1.3 Gökcisimlerinin Görünen
Hareketleri
Gökcisimlerinin gözlediğimiz
hareketleri :Gökcisimlerinin varsa kendi hareketleri ile, Yer’in dönme ve
dolanması sonucunda Yer üzerindeki gözlemci tarafından algılanan görünürdeki
hareketlerinden oluşur. Örneğin yıldızların çok uzakta olmaları nedeniyle
hareket etmediklerini, konumlarının değişmediğini varsayabiliriz. Ancak,
görünürde gözlemcinin algıladığı “görünür hareketleri” sözkonusudur. Bu görünür
hareketler Yer’in hareketleri sonucu oluşur.
YER’İN HAREKETLERİ
Yerküremiz Güneş dizgesi içinde iki
“gerçek” hareket yapmaktadır.
Kendi
ekseni etrafında DÖNME (rotation) Yer,
kendi ekseni etrafında bir tam dönmesini yaklaşık olarak 23 sa 56 dk da
tamamlar.
Güneş etrafında Kepler yasalarına uygun yörüngesinde DOLANMA (revolution).
Güneş etrafındaki
yörüngesinde bir tam dolanmasını ise yaklaşık olarak 365.22 günde
tamamlar.
Güneş dizgesi dışındaki bir gözlemci YER’in iki hareketini de
doğrudan izleyebilir.
Gözlemci YER üzerinde (Dünya üzerinde) ise, bu
hareketleri doğrudan gözleyemez. Dönen ve dolanan cisim üzerindeki gözlemcinin
gördüğü hareketler ise göreli hareketlerdir.
Bunlar “Görünen Hareketler” ya da “Görünür
Hareketler “ olarak adlandırılır.
Hareket eden otobüste oturan
bir gözlemci dışarıya baktığında binaları, ağaçları, duran cisimleri otobüsün
hareket yönünün tersine doğru gidiyormuş gibi gürür, algılar. Aslında duragan
olan bu nesneler hareket ediyormuş gibi görünmesine “görünür hareket” adı
verilir.
Şimdi yukarıdaki paragrafı Yerdeki gözlemci ve gökyüzü için
tekrar yazalım.
GÜNLÜK GÖRÜNÜR HAREKET (
Gökküresinin dönmesi )
Dünyamız, ekseni etrafında batıdan
doğuya doğru dönerken, dünya üzerindeki bir gözlemci gökyüzüne baktığında;
gökküresini, dünyanın dönme yönünün tersine, doğudan batıya doğru dönüyormuş
gibi gürür, algılar. Aslında duragan gökküresinin dönüyormuş gibi görünmesine
“günlük görünür hareket” adı verilir.
(Yer’in kendi ekseni etrafında bir kez dönmesi ile “gün” tanımı ortaya
çıkmaktadır. Bu nedenle gökküresinin bu hareketine “günlük” görünür hareket
denir.)
Gerçek hareket : Yerin, ekseni etrafında dönmesi
(bunun sonucunda)
Görünür hareket : Gökküresinin yerin dönme
ekseni etrafında dönüyor gibi görünmesi.
Ortaya çıkan kavramlar :
Doğma, Batma, gün birimi, gece, gündüz..
• Bunun sonucunda gökküresi
Yer’in dönme ekseni etrafında bir günde bir kez dönüyor gibi görünür.
•
Gökküresi üzerindeki gökcisimlerinin hepsi doğudan batıya doğru bu günlük
görünür harekete katılırlar. Bu hareketleri sırasında dönme ekseni etrafında
gökküresi üzerinde gökeşleğine paralel çemberler çizerler.
• Günlük görünür
hareket sırasında gökcisimleri gözlem yerinin üzerine çıkarlar(doğarlar),
yükselir ve sonra çevrenin altına inerek batarlar. (Güneş’in ve Ay’ın doğup
batması gibi.)
• Gözlem yerinin enlemine ve gökcisminin dikaçıklık değerine
bağlı olarak gökküresi üzerindeki gökcisimlerinin günlük görünür hareketleri
farklı farklı olur.
• Dikaçıklıkları büyük olan , gök uçlaklarına yakın olan
yıldızların gökküresi üzerinde izledikleri çemberler daha küçük olur.
• Gök
Eşleğine yakın olan gökcisimlerinin gökküresi üzerinde izledikleri çemberler
daha büyük çaplı çemberlerdir.
• Gök eşleği üzerindeki dikaçıklığı = 0° olan
gökcisimleri günlük görünür hareketleri sırasında gün boyu Gök Eşleği üzerinde
yolalırlar. Bu cisimler Tam Doğu (D) noktasından doğar, Tam Batı (B) noktasından
batarlar.
• Dikaçıklığı (+) olan gökcisimleri gökeşleğinin kuzey tarafında,
(-) olan ngökcisimleri ise gökeşleğinin güney tarafında günlük görünür harekete
katılırlar, gökeşleğinden dikaçıklıkları kadar uzakta ve gökeşleğine paralel
çemberler üzerinde, doğudan batıya doğru yol alırlar(Bkz. Şekil 1.17).
Şekil 1.17 Enlemleri farklı gözlem
yerlerinde, dikaçıklığı farklı olan iki yıldızın günlük görünür hareketlerinin
durumu
Şekil 1.17 incelendiğinde , bir
yıldızın günlük görünür hareketinin farklı enlemlerde farklı olduğu
görülmektedir. Şekilde kırmızı renk ile Dikaçıklığı +30 O olan bir yıldız ile
dikaçıklığı -30 ° olan bir diğer yıldızın Dünyamızda kuzey yarımküredeki farklı
enlemlerde günlük hareketlerinin nasıl olduğu, doğma ve batma noktalarının nasıl
farklı olduğu anlaşılmaktadır. Yıldızların bazı enlemlerde çevrenin üzerine hiç
çıkamadıkları( hiç doğmayan yıldızlar ),
bazılarında ise hiç çevrenin altına inmedikleri de(hiç
batmayan yıldızlar) görülmektedir.
Hangi yıldızların hangi
enlemlerde hiç doğmadığı veya batmadığı basit bir bağıntı ile verilir.
|
φ > 0° olan kuzey yarıküredeki gözlem yerleri için :
δ > 90 - φ ise dikaçıklığı δ olan yıldızlar φ enlemli gözlem yerinde hiç batmazlar. δ < - (90 - φ) ise dikaçıklığı δ olan yıldızlar φ enlemli gözlem yerinde hiç doğmazlar. δ < 0° olan güney yarıküredeki gözlem yerleri için : δ < - (90 + φ) ise dikaçıklığı δ olan yıldızlar φ enlemli gözlem yerinde hiç batmazlar. δ > 90 + φ ise dikaçıklığı δ olan yıldızlar φ enlemli gözlem yerinde hiç doğmazlar. |
Değişik enlemler için hangi
yıldızların hiç doğmadığını veya batmadığını Şekil 1.17 yi de dikkate alarak
hesaplayabilirsiniz.
Bir örnek : φ = 40 derece olan gözlem
yerinde δ > 90 - φ ⇒ δ > 50 ° olan yıldızlar hiç batmazlar. Aynı
gözlem yerinde δ < - (90 - φ) ⇒ δ < -50 ° olan güney yarıküre
yıldızları çevren üzerine çıkamazlar, hiç doğmazlar demektir.
