Marifetnâme 35.Bölüm
ÜÇÜNCÜ BAHİS
Uzuvların hareketleri keyfiyetini, adalelerin mahiyetini, cüzlerini, metanet ve özelliklerini üç bölümde ayrıntılı olarak bildirir.
BİRİNCİ BÖLÜM
Adalelerin diziliş keyfiyetini, onlarla baş ve boyunda bulunan hareketleri yedi madde ile açıklar.
Birinci Madde
Adalelerin dizilişini ve onlarla hâsıl olan hareketleri topluca bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: İnsan bedeninde mevcut olan 420 tane irade-i ihtiyarî hareketin tamamı sinirler vasıtasıyla yürekten dimağa, ondan uzuvlara ulaşan kuvvetle hâsıl olup, hareketli azanın temeli bulunan sert kemikler ile ince sinirlerin bitişmesi uyumsuz olduğundan yaratıcı olan Allah, inayeti ile lütfedip, uzuv kemiklerinden sinire benzer bağlar bitirip; sinirler ile tek bir şey gibi toplamış ve birleştirmiştir. Bağlar ile sinirlerden bileşen baş, beyin ve omuriliğin hacimleri tahammülünce çıktığı yerde ince bulunup, özellikle uzuvlara bölünüp ve yayıldığına her bir kemiğin payı, oldukça ince zayıf olup, asıl çıkış yerinden uzaklaştıkça bozuşumu ortaya çıktığı için yaratıcı Allah, hikmeti ile tedbir edip, sinirlerle bağlardan bileşen uzuvları az yaratmakla kalın edip, aralarını et ile doldurup, zar ile perde çekip, sinir cevherinden olan belkemiğini ortasında korumuştur. Şu halde bunun hepsi sinirden, liften, etten ve zardan meydana gelmiş bir uzuv olmuştur ki, ona adale derler. Bu adale toplandığında kısalır. Ondan uzuv tarafına giden kirişi çeker. O durumda o uzuv buruşup, çekilmiş olur. Yine bu adale kendi yayılması ile uzadığında, o kiriş gevşer. O vakitte, o uzuv açılıp, uzar. İradî hareketlerin hepsi bu keyfiyetle hâsıl olup, çeşitli nevilerle yerine göre suret bulur.
İkinci Madde
Yüz adalelerinin bazılarını ve onlarla hâsıl olan hareketleri bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Yüz adaleleri, onda olan hareketli uzuvların hareketleri sayısınca bulunmuştur. Yüzün hareketli uzuvları, alın, göz, göz kapakları, yanaklar, burun uçları, alt çene ve dudaklardır.
Alnın hareketi, ince, geniş ve örgütlü bir adale iledir. Bu adale, alnın derisi altında yayılmış olup, ona bir derece karışmıştır ki, alnın derisinden bir cüz olup, ondan tecridi imkansız bulunmuştur. Alnın derisi adaleden hareketli olan uzva kiriş bitişmiştir. Bu adalenin toplanması ile iki kaş kalkıp, gevşemesi ile inip, göz kırpmalarına dahi yardımcı kılınmıştır.
Gözbebeği ki, gözün içindedir. Onu hareket ettiren altı adaledir. Dördü, gözün dört tarafındadır ki, her biri göz bebeğini kendi yönüne hareket ettirmişti. ikisi, gözün gerisinde yani kaykacında korunmuştur. Onlarla göz bebeğinin daire üzere olan hareketi bulunmuştur. Gözbebeğinin gerisinde bir adale vardır ki, açıklanacak içi boş sinire dayanak olup, ona kendi perdeleri ile metânet veriştir. Onu yumrulaşma sırasında gevşemekten men ile zapt etmiştir Fakat gözün üst kapakları hareketi ile maksat tama olup, gözün yumulması gerçekleştiğinden alt kapakları hareketine gerek kalmamıştır. Hakk'ın inayeti ise mümkün oldukça âletlerin azalmasına sarf olunuştur. Zira ki, âletlerin çokluğunda âfetler çok bulunmuştur. Üst kapak sakin olup, alt kapağın hareketli olması mümkündü. Lakin Hakîm olan Allah'ın inayeti, işleri çıkış yerine daha yakın olmakla sinir ona ulaştığında bükülme ve değişime muhtaç olmadığı bilinir. Üst kapak için gözün açılması sırasında kalkma hareketi ve kapanması vaktinde inme hareketi gerekip, kapanma ise aşağı tarafa çeken adalelere muhtaç olduğundan gözün iki tarafında iki adale yaratılmıştır ki, göz kapağını aşağıya çeker bulunmuştur. Göz kapağının açılması için ortasına bir adale inip, kirişinin tarafı kapağının tarafına yayılmıştır ki, o kısılıp toplandığında gözün açılması hâsıl olur. Onun için bir adale yaratılıp, doğru inip, kapağın iki perdesi arasında kıkırdak gibi geniş bir cisim olup, kirpiklerin bittiği yerin atında yayılmıştır. Göz kapağı, göz bebeğini korumak için ve kirpikler onu tozlardan korumak için yaratılmıştır. Şu halde bütün beden azaları, nice hikmetler ve faydalar için yaratılmıştır.
