REDDU'L-MUHTARI YAZAN İBN
ÂBİDİN'İN HAYATI VE ESERLERİ
A)
HAYATI :
Muhammed
Emîn b. Ömer b. Abdulazîz b. Ahmed b. Abdurrahîm ed-Dımaşkî eş-şehîr b. İbn Abidin.
d.
1198/1784, Dımaşk. v. 1252/1836, Dımaşk.
Çok
küçük yaşta Kur'an-ı Kerim'i ezberleyen İbn Abidîn, ticarete alışmak maksadıyla işyerlerinde
babasına
yardım ediyordu. Bir gün işyerinde
Kur'an okurken oradan geçen bir
zatın, burada Kur'an
okumakla
kendisini dinleyemeyenleri günâha soktuğunu ve üstelik «lahn» ile okuduğunu
söylemesi üzerine İbn Âbıdîn, vaktin Şeyhu'l-kurra'sı Said el-Hamevî'den kıraat dersleri almağa
başladı.
Bu sıralarda daha buluğa ermemiş bulunan ibn Âbidîn, el-Mfeydâniyye. el-Cezeriyye ve
eş-şâtıbiyye adlı eserleri ezberledi. Hocasından ayrıca sarf, nahiv ve şafii fıkhı okuyan İbn Âbidîn
«ez-Zübed»!
ve diğer bazı metinleri ezberledi.
Daha
sonra Muhammed şakir es-Salimi el-Umeri el-Akkâd'dan akli ilimleri, hadis ve tefsir okuyan
ibn
Âbidîn hanefî mezhebine geçerek fıkıh ve usule dair eserleri okudu. Bu hocasından
«el-Bahru'r-Râik» ve bazı şerhleriyle beraber
«el-Hidâyeayi okurken 1222 h. yılında hocasının vefatı
üzerine,
yarım kalan kısımları hocasının en büyük talebesi Muhammed Saîd el-Halebî eş-Şâmî'den
okudu.
Alâuddîn
Muhammed. Kurretu'1-Uyûn, s. 8; M. Zihnî, Kitâbu't-Terâcim. s. 90-91, Sarkis, c. I, s. 150
Daha
17 yaşında iken «el-Kâfî fi'1-arûz
ve'1-Kavâfî» adlı eseri şerheden ibn
Âbidirı, es-Sâlimi'nin
1222
h. yılında vefatına kadar ayrıca en-Ne-safî (v. 710/1310)'nin el-Menâr» adlı eserine el-Haskofî
(v.
1088/1677)'-nin yaptığı şerhe birisi
kaybolan ve diğeri de «Nesemâtu'l-Eshâr» adıyla bugün
mevcut
olan iki haşiye, «Fethu Rabbi'l-Erbâb» adıyla «Lubbu'l-El-bâb şerhu Nebzeti'l-İ râb»a bir
haşiye,
«el-İştibâh an ibâreti'l-Eşbâh»
adlı bir risale ile hocasının isnadlarının «el-Ukûdu'l-Lâlî
fl'l-Esânidi'l-Avâlî» adıyla bir fihristini yazmıştır.
Alâuddin
Muhammed, a. g. e, s. 6
es-Sâlimî
adlı hocası yoluyla «Kadirî» tarikatına da giren İbn Âbidin, muhaddis Muhammed
el-Kezberi'den,
Ahmed el-Attâr ve şeyh el-Emîr el-Kebîr el-Mısrî'den de ders okumuştur.
Alâuddîn
Muhammed, a. g. e, s. 9 ibn Âbidîn için ayrıca bk: Ziriklî. 6, 267; Kehhâle, 9, 77
İbn
Abidîn'in oğlu babasının şeceresini sayarken Onu, Cafer es-Sâ-dık, Muhammed el-Bâkır,
Zeynu'l-Âbidîn ve Hz. Hüseyin yoluyla Hz. Fatima'ya ulaştırır.
Alâuddin
Muhammed, Kurretu'l-Uyûnil-Ahyâr, s. 6
İbn
Âbidîn'e «Muhammed Emîn» adını, keşif sahibi amcası Salih, annesinin rahminde iken
vermiştir.
