger śaġ eli segirse çoķ (3) eline gire eger śol eli segirse ħayır ĥācet (4) ķabūl ola eger śaġ eliñ ayası segirse her ne murādı (5) varısa ĥāśıl ola eger śol eliñ ayası segirse (6) bir Ǿilletden yāħūz bir ĥastalıķdan ķurtıla şāź (7) raĥat ola eger śaġ eliñ baş parmaġı segirse (8) bir ĥācet dileye ĥaķ taǿālā revā ķıla yāħūz bir (9) Ǿadāvetden ķurtıla eger ikinci parmaġı segirse 8 b (1) bir ħayır niyet içün şāź ola baǿżılar aydurlar ħaber (2) uçından ġam çeke girü şāź ola eger üçinçi (3) parmaġı segirse bir iş kim işleye anuñ uçından (4) şāź ola eger dördünci parmaġı segirse sehel (5) ġuśśa geçüre eger beşinci parmaġı segirse saǿādete (6) irişe eger śol eliñ baş parmaġı segirse düşmān (7) ile münāzaǿa idüp sözin geçüre eger ikinci (8) parmaġı segirse bir ħayır ħaber işide eger üçünci (9) parmaġı segirse dost ħaberin işide sevine 9 a (1) eger dördünci parmaġı segirse beglerden ve ululardan (2) eylik göre eger beşinci parmaġı segirse ġāyibden (3) māl eline gire girü ħarc ola eger śaġ ķoltuġı (4) segirse sehel ġuśśa geçüre eger śol ķoltuġı (5) segirse bir dostdan şāź ola yāħūź dostından şāźlıġa (6) yetişe eger śāġ memesi segirse bir işden ķorķa (7) eger śol memesi segirse bir ħaber işide eger (8) cümle arķası segirse rızķ içün şāź (9) ola eger arķanuñ śāġ yanı segirse rızķ 9 b (1) içün bir rence 28 irişe yā ķayġu yetişe (2) eger arķanuñ śol yanı segirse erkek (3) doġa oġlu eger arķanuñ ortası segirse (4) ululuķ bula sevine eger beli segirse bir nesne bula (5) sevine ve yāħūź sefere gide sevine ħayır göre (6) eger śaġ bögri segirse bir ziyāna irişe (7) śoñı beşāret ola eger śol bögri segirse (8) bir ħayır beşāret ola belālardan emįn ve rāĥatlıķ (9) bula eger gögsüñ altı segirse Ǿavrat diliyile 10 a (1) aña düşmān ola eger yüregüñ ortası segirse (2) melūl ola ol demde yine geçe eger cümle ķarnı (3) segirse şāź 19 Nüshada "ĥamir" ( (ح م ر şeklinde yazılmıştır. 20 Nüshada "zaĥam" ( (ز ح م şeklinde yazılmıştır. 21 Nüshada ĥor ( (ح ور şeklinde yazılmıştır. 22 Nüshada ĥoş ( (ح وش şeklinde yazılmıştır. 23 Nüshada eñegi kelimesi eñli (ا ك ل ی) şeklinde yazılmıştır. 24 Nüshada hazįne (ح زی ن ه) şeklinde yazılmıştır. 25 Nüshada küllisi ( (ك ل سي şeklinde yazılmıştır. 26 Bu kelime nüshada satır altına yazılmıştır. 27 Nüshada ŧalusı kelimesinin üstü çizilerek bāzūsı kelimesi sayfa kenarına yazılmıştır. 28 Nüshada rençe ( (ر نچه şeklinde yazılmıştır. 22
9 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE ve rāĥatlıķ bula bay ola eger (4) ķarnıñ śaġ yanı segirse bir ĥastalıķdan (5) ķurtıla eger ķarnuñ śol yanı segirse ĥasta (6) ola yine tįzde 29 şifāǿ bula inşāǿallāhu taǿālā eger göbegi (7) segirse bereketler göre ve eylükler göre bay (8) ola eger ķaśıġuñ śaġ yanı segirse bir nesne (9) bula sevine baǿżılar aydur bir zamān ħasta ola 10 b (1) eger ķaśıġuñ śol yanı segirse sefere (2) vara gele eylik ve ululuķ bula sevine eger (3) śaġ [g]ele 30 Ǿavrat andan çoķ eylik göre (4) eger ķaśuġı cümle segirse bir oġlandan (5) şāź ola eger źekeri segirse Ǿizzet ve ĥürmet (6) bula ve mertebe bula ve sevdügine cimāǿ eyleye (7) eger ħāya 31 nuñ iki yanı bir kezden segirse (8) darlıġa düşe eger ħāyanuñ śaġ yanı (9) segirse darlıķdan ķurtıla göñli şāź ola 11 a (1) eger ħāyanuñ śol yanı segirse biraz ķayġu (2) çeke soñra saǿādete yüz duta eger dübüri (3) segirse bir yerden bir yere gide otura eger (4) dübürüñ śaġ yanı segirse saǿādet irişe (5) şāźlıķ göre rāĥat ola eger śaġ uyluġı (6) segirse biraz düşe ġamgįn ola yine ġanį (7) ola baǿżılar dimişlerdür ki kimsesi 32 gele (8) eger śol uyluġı segirse ululardan (9) söz işide baǿżılar aydur şāźlıķ göre 11 b (1) eger dizi segirse pādişāhdan şāz bula (2) eger śol dizi segirse bir düşmānı žāhir ola (3) veyā düşmānı ola yāħūź ħasta ola eger śaġ (4) baldırı segirse at üzerine gele yā melūl ola (5) girü tįz geçe eger śol baldırı segirse (6) yumuşaġı 33 baylıķ ve şāź ola eger śaġ dizi (7) başı segirse yaramaz söz söyleye eger (8) śol dizi başı segirse baylıķ bula eger (9) saġ dizi alnı segirse yaramaz söz söyleye 12 a (1) eger śol dizi alnı segirse çoķ ķın (2) ĥükm ide eger śaġ incigi segirse ġuśśadan (3) ķurtıla eger śol incigi segirse sefer ide (4) gendü ķabįlesinden ıraķ düşe eger śaġ (5) ŧopuġı segirse devlet bula tañrı işine (6) becid ola mescid yapa eger śol ŧopuġı segirse (7) māl bula sevine baǿżılar dimişdür kim nafaķası (8) dar ola eger śaġ ökçesi segirse ululıġa (9) dege eger śol ökçesi segirse ħuśūmet 34 ola 12 b (1) eger śaġ ayaġıñ arkası segirse bir ulu (2) kimse içün ola şaź eger śol ayaġuñ (3) arķası segirse sefere gide māl bula veyā (4) bir gökçek yüzlü Ǿavratdan eylik göre (5) eger śaġ ayaġuñ altı segirse mübārek sefer (6) ķıla murādına irişe baǿżılar aydur ķayġulu (7) ola eger śol ayaġuñ altı segirse māl gide (8) baǿżılar aydur sefere gide gendü murādıyıla gele (9) eger śaġ ayaġuñ baş parmaġı segirse 13 a (1) ķul ve ķaravaş satun ala yā ġāyib māl eline gire (2) eger ikinci parmaġı segirse ġamdan soñra beşāret ola (3) eger üçünci parmaġı segirse ceng ide ķayġuya (4) yetişe hindį aydur niǿmet bula eger dördünci (5) parmaġı segirse düşmānın ķahır eyleye ceng ola (6) ammā niǿmet ziyāde ola eger beşinci parmaġı segirse (7) cümle ĥāceti revā ola eger śaġ ayaġuñ (8) cümle parmaġı segirse ķıtlıķdan selāmete irişe (9) eger śol ayaġıñ baş parmaġı segirse bir işden 13 b (1) eylik göre eger ikinci parmaġı segirse mālı ve devlet[i] 35 (2) arta eger üçünci parmaġı segirse çoķ ħaberler (3) işide eger dördünci parmaġı segirse [rā]ĥatlıķ 36 göre (4) veyāħūź namāza taķśįrlıķ ide eger beşinci parmaġı (5) segirse şāź ve ferāĥ ve futūĥ ve śafā ve (6) sürūr ve behcet 37 bula eger ayaġı bir kezden (7) 29 Yazma nüshada bundan sonra gide yazılmış ardından satır altına şifā bula kaydı düşülmüştür. Sonra hem gide kelimesinin hem de satır altındaki şifā bula ifadesinin üstü çizilerek satır üzerine yalnızca şifāǿ bula yazılmıştır. 30 Bir önceki satırın sonunda yer alan eger bağlacından buraya kadar muhtemelen yanlış kaydedilmiştir. Zira nüshada eger ifadesinden sonra bir seğirme ifade edilir. Oysa burada herhangi bir uzuv belirtildikten sonra segirse ifadesi kullanılarak seğirme yorumlanmamıştır. Recep Karaatlı tarafından ele alınan bir seğir-name nüshasında kasığın sol tarafında gerçekleşen seğirmenin yorumu şöyledir: eylik ve râĥatlık bula veyâħud ħayrlu sefer ide yine śaġlıġıla gele (1999, s. 93). Karaatlı nın ele aldığı nüshadaki seğirme yorumuyla nüshadaki benzerlik dikkate alınırsa buradaki śaġ ele ifadesinin müstensihçe yanlış yazıldığı asıl ifadenin śaġ gele olması gerektiği düşünülebilir. 31 Nüshada Farsça ħāye kelimesi daima yanlış bir surette ĥayā (ح ی ا) şeklinde yazılmıştır. 32 Nüshada kimsegi ك ي) (ك م س ه şeklinde yazılmıştır. 33 yumuşaġı kelimesinin bir önceki satırda yer alan baldırı kelimesinden sonra gelmesi gerekirken yanlışlıkla buraya yazılmış. 34 Yazma nüshada ĥuśūmet ( (ح ص وم ت şeklinde yazılmış. 35 Nüshada ilgi hâli eki yazılmamış ve kelime devlet ( ل ت (د و olarak kaydedilmiştir. 36 Nüshada ĥatlıķ ( (ح ت ل ق şeklinde yazılmıştır. 37 Nüshada sürūr ve behcet kelimeleri yanlış bir surettte surūb ve behcub ( و ب ه ج ب (س ر وب olarak yazılmıştır. 23
10 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK segirse ĥacca 38 sefer eyleye ĥaccı ķabūl (8) ve maķbūl ola inşāǿllāhu taǿālā temmetü l-kitāb (9) bi-ǿavni llāhi l-meliki l-vehhāb 2. İnceleme 2.1. Yazım Özellikleri İhtilaçname başlıklı yazma nüsha, harekeli ve nesih bir hatla kaleme alınmıştır. Nüshadaki Türkçe unsurların imlasında genel olarak istikrarsızlığın hâkim olduğu görülür. Türkçe kök ve ekler, Eski Uygur yazı geleneği yanında Arap-Fars yazı sistemlerine mahsus işaret ve yazım uygulamalarıyla kayda geçirilmiştir. Başlangıç dönemlerinde Doğu Türkçesi yazım geleneğini de devam ettiren Oğuz Türkçesi, sonraki gelişme evrelerinde, özellikle Osmanlı Türkçesinde, standartlaşan kendine has ortografik ölçütleriyle yazılmıştır. İhtilaçname metni, yazımda çoğunlukla Arap-Fars imla geleneğine bağlı kalsa da yer yer Eski Uygur yazı geleneğinin izlerine de rastlanmaktadır. Bunun yanı sıra Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde karşılaşılan Arap yazımına özgü kimi karakterlerin İhtilaçname metninde de kulanıldığı görülür. İhtilaçname de bazı Arapça kelimeler sürekli ve bazı Türkçe kelimeler ise birkaç yerde yanlış yazılmıştır. Bu durum ve Türkçe unsurların yazımında görülen istikrarsızlık, eseri kayda geçiren kişinin iyi bir okuryazar olmamasıyla ilgilidir. Nitekim İhtilaçname bir halk edebiyatı ürünüdür ve yazan kişinin halktan biri olması da son derece mümkündür. Ana hatlarıyla imlası yukarıdaki şekilde tanıtılabilecek olan nüshanın yazım özellikleri aşağıda ayrıntılı bir surette tahlil edilmiştir Ünlülerin Yazımı Başlangıcından itibaren Batı Türkçesinde ünlülerin yazımında iki gelenek etkili olmuştur. Bunlardan birincisi ünlülerin yalnızca harekeyle gösterildiği yahut hiç işaretlenmediği Arap- (ا) Fars imla geleneğidir. Diğeri ise harekelerle birlikte Arap alfabesinin med harfleri olan elif vāv,(و) ye (ی) ile ha-yı resmiyye adıyla bilinen ha (ه) harfinin kullanıldığı veya yalnızca bahsi geçen harflerle ünlülerin işaretlendiği Eski Uygur yazı geleneğidir. (Tekin, 1997: 77,78; Mansuroğlu, 1988: 249, 250). Harekeli bir nüsha olan İhtilaçname metninde Türkçe unsurlardaki ünlüler, bazen sadece hareke bazen de harekeyle birlikte ünlü değeri olan harflerin kullanımıyla yazılmıştır. Yani yukarıda söz konusu edilen iki gelenek de nüshanın yazımında uygulanmıştır. İncelenen İħtilāc-nāme nüshası, ünlülerin yazımı bakımından H (1679) tarihinde kalmeme alınmış bir seğirname yazmasıyla büyük benzerlik göstermektedir. Bk. Karaatlı, 1999, s Aşağıda ünlülerin ön, iç ve son son ses olarak yazılışları ayrıntılı olarak ifade edilmiştir /a/ sesinin yazımı Türkçe kelimelerin ön sesi olan "a" ünlüsü daima elif harfi ile yazılmıştır. Elif (ا) harfi fetha ( (ا harekesiyle kullanılmıştır: adıyıla (ا دی ل ه) 1b/1, aña (ا ك ا) 2a/6, ayaġına (ا ی اغ ن ه) 2b/2, añalar 3a/5 (ا ك ل ر ( Türkçe sözcüklerin iç sesi olarak "a" ünlüsü, ya üstün harekeli elif ( (ا ile ya da yalnızca üstün harekesiyle işaretlenmiştir. 38 Nüshada ĥaçça ( (ح چه şeklinde yazılmıştır. 24
11 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE Üstün harekeli elifle yazılanlardan bazıları şunlardır: sınanmışdur ( (س ن ان م ش د ر 1b/9, śaġ 10a/8 (ق اص غ ك ( ķaśıġun 2b/9, (ص اغ ( Yalnızca fetha harekesinin kullanıldığı örneklerden birkaçı ise şunlardır: ķalmışdur 2a/2 (ص ق ل ر د ی) śaķlardı (ب ش ل د م ( 1b/1, 1b/7, başladum (ق ل م ش د ر ( Türkçe sözcük ya da eklerin son sesi olarak "a" ünlüsü yazma nüshada bazen ha (ه) bazen de elif (ا) harfiyle yazılmıştır. Yazımında ha harfi kullanılan sözcüklerden bir kısmı şunlardır: bunuñla (ب ون ك ل ه) 2a/1, vara 6b/4 (ص ی ه) 3b/6, śıya (ب ول ه) 3a/3, bula (و ار ه) Son ses olarak "a" sesinin elif harfiyle yazılmasına ise, bula ( (ب ول 4a/6, aña (ا ك ا) 4a/7, aşaġa (ا ش اغ ا) 5a/1, 5a/3 kelimeleri örnek olarak gösterilebilir /e/ sesinin yazımı "e" sesi Türkçe sözcüklerin ön sesi olarak yazma nüshada daima fethalı elif harfi ( (ا ile gösterilmiştir: eyleye (ا ی ل ی ه) 3a/1, eylik ( (ا ی ل ك 3a/7, eylükler ( (ا ی ل ك ل ر 10a/7 "e" Türkçe sözcüklerin iç sesi olarak yazmada hiçbir harfle temsil edilmemiş, sadece öncesindeki ünsüz harfin üzerine üstün harekesi konulmak suretiyle gösterilmiştir: segirse 5b/4 (ن س ن ه) 6b/9, nesne (ی ی ه) 9b/9, yeye (س ك ر س ه) Türkçe sözcüklerin son sesi olarak "e" sesi daima söz sonunda he (ه) harfi ile gösterilmiştir: belürse (ب ل ور س ه) 2a/7, eyleye (ا ی ل ی ه) 3a/1, söyleye (س وی ل ی ه) 11b/ Düz-dar ünlülerin yazımı I. /ı/ sesinin yazımı Türkçe kelimelerin ön sesi olarak "ı" ünlüsüyle yazma nüshada yalnızca ıraķ sözcüğünde karşılaşılmıştır. Bu kelimede "ı" sesi, elif+ye harf kombinasyonuna esrenin getirilmesi suretiyle 12a/4 (ا یر اق ( ıraķ gösterilmiştir: (ای ( Türkçe kelime kök ve eklerinin iç sesi olarak "ı" ünlüsü, yazmada daima kendisinden önceki ünsüz harfin altına esre harekesi yazılarak gösterilmiştir: sınanmışdur ( (س ن ان م ش د ر 1b/9, ķurtıla (ق ور ت ل ه) 12a/3, baylıķ ( (ب ای ل ق 11b/8 "ı" ünlüsü, Türkçe kelime kök ve eklerinin son sesi olarak nüshada hemen daima altı çift noktalı ye (ي) ve bir örnekte noktasız ye (ی) harfiyle yazılmıştır: yumuşaġı (ی وم ش اغ ی) 3b/3, (ت ك ري ( tañrı 10a/2, (ق ار ن ي) 9b/7, ķarnı (ص وك ي) 9a/3, śoñı (ق ول ت وغ ي) ) 8b/8, ķoltuġı پ ر م غ ي ( parmaġı 12a/5 II. /i/ sesinin yazımı Ön ses olarak Türkçe kelimelerde "i" sesi yazmada daima elif+ye harfleri kombinasyonu ve esre harekesiyle ( (ای birlikte yazılmıştır: ilerü (ا یل ر و) 1b/7, irişe (ا یر یش ه) 3a/2, işi (ا یش ی) 3a/4 İç ses olarak Türkçe kelimelerde çoğunlukla ye (ی) harfi ile bazen yalnızca esre harekesi (ا یر یش ه) 2a/9, irişe (و یر وب ( virüp 2a/3, (ك ید ر م ز د ی) ile ye harfi olmaksızın yazılmıştır: gidermezdi 3a/2, segirse (س ك رس ه) 2a/6, bile ( (ب ل ه 4a/7, bir ( (ب ر 5a/2 25
12 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK Son ses olarak "i" ünlüsü, Türkçe kelime köklerinde ve eklerinde çoğunlukla altı çift noktalı yâ (ي) ve bazen noktasız yâ (ی) harfiyle yazılmıştır: iki (ا یك ی) 4a/7, çevresi (چو ر س ي) 5b/1, dili (د ل ي) 6b/7, dördünçi (د ر د ن ج ي) 9a/1, beşinçi (ب ش ن ج یی) 9a/2 Düz-dar ünlülerin son seste altı noktalı yâ (ي) harfiyle yazılması, Arapçanın imlasından Türkçe yazıma kopyalanmış çarpıcı örneklerden biridir. Zira Arapçada kelime sonlarındaki yâ dan önce yer alan harfin harekesi üstün ise ى) ( bu, yâ şeklinde yazılan elif-i maksûre olup noktasız yazılır ve bu harfe noktasız yâ (yâ-i mühmele) da denir. Sondaki yâ dan önce gelen harfin harekesi esre ise ي) ( bu uzatıcı ister yâ-ı menkûsa الغازي) gibi) olsun, ister başka harfe destek işlevi gören bir harf الهادئ) gibi) olsun yâ şeklindeki elif-i maksûreden ayrılabilmesi için altına iki nokta konur. Buna da noktalı yâ (yâ-i mu ceme), iki noktalı yâ (yâ-i müsennât) ve altında iki nokta bulunan yâ (yâ-i tahtâniyye) gibi isimler verilmiştir. (Durmuş, 2013, s. 169) Nüshada kelime sonundaki yâ harfinin ı veya i seslerini temsil ettiğini göstermek için çoğunlukla yukarıda ifade edilen Arapça imla uygulanmıştır. Kelime sonunda yer alan yâ.( ي) harfinden önceki harf esre ile harekelenmiş ve yâ nın altına iki nokta koyulmuştur Yuvarlak ünlülerin yazımı Türkçe kelimelerin ön sesi olarak yuvarlak ünlüler bir yerde "ü" sesinin yazımı hariç 39 daima elif+vav (او) harf kombinasyonlarının ötre harekesiyle işaretlenmesi suretiyle yazılmışlardır: oġlanlarınuñ ( (او غ ال ن ل ر ین ك 2a/5, omuzı ( (ا وم وزي 7b/1; öyle (ا وی ل ه) 5a/1, ökçesi 3a/1 (ا وز ر ین ه) 9a/1; üzerine (ا ولو ل رد ن ( ululardan 1b/9, (او ز ن ( uzun 12a/8; (او ك چ س ي ( Yuvarlak ünlüler, Türkçe sözcüklerin iç sesi olarak ķoltuġı (ق ول ت وغ ي) 9a/3, śol ( (ص ول 3a/2, śoñı (ص وك ي) 9b/7; köşesi ( (ك وش ه س ی 6b/1,2; göbegi (ك وب ك ي) 10a/6, göre (كو ر ه) 10a/7; ululardan 3a/5, gendüden (ا یچو ن ( içün 2a/7, (ب ل ور س ه) 11b/6; belürse (ی وم ش اغ ي) 9a/1, yumuşaġı (ا ولو ل رد ن ( 2a/3 örneklerinde görüleceği üzere çoğunlukla vav harfinin yazılmasına ek olarak (ك ن د ود ن ( yuvarlak ünlü öncesindeki ünsüzün altına ötre harekesi konularak kaydedilmiştir. Bunun yanı sıra ŧopuġı (ط پ غ ي) 12a/5; dördünçi (د ر د ن ج ی) 9a/1; uzun ( (او ز ن 1b/9, yumuşaġı 11b/6 gibi birkaç örnekte ise yalnızca ötre harekesinin yuvarlak ünlü öncesindeki (ی وم ش اغ ي) ünsüz harf üzerine koyulmasıyla yazılmıştır. Türkçenin genel bir ses bilgisi özelliği olarak geniş-yuvarlak ünlüler (o,ö) birkaç Türkçe varyant dışında ikinci hece ve sonrasında yer almaz. Bu nedenle son seste yalnızca yuvarlak ünlülerden dar (u,ü) olanları bulunur. Dar-yuvarlak ünlüler son ses olarak yazma nüshada söz sonunda daima vavın yazılmasına ek olarak yuvarlak ünlü öncesindeki ünsüz harfin üzerine ötre harekesi yazılarak kaydedilmiştir: bu (ب و) 1b/6, ķayġulu (ق ی غ ول و) 4b/2, yuķaru (ی وق ار و) 5a/4; ilerü 4b/1 (ا ی و) 1b/7, eyü (ا یل ر و) Son sesteki yuvarlak ünlülerin yazımında çoğu kez Arap imla geleneğinin bir yansıması (ق ام وا) olarak (Mansuroğlu, 1988: 250) vav harfinin yanına bir de elif harfi eklenmiştir: ķamu 2b/5, oġlu (او غ لو ا) 6a/1, ġuśśālu (غ صالو ا) 6a/8, kayġu (ق ی غ وا) 9b/1, 11a/1; girü (كی ر وا) 3b/9, 6b/3, 11b/5, gendü (ك ن د وا) 12b/8. Arapça imlaya göre kelime sonunda bulunan merfû (yuvarlak ünlüyle okunan) vav harfinin arkasından bir elif harfi yazılır. Örneğin اكتبوا كتبوا kelimeleri, müzekker çokluk zamiri olan vav harfiyle çekimlenmiş fiillerdir. Fiillerin sonlarına eklenen bu vav harfleri 39 Yalnızca üstün ( (ا س ت ون 3b/4 kelimesinin yazılışında vav harfi kullanılmayıp elif harfinin ötre harekesi ile işaretlenmesi suretiyle yazılmıştır. 26
13 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE merfudur ve akabine elif getirilerek yazılır (Durmuş, 2012, s. 576). Nüshada bu Arapça imlaya uygun olarak son sesteki yuvarlak ünlüler, vav harfini takiben elif harfi yazılarak göterilmiştir Ünsüzlerin Yazımı /s/ sesinin yazımı Türkçe kelimelerde art ünlüler yanında yer alan /s/ ünsüzü, eserdeki hemen her örnekte śād (ص) harfiyle yazılmıştır: śıġındum ( (ص غ ن د م 1b/2, śaķlardı (ص ق ل ر د ی) 2a/2, śaġ ( (ص اغ 2b/9, śol 10a/8 (ق اص غ ك ( ķaśıġun 9b/7, (ص وك ي) 3a/2, 3b/4, śoñı (ص ول ( (س) 1b/9 örneğinde kalın ünlü yanındaki /s/ ünsüzünün sįn (س ن ان م ش د ر ( sınanmışdur Sadece harfiyle de yazıldığı tespit edilmiştir. /s/ foneminin art ünlülü hecelerde Arap alfabesinden alınan sad (ص) harfiyle yazılması Eski Uygur yazı geleneğini devam ettiren Doğu Türkçesi yazımında görülmeyen, Arap-Fars yazı gelneği izlerini taşıyan Batı Türkçesi yazılı ürünlerinde karşılaşılan bir imladır (Mansuroğlu, 1988, s. 250; Tekin, 1997, s. 78) Art damak /ñ/ sesinin yazımı (ت ك ر ی ه ( tañrıya harfi kullanılmıştır: (ك) Art damak /ñ ünsüzünün yazılışında daima kef 1b/2, bunuñla (ب ون ك ل ه) 2a/1, añıla (ا ك ل ه) 5b/1, pıñarı (پ ك ار ي) 5b/9, göñli ( (ك وك لي 10b/9 Eski Uygur ve ona bağlı gelişen Arap harfli Doğu Türkçesi yazı geleneğinden farklı olarak Batı Türkçesi imlasında art damak /ñ/ fonemi nun+kef (نك) harf kombinasyonuyla değil nüshada olduğu gibi kef (ك) harfiyle yazılır (Mansuroğlu, 1988, s. 250; Tekin, 1997, s. 78) /p/ sesinin yazımı Yazma nüshada /p/ ünsüzünün yazılışıyla ilgili iki farklı yol takip edildiği (ق پا غ ی) gözlemlenmiştir. Türkçe ve Farsça kelimelerin bünyesinde yer alan /p/ ünsüzleri; ķapaġı 4b/7, kirpügi (ك ر پو ك ی) 5a/4, pıñarı (پ ك ار ي) 5b/8, yapa ( (ی اپه 12a/6, pādişahdan ( (پا د ش اه د ن 4b/4 örneklerinde görüldüğü gibi pe (پ) harfiyle yazılır. Buna karşın Türkçe /-(U)p/ zarf-fiil ekinin yazılışında idüp ( (ا ید وب 1b/4 virüp ( (و یر وب 2a/9, olup ( (ا ول وب 5a/2, bulup ( (ب ول وب 7b/6 örneklerinde görüleceği üzere daima ba (ب) harfi kullanılmıştır. /p/ ünsüzünün ba (ب) harfiyle yazıldığı örnekler Eski Uygur yazı gelenğinin izlerini taşırken sesin Fars alfabesinden alınan pa (پ) harfiyle yazıldığı örnekler Batı Türkçesinin yazımında sıkça karşılaşılan Arap-Fars yazı gelenğinin izlerindendir (Mansuroğlu, 1988, s ). Muhtemelen kayda geçiren kişinin yanlış yazması nedeniyle nüshadaki birkaç örnekte söz başı /b/ ünsüzü pa (پ) harfiyle yazılmıştır: burnuñ,(پورنك) başı ( (پا شي 11b/7, baş ( (پا ش 12b/ /c/ sesinin yazımı Türkçede biri kelime kökünde eş zamanlı olarak iki ünlü arasında diğeri art zamanlı olarak /+(I)ncI/ sıra sayı sıfatı yapım ekinde meydana gelen /ç/ > /c/ tonlulaşması nüshada bazen yazıya yansıtılırken bazen de tonsuz /ç/ li şekilleriyle kayda geçirilmiştir. Cim harfiyle yazılanlar Çim harfiyle yazılanlar 27
