Gizlenen Hakasya Raporu:
HAKASYA TÜRKLERİ
Hakas Türkleri sırf coğrafî yayılım sahasına göre eskiden Abakan yahut da Yenisey Türkleri adını almış olan Hakaslar, Hakas Özerk Türk bölgesinde yaşamaktadırlar. Kırgız ve Sağay gibi iki önemli kolu bulunmaktadır. Çin kaynaklarında bu Kırgız boyuna Heges denildiği için aydınlar ülkelerine Hakas adını vermişlerdir. Hakas tabiri bugünkü adlandırmada; belirli bir uyruğu ifadeden uzak olup, daha ziyade birkaç Türk ağzı karması için kullanılmıştır. Buraya dahil edilen boylar da Sağay, Beltir, Kaç, Koybal, Kızıl, Şor, dolayısıyla Sarı Uygur, Kamasin, Çulim Türkleri olmuştur. Ayrı ayrı sayılan adlar sadece her yerde görülen kabile adlarıdır. Yoksa hepsi Türk’tür. Boy ve soy adlarına göre şu kabilelere ayrılırlar: Sağaylar, Beltirler, Kaçlar, Koyballar, Şorlar, Kamasinler, Çolim ve Çatlar.
Tarihte 6. ve 14. yüzyıllarda bağımsız bir devlet olan Hakasya 18. asrın başında Rus işgaline uğramıştır. 1930’da özerk bölge olarak kurulan Hakasya, Krasuoyarsk bölgesinin vesayetine sokulmuştur. 1991’de Rusya Federasyonu’nun kararıyla Krasuoyarsk’ın vesayetinden çıkmış, cumhuriyet statüsüne kavuşmuştur. Hakasya Türk Cumhuriyeti’nde yüzden fazla halk yaşamaktadır. Hakasya Sayan, Altay dağlarının bir parçasıdır. İçinden dünyanın en büyük nehirlerinden biri olan Yenisey (Kimsuyu) ırmağı geçmektedir. Ülkenin 2/3’si dağlık olup halkın çoğu Abakan ve Yenisey nehirlerinin kenarında yaşamaktadır.
Türkçe konuşan Hakasların asıl adı Koraylar (Hooraylar)dır. Hakas dili Türk dilinin Uygur-Oğuz grubuna dahildir. Uygur Türkçesine yakın bir dille konuşan Hakas Türkleri Hıristiyan olmakla birlikte Şamanist inanış ve adetlerine devam etmektedirler.
Şahane ormanlar, göller, bozkır ve dağların birleştiği bölgede yer alan Hakasya uygun tabiat şartları, yer altı kaynakları, çeşitli metaller ile ilginç bir Türk ülkesidir. Hakasya güçlü bir ekonomi ve ziraate sahiptir. Yer altı zenginliklerini değerlendirmiş, su kaynakları bol olan bir ülkedir. Yenisey üzerinde inşa edilen Sayan-Şuşenskoye santrali Rusya’nın en güçlü hidroelektrik santralidir. Her biri 64 MV’lık 10 gruptan oluşan santral yılda 24 milyar KV elektrik sağlar. Makine endüstrisi Abakan’da yoğunlaşmıştır. Hakasya’nın ulaşım sistemi az gelişmiştir. Yenisey ve Abakan nehirleri ulaşımda kullanılır.
Hakaslar yüksek oranda Rus nüfusu arasında millî benliklerini dilleriyle korumayı başarabilmiş bir topluluk özelliği de göstermektedir. Güney Sibirya’da yaşayan en eski Türk topluluğu olan Hakaslar kendi ana dillerine dönmeye başlamışlardır.
COĞRAFÎ YAPI: Hakas Cumhuriyeti’nin yüzölçümü 61.900 km.’dir. Başkenti Abakan’dır. Doğu ve kuzeydoğusunda Krasnoyarsk eyaleti, güney ve güneybatısında Altay Muhtar Vilayeti, güneydoğusunda Tuva Muhtar Cumhuriyeti, batı ve kuzeybatısında Kemerova vilâyeti yer alır. Yenisey ırmağının kollarından Abakan ırmağı bölgenin ortasından geçer. Kapalı havzada kurak ve sert bir kara iklimi hâkimdir. Bu nedenle alçak kesimler bozkırlarla kaplıdır. Dağlık kesimler çam, köknar ve ladin ormanlarıyla doludur. Geniş bozkırlar ise 1954’ten sonra tarıma açılmıştır. Ülkenin % 66’sı dağlıktır. 1960’ta ulaşıma açılan Güney Sibirya demiryolu Abakan şehrinden başlar. Abakan şehrinde yaklaşık 158.000 kişi yaşar. Hakasya’nın diğer önemli şehirleri ise; Minusinsk, Çernogorsk ve Tuim’dir.