Alâuddin
Muhammed. a.g.e. s. 9
Oğlunun
ifadesine göre İbn Âbidîn uzun boylu, geniş azalı ve beyaz tenli idi. Siyah saçları arasında
hafif
aklar vardı. Çoğu gecelerini
ağlayarak geçiren ve devamlı abdestli gezen İbn Abidîn
umumiyetle geceleri te'lif, gündüzleri de tedris ile meşgul olur ve Ramazan ayında da her gece bir
hatim
okurdu. Geçimini de ortaklaşa yaptığı ticaret geliri ile temin ederdi.
a.
g. e.. s. 7
«Tarih»
sahibi El-Muhibbî'nin kızı İbn
Âbidin'in baba-annesi idi. İbn Âbidîn, babasını 1237 h. yılında
kaybetmiş.
annesi de kendisinin vefatından iki
yıl sonra 1254 h. yılında vefat etmiştir.
a.
g. e., s. 8
19.
asrın büyük muhakkik ulemasından olan İbn Âbldîn'in seçkin talebeleri arasında devrin ileri
gelen
şu alimleri bulunmaktadır:
Kardeşi
Seyyid Abdulğani ve oğlu Ahmed Efendi (Dımaşk fetva emini),Yahya es-Serdest, Abdulğanî
el-Ğânımî
el-Meydânî (Kudurİ ve Akidetu't-Tahâuî şarihi), Hasan el-Beytâr ve oğlu Muhammed
Efendi
el-Beytâr (Dımaşık fetva emini), Ahmed Efendi İslâmbolî (Dürer muhşisi) Seyyid Hasan.
er-Resâme,
Yusuf Bedruddin el-Mağribî, Abdulkadir el-Câbî, Muhammed el-Caklî, Muhammed
Efendi
el-Münîr, Abdulkadir el-Halasî (ed-Durru'l- Muhtâr şarihî), Alî
Efendi el-Murâdî (Dımaşk
Müftüsü),
Abdulhalîm Molla (Anadolu Kazaskeri
ve Şam Kadısı), Hasan b. Halîl,
Muhammed Tâlû,
Muhyiddîn el-Yâfî, Ahmed el-Mahlâvî, Abdurrahman el-Cemel el-Mısrî, Eyyüb el-Mısrî, Molla
Abdurrezzâk
el-Bağdâdî (dipnotgoster61665),
Muhammed Efendî Câbîzâde
(Medine Kadısı).
Muhammed
Efendi el-Halvânî (Beyrut Müftüsü).
a.
g. e.. s. 10 a. g. e., s. 8
B)
ESERLERİ :
1
- Reddu'l-Muhtâr ala'd-Durri'l-Muhtâr.
«İbn
Abidîn'in Hâşiyesi» diye tanınan bu eser, et-Timurtâşî'ye (v. 1004/ 1595) ait «Tenvîru'l-Ebsâr»
adlı
esere el-Haskefî'nin (v. 1088/1677) «ed-Durru'l-Muhtâr» adıyla yaptığı şerhin haşiyesidir.
İbn
Âbidîn, bu eserin te'lifine hocası Muhammed Şâkir'in 1222 h. yılında vefat etmesinden sonra 24
yaşlarında
iken başladı.
a.
g. e.. s.e
Müellifin
ifadesinden de anlaşıldığı gibi eserde, «ed-Durru'l-Muhtâr»ın ibareleri tankih, rumuz ve
işaretleri tavzih, sahih ve mutemed olan görüşleri
ile tenkid edilen ve muteriz olanları beyan
edilirken
daha evvel kimsenin vuzuha kavuşturmadığı müşkil
meseleler ve mudil havadisler de
zikredilmiştir. Mütekaddimîn ulemanın eserleri ve müteahhirîn ulemanın eserlerinin hulasasıyla, bu
ulemanın
garib havadislerle ilgili olarak yazdıkları risalelerden istifade edilerek meselelere ışık
tutulmuştur.
Eserde bilhassa İbn Nuceym'in (v.
970/1562) 40, eş- Şurunbulâlî'nin (v. 1069/1658) 60
risalesi ile Alîyu'l-Kârî (v. 1014/1605), Abdulğanî en-Nâb-lusî (v. 1143/1731) ve Allâme Kâsım'a (v.