14 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK ucından ( (او ج ن د ن 4a/5 uçından ( (او چ ن د ن 4b/4 beşinci (ب ش ن ج یی) 9a/2 beşinçi (بشنچي) 8b/5 dördünci (د ر د ن ج ي) 9a/1 dördünçi ( (د ر د نچي 8b/4 İlk bakışta yazımda görülen bu ikilik, ya kaleme alan kişinin dili ile yazı dili arasındaki farklılığın yazıya yansıması ya da söz konusu tonlulaşma hadisesinin henüz yerleşmediği bir döneme ait olması yani geçiş devri mahsülü olmasıyla ilgili gibi değerlendirilebilir. Ancak cim harfiyle yazılması gereken hacca ( (حچه 13b/7, rence ( (ر نچه 9b/1, ceng ( (چن ك 46b/9 gibi Arapça ve Farsça kelimeler dahi çim (چ) harfiyle yazılmıştır. Bu nedenle söz konusu durumu, kayda geçirenin az eğitimli halktan bir kişi olmasına bağlı olarak zaman zaman hatalı yazması olarak değerlendirmek gerekir dal (د) ve zel (ذ) nöbetleşmesi Farsçanın yazımı sürecinde öncesinde uzun veya kısa ünlü bulunan /d/ sesini ihtiva eden kelimlerde bu ses, 15. yüzyıla kadar zel (ذ) harfiyle yazılmıştır. Bu durum Eski Anadolu Türkçesi metinlerine de yansımış ve böylesi Farsça sözcükler dal harfi yanında zel harfiyle de yazılmıştır (Timurtaş, 1996: 91). Nüshada bahsi geçen özelliklere sahip kelimeler çoğunlukla zel harfiyle yazılmakla beraber dal harfiyle yazıldığı örneklere de rastlamak mümkündür. Aşağıdaki tabloda hem dal hem de zel harfiyle yazılışlarından örneklerin sunulduğu kelimeler, nüshanın on beşinci yüzyıldan sonra yazıldığını gösterir. Dal (د) harfiyle Zel (ذ) harfiyle şād (شاد) 3a/5, 5b/9 şāź (شاذ) 3b/9, 4a/ Bitişik Yazımlar --- yāħūź (یاخوذ) 4a/5, 4b/6 --- dįźār (دیذار) 7b/6 Nüshada yalnızca kimse_ile (ك م س ئ ل ه) 6b/8 örneğinde /ile/ edatı kendinden önceki kelimeye bitişik yazılmıştır. Bu yazımda dikkati çeken bir başka husus ise ile edatının ilk sesi olan /i/ nin hemze altına esre harekesi koyularak gösterilmesidir Yanlış Yazılan Kelimeler Başta Arapça ve Farsça kelimeler olmak üzere nüshadaki bazı kelimeler düzenli olarak bazıları ise sadece tek örnekte yanlış yazılmıştır. Aşağıdaki tabloda doğru ve yanlış yazılışları sunulan nüshadaki kelimler, müellif/müstensihin iyi okuryazar olmayan halktan bir kişi olduğunu gösterir. Kelime Doğru yazılışı Yanlış yazılışı Metindeki yeri iħtilāc احتالج اختالج 1/1b dįdār ذیرار دیدار 8/4a ħūy خوی 1/4b حوی ħamr حمر خمر 3/6a 28
15 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE zaħm زحم زخم 7/6a ħor حور خور 4/6b ħoş حوش خوش 9/6b eñegi اكلی اكاكی 1/7a sürūr سروب سرور 6/13b behcet بهجب بهجت 6/13b Yukarıdaki tabloya bakıldığında yapılan yanlışlıkların daha çok Arapça ve Farsça kelimelerdeki hı (خ) harfinin noktasının kullanılmaması suretiyle gerçekleştiği görülecektir. Benzeri bir yanlış yazıma on yedinci yüzyıla ait bir başka halk dili ürünü olan melhame metninde de rastlanmıştır. Melhame metnini inceleyen Turan, bu durumu halk arasında sıkça kullanılan Arapça ve Farsça kelimelerin halka yönelik eserlerde onların söyleyişine uygun yazılmasıyla 40 açıklar (1998: 688) Ses Özellikleri Ünlüler Kalınlık İncelik Uyumu Nüshada artlık-önlük uyumuna gerek köklerde gerek ekelerde riayet edilmiştir. Hatta /ile/ edatı ekleşme sürecine girmiş ve uyuma tabi olmuştur: yaramazlıġ_ıla 3b/5, kaşıyıla 4a/9, düşmān_ıla 4b/9, menfaǿatıla 7a/4. Yalnızca deluġı 6a/5 kelimesinde fiilden isim yapan ekin art vokalli alamorfu uyumdışına çıkılmasına neden olmuştur Düzlük Yuvarlıklık Uyumu Düzlük-yuvalaklık uyumu, kelime köklerinde çoğunlukla sağlamdır. Nüshada sadece ilerü 1b/8, ķurtıla 8a/9, ķayġuya 3b/1, eyü 3b/2, girü 3b/9, yuķaru 4b/6 kelimelerinde uyum dışına çıkılmıştır. Eski Anadolu Türkçesi döneminde kelime tabalarında dudak uyumu görülmez. Orta Osmanlı Türkçesi döneminde sağlanmaya başlayan uyum on yedinci yüzyıl sonrasında sağlam hale gelmiştir. Birçok 17. yüzyıl metninde dudak uyumuna büyük oranda riayet edilmekle birlikte bazı kelimelerin hem yuvarlak hem de düz ünlülü imlalarıyla karşılaşılması, bu yüzyılın dudak uyumunun yerleşmesi bakımından bir geçiş safhası olduğunu gösterir (Develi, 1993, s. 30, 33). Nüshada da çok az sayıda uyum dışı örneğin bulunması, eserin on yedinci yüzyıldan itibaren ancak çok geçte olmayan bir tarihte yazıldığını gösterir. Nüshada düzlük yuvarlaklık uyumu, çoğunlukla bazı eklerin yalnızca düz veya yalnızca yuvarlak ünlülü alamorflarının tercih edilmesi nedeniyle bozulmuştur. Ancak nüshada bazı eklerin hem düz hem de yuvarlak ünlülü alamorflarını görmek de mümkündür. Yani bir ek nüshanın bir yerinde uyumu bozarken başka yerinde uyumu sağlmaktadır. Aşağıda düz veya 40 (ح) Nitekim nüshada söz konusu Arapça ve Farsça kelimelerin asli yazılışından farklı olarak düzenli bir biçimde ha harfiyle yazılması, bu değerlendirmeyi haklı kılmaktadır. Öte yandan on yedinci yüzyılda halkın konuştuğu Osmanlı Türkçesini Arap harfleriyle yazıya aktaran Evliya Çelebi nin Seyahatname sinde benzeri yazımlara rastlanır. Seyehatname de Arapça ve Farsça kelimelerin aslına aykırı surette hı (خ) yerine ha (ح) harfiyle veya bazı kelimelerin her iki harfle de yazılması, Duman tarafından teşekkül noktaları bakımından birbirine yakın iki ünsüzün değişimi olarak değerlendirilmiştir (1993: s. 149). 29
16 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK yuvarlak alamorfları tercih edildiği için uyumu bozan ekler ve uyum dışı bazı örnekler sunulmuştur: A. Yuvarlak ünlülü alamorfu tercih edilen ekler: /-du/ başladum 1b/2 /+(n)uñ/ 41 başınuñ 2b/9, ķulaġuñ 3b/2, ķaśıġuñ 10a/8 /-Up/ virüp 2a/9 /-Ur/ 42 aydurlar 4b/1, 5b/2, 5b/5, 6a/3 /-Ur-/ geçüre 8b/5 /+dur/ delįldür 3b/2 /-UK+/ kirpügi 5a/4, ķaśuġı 10b/4, delügi 3b/7 /+çug/ oġlançuġından 4b/5 B. Düz ünlülü alamorfu tercih edilen ekler: /+I/, /+si/ 43 uçından 3a/6, sözi 3b/4, gözi 4a/9 /+(I)nCI/ üçünci 13b/2, dördünci 13b/3 Oğuz Türkçesinin tarihî devirlerinde eklerdeki dudak uyumu, başlangıcından itibaren pekçok fonetik sebeple bozulmuştur. Genel olarak Eski Anadolu Türkçesi döneminde bozulmaya başlayan dudak uyumunun yine bu dönem içerisinde sağlanmaya başladığı ve Osmanlı Türkçesinin orta devirlerinde hızlandığı ve nihayet 18. yüzyılın sonlarına doğru tam olarak sağlandığı düşünülür (Develi, 1993, s. 37). Nüshada bazı eklerin dudak uyumunu sağlayan ve sağlamayan şekillerinin birlikte bulunması, eserin uyumun gelişmeye başladığı ancak tam olarak yerleşmediği bir devrin mahsulü olduğu fikrini akla getirir Ünlülerde Meydana Gelen Ses Olayları I. Düzleşme ve İncelme Nüshada Eski Türkçedeki şekli uşbu olan kelime ş sesinin inceltici etkisiyle söz başındaki /u/ sesinin incelip düzleşmesiyle işbu 1b/3 hâlini almıştır. II. Daralma Nüshada geniş ünlülerin darlaşması yalnızca /e/ foneminin /i/ ye değişmesiyle gerçekleşmiştir. Söz içinde ve sonunda meydana gelen bu daralmalar, derler 1b/7 > dirler 2a/2 örneklerinde görülen de- > di- değişmesi ile girü 3b/9 örneğindeki kerü > gerü > girü değişimidir. III. Ünlü türemesi Nüshada bilhassa iki ünsüzle sonlanan ve açıklık değeri daha az olan ünsüzün fazla olandan önce gelmesi nedeniyle Türkçe ses dizimine uymayan sözcüklerde ünlü türemesi meydana gelmiştir. Türemenin meydana geldiği sözcükler ve asıl şekilleri şunlardır: Ǿömr > 41 Nüshada bu ekin uyumu bozan yuvarlak şekillerine karşın düz ünlülü alamorfunun tercih edilmesi nedeniyle uyumu bozmayan şu örneklere de rastlanır: aġzıñ 6b/2, 6b/3 eliñ 8a/4,5, ķarnıñ 10a/4, ayaġıñ 12b/1, 13a/9. 42 Bunlara mukabil düz ünlülü alamorfun tercih edilmesi nedeniyle aydırlar 8b/1örneğinde uyum bozulmamıştır. 43 Yuvarlak ünlülü alamorfunun tercih edilmesi nedeniyle uyumu bozmayan oġlu 6a/1 örneğine de rastanmıştır. 30
17 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE Ǿömür 1b/10, ħayr > ħayır 4a/3, şükr > şükür 2a/8, ķavm > ķavim 3a/1, ħamr > ħamır 6a/3, zaħm > zaħam 6a/7, ķahr > ķahır 13a/5, dübr > dübür dübüri 11a/2. IV. Ünlü Düşmesi Birden fazla heceli kelimelerin ünlüyle başlayan ek almaları durumunda vurgusuz hâle gelen dar orta hece ünlüleri düşer. Nüshadaki tüm ünlü düşmesi örnekleri, söz konusu nedenle meydana gelen eş zamanlı ses hadiseleridir: alın > alnuñ 3a/6, burun > burnı 6a/1, çevire > çevresi 2b/8, eyilik > eylik 3a/ Ünsüzler Ünsüz Türemesi Nüshada ünsüz türemesinin meydana geldiği örnekler şunlardır: kimse ile > kimseyile 3b/3, kaşı ile > kaşıyıla 4a/9, gözi ile > göziyile 4b/2, ġāǿib > ġāyib 6b/ Ünsüz Düşmesi Nüshada art zamanlı olarak düşen ünsüzler ve örnekleri şunlardır: 1. /-r-/ > /-ø-/: körkçek > gökçek 2. /-G-/ > /-ø-/: satgun > satun 13a/1, ilgerü > ilerü 1b/8, belgür- > belür- belürse 2a/7, kapġaķ > kapaķ > kapaġı 4b/ Sızıcılaşma Nüshada art zamanlı olarak sızıcılaşan ünsüzler ve örnekleri şunlardır: 1. /-ķ-/ > /-ħ-/: taķı > daķı > daħı 1b/6 2. /-b-/ > /-v-/: ķarabaş > ķaravaş 13a/ Akıcılaşma Nüshada akıcılaşma olayı yalnızca art zamanlı olarak söz içi patlamalı /-d-/ foneminin /-y-/ ye dönüşmesiyle gerçekleşmiştir: ķadġu > kayġu 3b/1, adak > ayak > ayaġı 13b/ Tonlulaşma Nüshadaki tonlulaşmaların bir kısmı art zamanlı bir kısmı ise eş zamanlı ses hadiseleridir. Nüshada tonlulaşan sesler ve örnekleri şunlardır: 1. /t/ > /d/ a. /t-/ > /d-/: taķı > daķı > daħı 1b/6, tut- > dut- yüz duta 11a/2 b. /-t-/ > /-d-/: it- > id- tecribe idüp 1b/ /-k-/ > /-g-/ sekir- > segir- segirdügi 1b/4 3. /-ķ/ > /-ġ/: yaraķ > yaraġ yaraġın 2a/7, pādişāhlıķ > pādişāhlıġa 2b/7, şaźlıķ > şāźlıġa 3a/2, ķūlaķ > ķulaġı 3b/1 31
18 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK 2.3. Şekil Özellikleri İsimler Çekim Ekleri I. Çokluk eki /+lar/: pādişāhlardan 1b/8, bereketler 10a/7 II. İyelik ekleri Nüshada yalnızca üçüncü şahıs iyelik ekleri kullanılmıştır. A. Üçüncü teklik şahıs iyelik ekleri: a. /+I/: ķaşı 4a/4, ķavlinden 1b/9, oġulu 6a/1 b. /+si/: ķafası 3a/9, depesi 2b/6 B. Üçüncü çokluk şahıs iyelik ekleri: /+lari/: oġlanlarınuñ 2a/5, aǿžāları 1b/4 III. Durum Ekleri A. Yönelme durumu eki /+(y)a/: tañrıya 1b/2, neye 2a/6, allāha 2a/8, ayaġına 2b/2, sefere 3a/3, sevdügine 10b/6 B. Belirtme durumu eki a. /+n/: ħaberin 8b/9, yaraġın 2a/7 b. /+I/: ĥükmi 1b/5, kitābı 2a/3 c. /+ni/: anı 3b/5 C. Bulunma durumu eki /+da/: zamānda 1b/8, gevdesinde 2a/5 D. Ayrılma durumu eki /+dan/: pādişāhlardan 1b/8, kavlinden 1b/9, gendüden 44 2a/3 E. İlgi durumu eki a. /+nuñ/: gevdenüñ 2b/5, başınuñ 2b/8 b. /+Iñ/: peyġamberüñ 1b/3, ayaġıñ 12b/1, Ǿalāmetiñ 2b/4, başuñ 2b/6 F. Vasıta durumu eki a. /+(y)ila/: kimseyile 3b/3, ķaşıyıla 4a/9, yaramazlıġıla 3b/5, hüccetile 6b/5 b. /+la/: bunuñla 2a/1, ħayırla 4a/7 G. Eşitlik durumu eki /+CA/: bilenice 1b/6, murādınça 3a/4, 44 Çağataycada olduğu gibi durum ekinden önce /+n/ üçüncü teklik şahıs iyelik eki bulunmamaktadır. 32
19 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE H. Varlık Hali /+li/: kayġulu 4b/2, yüzlü 12b/ Yapım Ekleri I. İsimden isim yapan ekler /+A+/: aşaġa 5a/1 /+cik+/: az+cıķ > az+ıcıķ > az+acuķ 3a/9 /+çak+/: körk+çek > görk+çek > gökçek 12b/3 /+(I)nCI+/: ikinci 8a/9, dördünci 8b/4 /+lik+/: pādişāhlıġa 2b/7, ululuķ 2b/9, yaramazlıġıla 3b/5 /+n+/:teg-i+n > degin 2b/2 II. Fiilden isim yapan ekler /-A+/: çevir-e > çevre çevresi 5b/3 /-AK+/: aş-aķ > aş-aķ+ġa > aşaġa 5a/1 /-GAK+/: ķapgaķ > ķapaķ > kapaġı 4b/7 /-gu+/: bel-gü+r- > bel-ü+r- belürse 2a/7 /-GUn+/: sat-gun > śat-un > śatun 13a/1 /-i+/: teg-i > deg-i degin 2b/2 /-maz+/: yara-maz > yaramazlıġıla 3b/5 /-(U)K+/: yara-ķ > yara-ġ yaraġın 2a/7, del-ük > delügi 3b/7 /-Ur+/: çuķ-ur > çuķurı 7a/ Fiiller Yapım Ekleri I. İsimden fiil yapan ekler /+A-/: uvut+a- > uvutan- > utana 6b/1 /+la-/: başladum 1b/2, śaķlardı 2a/2 /+r-/: belgü+r- > belü+r- belürse 2a/8 II. Fiilden fiil yapan ekler A. /-A-/: ır-a- > ıra-ķ 12a/4 B. /-(I)r-/: sek-ir- > segir- segirdügi 1b/4 C. Çatı ekleri a. Dönüşlülük /-(I)n-/: śıġındum 1b/2, sevine 4b/4, utana 6b/1 33
20 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK /-(I)ş-/: er-iş- erişe 3a/2, yet-iş- yetişe 5b/3 b. Edilgenlik /-(I)l-/: añ-ıl- añıla 3b/6 /-(I)n-/: sına-n- sınanmışdur 1b/10 c. Oldurganlık /-Ir-/: geç-ür- geçüre 8b/ Çekim Ekleri I. Olumsuzluk eki /-me/: gidermezdi 2a/3, II. Kip ve zaman ekleri A. Öğrenilen Geçmiş Zaman /-miş/: ķalmışdur 1b/8, demişdür 6b/6 B. Görülen Geçmiş Zaman /-di/: beyān eyledi 1b/5, śıġındum 1b/2, geldük 2b/5 C. Geniş Zaman a. /-r/, /-Ar/, /-Ir/, /-Ur/: derler 1b/7, dirler 2a/2, beyān ider 2b/4-5 b. /-z/: olumsuz fiil tablarına gelen bu ekin tek örneği: gidermezdi 2a/3 D. Gelecek Zaman Eski Anadolu Türkçesi ve ilk dönem Osmanlı Türkçesi yazılı ürünlerinde gelecek zaman çekimi için kullanılan /IsAr/ ve /-(y)asi/ eklerine nüshada tesadüf edilmez. İlk kez on dördüncü yüzyılda sıfat-fiil eki olarak kullanılan ve on yedinci yüzyıla kadar sıfat-fiil görevi yanında /ol-/ fiiliyle birlikte istek ve tahmin bildirmek için de kullanılan /-(y)acak/ eki (Keslake, 1998, s ) nüshada yalnızca sıfat-fiil olarak -kullanılmıştır. Gelecek zaman için nüshada sadece, istek kipi işlevi de bulunan /-A/ eki kullanılır: işide 3b/2, ķorķa 9a/6 E. İstek Kipi /-A/: inşallah ifadesiyle birlikte kulanılan fāyide göre 3a/3, baylıķ bula 4a/6 gibi örneklerde istek kipi işleviyle kullanılan bu biçimbirim nüshada genel olarak gelecek zaman işleviyle kullanılmıştır. F. Şart Kipi /-sa/ segirse 2a/6 G. Gereklilik Kipi /-mak gerek/: śadaķa virmek gerek 7a/7, namāz ķılmaķ gerek 7a/ Fiilimsi Ekleri I. İsim-fiil /-mak/: sögmek 6a/7, namāz ķılmaķ gerek 7a/7-8 34
21 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE II. Sıfat-fiil /-dig/: istedigin 3a/7, segirdügi 1b/4, /-en/: rāst gelen 1b/5 /-AcAK/: gelecek 2b/1, şer olacağın 2b/4 III. Zarf-fiil /-(U)p/: görüp 1b/6, bulup 7b/ Birleşik Fiiller I. İsim+yardımcı fiil A. /ol-/: becid ola 12a/6, ħayır olacaġın 2b/4, melūl olup 5a/2 B. /ķıl-/: namāz ķılmaķ gerek 7a/7-8, sefer ķıla 12b/5-6 C. /ķılın-/: yavu ķılınmış 7b/5 D. /eyle-/: ķahır eyleye 13a/5, ĥükm eyler 2b/3 E. /id-/, /it-/: Ǿamel iderdi 1b/7, ceng ide 3b/3, istiġfār itmek gerek 7a/8 II. Sıfat-fiil+yardımcı fiil /-miş ol-/: görmemiş ola 5a/5-6 III. Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller dile düşe 5b/7, ceng eyleye 6a/3, śatun ala 13a/1, şifā bula 6a/8, yüz duta 11a/2, sözin geçüre 8b/7, eline gire 7a/5, rāst gelen 1b/5, Ek-fiil I. /I-/ İşaretlenen ek-fiil, nüshada yalnızca varısa 5b/2, lāǿiķ ise 2b/7 örneklerinde şart kipiyle çekimlenmiştir. II. /ø-/ İşaretsiz ek-fiil ise nüshada birçok işaretsiz tasvir kipi çekimi yanında bir de hikâye kipiyle çekimlenmiştir: śaķlardı 2a/2, gidermezdi 2a/3, ķılurlardı 2a/ Sıfatlar Niteleme Sıfatları Nüshadaki niteleme sıfatları ve oluşturduğu tamlamalardan bazıları şunlardır: aşaġa ķapaġ 5a/1, baş parmaġ 8a/7, śol yan 9b/2, yavuz ħūy 4b/1, yuķaru ķapaġ 4b/7, yaramaz söz 11b/9, yad kişi 2b/9, uzun Ǿömür 1b/10, ulu kimse 12b/1-2, śaġ ayaġ 13a/7, ilerü zaman 1b/8, eyü söz 3b/2, gökçek yüz 12b/4 35
22 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK Belirtme Sıfatları I. Sayı sıfatları A. Asıl sayı sıfatları iki yanı 12b/7 B. Sıra sayı sıfatları ikinci parmaġ 13b/1, üçünci parmaġ 13b/2, dördünci parmaġ 13b/3, beşinci parmaġ 13b/4 II. Soru sıfatları her ne muradı 5b/1-2, her ķanķı endāmı 2b/3 III. Belirsizlik sıfatları bir zamān 10a/9, her bir endāmı 2a/6, biraz ķayġu 11a/1, çoķ ħaberler 13b/2 IV. İşaret Sıfatları ol Ǿalāmetiñ 2b/3-4, ol belāǿı 7a/ Zarflar Zaman zarfları imdi 2b1, /nā-gāh 5b/4, dāyim 1b/6, bir kezden 10b/7, śoñra 11a/2, tįz 11b/5, girü 11b/ Miktar zarfları biraz 11a/6, azaçıķ 5b/2, cümle 10b/4, çoķ 8a/ Tarz zarfları öyle 5a/1, saġ 10b/3, tįz 3b/9, yine 11a/ Zamirler Belirsiz Zamir baǿżılar 6b/6, kimse 12b/ Soru Zamiri ķanķı 2b/3, neye 2a/ Dönüşlülük Zamiri gendüden 2a/ Edatlar Nüshada geçen edatlar ve işlevleri aşağıdaki tabloda sıralanmıştır: Edat İşlevi Nüshadaki yeri /ammā/ zıtlık 3b/3 /bile/ birliktelik 4a/7 /birle/ ölçü 1b/10 36
23 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE /daħı/ katma 1b/6 /degin/ ölçü 2b/2 /eger/ şart 2a/7 /göre/ görelik 2a/6 /hem/ katma 2a/2 /içün/ sebep 3a/5 görelik 9a/8 /ile/ karşılıklılık 8b/7 görelik 1b/7 /ki/ açıklama 6a/3 /kim/ açıklama 6a/2 /śoñra/ zaman 13a/2 /ve/ sıralama 9a/1 /veyā/ denkleştirme 4a/4 /veyāħūź/ denkleştirme 13b/4 /yā/ denkleştirme 4b/4 /yāħūz/ denkleştirme 4a/5 /zirā/ sebep 2a/4 3. Dizin A (a, ā, Ǿa, Ǿā) ad ad, isim a.+yıla 1b/2 Ǿadāvet (Ar., is.) düşmanlık, kin Ǿa.+den 8a/9 ādem 1. (Ar., ö.i.) insanların atası olduğuna inanılan Adem peygamber ā.+ø 1b/3 2. (is.) insan, kişi aġ(ı)z ağız ā.+ø 2a/5, 2b/2 a.+ıñ 6b/1, 6b/2 aġla- ağlaa.-ya 5a/2 Ǿāķıbet (Ar., is.) nihayet, son Ǿa.+ø 5a/1 al- (y.f.) bedelini ödeyerek temin eta.-a śatun a. 13a/1 Ǿalāmet (Ar., is.) iz, nişan, belirti Ǿa.+ø 2a/7, 2a/9 Ǿa.+iñ 2b/4 al(ı)n 1. alın a.+ı 3a/4 a.+nuñ 3a/6, 3a/7 37
24 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK allāh 2. ön taraf, ön cephe a.+ı 11b/9, 12a/1 (Ar., ö.i.) Allah, Tanrı, yaratıcı a.+a 2a/8, 7a/8 alt alt kısım, aşağı taraf a.+ı 9b/9, 12b/5 Ǿamel (Ar., is.) hareket etme, davranma Ǿa.+ø Ǿa. id-: hareket et-, davran- Ǿa.-erdi 1b/7, 2a/1, 2a/4 Ǿa m (Ar., k.) Arapça Ǿaleyhi s-selām kelimesinin kısaltması Ǿa.+ø 1b/9 ammā (Ar., e.) 1. fakat, ancak a.+ø 3b/3 2. ondan sonra, o halde a.+ø 1b/3, 13a/6 añ- an-, yad et- a.-a 4a/3, 4a/7 a.-alar 3b/5 aña (ş.z.+h.e) ona a.+ø 2a/6, 2b/3, 5a/1, 7a/7, 10a/1 andan 1. (i.z.+h.e.) o şeyden a.+ø 7b/9 2. (ş.z.+h.e.) o kişiden a.+ø 10b/3 anı (ş.z.+h.e.) onu a.+ø 3b/5, 4a/3, 4a/7 añıl- anıl-, yad edil- anuñ a.-a 3b/6, 5b/1, 7a/3 1. (i.z.+h.e.) onun a.+ø 8b/3 2. (ş.z.+h.e.) onun a.+ø 1b/2, 7a/1, 7a/9 ara ara a.+sında 4a/1, 7a/2 ard arka, arka taraf a.+ı 4a/1, 4a/2 arķa 1. bir şeyin arka kısmı a.+sı 12b/1, 12b/3 2. sırt, bedenin arka kısmı a.+nuñ 9a/9, 9b/1, 9b/3 a.+sı 9a/8 aşaġa (s.) aşağı, alt a.+ø 5a/1, 5a/3, 5a/7, 5a/9, 6b/3 āşuftalıġ (Far.+T., is.) iffetsizlik a.+ıla 5a/9 at at a.+ø 11b/4 Ǿavrat (Ar., is.) kadın; zevce a.+ø 3a/5, 9b/9, 10b/3 a.+dan 12b/4 aya avuç içi a.+sı 8a/4, 8a/5 ayaġ ayak a.+ı 13b/6 a.+ıñ 12b/1, 13a/9 a.+ına 2b/2 a.+uñ 12b/2, 12b/4, 12b/7, 12b/9, 13a/7 ayd- söyle-, dea.-ırlar 8b/1 a.-ur 10a/9, 11a/9, 12b/6, 12b/8, 13a/4 a.-urlar 4b/1, 5b/2, 5b/5, 6a/3 aǿžā (Ar., is.) uzuv, organ 38
