HZ. İDRİS (A.S.) ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
1 A. Kur'ân Ve Hadis Kaynaklarında Verilen Bilgiler.
1 B. Diğer Kaynaklarda Anlatılanlar.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HZ. İDRİS (A.S.) A. Kur'ân Ve Hadis Kaynaklarında Verilen Bilgiler Bâzı rivayetlerde Hz. Âdem'in vefatından sonra, riyasetin oğlu Şît'e geçtiği ve onun peygamber olarak görevlendirildiği bildirilmiştir. Hz. Peygamber'den de, Allah'ın Şît'e vahyettiği ve ona 50 sahife gönderdiği nakledilmiştir.[1] Ancak Kur'ân-ı Kerim'de onun hakkında bilgi verilmemiştir. Kur'ân-ı Kerim'de ismi zikredilen peygamberlerin tarih itibariyle ikincisi olan İdris (a.s.), müfessirlerin ekseriyetine göre Nuh'un (a.s.) babasının dedesidir; ancak Nuh'un dedesi olduğu da söylenmiştir. Kaynaklarda soy kütüğü şöyle verilmektedir: İdris/Ahnuh b. Yâred b. Mehlâil b. Kaynân b. Anûş b. Şit (a.s.)[2] Kur'ân, Hz. Şît ile Hz. Nuh arasında peygamberlik yapmış olan İdris (a.s.) hakkında iki yerde bilgi vermiştir. Bu âyetlerde onun ismi ve peygamberliğiyle birlikte, ahlâkî faziletlerine işaret edilmekte ve bâzı sıfatlarından bahsedilmektedir. Bu âyetlerin mealleri şöyledir: "Ey Muhammedi Kitap'ta İdris'e dair söylediklerimizi de hatırla! Şüphesiz İdris, özü-sözü doğru/sıddîk bir peygamberdi. Biz onu yüce bir makama yükselttik.[3] "Ey Muhammedi İsmail, İdris ve Zülkifl hakkında anlattığımızı da hatırla! Onların her biri, sabredenlerdendi. Biz de onlan rahmetimize garkettik. Onlar gerçekten salihlerdendi.[4] Kur'ân-ı Kerim'de Hz. İdris hakkında verilen bilgi bunlardan ibarettir. Görüldüğü gibi admın geçtiği ilk yerde onun dosdoğru bir insan ve bir peygamber olduğu hatırlatılmakta, ayrıca Cenab-ı Hak tarafından yüce bir makama çıkarıldığı vurgulanmaktadır. Son iki âyette ise, onun sabredenlerden, Allah'ın rahmetine dahil edilenlerden ve salih kullardan olduğu bildirilmektedir. Bu âyetlerin tefsirinde müfessirler, İdris'in (a.s.) yükseltildiği bildirilen "mekânen aliyyen/yüce bir mekân" tabiri üzerinde durmuşlar, bunun manevî bir mertebe olabileceği ihtimâline işaret ederek, bu ifâdeden, Cenab-ı Hakk'm İdris'e peygamberlik bahşetmesi ve ona otuz sahife/suhuf indirmesinin kastedildiğini söylemişlerdir. Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v) hakkında da, "Biz senin şanım yücelttik."[5] buyurulmasmı, bu ihtimâli kuvvetlendirici bir delil olarak zikretmişlerdir. Bu arada, "yüce bir mekân" ifadesine ikinci bir anlam verilmiş, bu tabir ile Allah Teâlâ'nın, Hz. İdris'i semâya çıkardığının kastedildiği söylenmiştir. Bu ikinci ihtimal doğrultusunda, onun çıkarıldığı dördüncü kat semâda hâlen yaşamakta olduğunu ileri sürenler olmuştur. Yine, onun altıncı kat veya yedinci kat semâda olduğunu kabul edenler vardır. Hasen-i Basri'ye nisbet edilen bir görüşe göre ise, yüce mekândan maksat Cennettir ve İdris (a.s.) oraya konulmuştur.