879/1474) ait muhtelif risalelerle «el-Bahru'r-Râik», «el-Mineh», «el-Eşbâh, «Câmi ul-Fusûleyn»in
Hayruddîn er-Remlî'ye (v. 1081/1671) ait haşiyeleri ve «Fetâvâ»sı. ibnu'ş-Şel-bî (v. 947/1540)'nin
«Fetâvâ»sı,
er Rahîmî (v. 1104/1692) ve Şeyh
İsmail (v. 1113/1701)'in
Fetâvâ'larıyla
«el-Fetâvâ'z-Zeyniyye», et-Timurtaşiyye, el-Hâmidiyye ve diğer bazı fevta kitaplarından
büyük
ölçüde
istifade edilmiştir. Ayrıca kendilerine itimad edilen seçkin ulemanın eserlerinden istifade
edildiği
gibi bu eserlerde vuku bulan hata ve
sehivler de beyan edilmiştir. Bilhassa fetva kitapları ve
şerhlerle, «el-Bahru'r-Râik», «en-Nehru'l-Fâık, «el-Mineh», «el-Eşbâh», «Dürer» ve haşiyelerini bu
cümle-den
sayabiliriz.
İbn
Âbidin, Reddu'l-Muhtâr, c. III, s. 215-216
İbn
Âbidîn, eserini, baştan sona kadar müsvedde olarak yazdıktan sonra, Kitâbu'l-İcâre'den eserin
sonuna
kadar olan kısmı temize çekti. Daha sonra eserin başından başlayıp «Bâbu kitâbi'l-kddî
ile'l-kâdi» ile «Kıtâbu'ş-şehâdet» arasında «Mesâilu'ş-şettâ» adındaki bölüme gelince vefat etti. Bu
bölümden
«Kitâbu'l-hibe»nin sonuna
(Kitâbu'l-icâre'nin başına) kadar
olan kısım temize çekilmediği
için,
eser tabedilirken bu bölüm müellifin oğlu tarafından müsveddelerden olduğu gibi çıkarılmıştır.
a.
g. e.. c. IV. s. 362, 523; Alâuddîn M.. a. g.e., s. 34
Müellifin
oğlu Alâuddîn Muhammed (d. 1244/1828, Dımaşk; v. 1306/1889, Dımaşk) tarafından,
babasının
eserine «Kurretu Uyûni'l-Ahyâr li-Tekmileti Reddi'l-Muhtâr» adıyla bir tekmile
yapılmıştır.
Alauddîn
Muhammed, 1285 h. yılında İstanbul'a
gelip «Mecelle Cemiyeti ne katıldı. Üç yıl sonra
dönüşünde
Ahmed Cevdet Paşa'nın da ısrarı üzerine, babasının «ed-Durru'l-Muhtâr»ın nüshası
üzerinde
bıraktığı bir takım talikat, tahrirat ve itirazları da nazara alarak tekmileyi yazmıştır.
Şeyh
Saîd ve Abdurrahman el-Kezberî'den ders alan Alauddin Muhammed, Trablus katıldığı ve
Dimaşk
Maarif Meclisi ikinci reisliği vazifelerinde de bulunmuştur.
Alauddin
M.. a. g. e, s. 3-4; el-Bağdadî, Hediyye. II. 388; Sarkis. I. 100; Zirlklî. 7. 152; Kehhâle. 11.
193.
İbn
Âbidîn'in eserine, Abdulkadir b. Mustcrfa er-Râfiî el-Fârukî (1238/ 1822; v. 1323/1906)
«et-Tahrîru'1-Muhtâr
li-Reddi'l-Muhtâr» adlı «Takrirâ-tu'r-Râfiî» diye de bilinen talikatı yazmıştır.
İbn
Âbidîn'in haşiyesinin, Ahmed Mehdî el-Hıdr tarafından modern hukuk tanzimi de nazara alınarak
yapılan
bir mevzu fihristi vardır. Alfabetik esasa göre tertip edilen eser 316 s. olup ilk baskısı 1962
yılında
yapılmıştır.
bk.
İslâm Araştırmaları Enstltüsü Kütüphanesi Nu: R-3843
İbn
Abidîn haşiyesinin ve bu haşiye üzerine yazılan eserlerin baskı yılı ve yerleri :
Sarkis. I. 152, 924; Brockelmann, S, II, 428. 773
Reddu'l-Muhtâr:.Kahire
1263, 1307, 1317, 1323/6; Bulak 1272, 1286, 1299; Ind. 1288; İstanbul 1307
(5c.).