25 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE a.+ları 1b/4 azaçıķ (m.z.) azıcık, biraz B a.+ø 3a/9, 3b/8, 5b/2 baldır bacağın diz kapağı ile ayak bileği arasında kalan kısım b.+ı 11b/4, 11b/5 baş 1. baş, kafa b.+dur 2b/6 b.+ından 2b/2 b.+ınuñ 2b/8, 2b/9, 3a/2 b.+uñ 2b/6 2. (s.) baştaki, ilk b.+ø 8a/7, 8b/7, 12b/9, 13a/9 3. bir şeyin üst kısmı, tepe noktası başla- başla- b.+ı 11b/7, 11b/8 b.-dum 1b/2 bay (s.) zengin, varlıklı b.+ø b. ola 10a/3, 10a/7-8 baylıķ 1. mutluluk, huzur, ferah baǿżılar b.+ø 4b/8, b. bula 4a/6, 6a/2, 7b/4, 11b/8 2. (s.) mutlu, huzurlu b.+ø b. ola 11b/6 (b.z.) bazıları b.+ø 6b/6, 6b/9, 7a/5, 8b/1, 10a/9, 11a/7, 11a/9, 12a/7, 12b/6, 12b/8 bāzū (Far., is.) pazı b.+sı 7b/4, 7b/5 bebeg gözde irisin ortasındaki siyah kısım b.+i 5b/5, 5b/7 becid (Far.+Ar., s.) bir işin üstüne çok düşen, düşkün b.+ø b. ola 12a/5 beg bey, lider, önde gelen b.+lerden 9a/1 beglik beylik, liderlik b.+ø 7b/1 behcet (Ar., is.) sevinç bel bel b.+ø b. bula 13b/6 b.+i 9b/4 belā (Ar., is.) bela, musibet belāǿ b.+lardan 2b/1, 9b/8 b.+ı 7a/9 belür- belir-, meydana çık-, görün- b.-e 7a/2, 7b/9 b.-se 2a/7, 2a/9 bereket (Ar., is.) bereket, nimet b.+ler 10a/7 beşaret (Ar.) 1. (s.) iyi, müjdeli b.+ø b. ola 9b/7 2. (is.) iyi, müjdeli haber b.+ø 9b/8, 13a/2 beşinci (s.s.) beşinci b.+ø 8b/5, 9a/2, 13a/6, 13b/4 beyān açıklama, ifade b.+ø 39
26 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK b. eyle-: ifade et- b.-di 1b/5 b. id-: ifade et- b.-er 2b/4-5 bi-ǿavni llāhi l-meliki l-vahhāb (Ar., c.) çok veren mülk sahibi Allah ın yardımıyla anlamındaki Arapça dua b.+ø 13b/9 bile (e.) birlikte bilen b.+ø 4a/7, 7b/2 (is.) birlikte b.+ice 1b/6 bį-niyāz (Far., t.z.) yakarma gereğini duymadan b.+ø 4a/6 bir 1. (s.s.) bir b.+ø b. kezden 10b/7, 13b/6 2. (b.s.) herhangi bir, bir b.+ø 2b/9, 3a/1, 3a/5, 3b/3, 3b/7, 4a/3, 4a/5, 4a/7, 4a/8, 4b/4, 5a/2, 5a/5, 5a/8, 6a/9, 6b/5, 6b/8, 8a/6, 8a/8, 8b/1, 8b/3, 8b/8, 9a/5, 9a/6, 9a/7, 9b/1, 9b/4, 9b/6, 9b/8, 10a/4, 10a/8, 10b/4, 11a/3, 11b/2, 12b/1, 12b/4, 13a/9 her b.: (b.s.) ayrı ayrı hep h.+ø 2a/6 3. biraz, bir miktar b.+ø b. zamān 5b/7, 10a/9 biraz (m.z.) biraz, azıcık b.+ø 11a/1, 11a/6 birle (e.) ile, süresince b.+ø 1b/10 boġaz boğaz b.+ı 6b/8 boy(u)n boyun b.+uñ 7a/3, 7a/4, 7a/6 bög(ü)r kaburga ile kalça arasındaki bölüm b.+i 9b/6, 9b/7 bu 1. (i.s.) bu b.+ø 1b/7, 2a/3, 2a/4, 2b/1 2. (i.z.) b.+ø 3a/1 b.+nuñla 2a/1, 2a/3 bul- 1. kaybolmuş bir şeyi tekrar ele geçirb.-a 7b/5, 9b/4 2. istenilen bir şeye kavuşb.-a 3a/7 3. rastlantı sonucu elde etb.-a 10a/9 4. (y.f.) kazan-, elde etb.-a baylıķ b. 4a/6, 6a/2, 7b/4, 11b/8 behcet b. 13b/6 devlet b. 2b/7, 12a/5 eylik b. 7b/8, 10b/2 ferāh b. 13b/5-6 futūĥ b. 13b/5-6 hürmet b. 10b/5-6 Ǿizzet b. 7b/7 Ǿizzet b. 10b/5-6 māl b. 7a/3-4, 7a/6, 12a/7, 12b/3 mertebe b. 10b/6 niǿmet b. 13a/4 40
27 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE niǿmet b. 7b/7 rāĥatlıķ b. 9b/8-9, 10a/3 śafā b. 13b/5-6 sürūr b. 13b/6 şāź b. 11b/1 şāź b. 6 6a/2, 10a/3, 13b/5- şāźlıķ b. 7b/3, 7b/8 şifā b. 6a/8, 10a/6 ululuk b. 2b/9, 3b/6, 6b/2, 7b/1-2, 9b/4, 10b/2 ululuķ b. 7b/4 b.-up sıĥĥat b. 7b/5-6 bur(u)n burun, koklama organı C b.+ı 6a/1 b.+nuñ 6a/2, 6a/4, 6a/5, 6a/6 ceng (Far., is.) savaş; çatışma c.+ø 13a/5 c. eyleye 6a/3-4 c. ide 3b/3, 4b/9-5a/1, 6b/6, 6b/7-8, 13a/3 cimāǿ (Ar., is.) cinsel yakınlaşma c.+ø c. eyleye 10b/6 cümle (Ar.) 1. (b.s.) bütün c.+ø 6a/1, 9a/8, 10a/2, 13a/7, 13a/8 2. (m.z.) tamamıyla, bütünüyle Ç c.+ø 10b/4 çek- güç durumlara kat-, dayan- ç.-e 8b/2, 11a/2 çevre çevre, etraf ç.+si 2b/8, 5b/1, 5b/3 çoķ 1. (b.s.) çok, fazla ç.+ø 8a/1, 13b/2 2. (m.z.) çok ç.+ø 3a/3, 7a/4, 8a/2, 10b/3, 12a/1 3. uzun süre önce ç.+dan 5a/5 çuķur oyukluk, girinti D ç.+ı 7a/2 daħı (e.) dahi, /da/ d.+ø 1b/6 dar (s.) geçim sağlayacak yeterlilikte olmayan d.+ø d. ola 12a/8 darlıġ geçim sıkıntısı, kıtlık darlıķ d.+a 10b/8 d.+dan 10b/9 dāyim (Ar., z.z.) daima, sürekli, devamlı d.+ø 1b/6, 2a/3, 2a/4 de- di- de-, söyle- d.-mişdür 6b/6, 6b/9 d.-rler 1b/7 deg- ulaş-; eline geç- d.-e 12a/9 delįl (Ar., is.) işaret, belirti deluġ delik delüg d.+dür 3b/2, 4b/3, 4b/7, 6a/2 d.+ı 6a/5, 6a/6 41
28 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK dem depe d.+i 3b/7, 3b/8 (Far. is.) an, lahza d.+de 10a/2 tepe, üst nokta d.+si 2b/6 devlet (Ar., is.) talih, mutluluk d.+ø di- de- d. bula 2b/7, 12a/5 d.+i 13b/1 d.-rler 2a/2, 6b/7 d.-mişdür 7a/6, 12a/7 d.-mişlerdür 11a/7 dil 1. dil, tat alma organı dile- d.+i 6b/7 2. (mec.) söylenti, dedikodu d.+e d. düş-: dedikodu konusu ol- d.-e 5b/7 d.+iyile 9b/9 dile-, iste- d.-ye 8a/8 dirseg dirsek d.+i 7b/9, 8a/1 diz uyluk ile baldır kemiklerini birleştiren eklem yeri diźār doġ- d.+i 11b/1, 11b/2, 11b/6, 11b/8, 11b/9, 12a/1 d.+ø 7b/6 d.+ın 4a/8 doğ- d.-a 6a/1, 9b/3 (< dįdār Far., is.) yüz, çehre dost (Far., is.) dost, yakın arkadaş d.+ø 3a/5, 4a/3, 4a/7, 8b/9 d. ola 6b/7 d.+dan 3b/7, 4a/5, 4a/8, 9a/5 d.+ından 9a/5 d.+ıla 7a/1 dön- değiş-, dönüş- d.-e 4b/1 dördünci (s.s.) dördüncü dudaġ dudak d.+ø 8b/4, 9a/1, 13a/4, 13b/3 d.+ı 6b/4, 6b/5 dut- (y.f.) yüz kelimesi ile birlikte çevir-, yönel- d.-a yüz d. 11a/2 dübür (< dübr Ar., is.) makat d.+i 11a/2 d.+üñ 11a/4 düş- 1. düşkün hale gel-, geçim sıkıntısı çek- d.-e 10b/8, 11a/6 2. olumsuz bir duruma gir- d.-e 3b/1, 3b/8 3. (y.f.) dil kelimesiyle birlikte dedikodusu yapıl- d.-e dile d. 5b/7 4. (y.f.) ol-, bulun- d.-e ırak d. 12a/4 düşman (Far., is.) düşman, hasım d.+ø 7b/9, 8b/6 42
29 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE d. ola 10a/1 d.+ı 11b/2, 11b/3 d.+ıla 4b/9 d.+ın 6b/4, 13a/5 d.+lıķ 7a/2 E eger (Far., e.) eğer el 1 e. 2a/7, 2b/6, 2b/7, 2b/8, 2b/9, 3a/1, 3a/4, 3a/6, 3a/7, 3a/9, 3b/1, 3b/2, 3b/4, 3b/5, 3b/6, 3b/7, 3b/9, 4a/2, 4a/4, 4a/6, 4a/7, 4a/8, 4b/1, 4b/2, 4b/5, 4b/6, 4b/8, 5a/1, 5a/3, 5a/4, 5a/6, 5a/7, 5a/9, 5b/1, 5b/3, 5b/5, 5b/6, 5b/8, 5b/9, 6a/2, 6a/4, 6a/4, 6a/5, 6a/7, 6a/9, 6b/1, 6b/2, 6b/3, 6b/5, 6b/7, 6b/8, 7a/1, 7a/3, 7a/4, 7a/6, 7b/1, 7b/2, 7b/3, 7b/4, 7b/6, 7b/7, 7b/8, 8a/1, 8a/2, 8a/3, 8a/4, 8a/5, 8a/7, 8a/9, 8b/2, 8b/4, 8b/5, 8b/6, 8b/7, 8b/8, 9a/1, 9a/2, 9a/3, 9a/4, 9a/6, 9a/7, 9a/9, 9b/2, 9b/3, 9b/4, 9b/6, 9b/7, 9b/9, 10a/1, 10a/2, 10a/3, 10a/5, 10a/6, 10a/8, 10b/1, 10b/2, 10b/4, 10b/5, 10b/7, 10b/8, 11a/1, 11a/2, 11a/3, 11a/5, 11a/8, 11b/1, 11b/2, 11b/3, 11b/5, 11b/6, 11b/7, 11b/8, 12a/1, 12a/2, 12a/3, 12a/4, 12a/6, 12a/8, 12a/9, 12b/1, 12b/2, 12b/5, 12b/7, 12b/9, 13a/2, 13a/3, 13a/4, 13a/6, 13a/7, 13a/9, 13b/1, 13b/2, 13b/3, 13b/4, 13b/6, 13b/7 1. el, olun bilekten itibaren parmak uçlarına kadar olan bölümü e.+i 8a/2, 8a/3 e.+iñ 8a/4, 8a/5, 8a/7, 8b/6 el 2 2. sahiplik, mülkiyet e.+ine e. gir-: elde et-, eline geç- e.-e 7a/5, 8a/3, 9a/3, 13a/1 il, yurt, memleket e.+inde 6b/7 el-ĥamdulillāhi rabbi'l-ǿālemįn (Ar., c.) şükür alemlerin rabbi içindir. emįn e.+ø 1b/2-3 e.+ø (Ar.) 1. (s.) güvenli e. olurlardı 2b/1 2. (is.) güvenlik, emniyet e.+ø 9b/8 endām (Far., is.) uzuv, aza, organ eñeg e.+ı 2a/6, 2b/3 çene e.+i 7a/1, 7a/2 erişmiş (s.) olgun, olgunlaşmış e.+ø erkek (s.) erkek eyle- e. ola 6a/1 e.+ø 4a/4, 6a/1, 9b/2 (y.f.) et-, yap- e.-di beyān e. 1b/5 e.-mişler e.-r e.-ye tecribe e. ĥükm e. 2b/3 ceng e. 1b/10-2a/1 6a/3-4 cimāǿ e. 10b/6 43
30 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK ħaķįr e. 6b/4 ħor e. 6b/4 ķahır e. 13a/5 sefer e. 13b/7 ululuķ e. 3a/1 eylik 1. iyilik, fayda, yarar e.+ø 13b/1 e. bula 7b/8, 10b/2 2. iyi veya yumuşak davranış e.+ø 3a/7, 3b/7, 4a/5, 9a/2, 10b/3, 12b/4 eylüg 1.ır, rahmet e.+ile 3b/6, 4a/3, 7a/3 eylük fayda, yarar e.+ler 10a/7 eyü (s.) iyi, güzel fāhiş F e.+ø 3b/2, 4b/1 (Ar., t.z.) aşırı, çok fazla f.+ø 6b/8 fāyide (Ar., is.) fayda, yarar f.+ø 3a/3, 7a/4 ferāĥ (Ar., is.) ferah, huzur f.+ø f. ola 5b/9 f. bula 13b/5-6 fiǿil (Ar., is.) eylem, fiil f.+ø 7b/8 futūĥ (Ar., is.) gönül ferahlığı f.+ø f. bula 13b/5-6 G (g, ġ) ġam (Ar., is.) tasa, kaygı, üzüntü ġ.+ø 7b/9, 8b/2 ġ.+dan 13a/2 ġamgįn (Ar.+Far., s.) tasalı, kaygılı, üzüntülü ġ.+ø ġ. ola 11a/6 ġamnāk (Ar.+Far., s.) kaygılı, tasalı, üzüntülü ġ.+ø ġ. ola 7a/1 ġanį (Ar., s.) zengin, varlıklı ġ.+ø ġ. ola 11a/6-7 ġāyet (Ar., m.z.) pek çok, çok; son derece ġ.+ø 4a/1, 7b/2, 8a/2 ġāyib (< ġāǿib Ar.) 1. (s.) ne olduğu, nereye gittiği, nerede olduğu kesin olarak bilinmeyen ġ.+ø 6b/1, 6b/5, 13a/1 ġ. ola 6b/3 2. (is.) hazırda bulunmayan kaynak ġ.+den 9a/2 ġażab (Ar., is.) kızgınlık, hiddet, öfke ġ.+ø 7a/7 geç- kötü veya olumsuz bir durum için sonlan- g.-e 10a/2, 11b/5 geçür- 1. istenmeyen bir durumla karşılaş-, uğra- g.-e 8b/5, 9a/4 2. (y.f.) iddiasını kabul ettir- g.-e gel- 1. gel-, dön- sözin g. 8b/7 44
31 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE g.-e 3a/3, 10b/2, 10b/3, 11a/7, 12b/8 2. yürü-, git- g.-e 11b/4 3. vakti gel-, sırası gel- g.-dük 2b/5 g.-ecek 2b/1 4. ortaya çık-; bulun- g.-e 6b/1, 6b/3, 6b/5 5. A uğramak g.-e 7a/7 6. (y.f.) ol- g.-en rast g. 1b/5 gendü (d.z.) kendi g.+ø 12a/4, 12b/8 g.+den 2a/3 gerek /-mak/ isim fiil ekiyle birlikte gereklilik kipi oluşturur, /-mali/ g.+ø istiġfār itmek g. 7a/8 namāz ķılmaķ g. 7a/7-8 tesbįĥ itmek g. 7a/8 virmek g. 7a/7 gevde gövde, vücut, beden g.+nüñ 2b/5 g.+sinde 2a/5 gid- 1. git-; bulunduğu noktada uzaklaş- g.-e 3a/8, 9b/5, 11a/3, 12b/3, 12b/8 2. yok ol-, elden çık- g.-e 12b/7 gider- uzaklaştır-, ayır- g.-mezdi 2a/3 gir- (y.f.) el kelimesi ile birlikte kazan-, elde et- g.-e eline g. 13a/1 girü (z.z.) sonra 7a/5, 8a/3, 9a/3, g.+ø 3b/9, 6b/3, 8b/2, 9a/3, 11b/5 göbeg göbek, karnın ortasında yer alan çukurluk g.+i 6a/6 gökçek (s.) güzel, sevimli, hoş g.+ø 12b/4 gög(ü)s göğüs gör- 1. gör- g.+üñ 9b/9 g.-e 4a/8, 5a/5, 7b/6 g.-memiş g. ola 5a/5-6 g.-üp 1b/6 2. elde et-, eriş- g.-e 3a/3, 3a/7, 4a/4, 7a/4, 9b/5, 10a/7, 11a/5, 11a/9, 13b/1, 13b/3 3. kendisine karşı bir edimde bulunul- g.-e 3b/7, 4a/5, 9a/2, 10b/3, 12b/4 4. deneyimle-, yaşa- g.-e 7b/9 göre (e.) / A göre/ g.+ø 2a/6 götür- taşı-, bulundur- g-üp 1b/7 göz göz, görme organı g.+i 4a/9 45
32 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK g.+üñ 4b/3, 4b/4, 4b/6, 4b/9, 5a/3, 5a/4, 5a/6, 5a/7, 5a/9, 5b/1, 5b/3, 5b/5, 5b/7, 5b/8, 5b/9 g.+yile 4b/2 ġuśśā (Ar., is.) keder, kaygı, üzüntü ġ.+ø 8b/5, 9a/4 ġ.+dan 12a/2 ġuśśālu (Ar.+T., s.) kederli, kaygılı, üzüntülü ġ.+ø ġ. ise 6a/8-9 H (h, ĥ, ħ) ħaber (Ar., is.) haber, duyum ħ.+ø 8b/1, 8b/8, 9a/7 ħ.+in 8b/9 ħ.+ler 4a/3, 13b/2 ĥacc (Ar., is.) Mekke ve Medine gibi kutsal topraklarda yapılan ibadet ĥ.+a 13b/7 ĥ.+ı 13b/7 ĥācet (Ar., is.) dilek, beklenti ħalķ ĥ.+ø 8a/3, 8a/8 ĥ.+i 13a/7 (Ar., is.) halk, toplum ħ.+ø 4a/1 ĥaķ ĥaķķ ĥ.+ø 7a/9, 8a/8 ĥakįm (Ar., is.) filozof ħaķįr ĥ.+ler 1b/10 (Ar., s.) hor görülen, aşağı ħ.+ø ħ. eyleye 6b/4 ĥaķķ ĥaķ (Ar., ö.i.) Allah ĥ.+dan 7a/7 ħamır (< ħamr Ar., is.) şarap, bade, mey ħarc ħ.+ø 6a/3 (Ar., is.) gider, sarf h.+ø ħ. ola 9a/3 hārūn er-reşįd (ö.i.) beşinci ve en tanınmış Abbasi halifesi ĥāśıl ħasta h.+ø 2a/2 (Ar., is.) meydana gelen ĥ.+ø ĥ. ola 5b/2, 7b/8, 8a/5 (Far., s.) hasta ħ.+ø ħ. ise 6a/8 ħ. ola 5b/5, 10a/5-6, 10a/9, 11b/3 ħastalıġ (Far.+T., is.) hastalık ħastalıķ ĥayā ħayır ħ.+a 5b/3 ħ.+dan 8a/6, 10a/4 (Far., is.) erkeklik bezi ħ.+nuñ 10b/7, 10b/8, 11a/1 (Ar.) 1. (s.) olumlu, yararlı ħ.+ø 2a/7, 4a/3, 8a/3, 8b/1, 8b/8 ħ. olacaġın 2b/4 ħ.+la 4a/7 2. (is.) fayda, yarar ħ.+ø 9b/5, 9b/8 ħazįne (Ar., is.) hazine ħ.+ø 7a/5 hem (Far., e.) /da/, dahi h.+ø 2a/2 her (Far. b.s.) her h.+ø 46
33 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE h. bir 2a/6 h. ķanķı 2b/3 h. ne 5b/1, 8a/4 hicr (Ar., is.) ayrılık, ayrılma h.+ø h.-i māl: mal kaybı h. 2b/8 hindi (Ar.) 1. (s.) Hintli h.+ø 1b/9 2.? h.+ø 13a/4 ħor (Far., s.) aşağı, sefil, hakir ħ.+ø ħ. eyleye 6b/4 ħoş (Far., s.) iyi, güzel; müspet ħ.+ø 5b/4, 6b/9 ħuśūmet (Ar., is.) düşmanlık ħ.+ø 12a/9 ħūy (Far., is.) huy, mizaç ħ.+a 4b/1 ħ.+dan 4b/1 hüccet (Ar., is.) delil; kesinlik h.+ile 6b/5 ĥürmet (Ar., is.) saygı ĥ.+ø h. bula 10b/5-6 ĥükm (Ar., is.) hüküm, yargı, karar ĥ.+ø ĥ. eyler 2b/3 ĥ. ide 12a/2 ĥ.+i 1b/5 I ıraķ (s.) uzak; ayrı ı.+ø ı. düşe 12a/4 İ (i, į, Ǿi, Ǿį) i- (e.f.) i-, ol- iç- iç- i.-se ġuśśalu i. 6a/8-9 ħasta i. 6a/8 lāǿiķ i. 2b/7 i.+-e 6a/3 içün (e.) 1. için; /dan dolayı/ i.+ø 3a/5, 5a/2, 5a/8, 8a/2, 8b/1, 12b/2 2. bakımından, açısından i.+ø 9a/8, 9b/1 id- it- (y.f.) et-, eyle-, yap- i.-e i.-er ceng i. 3b/3, 4b/9-5a/1, 6b/6, 6b/7-8, 13a/3 ĥükm i. 12a/2 sefer i. 12a/3 taķśįrlıķ i. 13b/4 beyān i. i.-erdi i.-üp 2b/4-5 Ǿamel i. 1b/7, 2a/1, 2a/4 münāzaǿa i. 8b/7 tecribe i. 1b/4-5 iĥtilāc-nāme (Ar.+Far., is.) vücuttaki farklı azaların seğirmesi üzerine yazılmış fal kitabı i.+ø 1b/1 iki (s.s.) iki 47
34 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK i+ø 4a/7, 7b/3, 10b/7 ikinci (s.s.) ikinci ile i.+ø 8a/9, 8b/7, 13a/2, 13b/1 (e.) 1. / ile karşılıklı olarak/ i.+ø 6b/6, 6b/8, 8b/7 2. / -A göre/ i.+ø 1b/7 ilerü (s.) sonraki, ilerideki i.+ø 1b/8 Ǿillet (Ar. is.) hastalık, sakatlık Ǿi.+den 5b/6, 8a/6 Ǿi.+i 5b/6 imdi (z.z.) şimdi i.+ø 2b/1, 2b/5 incig incik, diz kapağından topuğa kadar olan kısım i.+i 12a/2, 12a/3 inşāǿe taǿālā i.+ø 4a/6-7 inşallāhu taǿāla (Ar., c.) bir isteğin gerçekleşmesini dilemek için kullanılan Allahutaala dilerse anlamındaki dua ifadesi i.+ø 3a/3, 10a/6, 13b/8 iriş- 1. ulaş-, var- i.-e 3a/2, 3a/8, 4a/9, 4b/4, 4b/8, 6a/7, 8b/6, 11a/4, 12b/6, 13a/8 2. musallat ol-, arız ol- i.-e 9b/1, 9b/6 iskender źü'l-ķarneyn źü'l-ķarneyn (Ar., ö.i.) Büyük İskender in İslam kaynaklarındaki adı iste- iste- i.+ø 1b/6 i.-digin 3a/7 istiġfār (Ar., is.) Estağfirullah sözünü söyleme iş i.+ø i. itmek gerek 7a/8 1. iş, uğraş, hizmet i.+i 3a/4 i.+ine 12a/5 2. davranış, hareket i+ø 6a/9, 8b/3, 9a/6 i+den 13a/9 işāret (Ar., is.) işaret, gösterge i.+dür 2a/6 işbu (i.s.) işte bu i.+ø 1b/3 işid- işit-, duy- i.-e 3b/2, 4a/3, 6a/7, 8b/8, 8b/9, 9a/7, 11a/9, 13b/3 işle- yap-, icra et- it- id- (y.f.) i.-ye 6b/1, 8b/3 i.-mek gerek istiġfār i. 7a/8 tesbįh i. 7a/8 Ǿizzet (Ar., is.) şeref, itibar Ǿi.+ø Ǿi. bula 7b/7 Ǿi. bula K (k, ķ) 10b/5-6 ķabįle (Ar., is.) boy; oymak ķ.+sinden 12a/4 ķabūl (Ar., is.) onaylama, beğenme ķ.+ø ķ. ola 4a/2, 8a/4 48
35 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE ķ. ola 13b/7-8 ķafa kafa, baş ķ.+sı 3a/9 ķahır (< ķahr Ar., is.) mahvetme ķ.+ø ķ. eyleye 13a/5 ķal- bir nesilden diğerine geçķ.-mışdur 1b/8 ķamu (b.s.) bütün ķ.+ø 2b/5 ķanķı (s.z.) hangi ķ.+ø her ķ. 2b/3 ķapaġ göz kapağı ķ.+ı 4b/7, 4b/9, 5a/1, 5a/3, 5a/6 ķaravaş kadın köle, cariye ķ.+ø 13a/1 ķar(ı)n karın ķ.+ı 10a/2 ķ.+ıñ 10a/4 ķ.+uñ 10a/5 ķaśıġ kasık ķ.+uñ 10a/8, 10b/1 ķaśuġ ķ.+ı 10b/4 ķaş kaş ķ.+ı 4a/4, 4a/6, 4a/7, 4b/2 ķ.+ıyıla 4a/9 ķavim (Ar., is.) kavim ķ.+ø 3a/1 ķavl (Ar., is.) söz ķ.+inden 1b/9 ķayġu kaygı ķ.+ø 9b/1, 11a/1 ķ.+ya 3b/1, 3b/8, 13a/3 ķ.+lu kez kez, defa, kere ķ. ola 4b/2, 6a/4, 6a/6, 12b/6-7 k.+den bir k.: (z.z.) aynı anda 10b/7, 13b/6 ķıl- 1. yap-, gerçekleştir- ķılın- ķ.-urlardı 2a/7 2. (y.f.) yap-, et-, eyle- ķ.-a revā ķ. 8a/8 sefer ķ. ķ.-maķ gerek namāz ķ. ķ.-urlardı 12b/5-6 7a/7-8 şükür ķ. 2a/8 yapıl-, edil- ķ.-mış ķın (t.z.) zor ķıtlıķ yavu ķ. 7b/5 ķ.+ø 12a/1 kıtık, azlık, yetersizlik ķ.+dan 13a/8 ki (Far., e.) ki kim kimesne k.+ø 1b/7, 2a/4, 2a/5, 4b/7, 6a/1, 6a/3 tā k. 7a/9 k.+ø 2a/1, 2a/2, 3b/2, 4b/3, 5a/5, 6a/2, 6b/1, 6b/9, 8b/3, 12a/7 49
36 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK k.+ø 5a/5, 5a/8 kimse (b.z.) kişi, kimse k.+ø 6b/6, 6b/8, 12b/2 k.+si 6b/3, 11a/7 k.+yile 3b/3 kirpüg kirpik k.+i 5a/4, 5a/8, 5a/9 kişi kişi, kimse k.+den 2b/9 kitāb (Ar., is.)kitapçık, risale k.+ø 1b/3, 2a/4, 2b/2 k.+ı 2a/3 ķoltuġ koltuk altı ķorķ- kork- k.+ı 9a/3, 9a/4 ķ.-a 9a/6 köşe (Far., is.) köşe, kıyı, kenar ķul köle k.+si 6b/1, 6b/2 k.+ø 13a/1 ķulaġ kulak ķ.+ı 3b/1, 3b/4, 3b/6 ķ.+uñ 3b/2, 3b/5, 3b/8, 3b/9, 4a/2 ķurtıl- kötü bir durumu atlat- ķ.-a 5b/6, 8a/6, 8a/9, 10a/5, 10b/9, 12a/3 ķuyruġ gözün kulağa doğru olan ucu ķ.+ı 4b/3, 4b/5 küllį (Ar., s.) bütün, tüm lāǿiķ L k.+si 7a/6 (Ar., s.) layık, liyakat sahibi l.+ø M l. ise 2b/7 maķbūl (Ar., s.) kabul edilmiş m.+ø m. ola 13b/8 māl (Ar., is.) mal, mülk m.+ø 4b/3, 8a/1, 9a/3, 12b/7, 13a/1 hicr-i m. 2b/8 m. bula 7a/3-4, 7a/6, 12a/7, 12b/3 m.+ı 13b/1 melūl (Ar., s.) üzgün m.+ø 5a/2 meme meme m. ola 10a/2, 11b/4 m. olup 5a/2 m.+si 9a/6, 9a/7 menfaǿat (Ar., is.) fayda m+ıla 7a/4 mertebe (Ar., is.) rütbe, makam m.+ø m. bula 10b/6 mescid (Ar., is.) mescit m.+ø 12a/6 murād (Ar., is.) istek m.+ø 4b/4 m.+ı 5b/2, 8a/4 m.+ına 3a/8, 4a/9, 12b/6 m.+ınça 3a/4 m.+yıla 12b/8 mübarek (Ar., s.) 1. çok saygı duyulan m.+ø 1b/4 50
37 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE 2. berektli, kutlu, hayırlı m.+ø 12b/5 münāzaǿa (Ar., is.) münakaşa m.+ø m. idüp 8b/7 N nafaķa (Ar., is.) nafaka n.+sı 12a/7 nāgāh (Far., z.z.) ansızın, birdenbire n.+ø 5b/4 namāz (Far., is.) namaz n.+ø n. ķılmaķ gerek 7a/7-8 n.+a 13b/4 ne (s.z.) ne n.+ø her n. 5b/1, 8a/4 n.+ye 2a/6 nesne nesne, şey n.+ø 5a/2, 5b/4, 7b/5, 9b/4, 10a/8 niǿmet (Ar., is.) lütuf, ihsan n.+ø 13b/6 n. bula 7b/7, 13a/4 niyet (Ar., is.) maksat, gaye, tasarı n.+ø 8b/1 O oğlan oġul çocuk, evlat o.+dan 10b/4 o.+ınuñ 2b/2 o.+larınuñ 2a/5 oġlançuġ yavrucak o.+ından 4b/5 oġ(u)l oġlan ol o.+ø 3a/4 o.+ı 3a/6, 4a/5 o.+u 6a/1, 9b/3 (i.s.) o o.+ø 2b/3, 7a/9, 10a/2 ol- 1. gerçekleş-, meydana gel-, ortaya çık- ol-a 3a/4, 5a/1, 9b/8, 11b/3, 12a/9, 13a/2, 13a/5 2. (y.f.) ol-, haline gel- o.-a bay o. 10a/3, 10a/7-8 bāylıķ o. 11b/6 becid o. 12a/6 beşāret o. 9b/7 dar o. 12a/8 dost o. 6b/7 düşmān o. 10a/1 erişmiş o. 6a/1 ferāĥ o. 5b/9 ġāib o. 6b/3 ġamgįn o. 11a/6 ġamnāk o. 7a/1 ġanį o. 11a/6-7 ħarc o. 9a/3 ĥāśıl o. 5b/2, 7b/8, 8a/5 ħasta o. 5b/5, 10a/5-6, 10a/9, 11b/3 ķabūl o. 4a/2, 8a/4 ķabūl o. 13b/7-8 ķayġulu o. 4b/2, 6a/4, 6a/6, 12b/6-7 maķbūl o. 13b/8 melūl o. 10a/2, 11b/4 51
38 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK o. şāź 12b/2 pādişāh o. 2b/7-8 rāĥat o. 4b/6, 5a/3-4, 5a/7, 8a/7, 11a/5 revā o. 13a/7 şād o. 3a/5 şāź o. 3a/8-9, 3b/9, 4a/8, 5a/8, 6a/5, 6a/9, 8a/1, 8a/2, 8b/1, 8b/2, 8b/4, 9a/5, 9a/8-9, 10b/5, 10b/9, 11b/6 şāz o. 4b/6, 5a/3-4, 5a/7, 5b/9, 8a/6-7 üstün o. 3b/4 žāhir o. 11b/2 ziyāde o. 13a/6 o.-acaġın ħayır o. 2b/4 şer o. 2b/4 o.-up melūl o. 5a/2 o.-urlardı emįn o. 2b/1 şāź o. 2/a8 3. (y.f.) /-miş/ sıfat-fiil ekiyle birlikte sonuç bildirir o.-a omuz omuz orta orta otur- görmemiş o. 5a/5-6 o.+ı 7b/1, 7b/2, 7b/3 o.+sı 9b/3, 10a/1 otur-; ikamet et-, yaşa- o.-a 11a/3 ökçe Ö (ö, Ǿö) ayağın arka kısmı ö.+si 12a/8, 12a/9 Ǿömür (Ar., is.) ömür, hayat Ǿö.+ø 1b/10 öyle (t.z.) öyle P ö.+ø 5a/1 pādişāh (Far., is.) padişah p.+ø p. ola 2b/7-8 p.+dan 4b/4, 11b/1 p.+lardan 1b/8 pādişāhlıġ (Far.+T., is.) hükümdarlık p.+a 2b/7 parmaġ parmak p.+ı 8a/7, 8a/9, 8b/3, 8b/4, 8b/5, 8b/6, 8b/8, 8b/9, 9a/1, 9a/2, 12b/9, 13a/2, 13a/3, 13a/5, 13a/6, 13a/8, 13a/9, 13b/1, 13b/2, 13b/3, 13b/4 peygamber (Far., is.) peygamber p.+üñ 1b/3 pıñar (mec.) gözün burun tarafındaki ucu R p.+ı 5b/8, 5b/9 rāĥat (Ar., s.) rahat, huzurlu r.+ø r. ola 4b/6, 5a/4, 5a/7, 8a/7, 11a/5 rāĥatlıķ (Ar.+T., is.) huzurlu ve dingin olma durumu r.+ø 4b/8, 13b/3 r. bula 9b/8-9, 10a/3, 52
