Marifetnâme 30.Bölüm
ÎKÎNCÎ BÖLÜM
Bedenlerin bileşiminin keyfiyetini, uzuvların tabiatlarının mahiyetini, insan hayatının mizaçlarını, dört rüknün karışım ve bileşiminin, karışımların sebeblerini, durumlarını ve faydalarını ve onlardan oluşanı dört madde ile uzun uzun açıklar
Birinci Madde Bedenlerin bileşiminin keyfiyetini bildirir
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Dört esas ki, (rükün) basit cisimlerdir, insan bedeni ve diğer hayvanların ilk cüzleridir. Zira ki bileşik cisimlerin çeşitli nevileri, özlerin birleşmesiyle meydana gelir. Esaslar ise dörttür: Îkisi hafif, ikisi ağırdır
Hafifler: Ateş ile havadır. Ağırlar: Su ile topraktır. Çünkü ateş unsuru, havaî cevherinin sirayetiyle diğer unsurlarda cereyan edip, bileşip, hararetiyle iki ağır ve soğuk unsurun, soğukluklarını kırar. Onlar, unsurluklarını terkedip, mizaçlık mertebesine giderler. Şu halde iki ağır unsur, uzuvların sükûn ve oluşumuna metin madde olur. iki hafif unsur, uzuvların hareket ve hayatlarına yardımcı olur
Îlk esasların kuvvetleri ki, dört keyfiyettir, onlar, sıcaklık, soğukluk, rutubet ve kuruluktur. Bu dördü, unsurların anneleridir. Esaslarda mevcuttur. Bu unsurî keyfiyetler, tabiî suretler üzerine eklenmiştir. Zira ki onlar, sıcaklık ve soğukluk gibi keyfiyetlerde geçici ve değişicidir. Halbuki tabiî suretlerin her iri, kendi zatıyle bakidir. Eğer dört keyfiyet, tabiî suretlerin aslı olsaydı, onlar dahi değişici olup, sabit kalmazlardı. Şu halde eğer basit cisimler olan dört esas, küçülüp biraraya gelseler, tam bileşik cisimler olan üç bileşikde (mevalid-i selase) teğet olup, bu zıt keyfiyetleriyle birbirine tesir etseler ve o bsitlerin her biri öbürünün şiddetli keyfiyetini kırsa; o zıt keyfiyetler arasında her birinden tümünde eşit ve benzer aracı keyfiyet hâsıl olur ki, ona: Mizaç derler. Üç bileşik yani maden, bitki ve hayvan hep onunla vücuda gelirler. Lakin yarı bileşik cisimler olan bulut ve şihap gibi atmosferik şeyler, unsurlardan mizaçsız meydana gelirler. Onun için süratle yok olurlar
Îkinci Madde
Beden uzuvlarının tabiatlarının mahiyetini bildirir. Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: O şekil verici ve yaratıcı olan Allah Taâlâ hazretleri, âlemde her nesneyi, münasip ve muvafık yerli yerinde, güzel ve mutedil yaratmıştır. Her canlıya uygun ve her uzvunun haline muvafık olan mizacı vermiştir. alemin cüzlerinin tümünde olan mizaçların en layık ve en uygununu insan bedenine kerem kılıp, her bir uzvuna en münasip ola mizacı bahşetmiştir. Bazı cüzlerini ziyade sıcak, bazısını ziyade soğuk, bazısını ziyade rutubetli ve bazısını ziyade kuru etmiştir