Kurretu
Uyûni'l-Ahyâr: Beyrut 1272; Bulak 1299; Kahire 1327, İstanbul 1293.
Takrirâtu'r-Râfiî: Mısır 1323.
2
- el-Ukûdu'd-Dürriyye fî
Tenkîhı'l-Fetâvâ'l-Hâmidıyye. Hâmid
b. Alî b. ibrahîm b. Abdurrahman
el-imâdî
ed-Dımaşkî (d. 1103/ 1692; v. 1171/1757)'nin «el-Fetâvâ'l-Hamidiyye» adlı eserinin tankihidir.
el-Bağdadî.
İzâhu'l-Meknûn. II. 113
Hamid
Efendi'nin 1137-1155 h. yılları arasında Dımaşk müftülüğü yaptığı 18 yıllık müddet zarfında
verdiği
fetvaları muhtevidir. İbn Âbidîn, müellifin son devirde yaşamış olması, sika müteahhirin
ulemanın
görüşlerini kaydetmesi ve bu hususta
geniş bir ıttılaa sahip olması bakımından eseri en
faydalı ve mutemed kitablardan sayar. Fakat müellifin eseri iyi tertip etmemesi, mükerrer ve iştihar
bulan
meseleleri düşürmemesi, çoğu zaman cevabı bir yerde verip ona uygun nakli başka bir yerde
vermesi
gibi sebeplerle İbn Âbidîn bu eserin ihtisar ve tankihine karar verdiğini belirtir. İbn Âbidîn,
meşhur
mesaili ve mükerrerleri çıkarıp bazı yerlerde takdim ve tehir yaparak lüzumlu kayıt ve
teyidlerde bulunmuştur.
İbn
Âbidin;elUkûdu'd-Dürriyye,Bulak l300,l,2;II.335. Eser, Bulak 1300. Kahire 1310 yıllarında basıldı.
bk.
Brockelmann. S. II, 434, 773
Brockelmann,
Hamid Efendi'nin eserini «Muğnî'l-Müstefti on suâli'l-Müftî fi'l-Fetâvâ» diye verirken,
(dipnotgoster61693)
el-Bağdadî de bu eseri «el-Fetâvû'l-Hâmidiyye»den ayrı olarak kaydetmektedir.
(18)Brockelmann.
S. II, 434; (19)el-Bagdadî, Hecliyye. I. 261; İzâhu'l-Meknûn. II. 520
Brockelmann
ve Sarkis'in, İbn Âbidîn tarafından tankih edilen eseri, Hamid b. Muhammed
el-Kastamûnî
el-Konevî'nin (v. 985/1577)
«el-Fetâ-vâ'l-Hâmidiyye» adlı eseri olarak kaydetmeleri
hatadır.
(20)Sarkis. 1. 739; Brockelmann. G, II. 572, S. II, 644
Hamid
Efendi'nin ayrıca, «Şerhu'l-lzâh
fi'l-Furû, el-Metâlibu's-Seniy-ye li'l- Fetâvâ'l-Âliyye,
el-Akdu's-Semin fî tercümeti sahibi'l-Hidâye Bur-hâniddin,
Salâhu'l-Âlem bi-İftâi'l-Âlim,
el-Kavlu'l-Akvâ fî Ta'rifi'd-Da'vâ, Teka'ku
u's-Sin fî Nikâhi'i-Cinn,
el-Luma' fi Tahrimi'l-Muta'» adlı
eserleri vardır.
el-Bağdadî.
Hediyye, I, 261; Ziriklî. II. 166
3
- Nesemâtu'l-Eshâr.
en-Nesefî
(v. 710/1310)'nin «Menâru'l-Envâr»
adıyla fıkıh usulüne dair yazdığı esere el-Haskefi (v.
1088/1677) tarafından «İfâdetu'l-Envâr» ismiyle yapılan şerhin haşiyesidir.
ul-Bagdadî,
İzahu-l Meknun. II, 554;
Eserin
baskı yıl ve yerleri: istanbul 1300, Kahire 1328
Brockelmann,
S. H. 264. 773
4
- Minhetu'l-Hûlik ala'l-Bahri'r-Râlk. Ibn Nuceym'e (v. 970/1562) ait «el-Bahru'r-Raik» adlı eserin
haşiyesi
olup eserin hamişinde olarak Mısır 1311 yılında basıldı.
el
Bağdadî, a.e., II, 578; Sarkis, I, 265; Brockelmann. S, H. 252
İbn
Âbidîn'in Risaleleri : (dipnotgoster61707) (XX) 1 - el-İbâne an Ahzi'l-Ücre ani'l-Hidâne
Dımaşk
1301
(18 s.)