39 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE rāst (Far. s.) uygun, muvafık r.+ø r. gel-: denk düş- r.-en 1b/5 reǿis (Ar., is.) reis, lider, başkan r.+ler 1b/9 renc (Far., is.) eziyet, sıkıntı r.+e 9b/1 reva (Far., s.) uygun, yakışır r.+ø rızķ (Ar., is.) rızık r. ķıla 8a/8 r. ola 13a/7 r.+ø 9a/8, 9a/9 rivāyet (Ar., is.) söylenen, aktarılan r.+ler 1b/7 S (s, ś, ŝ) saǿādet (Ar., is.) saadet, mutluluk s.+e 8b/5, 11a/2, 11a/4 śadaķa (Ar., is.) sadaka, muhtaç olana karşılık beklemeden verilen yardım ś.+ø 2a/9, 7a/7 śafā (Ar., is.) gönül şenliği, zevk ś.+ø ś. bula 13b/5-6 śaġ 1 (s.) sağ yan, sağ taraf s.+ø 2b/9, 3a/6, 3b/1, 3b/2, 3b/6, 3b/9, 4a/4, 4a/8, 4a/9, 4b/3, 4b/6, 5a/4, 5a/7, 5b/1, 5b/5, 5b/8, 6a/3, 6a/5, 6a/7, 6b/1, 7a/3, 7b/1, 7b/3, 7b/6, 7b/8, 8a/2, 8a/4, 8a/7, 9a/3, 9a/6, 9a/9, 9b/6, 10a/4, 10a/8, 10b/8, 11a/4, 11a/5, 11b/3, 11b/6, 11b/9, 12a/2, 12a/4, 12a/8, 12b/1, 12b/5, 12b/9, 13a/7 saġ 2 (t.z.) sağlıklı, sağlam, iyi s.+ø 10b/3 śaķla- elinde bulundur-, yanında tut- ś.-rdı 2a/2 śatun satış, satın alma ś.+ø ś. ala 13a/1 sav- sıkıcı bir durumu geçir-, atlat-, defet- s.-a 7b/1 sefer (Ar., is.) yolculuk; savaş s.+ø s. ide 12a/3 s. ķıla 12b/5-6 s. eyleye 13b/7 s.+e 3a/3, 3a/8, 9b/5, 10b/1, 12b/3, 12b/8 segir- deri ve altındaki kas birlikte istek dışı olarak hafif hafif kasılıp titre- s.-dügi 1b/4 s.-se 2a/6, 2b/3, 2b/6, 2b/8, 3a/1, 3a/2, 3a/4, 3a/6, 3a/8, 3a/9, 3b/1, 3b/3, 3b/4, 3b/6, 3b/7, 3b/8, 4a/1, 4a/2, 4a/4, 4a/6, 4a/7, 4a/9, 4b/2, 4b/3, 4b/5, 4b/7, 4b/9, 5a/2, 5a/3, 5a/5, 5a/6, 5a/8, 5a/9, 5b/1, 5b/4, 5b/6, 5b/7, 5b/8, 5b/9, 6a/2, 6a/3, 6a/4, 6a/5, 6a/6, 6a/8, 6a/9, 6b/2, 6b/3, 6b/4, 6b/5, 6b/7, 6b/9, 7a/1, 7a/3, 7a/5, 7a/6, 7b/1, 7b/2, 7b/3, 7b/4, 7b/5, 7b/6, 7b/7, 7b/9, 8a/1, 8a/2, 8a/3, 8a/4, 8a/5, 8a/7, 8a/9, 8b/3, 8b/4, 8b/5, 8b/6, 8b/8, 8b/9, 9a/1, 9a/2, 9a/4, 9a/5, 9a/6, 9a/7, 9a/8, 9a/9, 53
40 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK 9b/1, 9b/3, 9b/4, 9b/6, 9b/7, 9b/9, 10a/1, 10a/3, 10a/4, 10a/5, 10a/7, 10a/8, 10b/1, 10b/4, 10b/7, 10b/9, 11a/1, 11a/3, 11a/4, 11a/6, 11a/8, 11b/1, 11b/2, 11b/4, 11b/5, 11b/7, 11b/9, 12a/2, 12a/3, 12a/5, 12a/6, 12a/8, 12a/9, 12b/1, 12b/3, 12b/5, 12b/9, 13a/2, 13a/3, 13a/5, 13a/6, 13a/8, 13a/9, 13b/1, 13b/2, 13b/3, 13b/5, 13b/7 selāmet (Ar., is.) esenlik sehel sev- sev- s.+e 13a/8 (Ar., m.z.) az, azıcık, biraz s.+ø 5b/5, 7b/9, 8b/4, 9a/4 s.-dügine 10b/6 sevin- sevin-, mutlu ol- śı- s.-e 4b/4, 4b/6, 5b/4, 7b/2, 8b/9, 9b/4, 9b/5, 10a/9, 10b/2, 12a/7 yen-, üstün gel-, mağlup et- ś.-ya 6b/5 śıġın- kendisini koruması için güçlü birine başvur- ś.-dum 1b/2 śıĥĥat (Ar., is.) şifa; sağlık ś.+ø ś. bulup 7b/5-6 sınan- denen-, sınan- śol (s.) sol s.-mışdur 1b/10, 2a/4-5 ś.+ø 3a/2, 3a/7, 3b/4, 3b/5, 3b/7, 4a/2, 4a/6, 4b/1, 4b/2, 4b/5, 4b/8, 5a/3, 5a/6, 5a/7, 5a/9, 5b/7, 5b/9, 6a/4, 6a/6, 6a/9, 6b/2, 7a/5, 7b/2, 7b/4, 7b/7, 8a/1, 8a/3, 8a/5, 8b/6, 9a/4, śoñ ahir, nihayet 9a/7, 9b/2, 9b/7, 10a/5, 10b/1, 11a/1, 11a/8, 11b/2, 11b/5, 11b/8, 12a/1, 12a/3, 12a/6, 12a/9, 12b/2, 12b/7, 13a/9 ś.+ı 9b/7 śoñra 1. (z.z.) sonra sög- söv- ś.+ø 11a/2 2. (e.) sonra ś.+ø 13a/2 s.-mek 6a/7 söyle- söyle-, de- s.-e 11b/7, 11b/9 söyleş- söyleş-, sohbet et- s.-e 6b/8 söz 1. ifade, lafız s.+ø 11a/9, 11b/7, 11b/9 s.+i 4a/1 2. iddia, sav s.+i 3b/4 s.+in 3. haber s. geçüre 8b/7 s+ø 3b/2 śubĥanehu (Ar., c.) Allah bütün eksikliklerden uzaktır anlamında söz ś.+ø 7a/9 sulŧān (Ar., is.) sultan, hükümdar, padişah s.+ı 2b/5 sür- (Belirtilen biçimde) yaşa-, gün geçir- s.-e 4b/8 sürūr (Ar., is.) sevinç, mutluluk s.+ø 54
41 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE Ş s. bula 13b/6 şād (Far., s.) mutlu, sevinçli, neşeli ş.+ø ş. ola 3a/5 ş. ola 5a/3-4, 5b/9 şāź 1. (s.) mutlu, sevinçli, neşeli ş.+ø ola ş. 12b/2 ş. ola 3a/8-9, 3b/9, 4a/8, 5a/8, 6a/5, 6a/9, 8a/1, 8a/2, 8b/1, 8b/2, 8b/4, 9a/5, 9a/8-9, 10b/5, 10b/9, 11b/6 ş. ola 4b/6, 5a/7, 8a/6-7 ş. olurlardı 2a/8 2. (is.) mutluluk, huzur ş.+ø ş. bula 11b/1 ş. bula 6a/2, 10a/3, 13b/5-6 şāźlıġ şāzlıķ (Far.+T. s.) mutluluk şāzlıķ şāźlıġ ş.+a 3a/2, 4b/7, 9a/5 ş.+ø 4a/4, 11a/5, 11a/9 ş. bula 7b/8, 7b/3 şer (Ar., s.) kötü, uğursuz ş.+ø 2a/9 ş. olacaġın 2b/4 şeref (Ar., is.) lütuf, ihsan ş.+ø 2b/6 şifā (Ar., is.) şifa, iyileşme ş.+ø ş. bula 6a/8, 10a/6 şükür (Ar., is.) Allah a duyulan minneti dile getirme tā ş.+ø T (t, ŧ) ş. ķılurlardı 2a/8 (Far., e.)...ıncaya kadar t.+ø t. kim 7a/9 ŧaǿām (Ar., is.) yemek, yiyecek t.+ø 6b/9 ŧaǿālā (Ar., c.) yüce olsun anlamında Allah ın isimlerinden sonra zikredilir t.+ø 7a/9, 8a/8 taķśįrlıķ (Ar.+T., is.) hata, kusur t.+ø t. ide 13b/4 ŧalu sırt, kürek kemiği tañrı t.+sı 7b/6, 7b/7 (is.) Tanrı, yaratıcı t.+ø 12a/5 t.+ya 1b/2 tecribe (Ar. is.) tecrübe, deneme t.+ø t. eylemişler 1b/10-2a/1 t. idüp 1b/4-5 temmetü l-kitāb (Ar., c.) eski eserlerin sonuna yazılan kitap bitti anlamındaki cümle ten beden t.+ø 13b/8 t.+ine 6a/7 tesbįĥ (Ar., is.) sübhanallah sözünü söyleme t.+ø 55
42 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK tįz t. itmek gerek 7a/8 (Far.) 1. (t.z.) çabuk t.+ø 3a/3, 3b/9 2. (z.z.) hemen, derhal topuġ topuk uç t.+ø 11b/5 t.+de 10a/6 t.+ı 12a/5, 12a/6 U (u, ū, Ǿu, Ǿū) sebep u.+ından 3a/6, 4a/5, 4b/4, 5b/4, 8b/2, 8b/3 ulu 1. (s.) büyük u.+ø 5a/8 2. (s.) lider, önder u.+ø 12b/1 u.+lardan 9a/1, 11a/8 ululıġ izzet, şeref u.+a 12a/8 ululuķ 1. liderlik, önderlik u.+ø u. eyleye 3a/1 u. bula 7b/ izzet, şeref, değer u.+ø utan- utan- u. bula 2b/9, 3b/6, 6b/2, 9b/4, 10b/2 u. bula 7b/4 u.-a 6b/1 uyluġ bacağın kalça ile diz kapağı arasında kalan bölümü u.+ı 11a/5, 11a/8 uzun Ü (s.) uzun u.+ø 1b/10 üçünci (s.s.) üçüncü ü.+ø 8b/2, 8b/8, 13a/3, 13b/2 üstün (s.) üstün üzeri ü.+ø ü. ola 3b/4 1. üstü, üst tarafı ü.+ne 3a/1 2. maddî benlik, öz, kendi ü.+inden 7a/9 3. beden V ü.+ne 11b/4 vaķt (Ar., is.) zaman, vakit v.+in 1b/4 var var, mevcut var- git-, var- ve veyā v.+ısa 5b/2, 5b/6, v.-a 3a/3, 10b/2 (Ar., e.) ve v.+ø 1b/6, 1b/7, 1b/8, 1b/10, 2a/2, 2b/3, 2b/4, 2b/8, 2b/9, 3a/3, 3a/4, 4b/8, 5a/7, 5b/2, 6a/2, 6b/6, 7a/8, 7a/9, 7b/5, 7b/7, 7b/8, 9a/1, 9b/5, 9b/8, 10a/3, 10a/7, 10b/2, 10b/5, 10b/6, 11b/6, 13a/1, 13b/1, 13b/5, 13b/6 (Ar.+Far., e.) veya, yahut v.+ø 3a/7, 4a/4, 6b/1, 6b/8, 11b/3, 12b/3 veyāħūź (Ar.+Far., e.) veyahut v.+ø 13b/4 56
43 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE vir- bağışla-, armağan et- yā Y v.-mek v. gerek 7a/7 v.-üp 2a/9 (Far., e.) veya y.+ø 3a/5, 4b/4, 9b/1, 11b/4, 13a/1 yad (s.) yabancı y.+ø 2b/9 yāħūź (Far., e.) yahut, veya y.+ø 4a/5, 4b/6, 6a/6, 6a/7, 8a/6, 8a/8, 9a/5, 9b/5, 11b/3 yan yan, taraf, cephe yanaġ yanak yap- y.+ı 3a/1, 3a/2, 3a/6, 3a/8, 6a/3, 6a/4, 7a/3, 7a/5, 9a/9, 9b/2, 10a/4, 10a/5, 10a/8, 10b/1, 10b/7, 10b/8, 11a/1, 11a/4 y.+ı 6a/8, 6a/9 inşa et-, bina et- y.-a 12a/6 yaraġ (is.) uygun, münasip şey y.+ın 2a/7 yaramaz (s.) kötü, olumsuz; uygunsuz y.+ø 11b/7, 11b/9 yaramazlıġ kötülük, olumsuzluk y.+ıla 3b/5, 5b/8 yavu (s.) yitik, kayıp y.+ø yavuz (s.) kötü ye- ye- y. ķılınmış 7b/5 y.+ø 4b/1 y.-ye 6b/9 yer mevki, mahal y.+den 11a/3 y.+e 11a/3 yetiş- 1. eriş-, kavuş- y.-e 9a/6 2. düş-, gark ol- y.-e 5b/3, 13a/4 3. musallat ol-, arız ol- y.-e 9b/1 yine (t.z.) yine, tekrar y.+ø 10a/2, 10a/6, 11a/6 yuķaru (s.) yukarı, üst y.+ø 4b/7, 4b/9, 5a/4, 5a/6 yumuşaġ bir organın yumuşak kısmı y.+ı 3b/3, 3b/5, 11b/6 yüreg yürek, kalp y.+üñ 10a/1 yüz 1. sima, çehre, surat, veçhe y.+lü 12b/4 2. yön, cephe y.+ø y. dut-: yönel-, başka bir şeye doğru değiş- y.-a 11a/2 Z (z, ź, ž, ż) zaħam ( < zaħm Far., is.) yara žāhir z.+ø 6a/7 (Ar., s.) ortaya çıkan ž.+ø ž. ola 11b/2 zaĥmet (Ar., is.) sıkıntı, zorluk z.+ile 7a/6 zamān (Ar., is.) 1. zaman, vakit 57
44 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK z.+da 1b/8 2. süre z.+ø bir z. 5b/7, 10a/9 źeker (Ar., is.) erkeklik organı z.+i 10b/5 zįrā (Far., e.) çünkü, için z.+ø 2a/4 ziyāde (Ar., s.) çok, bol, fazla z.+ø z. ola 13a/6 ziyān (Ar., is.) kayıp, zarar z.+ø 9b/6 źü'l-ķarneyn iskender źü'l-ķarneyn ź.+ø 1b/9, 2a/1 58
45 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE 4. Sonuç Müellifi, telif tarihi, müstensihi ve istinsah tarihi hakkında herhangi bir kayıt bulunmayan iħtilāc-nāme başlıklı yazma nüshanın dil özellikleri üzerine yapılan incelemede aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır. Öncelikle yazımda, sık sık karşılaşılan yanlışlıklar ve tespit edilen tutarsızlıklar, nüshayı kaleme alan kişinin okuryazarlık seviyesinin düşük olduğunu göstermektedir. Gerek kelime hazinesi gerekse dilin kullanılışı bakımından halkın sade diliyle kaleme alındığı anlaşılan ihtilaç-name metni, halktan ve az eğitimli bir şahısça kaleme alınmış olmalıdır. Zira imlada görülen yanlışlıklar ve tutarsızlıklar bu hususu doğrular niteliktedir. Çoğunlukla on altıncı yüzyıl sonrası Osmanlı imlası gibi Arap-Fars yazı geleneğinin izlerini taşıyan nüsha; on yedinci yüzyıl ve sonrasında halk dilini yansıtan Arap harfli metinlerin imla özellikleriyle benzerlikler gösterir. Kelime tabanlarında dudak uyumuna aykırı çok az örnekle karşılaşılması ve uyumu bozan bazı eklerin uyuma aykırı olmayan alamorflarıyla birlikte kullanılması, dudak uyumunun tarihî gelişimi dikkate alındığında nüshanın 17. yüzyıl sonrasında ancak 18. yüzyılın ikinci yarısından önceki bir devrin ürünü olduğuna işaret eder. Eski Anadolu Türkçesi veya erken dönem Osmanlı Türkçesi dönemlerine mahsus arkaik biçimbirim veya leksik unusura nüshada rastlanmamıştır. Nüshada 161 Arapça, 41 Farsça alıntı unsur tespit edilmiştir. Halka hitap etmek amacıyla yazılan nüshada Türkçe sözlük birimlerinin sayısı oldukça fazladır. Yukarıda ifade edilen tüm değerlendirmeler neticesinde Vatikan da bulunan İħtilācnāme başlıklı seğirname nüshasının; on yedinci yüzyılda veya hemen sonrasında halkın kullandığı Osmanlı Türkçesiyle, halka yönelik olarak yazıldığı ve avam tabakasından, imlayı iyi bilmeyen bir kişi tarafından kaleme alındığı anlaşılmaktadır. Kısaltmalar ve İşaretler Ø : İşaretsiz morfem Ar. : Arapça b.s. : Berlisizlik sıfatı b.z. : Belirsiz zamir d.z. : Dönüşlülük zamiri e. : Edat Far. : Farsça is. : İsim m.z. : Miktar zarfı s. : Sıfat s.s. : Soru sıfatı 59
46 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK T. : Türkçe t.z.: y.f. z.z. : Tarz zarfı : Yardımcı fiil : Zaman zarfı KAYNAKÇA Çulha, T. (2009). Karayca bir inceleme: sekirme yoraları. Dil Araştırmaları Dergisi, Bahar 4, Daşdemir, Ö. (2016). İngiltere kütüphanelerinde kayıtlı dört seğirname üzerine. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 5 (11), Develi, H. (1993). Evliya çelebi Seyehatnamesine göre 17. yüzyıl osmanlı türkçesinde ses benzeşmeleri ve uyumlar. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul. Duman, M. (1993). Evliya Çelebi Seyehatnamesine göre 17. yüzyılda ses değişmeleri. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul. Durmuş, İ. (2012). Vav. Türkiye diyanet vakfı islam ansiklopedisi 42 ( ). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi. (2013). Yâ. Türkiye diyanet vakfı islam ansiklopedisi 43 ( ). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi. Eroğlu, S. (2017). Seğir-nāme A Copy in Riccardiana Library, Florence. Uludağ Üniversitesi fen-edebiyat fakültesi sosyal bilimler dergisi, 18 (33), Ersoylu, H. (1985). Seğir-name. Türk dili araştırmaları yıllığı belleten, 1989, (1992). Seğir-name II. Türk dili araştırmaları yıllığı belleten, 1995, Karaatlı, R. (1999). Türkçe bir seğir-nâme üzerine. Türk dili araştırmaları yıllığı belleten, I-II (42), Kerslake, C. (1998). Ottoman Turkish. İçinde L. Johanson ve É. Á. Csató (Ed.), The Turkic languages (ss ). Londra, New York: Routledge. Kete, A. (2008). Segürnāme (incelme-metin-dizin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya. Kılıç, M. (2018). Seğir-nâmeler ve latif in seğir-nâmesi. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü dergisi, 4 (2), Kurgun, L. (2018). Bir iḫtilācnāme hakkında. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 6 (14), Mansuroğlu, M. (1988). Eski Osmanlıca. (M. Akalın Çev.). İçinde Akalın M. (Ed.), Tarihî Türk şiveleri ( ). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. Mert, A. (2016). Bir seğir-name nüshası. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 4 (7),
47 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE Özçelik,. (1996). Bir ihtilac-name üzerine. Millî folklor Türk dünyası folklor dergisi, Güz, Özer, A. (1969). Türkçe iki segir-nâme kitabı üzerine. Türk kültürü, VII (77), Özergin, M. K. (1967). Eski bir seyirme-nâme. Türk folklor araştırmaları, 10 (211), Polat, K. (2018). Yeni bir ihtilâc-nâme metni üzerine değerlendirmeler. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 6 (14), Sertkaya, A. (2011). Bilinmeyen bir seğir-nâme yazması. Dil bilimi, Dil Bilgisi ve Dil eğitimi, 38. Icanas içinde (s ). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları. Süer, F. R. (2011). Bir seğirname örneği. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature And History of Turkish Or Turkic, 6 (4), Sümbüllü, Y. Z. (2007). Seğir-nâme ve segirmek manaları üzerine bir inceleme. Atatürk Üniversitesi Türkiyat araştırmaları enstitüsü dergisi, (32) (2010). Seğirname. Erzurum: Fenomen Yayıncılık.. (2016). Yeni bir ihtilâcnâme nüshası üzerine değerlendirme. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3 (6), Sümbüllü, Y. Z. ve Gözitok, M. A. (2014). Gaybî bir ilim şubesi olarak ihtilâçnâmeler ve Mevlana Sevadi nin munzum ihtilâçnâmesi. Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 6, Tatçı, M. (1993). Türk edebiyatındaki seğir-nâme ve çin-nâme türlerinden birer örnek. Türk dünyası araştırmaları, (87), Tekin, T. (1997). Tarih boyunca türkçenin yazımı. Ankara: Simurg Yayıncılık. Timurtaş, F. K. (1996). Osmanlı Türkçesine giriş eski yazı-gramer-aruz-metinler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. Top, Y. (2016). Süleymâniye Kütüphanesi nde yer alan bir seğirnâme örneği. Bildiriler Kitabı 1. Cilt, Bartın Üniversitesi Uluslararası Edebiyat ve Toplum Sempozyumu Nisan 2016, içinde ( ). Bartın: Bartın Üniversitesi Yayınları. Turan, F. (1998). Halk Osmanlıcası I: melhameler ve bir 17. yüzyıl melhamesi. Bir türk dünyası incelemeleri dergisi; Prof. Dr. Kemal Eraslan armağanı, 9-10, Yalap, H. (2017). Yeni bir ihtilâcnâme / seğirnâme nüshası. Journal of History Culture and Art Research, 6 (3), Yastı, M. (2015). Yeni Bir Seğir-Nâme Yazması Üzerine. Türkiyat mecmuası, 25 Bahar, Zajaczkowski, W. (1967). Zwei Türkische zuckungsbücher (segir-nâme). Folia orientalia, VIII,
48 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK Vatikan Kütüphanesindeki Borg. Turco 79 Arşiv Numaralı Yazmanın Bazı Sayfaları: 1b 62
49 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE 6a 63
50 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK 13b 64
KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE 15-64 SERKAN ÇAKMAK yuvarlak alamorfları tercih edildiği için uyumu bozan ekler ve uyum dışı bazı örnekler sunulmuştur: A. Yuvarlak ünlülü alamorfu tercih edilen ekler: /-du/ başladum 1b/2 /+(n)uñ/ 41 başınuñ 2b/9, ķulaġuñ 3b/2, ķaśıġuñ 10a/8 /-Up/ virüp 2a/9 /-Ur/ 42 aydurlar 4b/1, 5b/2, 5b/5, 6a/3 /-Ur-/ geçüre 8b/5 /+dur/ delįldür 3b/2 /-UK+/ kirpügi 5a/4, ķaśuġı 10b/4, delügi 3b/7 /+çug/ oġlançuġından 4b/5 B. Düz ünlülü alamorfu tercih edilen ekler: /+I/, /+si/ 43 uçından 3a/6, sözi 3b/4, gözi 4a/9 /+(I)nCI/ üçünci 13b/2, dördünci 13b/3 Oğuz Türkçesinin tarihî devirlerinde eklerdeki dudak uyumu, başlangıcından itibaren pekçok fonetik sebeple bozulmuştur. Genel olarak Eski Anadolu Türkçesi döneminde bozulmaya başlayan dudak uyumunun yine bu dönem içerisinde sağlanmaya başladığı ve Osmanlı Türkçesinin orta devirlerinde hızlandığı ve nihayet 18. yüzyılın sonlarına doğru tam olarak sağlandığı düşünülür (Develi, 1993, s. 37). Nüshada bazı eklerin dudak uyumunu sağlayan ve sağlamayan şekillerinin birlikte bulunması, eserin uyumun gelişmeye başladığı ancak tam olarak yerleşmediği bir devrin mahsulü olduğu fikrini akla getirir. 2.2.1.3. Ünlülerde Meydana Gelen Ses Olayları I. Düzleşme ve İncelme Nüshada Eski Türkçedeki şekli uşbu olan kelime ş sesinin inceltici etkisiyle söz başındaki /u/ sesinin incelip düzleşmesiyle işbu 1b/3 hâlini almıştır. II. Daralma Nüshada geniş ünlülerin darlaşması yalnızca /e/ foneminin /i/ ye değişmesiyle gerçekleşmiştir. Söz içinde ve sonunda meydana gelen bu daralmalar, derler 1b/7 > dirler 2a/2 örneklerinde görülen de- > di- değişmesi ile girü 3b/9 örneğindeki kerü > gerü > girü değişimidir. III. Ünlü türemesi Nüshada bilhassa iki ünsüzle sonlanan ve açıklık değeri daha az olan ünsüzün fazla olandan önce gelmesi nedeniyle Türkçe ses dizimine uymayan sözcüklerde ünlü türemesi meydana gelmiştir. Türemenin meydana geldiği sözcükler ve asıl şekilleri şunlardır: Ǿömr > 41 Nüshada bu ekin uyumu bozan yuvarlak şekillerine karşın düz ünlülü alamorfunun tercih edilmesi nedeniyle uyumu bozmayan şu örneklere de rastlanır: aġzıñ 6b/2, 6b/3 eliñ 8a/4,5, ķarnıñ 10a/4, ayaġıñ 12b/1, 13a/9. 42 Bunlara mukabil düz ünlülü alamorfun tercih edilmesi nedeniyle aydırlar 8b/1örneğinde uyum bozulmamıştır. 43 Yuvarlak ünlülü alamorfunun tercih edilmesi nedeniyle uyumu bozmayan oġlu 6a/1 örneğine de rastanmıştır. 30
17 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE 15-64 Ǿömür 1b/10, ħayr > ħayır 4a/3, şükr > şükür 2a/8, ķavm > ķavim 3a/1, ħamr > ħamır 6a/3, zaħm > zaħam 6a/7, ķahr > ķahır 13a/5, dübr > dübür dübüri 11a/2. IV. Ünlü Düşmesi Birden fazla heceli kelimelerin ünlüyle başlayan ek almaları durumunda vurgusuz hâle gelen dar orta hece ünlüleri düşer. Nüshadaki tüm ünlü düşmesi örnekleri, söz konusu nedenle meydana gelen eş zamanlı ses hadiseleridir: alın > alnuñ 3a/6, burun > burnı 6a/1, çevire > çevresi 2b/8, eyilik > eylik 3a/7. 2.2.2. Ünsüzler 2.2.2.1. Ünsüz Türemesi Nüshada ünsüz türemesinin meydana geldiği örnekler şunlardır: kimse ile > kimseyile 3b/3, kaşı ile > kaşıyıla 4a/9, gözi ile > göziyile 4b/2, ġāǿib > ġāyib 6b/1 2.2.2.2. Ünsüz Düşmesi Nüshada art zamanlı olarak düşen ünsüzler ve örnekleri şunlardır: 1. /-r-/ > /-ø-/: körkçek > gökçek 2. /-G-/ > /-ø-/: satgun > satun 13a/1, ilgerü > ilerü 1b/8, belgür- > belür- belürse 2a/7, kapġaķ > kapaķ > kapaġı 4b/7 2.2.2.3. Sızıcılaşma Nüshada art zamanlı olarak sızıcılaşan ünsüzler ve örnekleri şunlardır: 1. /-ķ-/ > /-ħ-/: taķı > daķı > daħı 1b/6 2. /-b-/ > /-v-/: ķarabaş > ķaravaş 13a/1 2.2.2.4. Akıcılaşma Nüshada akıcılaşma olayı yalnızca art zamanlı olarak söz içi patlamalı /-d-/ foneminin /-y-/ ye dönüşmesiyle gerçekleşmiştir: ķadġu > kayġu 3b/1, adak > ayak > ayaġı 13b/6. 2.2.2.5. Tonlulaşma Nüshadaki tonlulaşmaların bir kısmı art zamanlı bir kısmı ise eş zamanlı ses hadiseleridir. Nüshada tonlulaşan sesler ve örnekleri şunlardır: 1. /t/ > /d/ a. /t-/ > /d-/: taķı > daķı > daħı 1b/6, tut- > dut- yüz duta 11a/2 b. /-t-/ > /-d-/: it- > id- tecribe idüp 1b/4-5 2. /-k-/ > /-g-/ sekir- > segir- segirdügi 1b/4 3. /-ķ/ > /-ġ/: yaraķ > yaraġ yaraġın 2a/7, pādişāhlıķ > pādişāhlıġa 2b/7, şaźlıķ > şāźlıġa 3a/2, ķūlaķ > ķulaġı 3b/1 31