Üçüncü Madde
Yanakların, dudakların ve burun kanatlarının hareketlerine vesile olan adaleleri bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Yanağın iki hareketi vardır. Biri, alt çeneye tâbidir. Biri, dudağa ortak olarak, diğer bir uzvun hareketine tâbi olan kendi hareketidir. Onun için yanak ile o uzvun müşterek bir adaleleri vardır. O adale her bir tarafta geniş olup, bu isim ile bilinmiştir. Bu iki hareketin iki adalesinin her biri, dört cüzden bileşik bulunmuştur. Zira ki her birine dört yerden lif gelmiştir. Bir cüzü köprücük kemiğinden çıkıp, sonları iki dudağın iki tarafına, alt taraftan bitişik olup, ağzı yana ve aşağıya çekmiştir. İkinci cüz, iki tarafta, böğür ve köprücük kemiğinden çıkıp, lifleri yanlara gitmiştir. Sağdan çıkan, soldan çıkanla kesişip, geçmiştir. Şu halde ağdan gelen lif, dudağın sol alt tarafına ve soldan gelen lif, onun üst sağ tarafına yetmiştir. Bu iki lifin toplanmasıyla, ağız daralıp, dudaklar ön tarafa gelir. kesenin ipliği, kendi ağzını topladığı biçimde olur. Üçüncü cüz, omuzda olan kemik yanında bitip, o adalenin bitiştiği yerin üstünde bitişmiştir Dudağı iki tarafa eşit ve imale ile meyilli kalmıştır. Dördüncü cüz, boyundaki susamcıklardan gelip, iki kulak hizasından geçip, yanak cüzlerine ulaşmıştır. Çizgi, onunla öyle açık harekete gelmiştir. O harekete dudak dahi uymuştur.
Dudağın adalelerinin biri, yanak ile müşterek olan adaledir ki, açıklanmıştır. Dudağa mahsus adaleler dört bulunmuştur. İkisi, elmacık kemikleri üzerinden galip, dudağın iki tarafına bitişmiştir. iki adale dahi aşağıdan gelip, dudağa ulaşmıştır. Dudağın hareketinde bu dördü yeterli olmuştur. Zira ki, bu adalelerin her biri tek başına hareket ettiğinde, dudağı kendi tarafına hareket ettirir. İkisi iki taraftan beraber hareket etseler, dudak iki tarafa yayılıp gider. Dördü birlik hareket etseler, dudağın hareketleri dört tarafa tamam olup, kusuru kalmaz. Bunlardan gayrı onun hareketi olmaz. Müşterek olan adalelerin etrafı dudağa bir derece kaynaşmıştır ki, onun cevheri olan etten fark olunmaz.
Burun kanatlarıdır ki, ikisine iki küçük sağla adalenin birleşmesi âdildir. Küçük olduklarına, çok hareketli olan yanak ve dudağın adalelerini yerlerinin lüzum ve genişliği yol açmıştır. Sağlam oldukları, onlarda kemik olmadığındandır. Bu iki adalenin çıkış yeri elmacık kemikleri tarafında bulunmuştur. Zira ki, elmacıkların lifine karışmış olup, burun kanatlarını o tarafa hareket ettirir bilinmiştir. Hepsi Allah'ın hikmeti ile konulmuştur.
Dördüncü Madde
Alt çenenin hareketini, faydalarını ve adalelerini bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Üst çene hareket etmeyi, alt çene hareketli olduğunda nice faydalar vardır. Biri budur ki, en hafif olanın hareketi uygun ve kolaydır. Biri budur ki, hareketle zahmet çeken uzuvları kuşatmayanı hareket ettirmek daha doğru ve daha güzeldir. Biri budur ki, üst çene sakin olduğundan, mafsalı ile mafsal ucu metin ve sağlamdır.