Sarkis, I. 150; Brockelnnann, S, II. 773. 32 risale birarada İstanbul 1325'de basıldı. 1325 tarihliler bu
eserin
içindedirler. El Bağdadi, a. e., I, 7
2
- İthâfu'z-Zekiyyi'n-Nebîh
bi-Cevâbi mâ Yekülu'l-Râkih Dımaşk
1301, İstanbul 1325 (14 s.)
a.g.e.,1,18
3
- İcâbetu'l-Ğavs bi-Beyâni Hâli'n-Nukebâ ve'n-Nucebâ ve'l-Eb-dâl ve'l-Evtâd ve'l-Ğavs. İstanbul
1325
(20 s.)
el-Bağdadî.
İzâhu'l-Meknûn, I, 25
4
- Ecvibe Muhakkika an Es'iletin Müteferrika. Dımaşk 1302 İstanbul 1287 (21 s.)
a.
g. c., I, 28
5
- İIâmu'I.AIâm li-İkrâri'1-Âmm Dımaşk 1301 (26 s.)
a.
g. e., I, 100
6
- el-Akvâlu'l-Vâdihatu'l-Celiyye li-Mes'eleti Nakzi'l Kısme ve Mes'eleti'd-Dereceti'l-Caliyye. Dımaşk
1301
(21
s.)
a.
g. c., I, 111
7
- Buğyetu'n-Nâsik fi ed-iyyeti'l-Menâsik. İstanbul 1325
8
- Tahbîru't-Tahrîr fî İbtâli'l-Kadâ
bi'1-Fesh bi'l-Ğabni'l-Fâhiş
bilâ Takrir Dımaşk 1301 (30 s.)
a.
g. e., I, 229
9
- Tahrîru'l-İbâre fî Men Huve
Evtâ bi'l-İcâre Dımaşk 1301, İstanbul 1287,1325 (25 s.)
a.
g. e., I, 232
10
- Tenbîhu'l-Ğâfil ve'l-Vesnân ala
Ahkâmi Hilâli Ramazân. Dımaşk 1301 (30 s.)
11
- Tenbîhu'l-Vukûd ala Mesâili'n-Nukûd. Dımaşk 1301 (14 s.)
12
- Tenbîhu'l-Vulât ve'l-Hukkâm ala
Ahkâmi Şâtimi Hayri'IEnâm ve Ehadi Eshâbihi'l-Kirâm. Dımaşk
1301
(29 s.)
13
- er-Rahiku'l-Mahtüm şerhu
Kalâidi'l-Manzûm li-Abdurrahman b. İbrahim b. Ahmed el-Hanefi,
Feraiz.
Dımaşk 1302 (97 s.)
a.
g. e., I, 552
14
- Refu'l-İştibâh an
İbâreti'l-Eşbâh. Dımaşk 1301 (12 s.)
a.
g. e., I, 576
15
- Refu'l-İntikâd ve Defu'l-tirâz atâ Kavlthim el-İmânu Mebniyye-tun ala'l-Elfâz lâ ala'l Ağrâz.
Dımaşk
1301 (19 s.)
a.
g. e., I, 577
16
- Refu't-Tereddüd fî Akdi'I.Esâbi İnde't-Teşçhhüd. Dımaşk 1301 İstanbul 1325 (22 s.)
17
- Sellu'l-Husâmi'l-Hindî li-Nusreti
Mevlânâ Hâlid en-Nakşibendî.
Dımaşk 1301 (61 s.)
18
- Şifâ'u'l-AIîl ve Bellu'l-Ğalîl fî Hukmi'l-Vasiyye bi'l-Hatâmât ve't-Tehâlîl. Dımaşk 1301 (71 s.)
a.
g. e., II, 51
19
- El-Ukûdu'l-Lâlî fi'l-Esanidi'l-Avâlî Dımaşk 1302
a.
g. e., II, 115
20
- el.Ukûdu'd-Dürriyye ti
Kavli'l-Vâkıf ala'l-Ferâizi'ş-Şer-îyye. Dımaşk 1301 (28 s.)