18 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE 15-64 SERKAN ÇAKMAK 2.3. Şekil Özellikleri 2.3.1. İsimler 2.3.1.1. Çekim Ekleri I. Çokluk eki /+lar/: pādişāhlardan 1b/8, bereketler 10a/7 II. İyelik ekleri Nüshada yalnızca üçüncü şahıs iyelik ekleri kullanılmıştır. A. Üçüncü teklik şahıs iyelik ekleri: a. /+I/: ķaşı 4a/4, ķavlinden 1b/9, oġulu 6a/1 b. /+si/: ķafası 3a/9, depesi 2b/6 B. Üçüncü çokluk şahıs iyelik ekleri: /+lari/: oġlanlarınuñ 2a/5, aǿžāları 1b/4 III. Durum Ekleri A. Yönelme durumu eki /+(y)a/: tañrıya 1b/2, neye 2a/6, allāha 2a/8, ayaġına 2b/2, sefere 3a/3, sevdügine 10b/6 B. Belirtme durumu eki a. /+n/: ħaberin 8b/9, yaraġın 2a/7 b. /+I/: ĥükmi 1b/5, kitābı 2a/3 c. /+ni/: anı 3b/5 C. Bulunma durumu eki /+da/: zamānda 1b/8, gevdesinde 2a/5 D. Ayrılma durumu eki /+dan/: pādişāhlardan 1b/8, kavlinden 1b/9, gendüden 44 2a/3 E. İlgi durumu eki a. /+nuñ/: gevdenüñ 2b/5, başınuñ 2b/8 b. /+Iñ/: peyġamberüñ 1b/3, ayaġıñ 12b/1, Ǿalāmetiñ 2b/4, başuñ 2b/6 F. Vasıta durumu eki a. /+(y)ila/: kimseyile 3b/3, ķaşıyıla 4a/9, yaramazlıġıla 3b/5, hüccetile 6b/5 b. /+la/: bunuñla 2a/1, ħayırla 4a/7 G. Eşitlik durumu eki /+CA/: bilenice 1b/6, murādınça 3a/4, 44 Çağataycada olduğu gibi durum ekinden önce /+n/ üçüncü teklik şahıs iyelik eki bulunmamaktadır. 32
19 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE 15-64 H. Varlık Hali /+li/: kayġulu 4b/2, yüzlü 12b/3 2.3.1.2. Yapım Ekleri I. İsimden isim yapan ekler /+A+/: aşaġa 5a/1 /+cik+/: az+cıķ > az+ıcıķ > az+acuķ 3a/9 /+çak+/: körk+çek > görk+çek > gökçek 12b/3 /+(I)nCI+/: ikinci 8a/9, dördünci 8b/4 /+lik+/: pādişāhlıġa 2b/7, ululuķ 2b/9, yaramazlıġıla 3b/5 /+n+/:teg-i+n > degin 2b/2 II. Fiilden isim yapan ekler /-A+/: çevir-e > çevre çevresi 5b/3 /-AK+/: aş-aķ > aş-aķ+ġa > aşaġa 5a/1 /-GAK+/: ķapgaķ > ķapaķ > kapaġı 4b/7 /-gu+/: bel-gü+r- > bel-ü+r- belürse 2a/7 /-GUn+/: sat-gun > śat-un > śatun 13a/1 /-i+/: teg-i > deg-i degin 2b/2 /-maz+/: yara-maz > yaramazlıġıla 3b/5 /-(U)K+/: yara-ķ > yara-ġ yaraġın 2a/7, del-ük > delügi 3b/7 /-Ur+/: çuķ-ur > çuķurı 7a/2 2.3.2. Fiiller 2.3.2.1. Yapım Ekleri I. İsimden fiil yapan ekler /+A-/: uvut+a- > uvutan- > utana 6b/1 /+la-/: başladum 1b/2, śaķlardı 2a/2 /+r-/: belgü+r- > belü+r- belürse 2a/8 II. Fiilden fiil yapan ekler A. /-A-/: ır-a- > ıra-ķ 12a/4 B. /-(I)r-/: sek-ir- > segir- segirdügi 1b/4 C. Çatı ekleri a. Dönüşlülük /-(I)n-/: śıġındum 1b/2, sevine 4b/4, utana 6b/1 33
20 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE 15-64 SERKAN ÇAKMAK /-(I)ş-/: er-iş- erişe 3a/2, yet-iş- yetişe 5b/3 b. Edilgenlik /-(I)l-/: añ-ıl- añıla 3b/6 /-(I)n-/: sına-n- sınanmışdur 1b/10 c. Oldurganlık /-Ir-/: geç-ür- geçüre 8b/5 2.3.2.2. Çekim Ekleri I. Olumsuzluk eki /-me/: gidermezdi 2a/3, II. Kip ve zaman ekleri A. Öğrenilen Geçmiş Zaman /-miş/: ķalmışdur 1b/8, demişdür 6b/6 B. Görülen Geçmiş Zaman /-di/: beyān eyledi 1b/5, śıġındum 1b/2, geldük 2b/5 C. Geniş Zaman a. /-r/, /-Ar/, /-Ir/, /-Ur/: derler 1b/7, dirler 2a/2, beyān ider 2b/4-5 b. /-z/: olumsuz fiil tablarına gelen bu ekin tek örneği: gidermezdi 2a/3 D. Gelecek Zaman Eski Anadolu Türkçesi ve ilk dönem Osmanlı Türkçesi yazılı ürünlerinde gelecek zaman çekimi için kullanılan /IsAr/ ve /-(y)asi/ eklerine nüshada tesadüf edilmez. İlk kez on dördüncü yüzyılda sıfat-fiil eki olarak kullanılan ve on yedinci yüzyıla kadar sıfat-fiil görevi yanında /ol-/ fiiliyle birlikte istek ve tahmin bildirmek için de kullanılan /-(y)acak/ eki (Keslake, 1998, s. 193-194) nüshada yalnızca sıfat-fiil olarak -kullanılmıştır. Gelecek zaman için nüshada sadece, istek kipi işlevi de bulunan /-A/ eki kullanılır: işide 3b/2, ķorķa 9a/6 E. İstek Kipi /-A/: inşallah ifadesiyle birlikte kulanılan fāyide göre 3a/3, baylıķ bula 4a/6 gibi örneklerde istek kipi işleviyle kullanılan bu biçimbirim nüshada genel olarak gelecek zaman işleviyle kullanılmıştır. F. Şart Kipi /-sa/ segirse 2a/6 G. Gereklilik Kipi /-mak gerek/: śadaķa virmek gerek 7a/7, namāz ķılmaķ gerek 7a/7-8 2.3.2.3. Fiilimsi Ekleri I. İsim-fiil /-mak/: sögmek 6a/7, namāz ķılmaķ gerek 7a/7-8 34
21 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE 15-64 II. Sıfat-fiil /-dig/: istedigin 3a/7, segirdügi 1b/4, /-en/: rāst gelen 1b/5 /-AcAK/: gelecek 2b/1, şer olacağın 2b/4 III. Zarf-fiil /-(U)p/: görüp 1b/6, bulup 7b/6 2.3.2.4. Birleşik Fiiller I. İsim+yardımcı fiil A. /ol-/: becid ola 12a/6, ħayır olacaġın 2b/4, melūl olup 5a/2 B. /ķıl-/: namāz ķılmaķ gerek 7a/7-8, sefer ķıla 12b/5-6 C. /ķılın-/: yavu ķılınmış 7b/5 D. /eyle-/: ķahır eyleye 13a/5, ĥükm eyler 2b/3 E. /id-/, /it-/: Ǿamel iderdi 1b/7, ceng ide 3b/3, istiġfār itmek gerek 7a/8 II. Sıfat-fiil+yardımcı fiil /-miş ol-/: görmemiş ola 5a/5-6 III. Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller dile düşe 5b/7, ceng eyleye 6a/3, śatun ala 13a/1, şifā bula 6a/8, yüz duta 11a/2, sözin geçüre 8b/7, eline gire 7a/5, rāst gelen 1b/5, 2.3.2.5. Ek-fiil I. /I-/ İşaretlenen ek-fiil, nüshada yalnızca varısa 5b/2, lāǿiķ ise 2b/7 örneklerinde şart kipiyle çekimlenmiştir. II. /ø-/ İşaretsiz ek-fiil ise nüshada birçok işaretsiz tasvir kipi çekimi yanında bir de hikâye kipiyle çekimlenmiştir: śaķlardı 2a/2, gidermezdi 2a/3, ķılurlardı 2a/7 2.3.3. Sıfatlar 2.3.3.1. Niteleme Sıfatları Nüshadaki niteleme sıfatları ve oluşturduğu tamlamalardan bazıları şunlardır: aşaġa ķapaġ 5a/1, baş parmaġ 8a/7, śol yan 9b/2, yavuz ħūy 4b/1, yuķaru ķapaġ 4b/7, yaramaz söz 11b/9, yad kişi 2b/9, uzun Ǿömür 1b/10, ulu kimse 12b/1-2, śaġ ayaġ 13a/7, ilerü zaman 1b/8, eyü söz 3b/2, gökçek yüz 12b/4 35
22 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE 15-64 SERKAN ÇAKMAK 2.3.3.2. Belirtme Sıfatları I. Sayı sıfatları A. Asıl sayı sıfatları iki yanı 12b/7 B. Sıra sayı sıfatları ikinci parmaġ 13b/1, üçünci parmaġ 13b/2, dördünci parmaġ 13b/3, beşinci parmaġ 13b/4 II. Soru sıfatları her ne muradı 5b/1-2, her ķanķı endāmı 2b/3 III. Belirsizlik sıfatları bir zamān 10a/9, her bir endāmı 2a/6, biraz ķayġu 11a/1, çoķ ħaberler 13b/2 IV. İşaret Sıfatları ol Ǿalāmetiñ 2b/3-4, ol belāǿı 7a/9 2.3.4. Zarflar 2.3.4.1. Zaman zarfları imdi 2b1, /nā-gāh 5b/4, dāyim 1b/6, bir kezden 10b/7, śoñra 11a/2, tįz 11b/5, girü 11b/5 2.3.4.2. Miktar zarfları biraz 11a/6, azaçıķ 5b/2, cümle 10b/4, çoķ 8a/2 2.3.4.3. Tarz zarfları öyle 5a/1, saġ 10b/3, tįz 3b/9, yine 11a/6 2.3.5. Zamirler 2.3.5.1. Belirsiz Zamir baǿżılar 6b/6, kimse 12b/2 2.3.5.2. Soru Zamiri ķanķı 2b/3, neye 2a/6 2.3.5.3. Dönüşlülük Zamiri gendüden 2a/3 2.3.6. Edatlar Nüshada geçen edatlar ve işlevleri aşağıdaki tabloda sıralanmıştır: Edat İşlevi Nüshadaki yeri /ammā/ zıtlık 3b/3 /bile/ birliktelik 4a/7 /birle/ ölçü 1b/10 36
23 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE 15-64 /daħı/ katma 1b/6 /degin/ ölçü 2b/2 /eger/ şart 2a/7 /göre/ görelik 2a/6 /hem/ katma 2a/2 /içün/ sebep 3a/5 görelik 9a/8 /ile/ karşılıklılık 8b/7 görelik 1b/7 /ki/ açıklama 6a/3 /kim/ açıklama 6a/2 /śoñra/ zaman 13a/2 /ve/ sıralama 9a/1 /veyā/ denkleştirme 4a/4 /veyāħūź/ denkleştirme 13b/4 /yā/ denkleştirme 4b/4 /yāħūz/ denkleştirme 4a/5 /zirā/ sebep 2a/4 3. Dizin A (a, ā, Ǿa, Ǿā) ad ad, isim a.+yıla 1b/2 Ǿadāvet (Ar., is.) düşmanlık, kin Ǿa.+den 8a/9 ādem 1. (Ar., ö.i.) insanların atası olduğuna inanılan Adem peygamber ā.+ø 1b/3 2. (is.) insan, kişi aġ(ı)z ağız ā.+ø 2a/5, 2b/2 a.+ıñ 6b/1, 6b/2 aġla- ağlaa.-ya 5a/2 Ǿāķıbet (Ar., is.) nihayet, son Ǿa.+ø 5a/1 al- (y.f.) bedelini ödeyerek temin eta.-a śatun a. 13a/1 Ǿalāmet (Ar., is.) iz, nişan, belirti Ǿa.+ø 2a/7, 2a/9 Ǿa.+iñ 2b/4 al(ı)n 1. alın a.+ı 3a/4 a.+nuñ 3a/6, 3a/7 37
24 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK allāh 2. ön taraf, ön cephe a.+ı 11b/9, 12a/1 (Ar., ö.i.) Allah, Tanrı, yaratıcı a.+a 2a/8, 7a/8 alt alt kısım, aşağı taraf a.+ı 9b/9, 12b/5 Ǿamel (Ar., is.) hareket etme, davranma Ǿa.+ø Ǿa. id-: hareket et-, davran- Ǿa.-erdi 1b/7, 2a/1, 2a/4 Ǿa m (Ar., k.) Arapça Ǿaleyhi s-selām kelimesinin kısaltması Ǿa.+ø 1b/9 ammā (Ar., e.) 1. fakat, ancak a.+ø 3b/3 2. ondan sonra, o halde a.+ø 1b/3, 13a/6 añ- an-, yad et- a.-a 4a/3, 4a/7 a.-alar 3b/5 aña (ş.z.+h.e) ona a.+ø 2a/6, 2b/3, 5a/1, 7a/7, 10a/1 andan 1. (i.z.+h.e.) o şeyden a.+ø 7b/9 2. (ş.z.+h.e.) o kişiden a.+ø 10b/3 anı (ş.z.+h.e.) onu a.+ø 3b/5, 4a/3, 4a/7 añıl- anıl-, yad edil- anuñ a.-a 3b/6, 5b/1, 7a/3 1. (i.z.+h.e.) onun a.+ø 8b/3 2. (ş.z.+h.e.) onun a.+ø 1b/2, 7a/1, 7a/9 ara ara a.+sında 4a/1, 7a/2 ard arka, arka taraf a.+ı 4a/1, 4a/2 arķa 1. bir şeyin arka kısmı a.+sı 12b/1, 12b/3 2. sırt, bedenin arka kısmı a.+nuñ 9a/9, 9b/1, 9b/3 a.+sı 9a/8 aşaġa (s.) aşağı, alt a.+ø 5a/1, 5a/3, 5a/7, 5a/9, 6b/3 āşuftalıġ (Far.+T., is.) iffetsizlik a.+ıla 5a/9 at at a.+ø 11b/4 Ǿavrat (Ar., is.) kadın; zevce a.+ø 3a/5, 9b/9, 10b/3 a.+dan 12b/4 aya avuç içi a.+sı 8a/4, 8a/5 ayaġ ayak a.+ı 13b/6 a.+ıñ 12b/1, 13a/9 a.+ına 2b/2 a.+uñ 12b/2, 12b/4, 12b/7, 12b/9, 13a/7 ayd- söyle-, dea.-ırlar 8b/1 a.-ur 10a/9, 11a/9, 12b/6, 12b/8, 13a/4 a.-urlar 4b/1, 5b/2, 5b/5, 6a/3 aǿžā (Ar., is.) uzuv, organ 38
25 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE a.+ları 1b/4 azaçıķ (m.z.) azıcık, biraz B a.+ø 3a/9, 3b/8, 5b/2 baldır bacağın diz kapağı ile ayak bileği arasında kalan kısım b.+ı 11b/4, 11b/5 baş 1. baş, kafa b.+dur 2b/6 b.+ından 2b/2 b.+ınuñ 2b/8, 2b/9, 3a/2 b.+uñ 2b/6 2. (s.) baştaki, ilk b.+ø 8a/7, 8b/7, 12b/9, 13a/9 3. bir şeyin üst kısmı, tepe noktası başla- başla- b.+ı 11b/7, 11b/8 b.-dum 1b/2 bay (s.) zengin, varlıklı b.+ø b. ola 10a/3, 10a/7-8 baylıķ 1. mutluluk, huzur, ferah baǿżılar b.+ø 4b/8, b. bula 4a/6, 6a/2, 7b/4, 11b/8 2. (s.) mutlu, huzurlu b.+ø b. ola 11b/6 (b.z.) bazıları b.+ø 6b/6, 6b/9, 7a/5, 8b/1, 10a/9, 11a/7, 11a/9, 12a/7, 12b/6, 12b/8 bāzū (Far., is.) pazı b.+sı 7b/4, 7b/5 bebeg gözde irisin ortasındaki siyah kısım b.+i 5b/5, 5b/7 becid (Far.+Ar., s.) bir işin üstüne çok düşen, düşkün b.+ø b. ola 12a/5 beg bey, lider, önde gelen b.+lerden 9a/1 beglik beylik, liderlik b.+ø 7b/1 behcet (Ar., is.) sevinç bel bel b.+ø b. bula 13b/6 b.+i 9b/4 belā (Ar., is.) bela, musibet belāǿ b.+lardan 2b/1, 9b/8 b.+ı 7a/9 belür- belir-, meydana çık-, görün- b.-e 7a/2, 7b/9 b.-se 2a/7, 2a/9 bereket (Ar., is.) bereket, nimet b.+ler 10a/7 beşaret (Ar.) 1. (s.) iyi, müjdeli b.+ø b. ola 9b/7 2. (is.) iyi, müjdeli haber b.+ø 9b/8, 13a/2 beşinci (s.s.) beşinci b.+ø 8b/5, 9a/2, 13a/6, 13b/4 beyān açıklama, ifade b.+ø 39
26 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK b. eyle-: ifade et- b.-di 1b/5 b. id-: ifade et- b.-er 2b/4-5 bi-ǿavni llāhi l-meliki l-vahhāb (Ar., c.) çok veren mülk sahibi Allah ın yardımıyla anlamındaki Arapça dua b.+ø 13b/9 bile (e.) birlikte bilen b.+ø 4a/7, 7b/2 (is.) birlikte b.+ice 1b/6 bį-niyāz (Far., t.z.) yakarma gereğini duymadan b.+ø 4a/6 bir 1. (s.s.) bir b.+ø b. kezden 10b/7, 13b/6 2. (b.s.) herhangi bir, bir b.+ø 2b/9, 3a/1, 3a/5, 3b/3, 3b/7, 4a/3, 4a/5, 4a/7, 4a/8, 4b/4, 5a/2, 5a/5, 5a/8, 6a/9, 6b/5, 6b/8, 8a/6, 8a/8, 8b/1, 8b/3, 8b/8, 9a/5, 9a/6, 9a/7, 9b/1, 9b/4, 9b/6, 9b/8, 10a/4, 10a/8, 10b/4, 11a/3, 11b/2, 12b/1, 12b/4, 13a/9 her b.: (b.s.) ayrı ayrı hep h.+ø 2a/6 3. biraz, bir miktar b.+ø b. zamān 5b/7, 10a/9 biraz (m.z.) biraz, azıcık b.+ø 11a/1, 11a/6 birle (e.) ile, süresince b.+ø 1b/10 boġaz boğaz b.+ı 6b/8 boy(u)n boyun b.+uñ 7a/3, 7a/4, 7a/6 bög(ü)r kaburga ile kalça arasındaki bölüm b.+i 9b/6, 9b/7 bu 1. (i.s.) bu b.+ø 1b/7, 2a/3, 2a/4, 2b/1 2. (i.z.) b.+ø 3a/1 b.+nuñla 2a/1, 2a/3 bul- 1. kaybolmuş bir şeyi tekrar ele geçirb.-a 7b/5, 9b/4 2. istenilen bir şeye kavuşb.-a 3a/7 3. rastlantı sonucu elde etb.-a 10a/9 4. (y.f.) kazan-, elde etb.-a baylıķ b. 4a/6, 6a/2, 7b/4, 11b/8 behcet b. 13b/6 devlet b. 2b/7, 12a/5 eylik b. 7b/8, 10b/2 ferāh b. 13b/5-6 futūĥ b. 13b/5-6 hürmet b. 10b/5-6 Ǿizzet b. 7b/7 Ǿizzet b. 10b/5-6 māl b. 7a/3-4, 7a/6, 12a/7, 12b/3 mertebe b. 10b/6 niǿmet b. 13a/4 40
27 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE niǿmet b. 7b/7 rāĥatlıķ b. 9b/8-9, 10a/3 śafā b. 13b/5-6 sürūr b. 13b/6 şāź b. 11b/1 şāź b. 6 6a/2, 10a/3, 13b/5- şāźlıķ b. 7b/3, 7b/8 şifā b. 6a/8, 10a/6 ululuk b. 2b/9, 3b/6, 6b/2, 7b/1-2, 9b/4, 10b/2 ululuķ b. 7b/4 b.-up sıĥĥat b. 7b/5-6 bur(u)n burun, koklama organı C b.+ı 6a/1 b.+nuñ 6a/2, 6a/4, 6a/5, 6a/6 ceng (Far., is.) savaş; çatışma c.+ø 13a/5 c. eyleye 6a/3-4 c. ide 3b/3, 4b/9-5a/1, 6b/6, 6b/7-8, 13a/3 cimāǿ (Ar., is.) cinsel yakınlaşma c.+ø c. eyleye 10b/6 cümle (Ar.) 1. (b.s.) bütün c.+ø 6a/1, 9a/8, 10a/2, 13a/7, 13a/8 2. (m.z.) tamamıyla, bütünüyle Ç c.+ø 10b/4 çek- güç durumlara kat-, dayan- ç.-e 8b/2, 11a/2 çevre çevre, etraf ç.+si 2b/8, 5b/1, 5b/3 çoķ 1. (b.s.) çok, fazla ç.+ø 8a/1, 13b/2 2. (m.z.) çok ç.+ø 3a/3, 7a/4, 8a/2, 10b/3, 12a/1 3. uzun süre önce ç.+dan 5a/5 çuķur oyukluk, girinti D ç.+ı 7a/2 daħı (e.) dahi, /da/ d.+ø 1b/6 dar (s.) geçim sağlayacak yeterlilikte olmayan d.+ø d. ola 12a/8 darlıġ geçim sıkıntısı, kıtlık darlıķ d.+a 10b/8 d.+dan 10b/9 dāyim (Ar., z.z.) daima, sürekli, devamlı d.+ø 1b/6, 2a/3, 2a/4 de- di- de-, söyle- d.-mişdür 6b/6, 6b/9 d.-rler 1b/7 deg- ulaş-; eline geç- d.-e 12a/9 delįl (Ar., is.) işaret, belirti deluġ delik delüg d.+dür 3b/2, 4b/3, 4b/7, 6a/2 d.+ı 6a/5, 6a/6 41
28 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK dem depe d.+i 3b/7, 3b/8 (Far. is.) an, lahza d.+de 10a/2 tepe, üst nokta d.+si 2b/6 devlet (Ar., is.) talih, mutluluk d.+ø di- de- d. bula 2b/7, 12a/5 d.+i 13b/1 d.-rler 2a/2, 6b/7 d.-mişdür 7a/6, 12a/7 d.-mişlerdür 11a/7 dil 1. dil, tat alma organı dile- d.+i 6b/7 2. (mec.) söylenti, dedikodu d.+e d. düş-: dedikodu konusu ol- d.-e 5b/7 d.+iyile 9b/9 dile-, iste- d.-ye 8a/8 dirseg dirsek d.+i 7b/9, 8a/1 diz uyluk ile baldır kemiklerini birleştiren eklem yeri diźār doġ- d.+i 11b/1, 11b/2, 11b/6, 11b/8, 11b/9, 12a/1 d.+ø 7b/6 d.+ın 4a/8 doğ- d.-a 6a/1, 9b/3 (< dįdār Far., is.) yüz, çehre dost (Far., is.) dost, yakın arkadaş d.+ø 3a/5, 4a/3, 4a/7, 8b/9 d. ola 6b/7 d.+dan 3b/7, 4a/5, 4a/8, 9a/5 d.+ından 9a/5 d.+ıla 7a/1 dön- değiş-, dönüş- d.-e 4b/1 dördünci (s.s.) dördüncü dudaġ dudak d.+ø 8b/4, 9a/1, 13a/4, 13b/3 d.+ı 6b/4, 6b/5 dut- (y.f.) yüz kelimesi ile birlikte çevir-, yönel- d.-a yüz d. 11a/2 dübür (< dübr Ar., is.) makat d.+i 11a/2 d.+üñ 11a/4 düş- 1. düşkün hale gel-, geçim sıkıntısı çek- d.-e 10b/8, 11a/6 2. olumsuz bir duruma gir- d.-e 3b/1, 3b/8 3. (y.f.) dil kelimesiyle birlikte dedikodusu yapıl- d.-e dile d. 5b/7 4. (y.f.) ol-, bulun- d.-e ırak d. 12a/4 düşman (Far., is.) düşman, hasım d.+ø 7b/9, 8b/6 42
29 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE d. ola 10a/1 d.+ı 11b/2, 11b/3 d.+ıla 4b/9 d.+ın 6b/4, 13a/5 d.+lıķ 7a/2 E eger (Far., e.) eğer el 1 e. 2a/7, 2b/6, 2b/7, 2b/8, 2b/9, 3a/1, 3a/4, 3a/6, 3a/7, 3a/9, 3b/1, 3b/2, 3b/4, 3b/5, 3b/6, 3b/7, 3b/9, 4a/2, 4a/4, 4a/6, 4a/7, 4a/8, 4b/1, 4b/2, 4b/5, 4b/6, 4b/8, 5a/1, 5a/3, 5a/4, 5a/6, 5a/7, 5a/9, 5b/1, 5b/3, 5b/5, 5b/6, 5b/8, 5b/9, 6a/2, 6a/4, 6a/4, 6a/5, 6a/7, 6a/9, 6b/1, 6b/2, 6b/3, 6b/5, 6b/7, 6b/8, 7a/1, 7a/3, 7a/4, 7a/6, 7b/1, 7b/2, 7b/3, 7b/4, 7b/6, 7b/7, 7b/8, 8a/1, 8a/2, 8a/3, 8a/4, 8a/5, 8a/7, 8a/9, 8b/2, 8b/4, 8b/5, 8b/6, 8b/7, 8b/8, 9a/1, 9a/2, 9a/3, 9a/4, 9a/6, 9a/7, 9a/9, 9b/2, 9b/3, 9b/4, 9b/6, 9b/7, 9b/9, 10a/1, 10a/2, 10a/3, 10a/5, 10a/6, 10a/8, 10b/1, 10b/2, 10b/4, 10b/5, 10b/7, 10b/8, 11a/1, 11a/2, 11a/3, 11a/5, 11a/8, 11b/1, 11b/2, 11b/3, 11b/5, 11b/6, 11b/7, 11b/8, 12a/1, 12a/2, 12a/3, 12a/4, 12a/6, 12a/8, 12a/9, 12b/1, 12b/2, 12b/5, 12b/7, 12b/9, 13a/2, 13a/3, 13a/4, 13a/6, 13a/7, 13a/9, 13b/1, 13b/2, 13b/3, 13b/4, 13b/6, 13b/7 1. el, olun bilekten itibaren parmak uçlarına kadar olan bölümü e.+i 8a/2, 8a/3 e.+iñ 8a/4, 8a/5, 8a/7, 8b/6 el 2 2. sahiplik, mülkiyet e.+ine e. gir-: elde et-, eline geç- e.-e 7a/5, 8a/3, 9a/3, 13a/1 il, yurt, memleket e.+inde 6b/7 el-ĥamdulillāhi rabbi'l-ǿālemįn (Ar., c.) şükür alemlerin rabbi içindir. emįn e.+ø 1b/2-3 e.+ø (Ar.) 1. (s.) güvenli e. olurlardı 2b/1 2. (is.) güvenlik, emniyet e.+ø 9b/8 endām (Far., is.) uzuv, aza, organ eñeg e.+ı 2a/6, 2b/3 çene e.+i 7a/1, 7a/2 erişmiş (s.) olgun, olgunlaşmış e.+ø erkek (s.) erkek eyle- e. ola 6a/1 e.+ø 4a/4, 6a/1, 9b/2 (y.f.) et-, yap- e.-di beyān e. 1b/5 e.-mişler e.-r e.-ye tecribe e. ĥükm e. 2b/3 ceng e. 1b/10-2a/1 6a/3-4 cimāǿ e. 10b/6 43
30 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK ħaķįr e. 6b/4 ħor e. 6b/4 ķahır e. 13a/5 sefer e. 13b/7 ululuķ e. 3a/1 eylik 1. iyilik, fayda, yarar e.+ø 13b/1 e. bula 7b/8, 10b/2 2. iyi veya yumuşak davranış e.+ø 3a/7, 3b/7, 4a/5, 9a/2, 10b/3, 12b/4 eylüg 1.ır, rahmet e.+ile 3b/6, 4a/3, 7a/3 eylük fayda, yarar e.+ler 10a/7 eyü (s.) iyi, güzel fāhiş F e.+ø 3b/2, 4b/1 (Ar., t.z.) aşırı, çok fazla f.+ø 6b/8 fāyide (Ar., is.) fayda, yarar f.+ø 3a/3, 7a/4 ferāĥ (Ar., is.) ferah, huzur f.+ø f. ola 5b/9 f. bula 13b/5-6 fiǿil (Ar., is.) eylem, fiil f.+ø 7b/8 futūĥ (Ar., is.) gönül ferahlığı f.+ø f. bula 13b/5-6 G (g, ġ) ġam (Ar., is.) tasa, kaygı, üzüntü ġ.+ø 7b/9, 8b/2 ġ.+dan 13a/2 ġamgįn (Ar.+Far., s.) tasalı, kaygılı, üzüntülü ġ.+ø ġ. ola 11a/6 ġamnāk (Ar.+Far., s.) kaygılı, tasalı, üzüntülü ġ.+ø ġ. ola 7a/1 ġanį (Ar., s.) zengin, varlıklı ġ.+ø ġ. ola 11a/6-7 ġāyet (Ar., m.z.) pek çok, çok; son derece ġ.+ø 4a/1, 7b/2, 8a/2 ġāyib (< ġāǿib Ar.) 1. (s.) ne olduğu, nereye gittiği, nerede olduğu kesin olarak bilinmeyen ġ.+ø 6b/1, 6b/5, 13a/1 ġ. ola 6b/3 2. (is.) hazırda bulunmayan kaynak ġ.+den 9a/2 ġażab (Ar., is.) kızgınlık, hiddet, öfke ġ.+ø 7a/7 geç- kötü veya olumsuz bir durum için sonlan- g.-e 10a/2, 11b/5 geçür- 1. istenmeyen bir durumla karşılaş-, uğra- g.-e 8b/5, 9a/4 2. (y.f.) iddiasını kabul ettir- g.-e gel- 1. gel-, dön- sözin g. 8b/7 44
31 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE g.-e 3a/3, 10b/2, 10b/3, 11a/7, 12b/8 2. yürü-, git- g.-e 11b/4 3. vakti gel-, sırası gel- g.-dük 2b/5 g.-ecek 2b/1 4. ortaya çık-; bulun- g.-e 6b/1, 6b/3, 6b/5 5. A uğramak g.-e 7a/7 6. (y.f.) ol- g.-en rast g. 1b/5 gendü (d.z.) kendi g.+ø 12a/4, 12b/8 g.+den 2a/3 gerek /-mak/ isim fiil ekiyle birlikte gereklilik kipi oluşturur, /-mali/ g.+ø istiġfār itmek g. 7a/8 namāz ķılmaķ g. 7a/7-8 tesbįĥ itmek g. 7a/8 virmek g. 7a/7 gevde gövde, vücut, beden g.+nüñ 2b/5 g.+sinde 2a/5 gid- 1. git-; bulunduğu noktada uzaklaş- g.-e 3a/8, 9b/5, 11a/3, 12b/3, 12b/8 2. yok ol-, elden çık- g.-e 12b/7 gider- uzaklaştır-, ayır- g.-mezdi 2a/3 gir- (y.f.) el kelimesi ile birlikte kazan-, elde et- g.-e eline g. 13a/1 girü (z.z.) sonra 7a/5, 8a/3, 9a/3, g.+ø 3b/9, 6b/3, 8b/2, 9a/3, 11b/5 göbeg göbek, karnın ortasında yer alan çukurluk g.+i 6a/6 gökçek (s.) güzel, sevimli, hoş g.+ø 12b/4 gög(ü)s göğüs gör- 1. gör- g.+üñ 9b/9 g.-e 4a/8, 5a/5, 7b/6 g.-memiş g. ola 5a/5-6 g.-üp 1b/6 2. elde et-, eriş- g.-e 3a/3, 3a/7, 4a/4, 7a/4, 9b/5, 10a/7, 11a/5, 11a/9, 13b/1, 13b/3 3. kendisine karşı bir edimde bulunul- g.-e 3b/7, 4a/5, 9a/2, 10b/3, 12b/4 4. deneyimle-, yaşa- g.-e 7b/9 göre (e.) / A göre/ g.+ø 2a/6 götür- taşı-, bulundur- g-üp 1b/7 göz göz, görme organı g.+i 4a/9 45