Bedende fazla sıcak olan o ruhtur ki, latif buhardır. Sonra yürektir ki, ruhun menşeidir. Sonra kandır ki, muttasıldır. Sonra karaciğerdir ki, kan ondan doğmadır. Sonra halis olan ettir. Sonra sinirdir ki, et ile karışmış olan sinirdir. Sonra dalaktır ki, onda kan vardır. Sonra böbrektir ki, kanı azdır. Sonra atardamarlardır ki, ruhun çevresinde olan kanın zarflarıdır. Sonra toplar damarlardır ki, mutlak kanın zarflarıdır. Sonra el derisidir
Bedende gayet soğuk olan balgamdır. Sonra saçlardır. Sonra kemiklerdir. Sonra kulak kemiğidir ki, kıkırdaktır. Sonra kirişlerdir. Sonra perdelerdir. Sonra sinirlerdir. Sonra murdar iliktir. Sonra dimağ (beyin)dir. Sonra iç yağıdır. Sonra deridir
Bedende gayet kuru olan saçtır ki, duman buharındandır. Sonra kemiktir ki, uzuvların en sertidir. Sonra kıkırdaktır. Sonra kemik başlarıdır. Sonra kiriştir. Sonra zardır. Sonra damarlardır. Sonra toplar damarlardır. Sonra hareket sinirleridir. Sonra yürektir. Sonra bedenin sinirleridir. Sonra deridir
Üçüncü Madde Însanın yaşlarının mizaçlarını bildirir
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Yaşların mizaçları muhtelif olduğundan, insanın yaşları topluca dörttür. Biri büyüme çağıdır ki delikanlı yaşı da derler. Bunun müddeti insanın otuz yaşına dektir. Sonra duraklama çağıdır. Buna gençlik yaşı dahi derler. Bunun müddeti insanın altmış yaşına dektir. Sonra açık düşüş yaşıdır ki, buna ihtiyarlık dönemi dahi derler. Bunun müddeti ömrün sonuna varıncaya dektir. Lakin delikanlılık çağı da iki kısımdır. Biri çocukluk çağıdır ki, onbeş yaşına dektir. Sonra delikanlılık çağıdır ki, delikanlılık çağının sonuna dektir
Çocukların mizacı mutedildir. Delikanlılığın mizacı sıcaklık ve rutubettir. Gençliğin mizacı sıcak ve hiddetlidir. Duraklama çağının müddetinden sonra sıcaklığın maddesi olan rutubeti, bizi kuşatmış olan hava çektiğinden sıcaklık noksan bulmağa başlar. Zira ki, geçen bölümde açıklandığı üzere cismanî kuvvetlerin ve cüzlerin hepsi nihayete erer. Ayrışanların bedeli için eşitlik ve bir minval üzere sürekli soğumadır. Lakin bozulma gün gün arttığından ayrışan rutubetle beraber karşılığı gelmez. Şu halde gelen ile sarfolunan bedende eksilme ve geri dönme üzere olduğundan, rutubet yok olup, hararet söner. Tabii ölüm budur. Şu halde her bir şahsın ilk mizacı hasebince rutubeti içine alan kuvveti ne miktar ise, onun tabii ecel miktarı odur. Eğer dışardan bir kazaya uğramazsa odur ki, ömrü de odur. Zira ki, Allah'ın kudreti ile ulvî cisimlerin süflî cisimlerde çeşitli tesirleri daima birbirini takip ettiğinden bütün halkın şekil ve durumları ahlak ve tavırları henüz anaların rahimleri içinde nutfe iken tesadüf eden baht ve talihleri tesirleri ile ortaya çıkmıştır ki, ana karnına nutfe düştüğü saatte baba ve ananın talihleri ne işte ise ve herbirinin yıldızı neye bakıyorsa: Eğer kutlu, uğursuz, o nutfenin zatına tesiri ile nakşedilir.