21
- el-llmu'z-Zâhir fi'n-Nesebi't
Tâhir. Dımaşk 1301, İstanbul 1325
a.
g. e., II, 118
22
- Ğâyetu'l-Beyân fî enne Vakfe'l-İsneyn atâ Enfusihimâ Vakfun lâ Vakfân Dımaşk 1301
el-Bağdadi,
a. g. e.. II. 138
23
- Ğâyetu'l-Matlab fi'ş-Tirâti'l-Vâkıf avde'n-Nasib itâ Ehli'd-Dere-ceti'l-Ekrab fe'l-Ekrab. Dımaşk
1301
(12 s.)
a.
g. e., II, 141
24
- el-Fevâidu'l-Aribe fî
irâbi'l-Kelimâti'l-Ğarîbe. Dımaşk 1301 (23 s. hamişinde es-Saâlibî'nin
«en-Nihâye
fi't-Tarîz ve'l-Kinâye»si
olarak).
a.
g. e., II. 207
25
- el-Fevâidu'l-Muhassese fî Ahkâmi Keyyi'l-Himmisa. Dımaşk 1301, İstanbul 1287 (19 s.)
a.
g. e., II 210
26
- Menâhilu's-Surûr
li-Mubteği'l-Hisâb bi'l-Küsûr (7 s.)
Dımaşk 1301
a.
g. e., II. 564
27
- Minnetu'l-Celit li-Beyâni İskâti mâ ala'z-Zimme min Kesîr ve Kalîl. İstanbul 1325
a.
g. e., II, 567
28
- Menhelu'l-Vâridîn min
Bihâri'I.Feyz ala'z-Zuhri'l-Müteehhilîn fî Mesâili'l-Hayz. Dımaşk 1302 (69
s.)
«ez-Zuhru'l-Müteehhilîn» el-Birgivî
(981/1573)'nindir.
a.
g. e., II, 595
29
- Neşru'I-Af fî Binâi Ba'zî'l-Ahkâm
ala'l-Urf. Dımaşk 1301 (47 s.)
a.
g. e., II, 638
30
- el-Hediyyetu'l-Âlâiyye li-Telâmizi'1-Medârisi'l-İbtidâiyye. Dımaşk 1299, 1301 (47 s.)
31
- Tahriru'n-Nukûl fi Nefakâti'l-Furu'
ve'l-Usûl. Dımaşk 1301 (22 s.)
a.
g. e., I, 234
32
- Tenbihu Zevi'l-Efhâm alâ Butlâni'l-Hukm bi- Nakzi'd-Da'vâ ba'de İbrâi'l-Âmm. Istanbul 1325
(10s.)
a.
g. e., I, 324
33
- Şerhu'l-Manzumeti'l-Müsemma
bi-Ukûdi Resmi'l-Müfti. İstanbul
1325
34
- Tenbihu Zevi'l-Efhâm alâ Ahkâmi't-Teblîğ Halfe'l-İmâm Dımaşk 1301, İstanbul 1325 (17 s.)
a.
g. e., I, 325
İbn
Abidîn'in ayrıca basılmamış şu eserleri vardır:
Alauddin
M., a. g. e.. s. 6; el-Bağdadî, Hediyye. II. 307
«Hâşiyetu'l-Beydâvî, Hâşiyetu'l-Mutavvel, Haşiyetu'l-Mültekâ, Hâşiyetu'n-Nenr,
Refu'l-İnti'zâr ammâ
Evredehu'l-Halebi
el-Mudâri ala'd-Durri'l-Muhtar,
Fethu Rabbi'l-Erbâb alâ
Lubbi'l-Elbâb,
(dipnotgoster61769)
ed-Düreru'l-Mudiyye fı şerhi Nazmi'l-Ebhuri'ş-Şiriyye, (dipnotgoster61770)
Şerhu
Nüzheti'l-Nisâb l'ibni'l-Haim, ve
«Muradî Tarihi» ne bir
zeyl.
el-Bagdadî,
İzâhu-l-Meknûn, II, 163 a. g. e., I, 469 a. g. e., II, 638