32 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK g.+üñ 4b/3, 4b/4, 4b/6, 4b/9, 5a/3, 5a/4, 5a/6, 5a/7, 5a/9, 5b/1, 5b/3, 5b/5, 5b/7, 5b/8, 5b/9 g.+yile 4b/2 ġuśśā (Ar., is.) keder, kaygı, üzüntü ġ.+ø 8b/5, 9a/4 ġ.+dan 12a/2 ġuśśālu (Ar.+T., s.) kederli, kaygılı, üzüntülü ġ.+ø ġ. ise 6a/8-9 H (h, ĥ, ħ) ħaber (Ar., is.) haber, duyum ħ.+ø 8b/1, 8b/8, 9a/7 ħ.+in 8b/9 ħ.+ler 4a/3, 13b/2 ĥacc (Ar., is.) Mekke ve Medine gibi kutsal topraklarda yapılan ibadet ĥ.+a 13b/7 ĥ.+ı 13b/7 ĥācet (Ar., is.) dilek, beklenti ħalķ ĥ.+ø 8a/3, 8a/8 ĥ.+i 13a/7 (Ar., is.) halk, toplum ħ.+ø 4a/1 ĥaķ ĥaķķ ĥ.+ø 7a/9, 8a/8 ĥakįm (Ar., is.) filozof ħaķįr ĥ.+ler 1b/10 (Ar., s.) hor görülen, aşağı ħ.+ø ħ. eyleye 6b/4 ĥaķķ ĥaķ (Ar., ö.i.) Allah ĥ.+dan 7a/7 ħamır (< ħamr Ar., is.) şarap, bade, mey ħarc ħ.+ø 6a/3 (Ar., is.) gider, sarf h.+ø ħ. ola 9a/3 hārūn er-reşįd (ö.i.) beşinci ve en tanınmış Abbasi halifesi ĥāśıl ħasta h.+ø 2a/2 (Ar., is.) meydana gelen ĥ.+ø ĥ. ola 5b/2, 7b/8, 8a/5 (Far., s.) hasta ħ.+ø ħ. ise 6a/8 ħ. ola 5b/5, 10a/5-6, 10a/9, 11b/3 ħastalıġ (Far.+T., is.) hastalık ħastalıķ ĥayā ħayır ħ.+a 5b/3 ħ.+dan 8a/6, 10a/4 (Far., is.) erkeklik bezi ħ.+nuñ 10b/7, 10b/8, 11a/1 (Ar.) 1. (s.) olumlu, yararlı ħ.+ø 2a/7, 4a/3, 8a/3, 8b/1, 8b/8 ħ. olacaġın 2b/4 ħ.+la 4a/7 2. (is.) fayda, yarar ħ.+ø 9b/5, 9b/8 ħazįne (Ar., is.) hazine ħ.+ø 7a/5 hem (Far., e.) /da/, dahi h.+ø 2a/2 her (Far. b.s.) her h.+ø 46
33 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE h. bir 2a/6 h. ķanķı 2b/3 h. ne 5b/1, 8a/4 hicr (Ar., is.) ayrılık, ayrılma h.+ø h.-i māl: mal kaybı h. 2b/8 hindi (Ar.) 1. (s.) Hintli h.+ø 1b/9 2.? h.+ø 13a/4 ħor (Far., s.) aşağı, sefil, hakir ħ.+ø ħ. eyleye 6b/4 ħoş (Far., s.) iyi, güzel; müspet ħ.+ø 5b/4, 6b/9 ħuśūmet (Ar., is.) düşmanlık ħ.+ø 12a/9 ħūy (Far., is.) huy, mizaç ħ.+a 4b/1 ħ.+dan 4b/1 hüccet (Ar., is.) delil; kesinlik h.+ile 6b/5 ĥürmet (Ar., is.) saygı ĥ.+ø h. bula 10b/5-6 ĥükm (Ar., is.) hüküm, yargı, karar ĥ.+ø ĥ. eyler 2b/3 ĥ. ide 12a/2 ĥ.+i 1b/5 I ıraķ (s.) uzak; ayrı ı.+ø ı. düşe 12a/4 İ (i, į, Ǿi, Ǿį) i- (e.f.) i-, ol- iç- iç- i.-se ġuśśalu i. 6a/8-9 ħasta i. 6a/8 lāǿiķ i. 2b/7 i.+-e 6a/3 içün (e.) 1. için; /dan dolayı/ i.+ø 3a/5, 5a/2, 5a/8, 8a/2, 8b/1, 12b/2 2. bakımından, açısından i.+ø 9a/8, 9b/1 id- it- (y.f.) et-, eyle-, yap- i.-e i.-er ceng i. 3b/3, 4b/9-5a/1, 6b/6, 6b/7-8, 13a/3 ĥükm i. 12a/2 sefer i. 12a/3 taķśįrlıķ i. 13b/4 beyān i. i.-erdi i.-üp 2b/4-5 Ǿamel i. 1b/7, 2a/1, 2a/4 münāzaǿa i. 8b/7 tecribe i. 1b/4-5 iĥtilāc-nāme (Ar.+Far., is.) vücuttaki farklı azaların seğirmesi üzerine yazılmış fal kitabı i.+ø 1b/1 iki (s.s.) iki 47
34 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK i+ø 4a/7, 7b/3, 10b/7 ikinci (s.s.) ikinci ile i.+ø 8a/9, 8b/7, 13a/2, 13b/1 (e.) 1. / ile karşılıklı olarak/ i.+ø 6b/6, 6b/8, 8b/7 2. / -A göre/ i.+ø 1b/7 ilerü (s.) sonraki, ilerideki i.+ø 1b/8 Ǿillet (Ar. is.) hastalık, sakatlık Ǿi.+den 5b/6, 8a/6 Ǿi.+i 5b/6 imdi (z.z.) şimdi i.+ø 2b/1, 2b/5 incig incik, diz kapağından topuğa kadar olan kısım i.+i 12a/2, 12a/3 inşāǿe taǿālā i.+ø 4a/6-7 inşallāhu taǿāla (Ar., c.) bir isteğin gerçekleşmesini dilemek için kullanılan Allahutaala dilerse anlamındaki dua ifadesi i.+ø 3a/3, 10a/6, 13b/8 iriş- 1. ulaş-, var- i.-e 3a/2, 3a/8, 4a/9, 4b/4, 4b/8, 6a/7, 8b/6, 11a/4, 12b/6, 13a/8 2. musallat ol-, arız ol- i.-e 9b/1, 9b/6 iskender źü'l-ķarneyn źü'l-ķarneyn (Ar., ö.i.) Büyük İskender in İslam kaynaklarındaki adı iste- iste- i.+ø 1b/6 i.-digin 3a/7 istiġfār (Ar., is.) Estağfirullah sözünü söyleme iş i.+ø i. itmek gerek 7a/8 1. iş, uğraş, hizmet i.+i 3a/4 i.+ine 12a/5 2. davranış, hareket i+ø 6a/9, 8b/3, 9a/6 i+den 13a/9 işāret (Ar., is.) işaret, gösterge i.+dür 2a/6 işbu (i.s.) işte bu i.+ø 1b/3 işid- işit-, duy- i.-e 3b/2, 4a/3, 6a/7, 8b/8, 8b/9, 9a/7, 11a/9, 13b/3 işle- yap-, icra et- it- id- (y.f.) i.-ye 6b/1, 8b/3 i.-mek gerek istiġfār i. 7a/8 tesbįh i. 7a/8 Ǿizzet (Ar., is.) şeref, itibar Ǿi.+ø Ǿi. bula 7b/7 Ǿi. bula K (k, ķ) 10b/5-6 ķabįle (Ar., is.) boy; oymak ķ.+sinden 12a/4 ķabūl (Ar., is.) onaylama, beğenme ķ.+ø ķ. ola 4a/2, 8a/4 48
35 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE ķ. ola 13b/7-8 ķafa kafa, baş ķ.+sı 3a/9 ķahır (< ķahr Ar., is.) mahvetme ķ.+ø ķ. eyleye 13a/5 ķal- bir nesilden diğerine geçķ.-mışdur 1b/8 ķamu (b.s.) bütün ķ.+ø 2b/5 ķanķı (s.z.) hangi ķ.+ø her ķ. 2b/3 ķapaġ göz kapağı ķ.+ı 4b/7, 4b/9, 5a/1, 5a/3, 5a/6 ķaravaş kadın köle, cariye ķ.+ø 13a/1 ķar(ı)n karın ķ.+ı 10a/2 ķ.+ıñ 10a/4 ķ.+uñ 10a/5 ķaśıġ kasık ķ.+uñ 10a/8, 10b/1 ķaśuġ ķ.+ı 10b/4 ķaş kaş ķ.+ı 4a/4, 4a/6, 4a/7, 4b/2 ķ.+ıyıla 4a/9 ķavim (Ar., is.) kavim ķ.+ø 3a/1 ķavl (Ar., is.) söz ķ.+inden 1b/9 ķayġu kaygı ķ.+ø 9b/1, 11a/1 ķ.+ya 3b/1, 3b/8, 13a/3 ķ.+lu kez kez, defa, kere ķ. ola 4b/2, 6a/4, 6a/6, 12b/6-7 k.+den bir k.: (z.z.) aynı anda 10b/7, 13b/6 ķıl- 1. yap-, gerçekleştir- ķılın- ķ.-urlardı 2a/7 2. (y.f.) yap-, et-, eyle- ķ.-a revā ķ. 8a/8 sefer ķ. ķ.-maķ gerek namāz ķ. ķ.-urlardı 12b/5-6 7a/7-8 şükür ķ. 2a/8 yapıl-, edil- ķ.-mış ķın (t.z.) zor ķıtlıķ yavu ķ. 7b/5 ķ.+ø 12a/1 kıtık, azlık, yetersizlik ķ.+dan 13a/8 ki (Far., e.) ki kim kimesne k.+ø 1b/7, 2a/4, 2a/5, 4b/7, 6a/1, 6a/3 tā k. 7a/9 k.+ø 2a/1, 2a/2, 3b/2, 4b/3, 5a/5, 6a/2, 6b/1, 6b/9, 8b/3, 12a/7 49
36 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK k.+ø 5a/5, 5a/8 kimse (b.z.) kişi, kimse k.+ø 6b/6, 6b/8, 12b/2 k.+si 6b/3, 11a/7 k.+yile 3b/3 kirpüg kirpik k.+i 5a/4, 5a/8, 5a/9 kişi kişi, kimse k.+den 2b/9 kitāb (Ar., is.)kitapçık, risale k.+ø 1b/3, 2a/4, 2b/2 k.+ı 2a/3 ķoltuġ koltuk altı ķorķ- kork- k.+ı 9a/3, 9a/4 ķ.-a 9a/6 köşe (Far., is.) köşe, kıyı, kenar ķul köle k.+si 6b/1, 6b/2 k.+ø 13a/1 ķulaġ kulak ķ.+ı 3b/1, 3b/4, 3b/6 ķ.+uñ 3b/2, 3b/5, 3b/8, 3b/9, 4a/2 ķurtıl- kötü bir durumu atlat- ķ.-a 5b/6, 8a/6, 8a/9, 10a/5, 10b/9, 12a/3 ķuyruġ gözün kulağa doğru olan ucu ķ.+ı 4b/3, 4b/5 küllį (Ar., s.) bütün, tüm lāǿiķ L k.+si 7a/6 (Ar., s.) layık, liyakat sahibi l.+ø M l. ise 2b/7 maķbūl (Ar., s.) kabul edilmiş m.+ø m. ola 13b/8 māl (Ar., is.) mal, mülk m.+ø 4b/3, 8a/1, 9a/3, 12b/7, 13a/1 hicr-i m. 2b/8 m. bula 7a/3-4, 7a/6, 12a/7, 12b/3 m.+ı 13b/1 melūl (Ar., s.) üzgün m.+ø 5a/2 meme meme m. ola 10a/2, 11b/4 m. olup 5a/2 m.+si 9a/6, 9a/7 menfaǿat (Ar., is.) fayda m+ıla 7a/4 mertebe (Ar., is.) rütbe, makam m.+ø m. bula 10b/6 mescid (Ar., is.) mescit m.+ø 12a/6 murād (Ar., is.) istek m.+ø 4b/4 m.+ı 5b/2, 8a/4 m.+ına 3a/8, 4a/9, 12b/6 m.+ınça 3a/4 m.+yıla 12b/8 mübarek (Ar., s.) 1. çok saygı duyulan m.+ø 1b/4 50
37 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE 2. berektli, kutlu, hayırlı m.+ø 12b/5 münāzaǿa (Ar., is.) münakaşa m.+ø m. idüp 8b/7 N nafaķa (Ar., is.) nafaka n.+sı 12a/7 nāgāh (Far., z.z.) ansızın, birdenbire n.+ø 5b/4 namāz (Far., is.) namaz n.+ø n. ķılmaķ gerek 7a/7-8 n.+a 13b/4 ne (s.z.) ne n.+ø her n. 5b/1, 8a/4 n.+ye 2a/6 nesne nesne, şey n.+ø 5a/2, 5b/4, 7b/5, 9b/4, 10a/8 niǿmet (Ar., is.) lütuf, ihsan n.+ø 13b/6 n. bula 7b/7, 13a/4 niyet (Ar., is.) maksat, gaye, tasarı n.+ø 8b/1 O oğlan oġul çocuk, evlat o.+dan 10b/4 o.+ınuñ 2b/2 o.+larınuñ 2a/5 oġlançuġ yavrucak o.+ından 4b/5 oġ(u)l oġlan ol o.+ø 3a/4 o.+ı 3a/6, 4a/5 o.+u 6a/1, 9b/3 (i.s.) o o.+ø 2b/3, 7a/9, 10a/2 ol- 1. gerçekleş-, meydana gel-, ortaya çık- ol-a 3a/4, 5a/1, 9b/8, 11b/3, 12a/9, 13a/2, 13a/5 2. (y.f.) ol-, haline gel- o.-a bay o. 10a/3, 10a/7-8 bāylıķ o. 11b/6 becid o. 12a/6 beşāret o. 9b/7 dar o. 12a/8 dost o. 6b/7 düşmān o. 10a/1 erişmiş o. 6a/1 ferāĥ o. 5b/9 ġāib o. 6b/3 ġamgįn o. 11a/6 ġamnāk o. 7a/1 ġanį o. 11a/6-7 ħarc o. 9a/3 ĥāśıl o. 5b/2, 7b/8, 8a/5 ħasta o. 5b/5, 10a/5-6, 10a/9, 11b/3 ķabūl o. 4a/2, 8a/4 ķabūl o. 13b/7-8 ķayġulu o. 4b/2, 6a/4, 6a/6, 12b/6-7 maķbūl o. 13b/8 melūl o. 10a/2, 11b/4 51
38 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK o. şāź 12b/2 pādişāh o. 2b/7-8 rāĥat o. 4b/6, 5a/3-4, 5a/7, 8a/7, 11a/5 revā o. 13a/7 şād o. 3a/5 şāź o. 3a/8-9, 3b/9, 4a/8, 5a/8, 6a/5, 6a/9, 8a/1, 8a/2, 8b/1, 8b/2, 8b/4, 9a/5, 9a/8-9, 10b/5, 10b/9, 11b/6 şāz o. 4b/6, 5a/3-4, 5a/7, 5b/9, 8a/6-7 üstün o. 3b/4 žāhir o. 11b/2 ziyāde o. 13a/6 o.-acaġın ħayır o. 2b/4 şer o. 2b/4 o.-up melūl o. 5a/2 o.-urlardı emįn o. 2b/1 şāź o. 2/a8 3. (y.f.) /-miş/ sıfat-fiil ekiyle birlikte sonuç bildirir o.-a omuz omuz orta orta otur- görmemiş o. 5a/5-6 o.+ı 7b/1, 7b/2, 7b/3 o.+sı 9b/3, 10a/1 otur-; ikamet et-, yaşa- o.-a 11a/3 ökçe Ö (ö, Ǿö) ayağın arka kısmı ö.+si 12a/8, 12a/9 Ǿömür (Ar., is.) ömür, hayat Ǿö.+ø 1b/10 öyle (t.z.) öyle P ö.+ø 5a/1 pādişāh (Far., is.) padişah p.+ø p. ola 2b/7-8 p.+dan 4b/4, 11b/1 p.+lardan 1b/8 pādişāhlıġ (Far.+T., is.) hükümdarlık p.+a 2b/7 parmaġ parmak p.+ı 8a/7, 8a/9, 8b/3, 8b/4, 8b/5, 8b/6, 8b/8, 8b/9, 9a/1, 9a/2, 12b/9, 13a/2, 13a/3, 13a/5, 13a/6, 13a/8, 13a/9, 13b/1, 13b/2, 13b/3, 13b/4 peygamber (Far., is.) peygamber p.+üñ 1b/3 pıñar (mec.) gözün burun tarafındaki ucu R p.+ı 5b/8, 5b/9 rāĥat (Ar., s.) rahat, huzurlu r.+ø r. ola 4b/6, 5a/4, 5a/7, 8a/7, 11a/5 rāĥatlıķ (Ar.+T., is.) huzurlu ve dingin olma durumu r.+ø 4b/8, 13b/3 r. bula 9b/8-9, 10a/3, 52
39 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE rāst (Far. s.) uygun, muvafık r.+ø r. gel-: denk düş- r.-en 1b/5 reǿis (Ar., is.) reis, lider, başkan r.+ler 1b/9 renc (Far., is.) eziyet, sıkıntı r.+e 9b/1 reva (Far., s.) uygun, yakışır r.+ø rızķ (Ar., is.) rızık r. ķıla 8a/8 r. ola 13a/7 r.+ø 9a/8, 9a/9 rivāyet (Ar., is.) söylenen, aktarılan r.+ler 1b/7 S (s, ś, ŝ) saǿādet (Ar., is.) saadet, mutluluk s.+e 8b/5, 11a/2, 11a/4 śadaķa (Ar., is.) sadaka, muhtaç olana karşılık beklemeden verilen yardım ś.+ø 2a/9, 7a/7 śafā (Ar., is.) gönül şenliği, zevk ś.+ø ś. bula 13b/5-6 śaġ 1 (s.) sağ yan, sağ taraf s.+ø 2b/9, 3a/6, 3b/1, 3b/2, 3b/6, 3b/9, 4a/4, 4a/8, 4a/9, 4b/3, 4b/6, 5a/4, 5a/7, 5b/1, 5b/5, 5b/8, 6a/3, 6a/5, 6a/7, 6b/1, 7a/3, 7b/1, 7b/3, 7b/6, 7b/8, 8a/2, 8a/4, 8a/7, 9a/3, 9a/6, 9a/9, 9b/6, 10a/4, 10a/8, 10b/8, 11a/4, 11a/5, 11b/3, 11b/6, 11b/9, 12a/2, 12a/4, 12a/8, 12b/1, 12b/5, 12b/9, 13a/7 saġ 2 (t.z.) sağlıklı, sağlam, iyi s.+ø 10b/3 śaķla- elinde bulundur-, yanında tut- ś.-rdı 2a/2 śatun satış, satın alma ś.+ø ś. ala 13a/1 sav- sıkıcı bir durumu geçir-, atlat-, defet- s.-a 7b/1 sefer (Ar., is.) yolculuk; savaş s.+ø s. ide 12a/3 s. ķıla 12b/5-6 s. eyleye 13b/7 s.+e 3a/3, 3a/8, 9b/5, 10b/1, 12b/3, 12b/8 segir- deri ve altındaki kas birlikte istek dışı olarak hafif hafif kasılıp titre- s.-dügi 1b/4 s.-se 2a/6, 2b/3, 2b/6, 2b/8, 3a/1, 3a/2, 3a/4, 3a/6, 3a/8, 3a/9, 3b/1, 3b/3, 3b/4, 3b/6, 3b/7, 3b/8, 4a/1, 4a/2, 4a/4, 4a/6, 4a/7, 4a/9, 4b/2, 4b/3, 4b/5, 4b/7, 4b/9, 5a/2, 5a/3, 5a/5, 5a/6, 5a/8, 5a/9, 5b/1, 5b/4, 5b/6, 5b/7, 5b/8, 5b/9, 6a/2, 6a/3, 6a/4, 6a/5, 6a/6, 6a/8, 6a/9, 6b/2, 6b/3, 6b/4, 6b/5, 6b/7, 6b/9, 7a/1, 7a/3, 7a/5, 7a/6, 7b/1, 7b/2, 7b/3, 7b/4, 7b/5, 7b/6, 7b/7, 7b/9, 8a/1, 8a/2, 8a/3, 8a/4, 8a/5, 8a/7, 8a/9, 8b/3, 8b/4, 8b/5, 8b/6, 8b/8, 8b/9, 9a/1, 9a/2, 9a/4, 9a/5, 9a/6, 9a/7, 9a/8, 9a/9, 53
40 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK 9b/1, 9b/3, 9b/4, 9b/6, 9b/7, 9b/9, 10a/1, 10a/3, 10a/4, 10a/5, 10a/7, 10a/8, 10b/1, 10b/4, 10b/7, 10b/9, 11a/1, 11a/3, 11a/4, 11a/6, 11a/8, 11b/1, 11b/2, 11b/4, 11b/5, 11b/7, 11b/9, 12a/2, 12a/3, 12a/5, 12a/6, 12a/8, 12a/9, 12b/1, 12b/3, 12b/5, 12b/9, 13a/2, 13a/3, 13a/5, 13a/6, 13a/8, 13a/9, 13b/1, 13b/2, 13b/3, 13b/5, 13b/7 selāmet (Ar., is.) esenlik sehel sev- sev- s.+e 13a/8 (Ar., m.z.) az, azıcık, biraz s.+ø 5b/5, 7b/9, 8b/4, 9a/4 s.-dügine 10b/6 sevin- sevin-, mutlu ol- śı- s.-e 4b/4, 4b/6, 5b/4, 7b/2, 8b/9, 9b/4, 9b/5, 10a/9, 10b/2, 12a/7 yen-, üstün gel-, mağlup et- ś.-ya 6b/5 śıġın- kendisini koruması için güçlü birine başvur- ś.-dum 1b/2 śıĥĥat (Ar., is.) şifa; sağlık ś.+ø ś. bulup 7b/5-6 sınan- denen-, sınan- śol (s.) sol s.-mışdur 1b/10, 2a/4-5 ś.+ø 3a/2, 3a/7, 3b/4, 3b/5, 3b/7, 4a/2, 4a/6, 4b/1, 4b/2, 4b/5, 4b/8, 5a/3, 5a/6, 5a/7, 5a/9, 5b/7, 5b/9, 6a/4, 6a/6, 6a/9, 6b/2, 7a/5, 7b/2, 7b/4, 7b/7, 8a/1, 8a/3, 8a/5, 8b/6, 9a/4, śoñ ahir, nihayet 9a/7, 9b/2, 9b/7, 10a/5, 10b/1, 11a/1, 11a/8, 11b/2, 11b/5, 11b/8, 12a/1, 12a/3, 12a/6, 12a/9, 12b/2, 12b/7, 13a/9 ś.+ı 9b/7 śoñra 1. (z.z.) sonra sög- söv- ś.+ø 11a/2 2. (e.) sonra ś.+ø 13a/2 s.-mek 6a/7 söyle- söyle-, de- s.-e 11b/7, 11b/9 söyleş- söyleş-, sohbet et- s.-e 6b/8 söz 1. ifade, lafız s.+ø 11a/9, 11b/7, 11b/9 s.+i 4a/1 2. iddia, sav s.+i 3b/4 s.+in 3. haber s. geçüre 8b/7 s+ø 3b/2 śubĥanehu (Ar., c.) Allah bütün eksikliklerden uzaktır anlamında söz ś.+ø 7a/9 sulŧān (Ar., is.) sultan, hükümdar, padişah s.+ı 2b/5 sür- (Belirtilen biçimde) yaşa-, gün geçir- s.-e 4b/8 sürūr (Ar., is.) sevinç, mutluluk s.+ø 54
41 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE Ş s. bula 13b/6 şād (Far., s.) mutlu, sevinçli, neşeli ş.+ø ş. ola 3a/5 ş. ola 5a/3-4, 5b/9 şāź 1. (s.) mutlu, sevinçli, neşeli ş.+ø ola ş. 12b/2 ş. ola 3a/8-9, 3b/9, 4a/8, 5a/8, 6a/5, 6a/9, 8a/1, 8a/2, 8b/1, 8b/2, 8b/4, 9a/5, 9a/8-9, 10b/5, 10b/9, 11b/6 ş. ola 4b/6, 5a/7, 8a/6-7 ş. olurlardı 2a/8 2. (is.) mutluluk, huzur ş.+ø ş. bula 11b/1 ş. bula 6a/2, 10a/3, 13b/5-6 şāźlıġ şāzlıķ (Far.+T. s.) mutluluk şāzlıķ şāźlıġ ş.+a 3a/2, 4b/7, 9a/5 ş.+ø 4a/4, 11a/5, 11a/9 ş. bula 7b/8, 7b/3 şer (Ar., s.) kötü, uğursuz ş.+ø 2a/9 ş. olacaġın 2b/4 şeref (Ar., is.) lütuf, ihsan ş.+ø 2b/6 şifā (Ar., is.) şifa, iyileşme ş.+ø ş. bula 6a/8, 10a/6 şükür (Ar., is.) Allah a duyulan minneti dile getirme tā ş.+ø T (t, ŧ) ş. ķılurlardı 2a/8 (Far., e.)...ıncaya kadar t.+ø t. kim 7a/9 ŧaǿām (Ar., is.) yemek, yiyecek t.+ø 6b/9 ŧaǿālā (Ar., c.) yüce olsun anlamında Allah ın isimlerinden sonra zikredilir t.+ø 7a/9, 8a/8 taķśįrlıķ (Ar.+T., is.) hata, kusur t.+ø t. ide 13b/4 ŧalu sırt, kürek kemiği tañrı t.+sı 7b/6, 7b/7 (is.) Tanrı, yaratıcı t.+ø 12a/5 t.+ya 1b/2 tecribe (Ar. is.) tecrübe, deneme t.+ø t. eylemişler 1b/10-2a/1 t. idüp 1b/4-5 temmetü l-kitāb (Ar., c.) eski eserlerin sonuna yazılan kitap bitti anlamındaki cümle ten beden t.+ø 13b/8 t.+ine 6a/7 tesbįĥ (Ar., is.) sübhanallah sözünü söyleme t.+ø 55
42 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK tįz t. itmek gerek 7a/8 (Far.) 1. (t.z.) çabuk t.+ø 3a/3, 3b/9 2. (z.z.) hemen, derhal topuġ topuk uç t.+ø 11b/5 t.+de 10a/6 t.+ı 12a/5, 12a/6 U (u, ū, Ǿu, Ǿū) sebep u.+ından 3a/6, 4a/5, 4b/4, 5b/4, 8b/2, 8b/3 ulu 1. (s.) büyük u.+ø 5a/8 2. (s.) lider, önder u.+ø 12b/1 u.+lardan 9a/1, 11a/8 ululıġ izzet, şeref u.+a 12a/8 ululuķ 1. liderlik, önderlik u.+ø u. eyleye 3a/1 u. bula 7b/1-2 2. izzet, şeref, değer u.+ø utan- utan- u. bula 2b/9, 3b/6, 6b/2, 9b/4, 10b/2 u. bula 7b/4 u.-a 6b/1 uyluġ bacağın kalça ile diz kapağı arasında kalan bölümü u.+ı 11a/5, 11a/8 uzun Ü (s.) uzun u.+ø 1b/10 üçünci (s.s.) üçüncü ü.+ø 8b/2, 8b/8, 13a/3, 13b/2 üstün (s.) üstün üzeri ü.+ø ü. ola 3b/4 1. üstü, üst tarafı ü.+ne 3a/1 2. maddî benlik, öz, kendi ü.+inden 7a/9 3. beden V ü.+ne 11b/4 vaķt (Ar., is.) zaman, vakit v.+in 1b/4 var var, mevcut var- git-, var- ve veyā v.+ısa 5b/2, 5b/6, v.-a 3a/3, 10b/2 (Ar., e.) ve v.+ø 1b/6, 1b/7, 1b/8, 1b/10, 2a/2, 2b/3, 2b/4, 2b/8, 2b/9, 3a/3, 3a/4, 4b/8, 5a/7, 5b/2, 6a/2, 6b/6, 7a/8, 7a/9, 7b/5, 7b/7, 7b/8, 9a/1, 9b/5, 9b/8, 10a/3, 10a/7, 10b/2, 10b/5, 10b/6, 11b/6, 13a/1, 13b/1, 13b/5, 13b/6 (Ar.+Far., e.) veya, yahut v.+ø 3a/7, 4a/4, 6b/1, 6b/8, 11b/3, 12b/3 veyāħūź (Ar.+Far., e.) veyahut v.+ø 13b/4 56
43 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE vir- bağışla-, armağan et- yā Y v.-mek v. gerek 7a/7 v.-üp 2a/9 (Far., e.) veya y.+ø 3a/5, 4b/4, 9b/1, 11b/4, 13a/1 yad (s.) yabancı y.+ø 2b/9 yāħūź (Far., e.) yahut, veya y.+ø 4a/5, 4b/6, 6a/6, 6a/7, 8a/6, 8a/8, 9a/5, 9b/5, 11b/3 yan yan, taraf, cephe yanaġ yanak yap- y.+ı 3a/1, 3a/2, 3a/6, 3a/8, 6a/3, 6a/4, 7a/3, 7a/5, 9a/9, 9b/2, 10a/4, 10a/5, 10a/8, 10b/1, 10b/7, 10b/8, 11a/1, 11a/4 y.+ı 6a/8, 6a/9 inşa et-, bina et- y.-a 12a/6 yaraġ (is.) uygun, münasip şey y.+ın 2a/7 yaramaz (s.) kötü, olumsuz; uygunsuz y.+ø 11b/7, 11b/9 yaramazlıġ kötülük, olumsuzluk y.+ıla 3b/5, 5b/8 yavu (s.) yitik, kayıp y.+ø yavuz (s.) kötü ye- ye- y. ķılınmış 7b/5 y.+ø 4b/1 y.-ye 6b/9 yer mevki, mahal y.+den 11a/3 y.+e 11a/3 yetiş- 1. eriş-, kavuş- y.-e 9a/6 2. düş-, gark ol- y.-e 5b/3, 13a/4 3. musallat ol-, arız ol- y.-e 9b/1 yine (t.z.) yine, tekrar y.+ø 10a/2, 10a/6, 11a/6 yuķaru (s.) yukarı, üst y.+ø 4b/7, 4b/9, 5a/4, 5a/6 yumuşaġ bir organın yumuşak kısmı y.+ı 3b/3, 3b/5, 11b/6 yüreg yürek, kalp y.+üñ 10a/1 yüz 1. sima, çehre, surat, veçhe y.+lü 12b/4 2. yön, cephe y.+ø y. dut-: yönel-, başka bir şeye doğru değiş- y.-a 11a/2 Z (z, ź, ž, ż) zaħam ( < zaħm Far., is.) yara žāhir z.+ø 6a/7 (Ar., s.) ortaya çıkan ž.+ø ž. ola 11b/2 zaĥmet (Ar., is.) sıkıntı, zorluk z.+ile 7a/6 zamān (Ar., is.) 1. zaman, vakit 57
44 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK z.+da 1b/8 2. süre z.+ø bir z. 5b/7, 10a/9 źeker (Ar., is.) erkeklik organı z.+i 10b/5 zįrā (Far., e.) çünkü, için z.+ø 2a/4 ziyāde (Ar., s.) çok, bol, fazla z.+ø z. ola 13a/6 ziyān (Ar., is.) kayıp, zarar z.+ø 9b/6 źü'l-ķarneyn iskender źü'l-ķarneyn ź.+ø 1b/9, 2a/1 58
45 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE 4. Sonuç Müellifi, telif tarihi, müstensihi ve istinsah tarihi hakkında herhangi bir kayıt bulunmayan iħtilāc-nāme başlıklı yazma nüshanın dil özellikleri üzerine yapılan incelemede aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır. Öncelikle yazımda, sık sık karşılaşılan yanlışlıklar ve tespit edilen tutarsızlıklar, nüshayı kaleme alan kişinin okuryazarlık seviyesinin düşük olduğunu göstermektedir. Gerek kelime hazinesi gerekse dilin kullanılışı bakımından halkın sade diliyle kaleme alındığı anlaşılan ihtilaç-name metni, halktan ve az eğitimli bir şahısça kaleme alınmış olmalıdır. Zira imlada görülen yanlışlıklar ve tutarsızlıklar bu hususu doğrular niteliktedir. Çoğunlukla on altıncı yüzyıl sonrası Osmanlı imlası gibi Arap-Fars yazı geleneğinin izlerini taşıyan nüsha; on yedinci yüzyıl ve sonrasında halk dilini yansıtan Arap harfli metinlerin imla özellikleriyle benzerlikler gösterir. Kelime tabanlarında dudak uyumuna aykırı çok az örnekle karşılaşılması ve uyumu bozan bazı eklerin uyuma aykırı olmayan alamorflarıyla birlikte kullanılması, dudak uyumunun tarihî gelişimi dikkate alındığında nüshanın 17. yüzyıl sonrasında ancak 18. yüzyılın ikinci yarısından önceki bir devrin ürünü olduğuna işaret eder. Eski Anadolu Türkçesi veya erken dönem Osmanlı Türkçesi dönemlerine mahsus arkaik biçimbirim veya leksik unusura nüshada rastlanmamıştır. Nüshada 161 Arapça, 41 Farsça alıntı unsur tespit edilmiştir. Halka hitap etmek amacıyla yazılan nüshada Türkçe sözlük birimlerinin sayısı oldukça fazladır. Yukarıda ifade edilen tüm değerlendirmeler neticesinde Vatikan da bulunan İħtilācnāme başlıklı seğirname nüshasının; on yedinci yüzyılda veya hemen sonrasında halkın kullandığı Osmanlı Türkçesiyle, halka yönelik olarak yazıldığı ve avam tabakasından, imlayı iyi bilmeyen bir kişi tarafından kaleme alındığı anlaşılmaktadır. Kısaltmalar ve İşaretler Ø : İşaretsiz morfem Ar. : Arapça b.s. : Berlisizlik sıfatı b.z. : Belirsiz zamir d.z. : Dönüşlülük zamiri e. : Edat Far. : Farsça is. : İsim m.z. : Miktar zarfı s. : Sıfat s.s. : Soru sıfatı 59