Mesela saadet, şekavet, anlayış, hamakat, cimrilik, cömertlik, korku, şecaat, sevgi, düşmanlık, hırs, kanaat, himmet, alçaklık, fakirlik, zenginlik, rahat, güzellik, kemal, yorgunluk ve üzüntü her ne konum üzerine ise o mutfenin zatına tâi olur. Zira ki o nutfe, ceninin cisminin levh-i mahfuzudur Levh-i mahfuz bu âlemin aynasıdır. Şu halde her kim ki, sait olmuştur, o saadetini ana karnında bulmuştur. Her kim ki şakî gelmiştir, o dahi şekavetini anası karnında almıştır. Nitekim Habib-i Ekrem Sallallahu Aleyhi ve Sellem Hazretleri: "sait anası karnında saittir. Şaki anası karnında şakidir," buyurmuştur. Herkesin talihinin tesirini remz ile duyurmuştur. Çünkü halkın bütün şekilleri, vasıfları ve mizaçları felikî konumlar gereğince rahimlerde muhtelif bulunmuştur. Şu halde eceli müsemmaları dahi mizaçları hasebi ile onda muhtelif takdir olunmuştur. Elhasıl delikanlı ve çocuk bedenleri, itidal üzere sıcak ve rutubetli müşahede kılınmıştır. Gençlik bedenleri hiddetli, sıcak bilinmiştir. Kırarma ve ihtiyarlık bedenleri, buhar ruhu ve sıcak kandan yukarıda anlatıldığı üzere geçkin oldukları için soğuk ve kuru bulunmuştur. Kadınların mizacı erkeklerden daha soğuk ve daha rutubetli olduğu tecrübe kılınmıştır
Dördüncü Madde
Bedenlerin dört karışımının keyfiyetini bildirir
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Bedenin ilk rutubetleri olan dört karışım akıcı ve rutubetli cisimlerdir ki, gıdalar önce ona dönüşüp, onlardan bedenin cüzleri gıdalanır
Değerleri karışımın rutubetleri dört cinstir ki: En faziletlisi kan cinsidir. Sonra balgam cinsidir. Sonra safra cinsidir. Sonra siyah köpük cinsidir. Bu karışımların her biri tabiî ve tabiî değildir. Tabiî kan, sıcak ve rutubetlidir. Rengi kırmızı, tadı tatlıdır. Faydası et, yağ ve uzuvların gıdası olmaktır. Tabiî olmayanı soğuktur ve rengi bulanıktır. Tadı acı olup, faydası olmaz. Tabiî balgam, soğukçadır. Rengi yumurtanın beyazı gibidir. Tadı tatlıdır. Faydası ya kan veya kanın yerini tutup, uzuvların gıdası olmaktır. Tabiî olmayanı kuru mizaçlı ve değişik renktedir. Acıdır. O, ya tuzlu veya asitli olur. Tabiî safra sıcak ve kırmızıya yakın, yapışkandır. Faydası kana karışıp ve yardımcı olup bedenin cüzleri olmaktır. Tabiî olmayanı, yakıcıdır ve zehir cevheridir. Tabiî siyah köpük tabiî kanın altında kalan tortudur. Tadı tatlıya yakındır. Yeri dalaktır. Faydası açlığı ve şehveti tahriktir. Tabiî olmayanına zehirli kara köpük derler
Dört karışımın doğuş keyfiyeti böyledir ki: Önce gıdanın çiğnenme ile hazm olması vardır ki, ağız yüzeyi ve mide yüzeyi ile bitişik ve bağlantılıdır. Şu halde onda dahi hazmetme kuvveti hâsıldır. Zira ki, çiğnenmiş nesnenin önceki tad ve kokusu gitmiştir. Sonra çiğnenmiş gıda mideye vardığında, midenin ağzı kapanıp, tamamen ona hazmolunur. Lakin sadece midenin harareti ile değildir. Belki ağ taraftan karaciğerin, sol taraftan dalağın ve onda olan atar ve toplar damarların, harekete kabiliyetli olan iç yağının, midenin üstünde ve zarının ötesinde yüreğin, bütün bunların hararetleri ile tamam olup iki üç saatte ilk hazım hasıl olur. Midede keşkek suyu gibi akıcı cevher olur. Sonra onun kesifi mideden bağırsaklara çıkışa yol bulur. Latifi mideye bitişik olan damarlar yolundan karaciğere bitişik olan ince kıllar gibi damarlar ile süzülüp, karaciğere çekilir.
