Marifetnâme 25.Bölüm
YEDÎNCÎ BÖLÜM
Yerkürenin üzerinde belirlenen ve varsayılan kutup dairelerini ve kutupları, yeryüzünün beş kısma bölünmesini gerektirir sebepleri, dörtte bir meskun kısmın yedi iklime bölündüğü ve yedi iklimin sınırlarını, her iklimde nice memleketler, dağlar, nehirler ve ne şekil insanların ve hayvanların bulunduğunu, yedi iklimin ötesinin durumlarının doksanıncı enleme dek keşfedildiğini ve incelendiğini, yedi iklimin her birinde en uzun günü bulmayı ve en uzun günden şehirlerin semtlerinin çıkarıldığını, beldelerin mizaçlarının ve sâkinlerinin farklı bulunduğunu altı madde ile hakîmâne açıklar
Birinci Madde
Yerkürenin üzerinde belirlenen ve varsayılan daireleri ve kutupları bildirir
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar feleklerdeki işleri zabt için, âlem küresi üzerinde ispat ettikleri dairelerden ve kutuplardan sekiz daire ve kutup yerküre üzerinde de belirleyip, varsaymışlardır. Ta ki onlarla yerdeki işleri dahi zabtetmiş olurlar
Îki kutbun birisi, kuzey kutbudur. Bunun karşısı, güney kutbudur. sekiz dairenin dördü büyük, dördü küçüktür. Büyü dairelerin evvelkisi ekvator dairesidir. Îkinci burçlar dairesidir. Üçüncüsü ufuk dairesidir. Dördüncüsü gün yarısı dairesidir. Nitekim yukarıda açıklanmıştır. Küçük dairelerin ikisi dönence daireleridir. ikisi burçlar kutbu daireleridir. Bu sekiz dairenin beşi paraleldir ki, her ikisi arasında bulunan uzaklı eşittir. Üçü eğiktir ki, birbiriyle kesişirler. Bunların ikisi yani ufuk dairesiyle günyarısı dairesi, yerküre üzerinde çizilmeyip; ayrı ve yer değiştirici konulmuştur. Diğerleri, küre üzerinde çizilmiştir ve sabittir
Ekvator dairesi, yerküre üzerinde bir büyük dairedir ki, büyük feleğin kuşağı olan güneşitleyici dairenin yüzeyinde bulunup; senede iki defa güneş, kendi batısal hareketiyle üzerine geldikte, birçok yerlerde gece ve gündüz eşit olur. Burada güneş feleğinin hareketi eşit ve düz olduğundan buna: Hatt-ı üstüva (ekvator) derler. O iki vakit, güneşin iki eşitlik noktasına (21 mart, 23 eylül) geldiği zamandır ki, biri koç burcunun başlangıcıdır ve biri terazi burcunun başlangıcıdır. Ekvatorun, yerin iki kutbundan uzaklığı eşit olup, yerküreyi güney ve kuzey iki eşit kısma bölmüştür. Ekvator, burçlar dairesi ile iki yerde kesişmiştir ki, eşitlik noktaları (ekinoks) makamındadır. Burçlar dairesi, yerküre üzerinde çizilmiştir. Güneşitleyici ile kesişip, iki dönence (oğlak ve yengeç) noktalarına dek açılıp, birer tarafa meyletmiştir. Bu eğime genel eğim derler. Yirmiüçbuçuk derece kadar güney ve kuzeye gitmiştir. Bu dairenin kutupları dahi, âlemin kutbundan yirmiüçbuçuk derece kadar birer tarafa düşmüştür. Bu daire oniki kısma ybölünmüştür. Her birine, yukarıda açıklanan birer isimle burc denilmiştir. Altı burcu ekvatorun kuzeyinde; altı burcu güneyinde bulunmuştur. Her burc otuz dereceye ve er derece altmış dakikaya bölünmüştür. Şu halde bu daire üçyüzaltış derece bulunup, yerkürenin durumları onunla bilinmiştir