46 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK T. : Türkçe t.z.: y.f. z.z. : Tarz zarfı : Yardımcı fiil : Zaman zarfı KAYNAKÇA Çulha, T. (2009). Karayca bir inceleme: sekirme yoraları. Dil Araştırmaları Dergisi, Bahar 4, 37-55. Daşdemir, Ö. (2016). İngiltere kütüphanelerinde kayıtlı dört seğirname üzerine. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 5 (11), 19-46. Develi, H. (1993). Evliya çelebi Seyehatnamesine göre 17. yüzyıl osmanlı türkçesinde ses benzeşmeleri ve uyumlar. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul. Duman, M. (1993). Evliya Çelebi Seyehatnamesine göre 17. yüzyılda ses değişmeleri. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul. Durmuş, İ. (2012). Vav. Türkiye diyanet vakfı islam ansiklopedisi 42 (574-576). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi. (2013). Yâ. Türkiye diyanet vakfı islam ansiklopedisi 43 (169-170). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi. Eroğlu, S. (2017). Seğir-nāme A Copy in Riccardiana Library, Florence. Uludağ Üniversitesi fen-edebiyat fakültesi sosyal bilimler dergisi, 18 (33), 671-695. Ersoylu, H. (1985). Seğir-name. Türk dili araştırmaları yıllığı belleten, 1989, 27 48.. (1992). Seğir-name II. Türk dili araştırmaları yıllığı belleten, 1995, 99-145. Karaatlı, R. (1999). Türkçe bir seğir-nâme üzerine. Türk dili araştırmaları yıllığı belleten, I-II (42), 89-126. Kerslake, C. (1998). Ottoman Turkish. İçinde L. Johanson ve É. Á. Csató (Ed.), The Turkic languages (ss. 179-202). Londra, New York: Routledge. Kete, A. (2008). Segürnāme (incelme-metin-dizin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya. Kılıç, M. (2018). Seğir-nâmeler ve latif in seğir-nâmesi. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü dergisi, 4 (2), 97-104. Kurgun, L. (2018). Bir iḫtilācnāme hakkında. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 6 (14), 60-75. Mansuroğlu, M. (1988). Eski Osmanlıca. (M. Akalın Çev.). İçinde Akalın M. (Ed.), Tarihî Türk şiveleri (247-276). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. Mert, A. (2016). Bir seğir-name nüshası. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 4 (7), 220-232. 60
47 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE Özçelik,. (1996). Bir ihtilac-name üzerine. Millî folklor Türk dünyası folklor dergisi, 31-32 Güz, 98-111. Özer, A. (1969). Türkçe iki segir-nâme kitabı üzerine. Türk kültürü, VII (77), 48-52. Özergin, M. K. (1967). Eski bir seyirme-nâme. Türk folklor araştırmaları, 10 (211), 4331. Polat, K. (2018). Yeni bir ihtilâc-nâme metni üzerine değerlendirmeler. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 6 (14), 127-144. Sertkaya, A. (2011). Bilinmeyen bir seğir-nâme yazması. Dil bilimi, Dil Bilgisi ve Dil eğitimi, 38. Icanas. 10-15 09 2007 içinde (s. 1533-1560). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları. Süer, F. R. (2011). Bir seğirname örneği. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature And History of Turkish Or Turkic, 6 (4), 287-304. Sümbüllü, Y. Z. (2007). Seğir-nâme ve segirmek manaları üzerine bir inceleme. Atatürk Üniversitesi Türkiyat araştırmaları enstitüsü dergisi, (32). 53-69.. (2010). Seğirname. Erzurum: Fenomen Yayıncılık.. (2016). Yeni bir ihtilâcnâme nüshası üzerine değerlendirme. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3 (6), 174-196. Sümbüllü, Y. Z. ve Gözitok, M. A. (2014). Gaybî bir ilim şubesi olarak ihtilâçnâmeler ve Mevlana Sevadi nin munzum ihtilâçnâmesi. Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 6, 105-131. Tatçı, M. (1993). Türk edebiyatındaki seğir-nâme ve çin-nâme türlerinden birer örnek. Türk dünyası araştırmaları, (87), 237-242. Tekin, T. (1997). Tarih boyunca türkçenin yazımı. Ankara: Simurg Yayıncılık. Timurtaş, F. K. (1996). Osmanlı Türkçesine giriş eski yazı-gramer-aruz-metinler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. Top, Y. (2016). Süleymâniye Kütüphanesi nde yer alan bir seğirnâme örneği. Bildiriler Kitabı 1. Cilt, Bartın Üniversitesi Uluslararası Edebiyat ve Toplum Sempozyumu 28 30 Nisan 2016, içinde (697-713). Bartın: Bartın Üniversitesi Yayınları. Turan, F. (1998). Halk Osmanlıcası I: melhameler ve bir 17. yüzyıl melhamesi. Bir türk dünyası incelemeleri dergisi; Prof. Dr. Kemal Eraslan armağanı, 9-10, 681-705. Yalap, H. (2017). Yeni bir ihtilâcnâme / seğirnâme nüshası. Journal of History Culture and Art Research, 6 (3), 682-695. Yastı, M. (2015). Yeni Bir Seğir-Nâme Yazması Üzerine. Türkiyat mecmuası, 25 Bahar, 275-314. Zajaczkowski, W. (1967). Zwei Türkische zuckungsbücher (segir-nâme). Folia orientalia, VIII, 88-109. 61
48 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK Vatikan Kütüphanesindeki Borg. Turco 79 Arşiv Numaralı Yazmanın Bazı Sayfaları: 1b 62
49 Vatikan Kütüphanesindeki Türkçe İhtilaçname Nüshası (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin) DİYALEKTOLOG KIŞ WİNTER 2018 -SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE 6a 63
50 KIŞ WINTER 2018-SAYI NUMBER 19-SAYFA PAGE SERKAN ÇAKMAK 13b 64
=========================================
Journal of History Culture and Art Research (ISSN: ) Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi Vol. 6, No. 3, June 2017 Revue des Recherches en Histoire Culture et Art Copyright Karabuk University مجلة البحوث التاريخية والثقافية والفنية DOI: /taksad.v6i3.938 Citation: Yalap, H. (2017). Yeni Bir İhtilâcnâme - Seğirnâme Nüshası. Journal of History Culture and Art Research, 6(3), doi: Yeni Bir İhtilâcnâme / Seğirnâme Nüshası A New ihtilâcnâme / Seğirnâme Manuscript Hakan Yalap 1 Abstract For mankind, the feeling of knowing beyond the moment has always been a matter of curiosity. For this reason, it can be seen that fortune and kinds of fortune are constant and influential in all cultures. Therefore, in literature, literary forms are found around the concept of "fortune". The fortune book Irk Bitig written in Gokturk letters is the earliest known document of this type. Twitching is an uncontrollable movement which may occur somewhat part of the body, that is the muscles beneath the skin move slightly with the skin. The works taken on the basis of the interpretations made on the basis of twitching any of the organs of the human body are called seğirnâme or ihtilâcnâme. Seğirnâme s, which were dated to ancient times in Turkish culture and Turkish literature, have an important place for the history of literature and language. There have been many studies on these types of manuscripts in Turkey and in the world's libraries. When the studies are examined, it has been seen that the texts of seğirrnâme texts are mostly prose texts, but there are also verse texts. In this work, which is based on a selfcontained manuscript in the Library of the University of Leipzig, the work on public works was evaluated and the text was transcribed into the transcription alphabet and the language and spelling characteristics were examined. The text in which 138 twitches are involved can be considered voluminous. As a result of the new academic studies from seğirnâme manuscripts to be carried out after that, a more detailed informations about the type of seğirnâme s, the contents of the languages and language features will be reached. Keywords: Classical Turkish Literature, Fortune, Twitching, Seğirnâme, İhtilâcnâme. 1 Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi A. B. D. com 682
2 Öz İnsanoğlu için bulunduğu anın ötesini bilme ve ötesinde yaşama hissi her dönem etkili olmuştur. Bu sebeple tüm kültürlerde fal ve fal türlerine ilginin sürekli ve etkili olduğu görülebilir. Dolayısıyla edebiyatta fal kavramı etrafında şekillenmiş edebî türlere rastlanmaktadır. Göktürk harfleri ile yazılmış olan Irk Bitig adlı fal kitabı bu türün şimdilik bilinen en eski belgesidir. Seğirmek, vücudun bir yerinde deri ile birlikte derinin hemen altındaki kasların hafifçe oynamasıdır. İnsan bedeninin herhangi bir organının seğirmesine dayanılarak yapılan yorumlar neticesinde kaleme alınan eserlere seğirnâme veya ihtilâcnâme adı verilir.
Türk kültüründe ve Türk edebiyatında çok eski dönemlere tarihlenen seğirnâmeler edebiyat ve dil tarihi için önemli bir yere sahiptir. Türkiye ve dünya kütüphanelerinde pek çok yazma nüshası olan bu türler hakkında çalışmalar yapılmıştır. Yapılan çalışmalar incelendiğinde seğirnâme metinlerinin çoğunlukla mensur metinler olduğu, ancak manzum seğirnâmelerin de bulunduğu görülmüştür. Leibzig Üniversitesi Kütüphanesindeki müstakil bir yazma nüshaya dayanan bu çalışmada umumi olarak seğirnâmeler üzerine yapılan yayınlar değerlendirilerek metin transkribe edilmiş, dil ve imlâ özellikleri incelenmeye çalışılmıştır. 138 seğirmenin yer aldığı metin, bu hâliyle hacimli sayılabilir. Yeni seğirnâme nüshaları üzerinden bundan sonra yapılacak akademik çalışmalar neticesinde seğirnâme türü, seğirnâmelerin içeriği ve dil özellikleri hakkında daha etraflı bilgilere ulaşılacaktır. Anahtar Kelimeler: Klâsik Türk Edebiyatı, Fal, Seğirme, Seğirnâme, İhtilâcnâme. Giriş: Edebî metinlerin her nev i içinden çıktığı cemiyetin temel taşlarını oluşturmakta ve sonu gelmez bir bulmaca olan millî şifreler bu metinler vasıtasıyla çözülebilmektedir. Böylelikle toplumun en ince damarlarına nüfuz edilebilmektedir. İnsanoğlu için bulunduğu anın bir adım ötesinde yaşamak önemli bir ruh hâli olarak tüm zamanlarda ve tüm kültürlerde dikkat çekicidir. Bu bir adım öte durumu doğal olarak geleceği merak hissinin bir sonucudur. İşte bu gelecekten haberdar olma hâli fal kavramı etrafında şekillenmiş ve doğal olarak edebiyatta da yer bulmuştur. Türkler için nitekim IX. yüzyıldan kalan ve Göktürk harfleri ile yazılmış olan Irk Bitig adlı fal kitabı bu ilginin yazılı bir belgesi durumundadır (Ersoylu, 1985:27). Ersoylu (1985), insanın geleceğine ait yorumların en önemlilerinden birinin kişinin kendi bedeni ile ilgili olanı olduğunu belirtir. Bir kimsenin vücudundaki herhangi bir uzuv seğirdiği zaman bu durumun kişinin gelecekteki durumuna, işine vb. hususlarına ait tahminler yapılmaktadır. İşte insan bedeninin herhangi bir organının seğirmesine dayanılarak yapılan 683
3 yorum işine ilm-i ihtilâc adı verilmektedir. Bir fal çeşidi olan vücut organlarının kımıldaması üzerine yapılan yorumlar neticesinde manzum veya mensur pek çok eser kaleme alınmıştır ki bunlar edebiyat tarihimizde seğirnâme veya ihtilâcnâme adıyla anılır. Seğirmek kelimesi, Türkçe Sözlük te Hafif kımıldamak, genellikle vücudun bir yerinde deri ile birlikte derinin hemen altındaki kaslar hafifçe oynamak (2005: 1722) şeklinde tanımlanmış olup Derleme Sözlüğü nde Seğrimek, (sergimek, serimek, seyirmek, seyrimek) seğirmek (1993:3566) seyremek: az kıpırdamak (1993:3599) olarak yer almaktadır. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat ta ihtilâcnâmeler, yüzün ve gözün seyirmesi hakkında yazılan bir çeşit mensur falnâme, fal kitabı (Devellioğlu, 1999:419) olarak tanımlanmaktadır. Falnâmeler olarak adlandırabileceğimiz türler özelde yıldıznâme, kıyafetnâme, ihtilâcnâme, tefe ülnâme gibi adlarla isimlendirilmektedir. Ersoylu, ihtilacnâme ilminin Zülkarneyn veya Danyal a nispet edilmesinin öteden beri sürdürülegelen bir inanç olmasına rağmen herhangi bir delile dayandırılmadığını söyler (Ersoylu,1985:27). Rivayete göre Danyal peygamberin bir kuyusu vardır. Hz. Adem hikmet sırlarını bu kuyuya saklamış ve o hikmeti oradan Hz. Danyal çıkarmıştır (Pala, 1998:99). Ancak öyle veya böyle İslamî gelenek bakımından bir nevi fal olan ihtilâcnâmelere veya diğer fal türlerine sıcak bakılmadığı bilinmektedir. Dolayısıyla bu duruma dinî bir dayanak noktası teşkil edilmesi gerekmektedir. Nitekim falnâmelerin ilkinin Hz. Ali ye nispet edildiğine dair elimizde kaynak olmamakla beraber ehl-i beytten Cafer-i Sadık a nispet edilen falnâmeler çoktur. Cafer-i Sadık tan sonra en mühim falnâme Tefe ülnâme-i Muhiddin Arabî adıyla Muhiddin Arabî ye aittir (Kara, 1979:155). Kur an-ı Kerim de her ne kadar fal oklarıyla hareket etmek 2 yasaklanmış olsa da fala çok kıymet verdiği rivayet edilen Fatih, Cafer-i Sadık ın falnâmesini düzenlettiği gibi Hamidiye de Câm-ı Suhangûy adlı Farsça bir falnâme (Kara,1979:155) hazırlatmıştır. Bu hâliyle hem İslamiyetten önce hem de sonra ihtilacnâmeler rağbet görmüştür diyebiliriz. Vücut organlarının seğirmesi özellikle halk inanışında büyük yer tutmaktadır. Bunun tipik örneğini Dede Korkut Kitabı nda görmek mümkündür. Dirse Han Oğlu Boğaç Han Boyunu Beyan Eder başlıklı destanda geçen Çıksun benüm gözüm, a Dirse Han, yaman segrür (Kaçalin, 2017:42) cümleleri önemli bir kaynaktır. Seğirnâmeler Hakkinda Umumî Değerlendirme: 2 Ey iman edenler! (Aklı örten) içki (ve benzeri şeyler), kumar, dikili taşlar ve fal okları ancak, şeytan işi birer pisliktir. Onlardan kaçının ki kurtuluşa eresiniz. Maide/
4 İhtilacnâmeler üzerinde günümüze değin pek çok çalışma yapıldığı bilinmektedir. Makalemizde bu çalışmaların belli başlılarını zikretmenin faydalı olacağı kanaatindeyiz. Bilinen en eski seğirnâme nüshası Uygur harfleriyle yazılı olup Berlin Brendenburg Kütüphanesinde bulunmaktadır. Uygur harfli bu metin hakkında hem Reşit Rahmeti Arat hem de Peter Zieme çalışma yapmışlardır (Sertkaya, 2011:1534). Seğirnâmeler hakkında ilk çalışma 1967 yılında Bosna-Hersek Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi ndeki bir yazma üzerine Zajaczkowski nin yaptığı çalışmadır da Gagavuzların Tarihi, Dil ve Etnografyası adlı teziyle doktorasını veren Polonyalı Türkolog, Włodzimierz Zajączkowski, Polonya Türkolojisinde önemli bir yere sahiptir (Ersoylu, 1985:28). Kemal Özergin, 1967 yılında Türk Folklor Araştırmaları Dergisi nde iki farklı seğirnâme metni yayınlamıştır (Ersoylu, 1985:28), (Özergin, 1967). Arif Özer, 1969 yılında Türkçe İki Segirname Kitabı Üzerine adlı makalesinde Zajaczkowski nin yayınlamış olduğu iki seğirnâmeden birincisini tam metin ikincisini de bazı örneklerle yayınlamıştır (Özer, 1969). Halil Ersoylu, 1985 yılında Seğirnâme başlıklı makalesinde Mevlana Müzesi yazmaları arasında bulunan bir yazmayı incelemiştir. Yazar, makalesinde metin için bir sözlük hazırlamış ve uzuvlar dizinine yer vermiştir (Ersoylu, 1985). Ersoylu, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten de yayınladığı Seğirname II başlıklı diğer makalesinde Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde bulunan bir yazmadaki seğirnameyi değerlendirmiştir (Ersoylu, 1992). Saadettin Özçelik, (1996) Millî Folklor Dergisi ndeki Bir İhtilac-name Üzerine adlı makalesinde Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi nde kayıtlı bir mecmuanın içinde yer alan ihtilâcnâmeyi incelemiştir. Yazar, makalesinde incelenen metin için bir sözlük hazırlamış ve uzuvlar dizinine yer vermiştir. Fatih Ramazan Süer, 2011 yılında Sivas Ziyabey Yazma Eserler Kütüphanesinde bulunan bir mecmuadaki seğirname metni üzerinde çalışmıştır (Süer, 2011). Ayşe Gül Sertkaya (2011), Bilinmeyen bir Seğir-nâme Yazması başlıklı bildirisinde Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü 24 numarada kayıtlı mecmuada bulunan seğirnâmeyi incelemiş ve seğirme dizini ile uzuv dizini oluşturmuştur. Yazar çalışmasında, yayımlanan seğirnâmeleri iki grupta değerlendirmiştir. Birinci gruptaki seğirnâmelerde sadece bir seğirme zikredilerek tabir edilmiş, ikinci grup seğirnâmeler ise karşılaştırmalı metin şeklinde düzenlenmiştir (Sertkaya, 2011:1533). 685
5 Abdullah Mert (2016), Fransa Bibliotheque National (FBN) 242 numarada kayıtlı bir mecmuanın 66. varağında bulunan seğirnameyi incelemiştir. Yazar, metinde geçen bazı kelimelerin anlam karşılıklarını ve tarihî gelişimini vererek uzuv dizini ve seğirmeler dizini oluşturmuştur. Seğirnâmeler hakkında kapsamlı çalışmalar Yusuf Ziya Sümbüllü ye aittir. Sümbüllü, Seğirnâme adlı kitabında yazılı ve sözlü gelenekteki seğirme ilmini incelemiş, yurt içi ve yurt dışından toplam 58 yazmanın tespit edildiğini ifade etmiştir (Sümbüllü, 2014). Yazarın söz konusu kitaptan başka makaleleri de mevcuttur. Yazar, Yeni Bir İhtilâcnâme Nüshası Üzerine Değerlendirme (2016) başlıklı makalesinde Fransa Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları Bölümü nde Turc 21 numara ile kayıtlı yazmanın yaprakları arasında yer alan ihtilâcnâme metni üzerinden değerlendirmelerde bulunmuştur. Sümbüllü nün Mehmet Akif Gözütok la hazırladıkları Gaybî Bir İlim Şubesi Olarak İhtilâç-nâmeler ve Mevlânâ Sevâdî nin Manzum İhtilâç-Nâmesi (2013) başlıklı makalede manzum bir seğirnâme incelenmiştir. İncelemeye konu olan seğirnâme metni İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Şevket Rado Yazmaları, ŞR 525 numarada kayıtlı bir mecmuanın 260a-263b varakları arasında olan nüsha ile Bibliothèque nationale de France Kütüphanesi, Turc 21 de kayıtlı bir mecmuanın 23b-34a varakları arasında bulunan nüsha temelinde kurulmuştur (Sümbüllü, 2013:114). Yusuf Ziya Sümbüllü, Seğir-Nâme ve Segirmek Manaları Üzerine Bir İnceleme adlı makalesinde (2007) Erzurum Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege Kitaplığında bulunan mensur bir metinden hareketle seğirmek kelimesini inceleyerek seğirnâmeler hakkında bilgi vermiştir. Bu makalede yazar metnin sonuna bir de sözlük hazırlamıştır. Özkan Daşdemir, İngiltere Kütüphanelerinde Kayıtlı Dört Seğirname Üzerine (2016) adlı makalesinde Britanya Kütüphanesinde Arundel Or. 8 arşiv numarasıyla kayıtlı bir mecmuadaki seğirnâme örneğini; yine Britanya Kütüphanesindeki Harl arşiv numarasıyla kayıtlı bir mecmuanın içindeki seğirnâmeyi; Britanya Kütüphanesinde Sloane 1081 arşiv numarasıyla kayıtlı 60 yapraktan oluşan bir mecmuadaki seğirnâmeyi ve Oxford Bodleian Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Bölümünde MS Turk. e. 112 arşiv numarasıyla kayıtlı seğirnâmeyi incelemiştir (Daşdemir, 2016). Tülay Çulha, Karayca Bir İnceleme: Sekirme Yoraları (2009) makalesinde Raddloff tarafından 1888 yılında yayınlanan Proben derlemelerinin VII. cildinde bulunan Sekirme Yoraları adlı metin üzerinde şekil bilgisi incelemesi yaparak gramatikal indeks hazırlamıştır (Çulha, 2009). Mehmet Yastı, Yeni Bir Seğir-nâme Yazması Üzerine (2015) başlıklı makalesinde Fransa Bibliotheque National (FBN) 178 numarada kayıtlı mecmuanın sayfaları arasında bulunan mensur seğirnâmeyi incelemiştir. Yazar, çalışmasında Ersoylu, Karaatlı ve Süer in 686