Nüfus
Hakasya Cumhuriyeti’nin nüfusu 1992 yılı itibariyle 569.000’dir. Fakat Hakas Türk nüfusu ise çoğunluğu Hakasya Cumhuriyeti’nde olmak üzere 62.875’tir. Bu cumhuriyette diğer 17.453 kişi ise yakın bölgelerde yaşamaktadır. Hakasların % 77,2’sinin Hakasya’da yaşamasına rağmen kendi cumhuriyetlerinde ekseriyeti sağlayamamakta, Hakasya nüfusunun ancak % 11,9’unu oluşturabilmektedirler. Cumhuriyette yaşayanların % 79,4’ünü Ruslar teşkil etmektedir. Ukraynalılar ise Hakasya’da nüfusun % 2,3’ünü teşkil etmektedirler. Yoğunluk km’ye 9,4, kişi Doğu Sibirya bölgesinde ortalama yoğunluk 2,3 kişidir. Başkent Abakan 18. yüzyılda kurulmuştur. Nüfusu 158.000, ülke nüfusunun % 27,1’dir. Yoğun baskılar sonucu kabul ettirilen Ortodoks Hıristiyanlıkla ilgili son vaftiz 15 Temmuz 1876 yılında Askiz köyünde yapılmıştır. Bu vaftizde toplam 300 kişi vaftiz edilmiştir. Böylelikle Hakasların tamamı şeklen Hıristiyan olmuşlardır. Ancak buna rağmen çoğunluk bugün Şaman dinine mensuptur. Hakas inanışlarına göre kâinat üç bölümden oluşmaktadır. Üstte Çagan, Çiri (Tanrı yeri), altta Ayna Çiri veya Erlik Çiri, ortada ise Künnig Çir bulunmaktadır.
Eğitim
Hakasya ve Yenisey bölgesinin Türk tarihi için çok değerli kültürel zenginliklerinden birisi, belki de en önemlisi Yenisey yazıtları olarak bilinen Türkçe kalıntı ve abidelerdir. Yenisey nehri civarında bulundukları için genellikle bu isimle anılırlar. Yenisey yazıtları yazıldıkları tarih itibariyle Orhun yazıtlarından daha eskidir. Yani 8. asırdan daha önce yazılmıştır.
Günümüzde Hakasya’da çeşitli kültür ve sanat kuruluşları mevcuttur. Hakasya Cumhuriyeti’nde 7 ana okulu, 269 ortaokul, 1 üniversite eğitim vermektedir. Yılda ortalama 15 bin kitap, 1 dergi (2200 tirajlı), 1 gazete yayınlanmakta; 250 kütüphane, 1 müze, 1 tiyatro ve 280 çocuk kulübü bulunmaktadır.
Hakas folklör malzemelerinin derlenmesi ve bir kısmının basılması 19. asrın 2. yarısına rastlar. Bu derlemeleri yapanlar M.A. Castrén, W. Radloff N.F. Katanov gibi Türkologlardır. W. Radloff’un ve N.F. Katanov’un derlemeleri Probenlerin 1-9 ciltlerinde basılmıştır. N.F. Katanov’un kendisi de Hakas Türklerindendir. N.F. Katanov’un bilimsel eserlerinden seçmeler, Türksoy tarafından 2000 yılında Türkiye’de yayınlanarak Türk dünyasının istifadesine sunulmuştur.
Hakas edebiyatı 2 ana kola ayrılır: Bunlardan birincisi yazıya geçirilmeden halkın ağzında gelişen halk edebiyatının (pazılbinbütken poeziya) çeşitli ürünleridir, ikincisi de çağdaş yazılı edebî türlerdir (Hoos-Literatura). İkinci türün Hakas edebiyatında yaygınlaşması Sovyetler Birliği zamanında olmuştur. Hakas halk edebiyatının başlıca ürünleri; kahramanlık destanları, masallar, maniler, efsaneler, atasözleri, bilmeceler, halk türküleri olarak sıralanabilir.