Hareketli olan alt çenenin üç hareketi vardır ki: Biri ağzı açma hareketidir. Biri kapama hareketidir. Biri çiğneme ve öğütme hareketidir. Açma hareketi, çeneyi aşağıya indirir. Kapama hareketi, çeneyi yukarıya kaldırır, öğütme hareketi, çeneyi iki tarafa meyil ile döndürür. Şu halde kapama için iki adale yaratılmıştı ki; üst taraftan inip, çeneyi yukarıya çekerler. İnsan çenesi hafif olup, hayvan gibi kesme ve koparmaya fazla muhtaç olmadığından bu iki adalenin miktarı küçük yaratılmıştır. Oldukça yumuşak olan beyin cismi ki, bunların çıkış yerleri kılınmıştır. Beyine yakın oldukları için bunlar dahi yumuşak bulunmuştur. Zira ki bu adalelerle dimağ arasında ancak bir kemik yaratılmıştır. Dimağdan çıktıkları yer yanında bir çift kemik içinde o yaratıcı Allah bunları defnedip, perdeden geçirmiştir. Ta ki, bu kemik sinirlerin başlangıç yerinden uzaklaşmakla cevherleri bir miktar sertleşmiş olsun. Bu iki adaleden her birinin birer büyük kirişi vardır ki,alt enenin kenarını çevirmiştir. Toplandıkça o çeneyi yukarı kaldırıp, üst çeneye bitiştirirler. Bu iki adaleye iki adale dahi yardımcı olmuştur ki, onlar ağzın içinden gelip alt çenede boşluğa inmiştir. Ağzın içinden gelen adalelerden biten kirişlerin metanetleri için ortalarından çıkmıştır.
Ağzın açılması ve çenenin indirilmesi, adalelerinin lifleri kulağın arkasında olan ebriye çıkıntılarından inip, toplanıp, tek bir adale olmuştur. Ondan ziyade sağlamlık için kısa ve halis bir kiriş oyup, çene kemiğine ağlanacak yerde bitişip, birleştiğinde çeneyi arka tarafa çekip aşağıya indirici olur. Çünkü bu çenenin tabii ağırlığı inişine yardımcı kılınmıştır. Şu halde ona iki adale kifayet edip, başka bir yardımcıya ihtiyacı kalmamıştır.
Çiğneme ve öğütme için iki adale yaratılmıştır ki, her tarafta birer üçgen adale bulunmuştur. Kaçan açılarının darı olan tarafı elmacık kemiğine girse, iki kenarı uzayıp; biri alt çeneye iner ve biri çift kemiğe yükselir. Üçgenlerin tabanları, aralarında düz olarak birleşip, her bir açı, kendi yerine gider. Ta ki sözü edilen üçgen adalesinin toplanmasından, muhtelif yönleri meydana gelip, çiğneme ve öğütme onunla hâsıl olsun.
Beşinci Madde
Baş ve boyunun hareketlerini ve adalelerini bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Baş için kendine özgü hareketler vardır Boğazın beş kemiğiyle dahi ortak hareketleri vardır ki, başın eğilmesine boynun eğilmesi denir. Bu iki tür hareket ki, özel ve ortaktır. Her biri ya ön tarafa veya arka tarafa doğrudur. Veya sağ tarafa eğik veya sol tarafa eğiktir. Kâh bu iki tür hareket arasında iltiat doğar ki, daire şeklini bulur.
Başın aşağı düşmesi ve kendine has olan hareketinin iki adalesi vardır. Başın iki nahiyesinden gelmiştir. Zira ki lifleriyle yukarıda kulak gerisinden ve aşağıda böğür kemiğinde çıkıp, tek bir bağlantı gibi olup, başa çıkmıştır. Şu halde eğer biri hareket eylese, başı, o tarafa eğik ve düşük eder. İkisi birlikte hareket etseler, baş, itidal üzere ön tarafa düşmüş olur.
Baş ile boyunu birlikte ön tarafa eğer adaleler bir çiftti ki, yemek borusu altında konulmuştur. Birinci omura ve ikinci omura ulaşıp, onarla kaynaşmış bulunmuştur. Şu halde, eğer yemek borusuna yakın olan cüzleri toplandıysa, baş aşağı düşer. eğer omurlara kaynaşmış olan cüzleri dahi toplandıysa, boyun da ön tarafa eğik olur.
Başı geri tarafına kaykıltan adaleler dört çifttir ki, açıklanan bir çift adalenin altında örtülmüştür. Bu çiftlerin bitiş yeri,mafsalın üstünde bulunmuştur. Bir çift, birinci omurun iki kanadına gelmiştir. Bir çifti, ikinci omurun sensenesine (susamsı) bitişik olmuştur. Bunun özelliği, başın eğilmesini, kaykılma sırasında düz edip, tabii haline getirmektir. Dördüncü çiftin başlangıç yeri, onların üzeri olup, üçüncü çiftin altında dıştan yana geçip, birinci omurun kanadına gelmiştir. iki önceki çift, başı iki tarafa meyilsiz geri tarafına döndürürler. Üçüncü çift, başı, düz tutar.