[6] Sahih hadis kaynaklarında Rasülullah'ın (s.a.v.) ulvî âlemlere yükseltildiği Miraç yolculuğu esnasında, göğün katlarında diğer bâzı peygamberler yanında Hz. İdris ile de görüştüğünü bildiren rivayetler mevcuttur. Ancak bu rivayetlerin ekserisinde, Rasülullah'ın, Hz. Âdem (a.s.) ile dünya semâsında, Hz. İbrahim (a.s.) ile ise altıncı semâda görüştüğü ittifakla bildirilirken, İdris (a.s.), Musa (a.s.) ve İsa (a.s.) peygamberlerle hangi semâda görüştüğünün kesin olarak tespit edilemediği ifâde edilmektedir.[7] Bu rivayetlerden anlaşıldığı gibi, Sevgili Peygamberimiz, Miraç yolculuğa esnasında, diğer bâzı peygamberlerle de görüşmüştür. İdris (a.s.) dışındaki bu peygamberlerin semânın katlarında hâlâ yaşamakta olduğu şeklinde bir durum söz konusu değildir. Dolayısıyla, onlardan sâdece birinin, şimdi de hayatta olup semânın dördüncü katında bulunduğu neticesini çıkarmak zordur. Öyle düşünenler, iddialarını ispat hususunda, ikna edici deliller ileri sürememişlerdir. [8] B. Diğer Kaynaklarda Anlatılanlar Hz. îdris'in hâlâ hayatta olduğu hakkındaki görüşün, Tevrat ve Ehl-i Kitab'm elinde bulunan diğer dînî kitaplardaki haberlerden aktarıldığı anlaşılmaktadır. Çünkü bu kitaplarda Hz. İdris (a.s.)'ın, Allah tarafından göğe yükseltildiğinden bahsedilmiş; Kitab-ı Mukaddes'de "Allah'ın îdris'i kendine aldığı", Tal-mut'da ise, "îdris'in göğe yükseltildiği" bildirilmiştir. Müslüman yardımcı olan güneş meleğinden de, ölümünün ertelenmesi hususunda yardım ister. Güneş meleği onun bu âlimlerin, bu konudaki görüşlerinin kaynağının bu bilgiler olduğu açıktır; dolayısıyla doğruluğunu ispat mümkün değildir. Âyette Hz. İdris'in yükseltildiği belirtilen "yüce mekân" ile semâ katının kastedildiği görüşünü taşıyanlara karşı, Mevdûdî, haklı olarak şöyle demiştir: "Âyetteki yüce mekânın açık anlamı, Allah'ın İdris'i, yüksek bir makama erdirmesidir."[9] Kur'ân ve hadislerde, İdris'in (a.s.) ne zaman ve hangi kavme gönderildiği veya peygamberlik görevini yerine getirirken nelerle karşılaştığı hususunda da bilgi yoktur. Onun İsrailoğulları peygamberlerinden olduğunu söyleyenler olmuşsa da, mü-fessirlerin ekseriyeti, Hz. Nuh'tan önce yaşadığını kabul etmişlerdir. Müfessirlerin bir kısmı, onun Tevrat'ta Yared oğlu Ha-nok/Ahnuh[10] adıyla zikredilen şahıs olduğu görüşündedirler, Talmut'ta Hanok hakkında daha geniş bilgi verilmiştir. Orada bildirildiğine göre, Âdemoğulları, Nuh'tan önceki dönemde bozulmaya başlayınca, Allah Teâlâ, insanlardan uzak zâhidâne bir hayat süren Hanok'u, bir melek vasıtasıyla, insanların arasına karışmak ve onları doğru yola çağırmakla görevlendirir. Bu ilâhî emir üzerine inzivadan çıkan Hanok, Allah tarafından kendisine gönderilen vahyi insanlara tebliğ eder. İnsanlar, ona inanarak, Allah'a ibadet etmeye başlarlar. Hanok, âdil bir şekilde, tara 350 yıl halkı yönetir. Bu münâsebetle Yüce Allah, mü'min kullarına her tür nimeti ihsan eder.