Şu halde karaciğer o latif cevhere kavuşup; sünger gibi emer. Onda da önceki sindirim süresi kadar zamanda pişer. Îkinci hazım da hasıl olur. O pişen kırmızı rengi boyanıp, onun yüzünde kaymak gibi nesne ve dibinde tortu gibi nesne hâsıl olur. Eğer ifrat derecede pişerse bir yakıcı nesne hâsıl olur. Eğer az pişerse hint kavunu gibi bir nesne peyda olur. O kaymak safradır veya siyah köpüktür. Bu ikisi tabiîdir. Yakıcı olanın latifi itilen safradır, kesifi itilen siyah köpüktür. Bu ikisi tabiî değildir. Hit kavunu,tabiî balgamdır. Hepsinden saf ve hasi olanı kandır. Lakin suyu fazladır ki, karaciğerden ayrılmazdan önce suyu, böbreklere inen damarlarla çekilip, kendilerine gıda olacak yağ ve kanı alıp, artığı mesaneye süzülüp, dışarı çıkmaya yol bulur. Kıvam bulmuş halis kan, karaciğer üstünde doğan büyük damara çekilip, ondan ayrılan atardamarlara akar. Sonra yüreğe ve buradan bütün vücuda yayılır, uzuvların besini olur
Beşinci Madde
Karışımların oluş sebeblerini, tabiat ve faydalarını ve hareket sebeblerini; buharlardan doğan tabiî ruhu bildirir
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Tabiî kanın fail sebebi, mutedil hararettir. Maddî sebebi, gıdaların ve içeceklerin mutedil olmasıdır. Tam sebebi bedenin beslenmesidir
Tabii safranın fail sebebi, mutedil hararettir. Maddî sebebi, sıcak, latif, tatlı ve yağlı gıdadır. Sureta olan sebebi, fazla çiğnenmektir. Tam sebebi, kan karışımı ve bedenin beslenmesidir. Yakıcı safranın fail sebebi, karaciğerin aşırı hararetidir
Tabii siyah köpüğün fail sebebi, mutedil hararettir. Maddî sebebi, rutubeti az olan çok sıcak ve katı gıdalardır. Sureta olan sebebi, akmayan ve ayrışmayan gıdalardır. Tam sebebi, kanı kuvvetlendirip, bedenin gıdası yapmaktır. Yakıcı siyah köpüğün fail sebebi, az hararettir. Maddî sebebi, az çiğnemektir. Tam sebebi, kan karışımı ve bedenin beslenmesidir
Şu halde, karışıkların doğuş sebebleri, sıcaklık ve soğukluktur. Zira ki mutedil hararetten kan; fazla hararetten yakıcı safra ve çok fazla hararetten yakıcı siyah köpük; soğukta balgam doğmuştur
Kan ile damarlardan akan karışımların, damarlar içinde dahi iki üç saat müddetinde üçüncü hazmı vardır. Azaya tevzi edildiğinde; her uzuvda kendi nasibinin bu müddet içinde de dördüncü hazmı vardır. Damarlar içinde olan üçüncü hazmın ve azada olan dördüncü hazmın fazlaları geçen bölümde açıklandığı gibi kulak kiri, göz çapağı, burun kiri olup, sa ve tırnak suretini bulup; bedenin azalarından ayrışan ter, kir, yara ve cerahat şeklinde vücuttan atılır
Sözü edilen karışımların doğuş sebebleri olduğu gibi, hareket sebebleri de vardır. Zira ki bedenin hareketi ve sıcak eşya, kanı ve safrayı tahrik eder. Bazı kere siyah köpüğü dahi tahrik eder. Lakin hareketsizlik, balgama kuvvet verir. Güzel şeyler düşünmek de dört karışımı harekete geçirir. Nitekim dört karışımın kesafetinden, bir kesif cevher doğar ki, uzuvdur veya uzvun bir cüzüdür. Bunun gibi karışımın latif buharlarından, bir mizaç hasebiyle latif bir cevher doğar ki, tabiî ruhtur. Hayvanî ruhu kabul istidadını bulmuştur. Mizaç üzere önce bu ruh doğup, sonra bütün uzuvlara, nefsanî kuvvetleri ve başkalarını kabul istidadını veren budur. Şu halde nefsanî ve hayvanî kuvvetler insan bedeninin uzuvlarında hâsıl olmaz. Ancak bu tabiî ruh vasıtasıyle olur. Eğer bedenin bir uzvu nefsanî ve hayvanî kuvvetlerden kesilip, tabiî ruhtan kesilse, o uzuv henüz hayattadır. Zira ki uyuşmuş veya felç olmuş olan uzuv, his ve hareket kuvvetini yitirmişken yine hayatiyeti vardır. Eğer ölmüş olsa, kokuşur ve bozuşurdu. Şu halde felç olmuş uzuvda, onu koruyan bir kuvvet vardır ki, bu tabiî ruhtur