Dördüncü çift, başı, eğik olarak geri tarafa döndürür. Başı, boyun ile birlik geri tarafına eğer adaleler dört çifttir ki, üç çifti, dördüncünün altında örtülü olup, o, onları kuşatmıştır. Bu dördüncü çiftin her biri bir üçgendir ki, tabanı, dimağın bir başka kemiği olmuştur. Onda olan, boyuna inmiştir. Bunun altında yayılmış olan üç çiftin birisi, boyun omurlarının iki tarafıyla aşağıya inmiştir. Bir çifti, fazlaca kanatlara meyl ile gitmiştir. Bir çifti dahi omurların iki tarafıyla, kanatların arasını bağlamıştır.
Başı, iki tarafa meylettiren adaleler iki çifttir ki, baş mafsalına bitişmiştir. Bir çiftin yerleri, öndedir ki, onun biri baş ile ikinci omurun arasını, sağ taraftan; biri sol taraftan birleştirmiştir. İkinci çiftin yeri, arkadır ki, onun biri, baş ile birinci omurun arasını sağ taraftan, biri sol taraftan toplamıştır. Şu halde bu dört adalenin, hangisi toplanıp, kısalırsa, baş, onun tarafına meyleder. Bunların hangi ikisi bir tarafta beraber toplanıp, kısılırsa, baş onların tarafına dümdüz meyl eder. Eğer bunların dördü birlikte hareket ederse, baş, yerinde düz olarak sâkin olur. Bu adale, diğer adalelerden küçüktür. Lakin yerleri yakın ve düzenleri sair adalelerin altında muntazam olduğundan, büyük adalelerin görevini görmüşlerdir.
Altıncı Madde
Sesin yeri olan hançerenin kıkırdaklarını, adalelerini ve hareketlerini bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Hançere, kıkırdaktan bir uzuvdur ki, ses için âlet yaratılmıştı. Bu hançere üç kıkırdaktan oluşmuştur. Biri o kıkırdaktır ki, boğazın önünde ve çenenin altında, hissedilen ve dokunulandır. onun içi çukur, dışı yumru olduğundan, ona: Kalkan derler. İkinci kıkırdak, onun gerisinde, boğaza yakın konulup, boğaza rapt olunmuştur. Üçüncü kıkırdak, ikinci üzerinde tas gibi kapanmış olup, ikinciye bitişip, kalkana bitişiksiz kavuşmuştur. Kapanmış kıkırdak ile bitişik olduğu ikinci arasında çukurlu bir mafsal vardır ki, ikinci kıkırdağın iki çıkıntısı o iki çukura girip, hançerenin daralma ve genişlemesinde, birbirinden uzaklaşır ve birbirine ayrı düşerler. İkinci kıkırdağın, kalkan kıkırdak üzerine kapanma ve kavuşmasıyla ve odan uzaklaşmasıyla hançerenin kapanması ve açılması bulunur. Hançere önünde üçgen bir kemik vardır ki, yunanca lam şeklinde olduğundan, ona: Lam kemiği denilmiştir. Nitekim kemiklerle açıklanmıştır. Bu kemiğin faydası budur ki: Hançereye dayanak olup, onun latif adaleleri bundan çıkmıştır. Şu halde kalkan kıkırdağına, ikinci kıkırdağı yapıştırmak için, üçüncü kıkırdağı ikisine tatbik için ve üçüncüyü ikisinden uzaklaştırmak ile hançereyi açmak için nice adaleler gerekmiştir.
Hançereyi açan adaleler bir çifttir ki, lam kemiğinden çıkıp, kalkan kıkırdağının önüne gelip, üzerine yayılıp, bitişmiştir. Vakta ki, büzülme ile toplanıp, kapanmış kıkırdağı, ön ve üst tarafına çekse, hançere açılma ile genişler. Bir çift adale, boğazı aşağıya çeken adalelerle müşterektir.
Bunların çıkış yerleri, kalkandan yana olan iç kemik kısmındandır. İki çift adalesi dahi vardır ki, bir çifti iki adaledir. Onlar kapanmış kıkırdağa gelip, gerisinden ona bitişmiştir. Vakta ki aynı büzülmeyle toplansa, kapanmış kıkırdağı yukarı kaldırıp, geri tarafa çekse; kalkandan uzaklaşıp, hançzere genişler. İkinci çiftin iki adalesi, kapanmış kıkırdağın iki tarafına gelip, yayılmıştır. Vakta ki büzülseler, kapananı kalkandan yerine uzatıp, hançerenin yayılmasına yardımcı olur.