6 çalışmalarını karşılaştırmalı olarak vererek seğirmelere getirilen yorumları kıyaslamıştır (Yastı, 2015). Şimdiye kadar seğirnâmeler/ ihtilacnâmeler hakkında yapılan ve ulaşabildiğimiz bu kaynaklar, kendi içerisinde edebî bir değer taşıdığı gibi özellikle imlâ hususiyetleri bakımından Türkçenin tarihî gelişimine ışık tutacak mahiyettedir. Seğirnâme Metni Ve Özellikleri: Çalışmamızın temelini oluşturan seğirnâme nüshası Leibzig Üniversitesi Kütüphanesi B. or numarada kayıtlı bulunan mensur bir metindir. Müstensihi Aómed bin Muóammed el- Fünūný olan metin tâlik yazı hattıyla istinsah edilmiştir. Metnin imlâ özellikleri bakımından hatasız olduğu söylenebilir. 3 sayfa hâlinde olan metnin birinci sayfası 23, ikinci sayfası 25 ve üçüncü sayfası 12 satırdan müteşekkildir. Yazma, bağımsız tek metin olarak kaleme alınmış olup kağıt boyu 21. 1x14. 7 cm, metin alanı 19. 8x14 cm dir. Metinde toplam 138 seğirme yer almakta olup bu sayı hacimli sayılabilecek mahiyettedir. Metinde öncelikle sağ taraftaki uzuvlar ve seğirmeleri verilmiş, daha sonra sol taraftaki uzuvların seğirmeleri aktarılmıştır. Seğirnâme nüshasının kelime kadrosu incelendiğinde şöyle bir görüntüyle karşılaşırız: Metnin imlâsındaki birkaç istisna dışında birlik dikkat çekicidir. Kelime tabanlarında imlâ farklılığı yoktur. Müstensih/ müellif imlâya hâkimdir denilebilir. Fakat metinde şâd kelimesi bazı ذ Timurtaş, yerlerde şāê imlâsıyla yazılmıştır: şād ola, şāê ola, şāêılıò bula vb. Bu konuda harfi ise, 15. yüzyıla kadar, dan د önce uzun veya kısa sesli bulunduğu zaman د yerine kullanılmıştır (Timurtaş, 1997:81) yorumunu yapmaktadır. İyilik kelimesinin yazımında da ikilik vardır. Kelime bir yerde eyilik, başka bir yerde eylük imlâsıyla yazılmıştır. Benzer şekilde baldır kelimesinin yazımında da ikilik vardır. Kelime bir yerde baldır başka bir yerde baldur imlâsıyla kaleme alınmıştır. Benzer şekilde dudak kelimesi, metinde duţaġı imlâsıyla yazılmışken hemen sonraki cümlede ţuţaġınuñ imlâsıyla yazılmıştır. Metinde uzuv isimlerinde Türkçe kelimeler kullanılmış, fakat metnin müellifi/ müstensihinin eğitim seviyesine göre Arapça ve Farsça kelimeler de tercih edilmiştir: nýkbaõt, rūy, fütūó, feraó, küşāde, zemm vb. İncelediğimiz nüshada bugün Türkiye Türkçesinde kullanımdan düşmüş olan baylıò/ zenginlik, söz keleci/ dedikodu, keleci/ söz, laf, öz/ kendisi (Dilçin, 1983) kelimeleri de kullanılmıştır. Metinde seğirmesi verilen uzuvlar şunlardır: başınuñ šaġyanı, depesi, depenüñ šaġ yanı, alnı, ţuluñı, òaşı, gözinüñ üst òapaġı, šaġ gözinüñ, alt òapaġı, šaġ gözinüñ òuyruġı, šaġ gözinüñ ucı, ögni, burnı, burnınuñ šaġ yanı, burnunuñ alt yanı, šaġ rūyı, šaġ òulaġı, šaġ òulaġınuñ altı, šaġ òulaġınuñ ucı, boynuñ šaġ yanı, eñsesi, eñsesinüñ çuòurı, šaġ yanaġı,yanaġı altı segirse, 687
7 duţaġı, šaġ ţuţaġınuñ bucaġı, aġzı, çeñesi, yuòaru çeñesi, aşaġı çeñesi, bıyıġı, dili, šaġ yanı, dilinüñ altı, dilüñ altı, ucı, boġazuñ šaġ yanı, boġazı, šaġ omuzı, šaġ omuzı, šaġ bazusı, šaġ elüñ dirsegi, òolı, šaġ elüñ bilegisi, šaġ elüñ başı parmaġı, şahādet parmaġı, orta parmaġı, ţaóāret parmaġı, küçük parmaġı, šaġ baġrı, aròanuñ šaġ yanı, aròanuñ arası, šaġ uykuları, šaġ boġazı, emceginüñ çuòurı, burnı, òarnı, òarnınuñ šaġ yanı, göbegi, göbeginüñ šaġ yanı, beli, òasuġı, uyluġı, uyluġunuñ üsti, uyluġunuñ altı, göti, götinüñ šaġ yanı, götinüñ ortası, šaġ óayāsı, fercinüñ ucı, butı, dizi, dizinüñ šaġ yanı, baldırı, baldırınuñ üsti, baldırınuñ altı, incügi, šaġ incügüñ üsti, incügüñ altı šaġ ţobuġı, šaġ ayaġuñ incügi segirse, šaġ ayaġuñ ortası, šaġ ayaġuñ ţaraġı, šaġ ayaġuñ altı segirse, šaġ ayaġuñ ulu parmaġı, šaġ ayaġuñ ikinci parmaġı, üçünci parmaġı, dördünci parmaġı, šaġ ayaġuñ küçük parmaġı, ayaġuñ parmaġları arası, başınuñ šol yanı, alnınuñ šol yanı, šol ţuluñı, šol òaşı, alnınuñ šol yanı, šol òaşınuñ òuyruġı, šol òaşı segirse, šol gözi, šol gözüñ yuòaruki òapaġı, šol gözüñ yuòarusı òapaġı, šol gözüñ òuyruġı, šol gözüñ burnından yañası, šol gözüñ ucı, yañaġı segirse, boġazınuñ šol yanı, ikisinüñ šol yanı, šol òulaġı, šol omuzı, šol bazusı, šol dirsegi, šol elüñ ayası, šol elinüñ aròası, šol elüñ baş parmaġı, elüñ şehādet parmaġı, šol elüñ orta parmaġı, šol elüñ dördünci parmaġı, šol elüñ šerçe parmaġı, incügi segirse, šol uykuları, šol baġrı, òarnınuñ šol yanı, fercinüñ šol yanı, götinüñ šol yanı, šol budı, šol dizi, šol baldurı, šol ayaġuñ incügi, šol ayaġuñ ţopuġı, šol ayaġuñ ţaraġı, šol ayaġuñ altı, šol ayaġuñ baş parmaġı, šol ayaġuñ ikinci parmaġı, šol ayaġuñ üçünci parmaġı, šol ayaġuñ dördünci parmaġı, šerçe parmaġı, šol ayaġuñ parmaòlar arası. Metin: [1] (1) Bismillāhi r-raõmāni r-raõým. Eger başınuñ šaġ yanı segirse raġbet ü fıršat bula ululuò bula. Eger depesi segirse ululuò bula şād ola. (2) Eger bir kezden başı segirse Ťizzet ü fıršat bula. Eger depenüñ šaġ yanı segirse şād ola sevine. Eger alnı segirse azıcıò melūl ola šoñra (3) şād ola. Eger alnınuñ šaġ yanı segirse sevine şād ola. Eger alnınuñ arası segirse šavāş ide. Eger ţuluñı segirse göñli (4) dilegine irişe. Eger òaşı segirse òavmiyle görişe. Eger gözinüñ üst òapaġı segirse borcı ödene. Eger šaġ gözinüñ alt (5) òapaġı segirse şāêılıò bula sevine. Eger šaġ gözinüñ òuyruġı segirse ādem seve şāê ola sevine. Eger šaġ gözinüñ ucı (6) segirse şāàıluò bula sevine. Eger ögni segirse nýkbaõt ola sevine. Eger burnı segirse eline bir nesne gire. Eger burnınuñ šaġ yanı (7) segirse şāêılıò bula sevine. Eger burnunuñ alt yanı segirse óaber işide sevine. Eger šaġ rūyı segirse òatı sevine şād ola. Eger šaġ (8) òulaġı segirse óōş óaber işide māl niťmet eline gire. Eger šaġ òulaġınuñ altı segirse fütūó eline gire. Eger šaġ òulaġınuñ ucı segirse (9) šavāş eyleye. Eger boynuñ šaġ yanı segirse mālı arta bereketi ziyāde ola. Eger eñsesi segirse šavāş eyleye. Eñsesinüñ çuòurı segirse yalan (10) söyleye. Eger šaġ yanaġı segirse şāê ola sevine. Eger yanaġı altı segirse azıcıò ġuššalu ola. Duţaġı segirse yavuz 688
8 keleci eyleye. Šaġ (11) ţuţaġınuñ bucaġı segirse o niťmet-i ţūl ola. Eger aġzı segirse māl u niťmet çoò ola. Eger çeñesi segirse söz gele óaber eyleye. Eger (12) yuòaru çeñesi segirse ġuššalana. Eger aşaġı çeñesi segirse ġāyib gele. Eger bıyıġı segirse ġayġulı ola. Eger dili segirse ululuò bula (13) sevine. Eger šaġ yanı segirse şād ola sevine. Eger dilinüñ altı segirse azıcıò ġuššalu ola. Eger dilüñ altı segirse göñli açıla. Ucı (14) segirse ululuò bula sevine. Eger boġazuñ šaġ yanı segirse òayġudan òurtula. Eger boġazı segirse şāêılıò bula sevine. Eger šaġ omuzı (15) segirse baylıò u óurmet bula. Eger šaġ omuzı segirse göñli feraó bula açıla. Eger šaġ bazusı segirse ol kimesne sevine. Eger šaġ (16) elüñ dirsegi segirse şāê ola. Eger òolı segirse bayluò bula sevine. Eger šaġ elüñ bilegisi segirse nesne eline gire sevine. (17) Eger šaġ elüñ başı parmaġı segirse ġuššadan emýn ola. Eger şahādet parmaġı segirse yavuz iş ide tevbe eyleye. Eger orta parmaġı (18) segirse tevbesi òabūl ola. Eger ţaóāret parmaġı segirse sefer eyleye. Eger küçük parmaġı segirse şāêılıò bula. Eger šaġ baġrın segirse göñli (19) küşāde ola. Eger aròanuñ šaġ yanı segirse göñli şāê ola ve özi feraó ola. Eger aròanuñ arası segirse Ťazizliò (20) bula. Eger šaġ uykuları segirse õayrlulardan ola. Eger šaġ boġazı segirse şāêılıò bula. Eger emceginüñ çuòurı segirse ya vaòitlenmiş (21) nesnesin bula. Eger burnı segirse azıcıò ġuššalu ola. Eger òarnı segirse sevine feraó bula. Eger òarnınuñ šaġ yanı segirse raóat ola. (22) Eger göbegi segirse dōstunı göre sevine. Eger göbeginüñ šaġ yanı segirse şāêılıò bula. Eger beli segirse vādi üzerine irişe. (23) Eger òasuġı segirse şāê ola. Eger uyluġı segirse ol kişiye ululardan eyilük irişe. Eger uyluġunuñ üsti segirse [2] (1) vaòti õōş ola. Eger uyluġunuñ altı segirse yavuzluòdan emýn ola. Eger göti segirse rūêý irişe şād ola. Eger (2) götinüñ šaġ yanı segirse göñli küşāde ola. Eger götinüñ ortası segirse vaţan degişdüre. Eger šaġ óayāsı segirse (3) Ťizzet bula. Eger fercinüñ ucı segirse evlene. Eger butı segirse òalbi küşāde ola. Eger dizi segirse şāêılıò bula sevine. Eger dizinüñ (4) šaġ yanı segirse feraó eline gire. Baldırı segirse ġāyib kişi gele. Eger baldırınuñ üsti segirse şāêılıò bula. Eger baldırınuñ (5) altı segirse azıcıò òayġu ola. Eger incügi segirse yalan söz söyleye. Eger šaġ incügüñ üsti segirse yalan söz işide. Eger (6) incügüñ altı segirse göñli açıla. Eger šaġ ţobuġı segirse rāóat ola. Eger šaġ ayaġuñ incügi segirse şāêılıò bula. Eger šaġ (7) ayaġuñ ortası segirse şūr eyleye. Eger šaġ ayaġuñ ţaraġı segirse azıcıò òayġulu ola. Eger šaġ ayaġuñ altı segirse sefere gide. (8) Eger šaġ ayaġuñ ulu parmaġı segirse òayġulu ola. Eger šaġ ayaġuñ ikinci parmaġı segirse melūl ola. Eger üçünci parmaġı segirse ululuò bula. (9) Dördünci parmaġı segirse ġāyibden araması gele. Eger šaġ ayaġuñ küçük parmaġı segirse murādı óāšıl ola. Eger ayaġuñ parmaġları arası (10) segirse oġlı ţoġa. Eger iëlāc-ı itrāò rāst. LāyaŤlemu l-ġaybe illā hū. Ve māhüve fý l-berri ve l-baóri ve mātesòuţu minvaraòatin illā yaťlemuhā (11) ve lāóabbetin fýëulumāti l-aràı ve lāraţbin ve lāyābisin illā fýkitābin mübýn. LāyaŤlemu l-ġaybe Ťallame lġuyūb 3 haêā bābu óallācnāme ıţrāòun ve óubsi. 3 Gaybı O ndan başkası bilmez. Karada ve denizde olanı da bilir. Hiçbir yaprak düşmez ki onu bilmesin. Yerin 689
9 Bismillāhi r-raõmāni r-raõým (12) Eger başınuñ šol yanı segirse ol kişi āyet-i ululuò bula. Eger alnınuñ šol yanı segirse (13) ol kişi Ťazýz ola. Eger šol ţuluñı segirse ol kişi óōş õaber işide. Eger šol òaşı segirse šavāş ola. Eger alnınuñ (14) šol yanı segirse şāê ola. Eger šol òaşınuñ òuyruġı segirse melūl ola. Eger šol òaşı segirse õayr õaber işide. Eger šol (15) gözi segirse ġāyibden kimesne gele õayırla. Eger šol gözüñ yuòaruki òapaġı segirse şāêılıò bula. Eger šol gözüñ yuòarusı (16) òapaġı segirse òayġulu ola. Eger šol gözüñ òuyruġı segirse şāêılıò bula sevine. Eger šol gözüñ burnından yañası segirse (17) zemmüñ işitmek ola. Eger šol gözüñ ucı segirse dilegine yitişe. Eger yañaġı segirse Ťākıbeti õayr ola sevine. Eger boġazınuñ šol (18) yanı segirse ol kişi yalan söyleye. İkisinüñ šol yanı segirse òalbi feraó bula. Eger šol òulaġı segirse şāêılıò bula. (19) Eger šol omuzı segirse òavmüñ ve õıšmuñ bula şāêılıġla. Eger šol bazusı segirse feraó bula. Eger šol dirsegi (20) segirse òayġulu ola. Eger šol elüñ ayası segirse óelālden fütūó eline gire. Eger šol elinüñ aròası segirse azıcıò melūl (21) ola. Eger šol elüñ baş parmaġı segirse ġušša vāòıť ola. Eger elüñ şehādet parmaġı segirse šavāş eyleye. Eger šol (22) elüñ orta parmaġı segirse ol kişi óōş ola. Eger šol elüñ dördünci parmaġı segirse çoò sevine. Eger šol elüñ (23) šerçe parmaġı segirse şeksüz evine òonaò gele. Eger incügi segirse vaòti óōş ola. Eger šol uykuları segirse yavuz (24) belālardan emýn ola. Eger šol baġrı segirse ululuò bula sevine. Eger òarnınuñ šol yanı segirse murādı óāšıl ola. (25) Eger fercinüñ šol yanı segirse murādına irişe. Eger götinüñ šol yanı segirse ġāyibden nesne eline gire. [3] (1) Eger šol budı segirse sefer eyleye mübārek ola. Eger šol dizi segirse bir kimseyle söz keleci eyleye. Eger šol baldurı segirse ululuò (2) bula. Eger šol ayaġuñ incügi segirse düşman ola. Eger šol ayaġuñ ţopuġı segirse baõtluò yetişe adına.
Eger šol ayaġuñ (3) ţaraġı segirse göñli açıla. Eger šol ayaġuñ altı segirse ġuššalu ola. Eger šol ayaġuñ baş parmaġı segirse šavāş eyleye. Eger (4) šol ayaġuñ ikinci parmaġı segirse bir iş işleye kim andan ötüri eyilik göre. Eger šol ayaġuñ üçünci parmaġı segirse (5) ġuššalana.
Eger šol ayaġuñ dördünci parmaġı segirse eylükler göre. Eger šerçe parmaġı segirse çoò Ťibādet ide. Eger šol (6) ayaġuñ parmaòlar arası segirse ululuò bula sevine. İólāc-ı eţvāf-ı ceb. Lā yaťlemu l-ġaybe illā hüve ve yaťlemumāfý l-berri (7) ve l-baóri ve mātesòuţu minvaraòatin illā yaťlemuhā ve lāóabbetin fýëulumāti l-aràı ve lāraţbin ve lāyābisin illā fýkitābin mübýn 4. Tamam. (8) Temmetü l-kitāb biťavnillāhi l-meliki l-vehhāb 5 (9) Terzuòu menteşāÿ biġayrı óisābin 6 (10) Aómed bin Muóammed el-fünūný (11) Kātiben reis (12) Kitābu l-òalem karanlıklarında da hiçbir tane, hiçbir yaş, hiçbir kuru şey yoktur ki apaçık bir kitapta (Allah'ın bilgisi dahilinde, Levh-i Mahfuz'da) olmasın. En am/ 59 Gaybı O ndan başkası bilmez. 4 Gaybı O ndan başkası bilmez. Onları ancak O bilir. Karada ve denizde olanı da bilir. Hiçbir yaprak düşmez ki onu bilmesin. Yerin karanlıklarında da hiçbir tane, hiçbir yaş, hiçbir kuru şey yoktur ki apaçık bir kitapta (Allah'ın bilgisi dahilinde, Levh-i Mahfuz'da) olmasın. En am/ 59 Gaybı O ndan başkası bilmez. 5 Allah ın yardımıyla kitap tamamlanmıştır.
6 Dilediğine de hesapsız rızık verirsin. Âl-i İmrân/
Eger šol ayaġuñ (3) ţaraġı segirse göñli açıla. Eger šol ayaġuñ altı segirse ġuššalu ola. Eger šol ayaġuñ baş parmaġı segirse šavāş eyleye. Eger (4) šol ayaġuñ ikinci parmaġı segirse bir iş işleye kim andan ötüri eyilik göre. Eger šol ayaġuñ üçünci parmaġı segirse (5) ġuššalana.
Eger šol ayaġuñ dördünci parmaġı segirse eylükler göre. Eger šerçe parmaġı segirse çoò Ťibādet ide. Eger šol (6) ayaġuñ parmaòlar arası segirse ululuò bula sevine. İólāc-ı eţvāf-ı ceb. Lā yaťlemu l-ġaybe illā hüve ve yaťlemumāfý l-berri (7) ve l-baóri ve mātesòuţu minvaraòatin illā yaťlemuhā ve lāóabbetin fýëulumāti l-aràı ve lāraţbin ve lāyābisin illā fýkitābin mübýn 4. Tamam. (8) Temmetü l-kitāb biťavnillāhi l-meliki l-vehhāb 5 (9) Terzuòu menteşāÿ biġayrı óisābin 6 (10) Aómed bin Muóammed el-fünūný (11) Kātiben reis (12) Kitābu l-òalem karanlıklarında da hiçbir tane, hiçbir yaş, hiçbir kuru şey yoktur ki apaçık bir kitapta (Allah'ın bilgisi dahilinde, Levh-i Mahfuz'da) olmasın. En am/ 59 Gaybı O ndan başkası bilmez. 4 Gaybı O ndan başkası bilmez. Onları ancak O bilir. Karada ve denizde olanı da bilir. Hiçbir yaprak düşmez ki onu bilmesin. Yerin karanlıklarında da hiçbir tane, hiçbir yaş, hiçbir kuru şey yoktur ki apaçık bir kitapta (Allah'ın bilgisi dahilinde, Levh-i Mahfuz'da) olmasın. En am/ 59 Gaybı O ndan başkası bilmez. 5 Allah ın yardımıyla kitap tamamlanmıştır.
6 Dilediğine de hesapsız rızık verirsin. Âl-i İmrân/
10 Sonuç Edebî metinlerin en mühim vasfı içinden çıktığı cemiyetin aynası olmasıdır. Bu ayna her türlü düşünüş, yaşayış, idrak ve anlayışı yansıtır. Edebiyat araştırmacısı ise yapacağı her tür incelemeyle bu aynayı biraz daha cilalayan kişidir. İnsan bedeninin herhangi bir organının seğirmesine dayanılarak yapılan yorum işine ilm-i ihtilâc adı verilmektedir. Bir fal çeşidi olan vücut organlarının kımıldaması üzerine yapılan yorumlar neticesinde manzum veya mensur pek çok eser kaleme alınmıştır ki bunlar edebiyat tarihimizde seğirnâme veya ihtilâcnâme adıyla anılır. Bu çalışmanın konusunu teşkil eden seğirnâme nüshası Leibzig Üniversitesi Kütüphanesi B. or numarada kayıtlı bulunan mensur bir metindir. 138 seğirmenin yer aldığı metinde uzuv isimlerinde Türkçe kelimeler kullanılmış olmakla birlikte Arapça ve Farsça kelimelere de yer verilmiştir: nýkbaõt, rūy, fütūó, feraó, küşāde, zemm vb. İncelediğimiz metin, dil özelliklerine göre, yüzyıllara ait olabilir. Yapılan çalışmalar incelendiğinde seğirnâme metinlerinin çoğunlukla mensur metinler olduğu, ancak manzum seğirnâmelerin de bulunduğu görülmüştür. İster manzum ister mensur olsun seğirnâme metinleri müstakil olarak kaleme alındığı gibi herhangi bir mecmuanın içerisinde bir bölüm olarak da kaleme alınmıştır. Seğirnâme metinleri hem dil özellikleri hem de kültür tarihindeki yerleri bakımından önem arz etmektedir. Bundan sonraki süreçte yeni nüshaların tespitiyle Türk edebiyatında ilginç bir tür olan seğirnâmeler hakkında yeni çalışmalar yapılacaktır. Bu vesileyle, edebiyatın ve dilin tarihî serüvenini, kaynaklarını, kültürel arka planını, geçirdiği evreleri ilmî olarak tespit etmek ancak edebî eserlerin çözümüyle mümkün diyebiliriz. Dolayısıyla eski edebî metinlerin akademik anlamda aktarılması da son derece önemlidir. Kaynakça / References Çulha, Tülay (2009). Karayca Bir İnceleme: Sekirme Yoraları. Dil Araştırmaları Dergisi, Bahar, S. 4, S Daşdemir, Özkan (2016). İngiltere Kütüphanelerinde Kayıtlı Dört Seğirname Üzerine Dede Korkut Uluslararası Türk Dili Ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi C. 5, S. 11, S Devellioğlu, Ferit (2003). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi. Dilçin, Cem (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ersoylu, Halil (1985). Seğir-Name. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı (Belleten),Ankara, S Ersoylu, Halil (1992). Seğir-Name II. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı (Belleten), Ankara, S
11 Kaçalin, Mustafa S. (2017). Oğuzların Diliyle Dedem Korkudun Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Kara, İsmail (1979). Falnâme. Türk Dili Ve Edebiyatı Ansiklopedisi C. 3. İstanbul: Dergah Yayınları. Kartallıoğlu, Yavuz (2011). Klasik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses Düzeni (16, 17, Ve 18. Yüzyıllar). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Mert, Abdullah (2016). Bir Seğir-Name Nüshası. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat Ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. Yıl:4, S. 7,S Özçelik, Saadettin (1996). Bir İhtilac-Name Üzerine. Millî Folklor Türk Dünyası Folklor Dergisi, S Güz, S Özer, Arif (1969). Türkçe İki Segirname Kitabı Üzerine. Türk Kültürü, Yıl 7, S. 77. S Özergin, Muammer Kemal (1967). Eski Bir Seyirme-Nâme, Türk Folklor Araştırmaları, 10, S. 211, Şubat Pala, İskender (1998). Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları. Sertkaya, Ayşe Gül (2011). Bilinmeyen Bir Seğir-Nâme Yazması, 38. Icanas Ankara-Türkiye. Bildiriler: Dil Bilimi, Dil Bilgisi Ve Dil Eğitimi. Ankara, 2011, S Süer, Fatih Ramazan (2011). Bir Seğirname Örneği. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic, Volume 6/4 Fall 2011, P Sümbüllü, Yusuf Ziya (2007). Seğir-Nâme Ve Segirmek Manaları Üzerine Bir İnceleme. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 32, S Sümbüllü, Yusuf Ziya & Gözitok, Mehmet Akif (2013). Gaybî Bir İlim Şubesi Olarak İhtilâç- Nâmeler Ve Mevlânâsevâdî nin Manzum İhtilâç-Nâmesi. Dede Korkut Türk Dili Ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 3(6), Sümbüllü, Yusuf Ziya (2016). Yeni Bir İhtilâcnâme Nüshası Üzerine Değerlendirme. Türk Ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi. Yıl: 3, S. 6, S Timurtaş, Faruk Kadri (1997). Osmanlı Türkçesine Giriş. İstanbul: Alfa Yayıncılık. Türk Dil Kurumu (2005). Türkçe Sözlük, 10. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Türkiye Halk Ağzından, Derleme Sözlüğü (1993). C. 10, Ankara: Tdk Yayınları. Yasti, Mehmet (2015). Yeni Bir Seğir-Nâme Yazması Üzerine. Türkiyat Mecmuası, C. 25, Bahar, Other Sources diyanet. gov. tr/mushaf/kuran-meal-2/maide-suresi-5/ayet-90/diyanet-isleribaskanligi-meali-1 Erişim Tarihi: 02/05/ diyanet. gov. tr/mushaf/kuran-meal-2/enam-suresi-6/ayet-59/diyanet-isleribaskanligi-meali-1 Erişim Tarihi: 08/05/
12 Appendix / Ekler Tıpkıbasım: 693
13 694
14 695