[11] Eski Mısır Medeniyeti araştırmacılarından bâzıları ise, İdris isminin Eski Mısır dinindeki "Oziris" kelimesinin Arapça karşılığı olduğunu ileri sürmüşlerdir. Efsaneye göre, insanlığın ilk öğretmeni olan, ziraat ve bâzı sanatlar yanında insanlara pek çok bilgi öğreten Oziris göğe çıkmış ve köşkünü orada kurmuştur. Bu bilge kral veya peygamber sonradan Eski Mısırlılarca tanrılaştırılmıştır. Onun tanrı olduğunu kabul eden Mısırlıların inanışına göre, ölen her insanın ameli tartılır; iyilikleri çok olanlar, Tanrı Oziris'e kavuşurlar.[12] Bazı tarih kitaplarında, İdris'in Eski Mısır'ın başkenti Menufta doğduğu, kral manasına gelen "Hermes" adını taşıdığı bildirilmiştir. O, Mısır'dan çıkıp yeryüzünü dolaşmış, sonunda yine Mısır'a dönüp 82 yaşında iken göğe yükseltilmiştir. Bâzı tarihçilere göre ise, Bâbil'de doğup-büyümüş, çocukluk yıllarında, babasının dedesi olan Şît'in (a.s.) ilmini öğrenmiştir. Büyüyünce peygamber olarak görevlendirilmiş insanları Âdem ve Şît'in dinine çağırmıştır. Ne var ki, kendisine az bir grup iman etmiş, ekseriyet ise ona düşman kesilmiştir. Neticede o ve ümmeti, Bâbü'den Mısır'a hicret etmek zorunda kalmışlar, tebliğ faaliyetini orada yürütmüşlerdir.[13] Bu arada müslüman tarihçi ve coğrafyacılardan Bîrûnî, Hermes'e İdris de denildiğini, bâzılarının ise Budayı Hermes olarak kabul ettiklerini nakletmekte-dir.[14] Diğer taraftan Kur'ân-ı Kerim'de ismi geçen Hz.İlyas'm (En'am suresi, 6/85; Saffât suresi, 37/123-135} İdris (a.s.) olduğu hakkında da rivayetler vardır. Ancak, İlyas'm İsraüoğulları peygamberlerinden olduğu görüşü kesin gibidir. Dolayısıyla İdris ile îlyas'ın aynı şahıs olduğu görüşüne pek itibar edilmemiştir.[15] onunla ilgili başka bir rivayette ise, Sâbiıler'in, dinlerini Şît, İdris ve Nuh (a.s.) peygamberlerden aldıkları söylenmiştir.[16] Tefsirler, tarih kitapları ve peygamber kıssalarına dair e-serlerde, kalemle ilk yazı yazan, ilk kez elbise dikip giyen kimsenin İdris olduğu kaydedilmektedir. Buna göre, daha önceki insanlar hayvan derilerini giymişlerdir. Bu bakımdan idris (a.s.), terzilerin piri kabul edilir. Ona İdris adının, Allah tarafından gönderilmiş olan kitapları ve İslâm ahkâmını çok okuduğu ve bunlardan ders yaptığı için verildiği de söylenmiştir.[17] [1] Taberi, Tarih, I, 76; İbn Kesir, el-Bidûye, I, 99. [2] Makdisî, el-Bed' ve't-târih, Kahire ts. (Mektebetü's-Sakâfeti'd-dîniyye), III, 11. [3] Meryem sûresi, 19/56-57. [4] Enbiyâ sûresi, 21/85-86. [5] İnşirah sûresi, 94/4. [6] İbn Kesir, Tefsir, IV, 466; el-Biddye, I, 100. İdris'in (a.s.) semâya yükseltilmesi hakkında, kısas-ı enbiyâ, tarih ve tefsir kitaplarında uydurulma İhtimali yüksek olan bâzı rivayetler nakledilmiştir: Bu rivayetlerden birine göre, idris Peygamberin (a.s.) Allah katına çıkan hayırlı işleri, kendi zamanında yaşayan insanların tamamının hayırlı amellerine denk idi. Bu faziletinden dolayı ona karşı büyük hayranlık ve sevgi besleyen ölüm meleği, onunla dost olmak hususunda Allah'tan izin istedi. İzin verilince insan kılığında İdris'e gelip onunla samîmi bir arkadaşlık kurdu. Bir süre sonra, bu arkadaşının ölüm meleği Azrail olduğunu öğrenen İdris (a.s.), ondan kendisine ö-lüm acısını tattırmasını istedi. Onun arzusunu yerine getiren ölüm meleği, Allah'ın İzni ile onun