Hançereyi daraltan adalelerin bir çifti, lam kemiğinden gelip, kalkan kıkırdağına bitişir. sonra genişleyip, ikinci kıkırdağa sarılıp, onun gerisinde iki adalenin iki tarafı bitişik olmuştur. Şu halde vakta ki, büzülseler, hançere daralır. Dört adalesi dahi kalkan kıkırdağıyla, ikinci kıkırdağı iki tarafı arasını birleştirmiştir. Şu halde bunlar büzüldükçe, hançerenin aşağı tarafı daralır.
Hançereyi kuşatan bir çift adaledir ki, kalkan kıkırdağının kökünden çıkıp, içinden gidi, ikinci kıkırdağın köküne kapanmış olup, üçüncünün etrafına sağ ve solundan bitişmiştir. Vakta ki, yukarı kalksalar, mafsalı raptedip, hançereyi öyle kaplarlar ki, nefesi hapsetmekte göğüs adaleleri ve zarlarına mukavemet ederler. Bu iki adaleler, küçük ve sağlam yaratılmıştır. Ta ki hançerenin içinde sıkışmasız, kuvvetle onu kaplayıp, nefesi hasreylesinler. Bu iki adalenin eğimleri az olup, düz olarak yükselmiştir. Kalkan kıkırdağıyla ikinci kıkırdağın aralarını birleştirmeğe gitmişlerdir. İki adale de kapanmış olanın altında adı geçen küçük adalelere yardımcı olmak için konulmuştur. Bunlarda nice sanat bulunmuştur. Sübhanallah!
Yedinci Madde
Boğazın, lam kemiğini ve boynun adalelerini ve hareketlerini bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Boğaz bir cümledir. Onun iki çift adalesi vardır ki, onu aşağıya çeker. Bir çifti, hançerede adı geçendir. öteki çifti, böğür kemiğinden bitip, üst tarafa çıkıp, lam kemiğine ve ondan boğaza bitişip, onu aşağıya çekerler. Boğazın adaleleri, boğazın içine konulmuş iki et parçasıdır ki, onun iki adalesi onlar bulunmuştur. Onlar, yutmağa yardımcı olmak için yaratılmıştır.
Lam kemiğinin hem kendine özgü, hem de öteki adale ile ortak adaleleri vardır. Ama kendine özgü olan adaleleri, üç çifttir ki, bir çifti, çenenin iki tarafından gelip, bu kemik üzerinde olan düz çizgiye bitişip, kemiği çene tarafına çekmiştir. Bir çifti, çene altından çıkıp, dil altından geçip, bu emiğin üst tarafına yetmiştir. Bu dahi, bu kemiği çene tarafına çekmiştir. Bir çifti, iki kulak yanında olan çıkıntılardan çıkıp, bu kemiğin üzerinde bulunan düz çizginin aşağı tarafına bitişip, onu aşağıya çekmiştir.
Lam kemiğinin ortak olan adaleleri, yakında açıklanacaktır. Ama dili hareket ettiren dokuz adaledir ki, ikisi çıkıntılardan bitip, geniş olup, dilin iki tarafında bitişmişlerdir. İkisi lam kemiğinin yukarısından bitip, uzun olup, dilin ortasına bitişmişlerdir. İkisi, lam kemiğinin aşağı kaburgasından bitip, uzun ve geniş adaleler arasından dili geçip, onu hareket ettirir. İkisi dahi dili yayar, bulunmuştur. Onların yerleri, adı geçenlerin altında olup, lifleri dil atında genişlemesine döşenmiştir. Şu halde bu iki adale, alt çene kemiğinin tümüne bitişik kılınmıştır. Biri dil ve lâm kemiği arasını birleştirir ve birbirine çeker bilinmiştir.
Boynu hareket ettiren iki çift adaledir ki, bir çifti sağda ve bir çifti soldadır. Şu halde herhangisi tek başına büzülüp, toplanırsa boyun onun tarafına çekilir. ikisi birlik bir taraftan büzülürse, boyun o tarafa eğik olur. Eğer dördü beraber büzülseler boyun eğilmeksizin yerinde kısa olur. Eğer dördü birlik durumu üzere kalırlarsa boyu dahi durumu üzere kalır. Şu halde bir kere düşünülsün ki, insanın sadece baş ve boynunda yaratıcı olan Allah'ın nice benzersiz sanatları bulunmuştur. (Yaratıcıların en güzeli olan Allah'ın şanı ne yücedir).