Ekonomi
Hakaslarda sanayi genelde madenciliğe ve orman ürünlerine dayanır. Ülkede bakır yatakları ta 18. yüzyıldan beri işletilmektedir. Ayrıca çok zengin demir (Abaza ve Teya), kömür (Çernogorsk), barit (Askiz) ve altın (Yukarı Çülim) maden yatakları bulunmaktadır. Rusların bölgeye yerleşmesi ile bakır madenciliği 18. yüzyıldan günümüze dek önemini korumaktadır. Ayrıca Hakasların en önemli uğraşısı koyun ve keçi besiciliğidir. Yulaf, darı, buğday ve patates tarımıyla da uğraşırlar. Ormanların çokluğu, kereste sanayinin önemli bir gelir kaynağı olmasına sebep olmuştur. Hakasya köylülerinin mevsime göre yer değiştirerek otlattıkları sürüleri vardır.
Sonuç
Hakas Türk topluluğu diğer Türk toplulukları gibi ortak benzerlikler göstermektedir. Hakas Türkleri örf, âdet, gelenek ve göreneklerini, kısacası kültürlerini günümüze kadar muhafaza etmişlerdir. Bu değerlerini yarınlara da taşıyacaklarına inancımız tamdır. Türk tarihi ve kültürü Türkistan’daki kaynaklarından itibaren çok iyi incelenmeli, ortak tarihî ve kültürel değerlerimiz ortaya konmalıdır. Bilindiği üzere Türkler ana hatlarıyla batıda Balkanlardan, doğuda büyük Okyanusa, kuzeyde Buz Denizinden, güneyde Tibet’e kadar olan sahada yaşarlar. Toplam 12 milyon km2’lik bir sahaya yayılmış olan Türklerin toplam nüfusu en basit hesapla 250 milyon civarındadır. Türkiye’den sonra en fazla demografik ve ekonomik potansiyele sahip olan Türk toplulukları Kafkasya ve Orta Asya’da bulunmaktadır. Türk toplulukları ve Türk dünyası için yapılacak en önemli iş, güzel Türkçemizin yaygınlaştırılması ve öncelikle dilde birliğin sağlanması olmalıdır.
Turan Can
Hakas Türkleri – Orkun Dergisi, 62.Sayı
1- Z.V. TOGAN: Umumî Türk Tarihine Giriş, 1981 İstanbul.
2- İ. KAFESOĞLU: Asya Türk devletleri, TDEK, 1992 Ankara.
3- F. SÜMER: Oğuzlar Tarihleri Boy Teşkilâtı Destanlar, 1992 İstanbul.
4- N.F. CAFEROĞLU: Türk kavimleri, 1983 Ankara.
5- N.F. KATANOV: Bilimsel eserlerinden seçmeler, Türksoy, 2000 Ankara.
6- Y. DELİÖMEROĞLU: Yeni Türkiye Türk Dünyası özel sayı, yıl: 3, sayı: 16, 1997 Ankara.
7- E. ARIKOĞLU: Hakas Türkleri Edebiyatı, TDEK cilt: 4, 1998 Ankara.
8- E. MÜTERCİMLER: Türkiye Türk Cumhuriyetleri ilişkileri modeli, 1993 İstanbul.
9- N. DEVLET: Çağdaş Türk dünyası, 1989 İstanbul.
10- H. LEYLAK: Orta Asya ve Kafkaslarda Türklerin demografik yapısı (20. yüzyıl), 2000 Ankara.
11- Y. GÜRBÜZ: Rusya Federasyonu Cumhuriyetlerinin Sosyo-Ekonomik profili, 1996 Ankara.
12- B.P. GOLDEN: Türk halkları tarihine giriş, 2002 Ankara.
13- R. ÖZEY: Dünya plâtformunda Türk dünyası, 1997 İstanbul.
14- Türkiye ve Türk dünyası, Harp Akademileri Komutanlığı, 1997 İstanbul.
15- T. CAN: Orkun dergisi, Kumuk Türkleri, sayı: 55, 2002 İstanbul.
16- Sovyetler Birliği sonrası bağımsız Türk cumhuriyetleri Türkiye ile ilişkileri, TOBB, 1992 İstanbul.
17- K. OCAK: Dünyada Türk Cumhuriyetleri Türk Halkları, 2002 Ankara.
18- F. BOZKURT: Türklerin dili, 1992 İstanbul.
19- Y. DÖNMEZ: Türk Dünyasının Beşerî ve İktisadî Coğrafyası, 1997 İstanbul.