canını aldı, bir saat sonra da geri verdi. İdris, bundan sonra arkadaşından Cennet ve Cehennemi kendisine göstermesini istedi. İsteği kabul edilince önce Cehennemi gördü; ardından Cennete girdi. Ancak ölüm meleğinin "çık" emrini dinlemedi ve Allah çıkarmadıkça oradan çıkmayacağını söyledi. Allah tarafından, ölüm meleği ile kendisi arasında hakem olması için gönderilen başka bir meleğin önünde kendisini başarılı bîr şekilde savununca, Allah'ın emriyle o-rada kalmasına izin verildi. Bir diğer rivayete göre, İdris (a.s.], kendisiyle buluşmak için yere inen bir meleğin, Ölüm meleğinin kardeşi olduğunu öğrenir ve ondan kardeşi nezdinde kendisine yardımcı olmasını ister. Melek, onu sırtına alıp kardeşine götürmek ü; zere semâlara çıkarır. Bu esnada eceli gelen İdris (a.s.), semânın altıncı katında meleğin iki kanadı arasında ruhunu teslim eder. Başka bir rivayette, bir yolculuk esnasında kızgın güneşten rahatsız olan idris (a.s.), bu sıcağın hafifletilmesi için Allah'a duâ eder. Bu arada kendisine ricasını ölüm meleğine ulaştırır; fakat cevap olumsuzdur. Bunun üzerine İdris (a.s.), öleceği zamanı öğrenmek ister. Listesini açıp bakan ölüm meleği, onun adını bulamaz ve bu durumu, onun tam güneş doğarken öleceği şeklinde izah eder. Büyük bir kısmıyla isrâiliyyat ve uydurma hikâyelerden ibaret olduğu anlaşılan bu rivayetlerin özet ve tenkidi için bkz. İbn Kesir, Tefsir, IV, 465-466; Aydemir, Peygamberler, 44-45; A. Lütfî Kazancı, Peygamberler Tarihi, îzmir 1993, s 90-99. [7] İlgili rivayetler için bkz. Buhâri, Salât, 1; Enbiya, 5; Tirmizî, Tefsir, 19/2; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 143. [8] Prof. Dr. İsmail Yiğit, Peygamberler Tarihi, Kayıhan Yayınları: 104-106. [9] Tefhim, III, 225. [10] Tekvin, 5/18-19, 21-24. Burada Hanok'un, babası Yared'in 162 yaşında bulunduğu sırada doğduğu, 365 yıl yaşadığı, 300 yıl Allah ile yürüdüğü bildirilmektedir. [11] Mevdüdi, Tefhim, III, 225, H. Plano, The Taimut Selections, 18-2l'den naklen. [12] Bu konuda bkz, Seyyid Kutub, Fi Züali'l-Kurûn, (Terc.İ. Hakkı Şengüler-M.Emin Saraç-Bekir Karlığa), İstanbul 1971, IX, 520; X, 163; Tantâvî, el-Cevâhir fi-tefsîri'l'Kurân (Tefsir), Beyrut 1412/1991, X, 41. Oziris hakkında geniş bilgi için bkz. Yusuf Ziya özer, Mısır Tarihi, Ankara 1987, 62-64, 131-134. . [13] Bu rivayetler için bkz. Tabbâra, 65-66. [14] el-Âsârul-bâkiye, s. 206. [15] Elmahlı, III, 457; VI, 447. Muhammed Esed, fazla taraftar bulmayan bu görüşe meyledenlerdendir. O, ilk müfessirlerden İbn Mes'ud, Katâde, İkrime ve Dahhak'a nisbet edilen İdris'in İlyas peygamber olduğu görüşünü son derece mâkul bulduğunu söylemektedir (Kuran. Mesajı, trc. Cahit Koytak-Alımet Ertürk, İstanbul 1997/1418, s. 617). [16] Bu rivayetler ve Sâbiîlik hakkında bkz. Elmalılı, III, 294 vd. [17] îbn Kuteybe, el-Maârif, Beyrut 1970, s. 10; Taberi, Tarih, I, 85; Salebi, 50; Kurtubî, Tefsir, XI, 117; Şevkâni, Tefsir, III, 368; Tantâvi, Tefsir, X, 41. Prof. Dr. İsmail Yiğit, Peygamberler Tarihi, Kayıhan Yayınları: 106-109.
