GALAKSİLER VE EVREN
BİLGİSİ
Daha önceki bölümlerde Güneş
Sistemi ve yıldızların genel özelliklerini gördük. Bu bölümde yıldız kümelerini
ve yıldızlararası maddeyi tanıdıktan sonra Galaksimiz Saman Yolu'ndan
sözedeceğiz. İçinde milyarlarca yıldız barındıran Saman Yolu'nun basitçe yapı ve
özelliklerini inceleyeceğiz. Diğer galaksiler ve galaksi kümelerini vereceğiz;
ufkumuzu biraz daha genişleterek evrenin dış sınırlarında gözlenen kuazarlar ve
evrensel genişlemeye değineceğiz. Bu bölümde son olarak Evren modellerinden söz
edeceğiz.
5.1 Yıldız Kümeleri
Saman Yolu içinde yıldızlar tek,
çift ya da birkaç yıldızlı sistemler olarak bulundukları gibi çoklu sistemler
olarak da bulunurlar; bunlara, yıldız kümeleri denir. Bir yıldız kümesi,
fiziksel olarak birbirlerine çekimsel bağlılıkları olan yıldızlar grubu olarak
tanımlanabilir. Küme içindeki yıldızların uzaydaki hareketleri incelendiğinde;
aynı hızla, aynı yönde ve belli bir noktaya doğru hareket ettikleri görülür.
Yıldızların bu özellikleri kümeye ait olup olmadıklarını belirler. İki tür
yıldız kümesi vardır. Açık ve küresel yıldız kümesi.
Şekil 5.1: Ülker kümesi bir açık
kümedir (fotograf:Palomar).
Şekil 5.2: Herkül takım yıldızında,
M13 küresel kümesi (fotograf:Flagstaff).
a) Açık yıldız kümesi: Yıldızların
kümelenmesi bir merkez etrafında değildir ve dağınıktır. Çekimsel bağlılıkları
gevşektir. Böyle kümelere, açık kümeler denir. Açık yıldız kümelerinde; genç
yıldızlar, gaz ve toz bulunur. Bu kümelerde yaklaşık 100 ile 10 000 arasında
yıldız vardır. Öküz (Taurus) takım yıldızı içindeki Ülker, ve yine Öküz takım
yıldızı içindeki Hyades bu gruba birer örnektir (Şekil 5.1). Bu kümeler çıplak
gözle görülebilir. Ülker kümesi 250 den fazla yıldız içermekle beraber, ancak 6
- 7 tanesi
çıplak gözle görülebilecek kadar parlaktır. Ülker açık kümesinin çapı 40 ışık
yılı kadardır. (Işık, kümenin bir ucundan diğer ucuna 40 yılda gitmektedir.)
Açık yıldız kümeleri galaksi düzleminde, genellikle sarmal kolların içinde veya
yakınında bulunurlar.
b) Küresel yıldız kümesi:
Kümelenmeleri küre şeklini andıran çok büyük ve sıkışık olan yıldız kümelerine,
küresel yıldız kümesi denir. Küresel yıldız kümelerinde yaşlı yıldızlar bulunur,
ve bu kümelerde 10 000 ile 1 000 000 arasında yıldız vardır (Şekil 5.2). Güneş
komşuluğunda küresel küme yoktur, çoğu galaksi düzleminden uzaktadır.
Galaksimizin merkezi etrafında küresel bir dağılım gösterirler (Şekil 5.3).
Şekil 5.3: Saman Yolu çekirdeği
etrafında 146 küresel kümenin dağılımı.