Ufuk dairesi, yer değiştiren bir büyük dairedir ki, âlemin görünür kısmını görünmez kısmından ayırıp ve sınırlayıp, yerkürenin altı ve üstü bununla bilinmiştir. Bu ufuk dairesi nice kısım bulunmuştur. Biri hakiki ufuktur ki, yerküreyi ikiye böler, büyüktür. Biri hissî ufuktur ki, çeşitli yerlerde oturanların görüşüne göre değişir, küçüktür. Biri düz ufuktur ki, ekvatora mahsustur, büyüktür. Bu dairede, güneşin doğuş ve batışı düz bir biçimde döner bulunmuştur. Onun için bana düz ufuk denilmiştir. Biri eğimli ufuktur ki, düz uygun gayrisi bilinmiştir, yani bütün eğilimli ufuklar, âlemin iki kutbundan bir tarafa eğilimli bulunmuştur. Şu halde feleğin ve yerin her yönünde olan her cüzünde, ufuk itibar olunmuştur. Doğuş ve batış, onların çoğunda düz olmayıp, eğik bulunmuştur. Doksanıncı enlemdeki o yer, yerin kutbudur. Feleklerin dönüşü burada değirmen bilinmiştir. Zira ki ufuk dairesinin iki kutbunun biri tepe noktası, biri ayak noktasıdır. Şu halde doksanıncı enlemde ufuk ile güneşitleyici biri birine çakışık olup, kutupları bitişik sayılmıştır. Hissî ufkun çapının mesafesi, yeryüzünde, yirmiikibin beşyüz adımdan fazla değildir, denilmiştir
Günyarısı dairesi, yer değiştiren bir büyük dairedir ki, âlemin iki kutbundan ve belirlenmiş olan başucu noktasından geçip, güneşitleyici daire ile ve ekvator ile kesişir bulunmuştur. Felekleri ve yeri ikiye bölüp, bir kısmı doğu, bir kısmı batı olmuştur. Gece yarısı ve gün ortası bununla bilinip, belirlenmiştir. Güneşitleyici ve ekvatorun her parçasına, bir günyarısı itibarı mümkün olmuştur. (Ekvatorun her derecesinden bir günyarısı dairesi (meridyen) geçtiği farz olunmuştur. Topla üçyüzaltmış eder.) Dört küçük daire ki, ekvatora paraleldirler. Onların ikisi burçlar kutbu dönenceleri ve biri yaz dönüm noktasıdır ki yengeç dönencesidir. Biri kış dönüm noktasıdır ki oğlak dönencesidir
Şimdi bu sekiz daire ile yerin bütün işleri belirlenmiş ve zabtedilmiştir. (Hakim ve yaratıcı olan Allah münezzehtir.) Îkinci Madde Yerkürenin dört daire ile beş kısma bölündüğünü bildirir
Ey aziz malum olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Îki kutup ve iki dönenceleri olan dört küçük daire, yerkürenin tamamını beş kısım etmiştir ki; her bir kısmı iki küçük daire arasında veya bir daire ortasında bulunan mesafedir. Şimdi bu beş kısmın biri dönenceler arasında olduğundan, buna: Yakıcı bölge adı verilmiştir. Çok sıcak olduğundan dolayı, eskiler, meskun değil sanmışlardır. Bu iki dönence arası kırkyedi derece mesafedir ki, ekvator buranın ortasında bulunmuştur. iki kısmına, soğuk bölge denilmiştir. Zira ki bunlar, güneşin yürüyüş yolundan uzak olduğundan, çok soğuktur. Bunun için eskiler meskûn değil sanmışlardır. Bu iki kısım, burçlar kutbunun iki dönüş yeri arasında iki dönüş uzaklığıdır. Her birinin enlemi, yerin kutbuna varıncaya dek yirmiüçbuçuk derece bulunmuştur. Bu iki kısım dahi kendi kutupları adıyla isimlendirilmiştir, (kuzey kutup, güney kutup). Geri kalan iki kısım ise mutedil bulunmuştur. Bunlar meskûn olup, imar edilmiştir. Kuzey kısmı yengeç dönencesi ve burçlar kutbunun kuzey dönüş yeriyle sınırlanmıştır.
Güney kısmı oğlak dönencesinden burçlar kutbunun güney dönüş yerine varıncaya dek olan mesafe bulunmuştur. Her birinin enlemi mesafesi, kırküç derece ölçülmüştür. Bu beş bölgenin sakinleri, gölge ve yer yönüyle biribirinden ayrılmıştır. Gölge yönünden, soğuk bölge sakinlerine değirmentaşı adı verilmiştir. Zira ki onların gölgesi, ufkun yüzeyinde değirmen taşı gibi döner bulunmuştur. Mutedil bölge sâkinlerine eğimli denilmiştir. Çünkü bunların gölgesi, öğle vakti olduğunda bir tarafa eğilir bulunmuştur. Sıcak bölge sakinlerine iki gölgeli denilmiştir. Zira ki ekvatorda bulunanların gölgesi, öğle vaktinde kâh güneye, kâh kuzeye düşer görülmüştür. Güneş, senede iki defa iki eşitlik noktasında bulunduğunda, başuçlarına gelip, günortasında gölge yok olmuştur. Onlardan güneşin en uzak oluşu, dönenceye vardığında bulunmuştur. Îki dönence altında bulunanların başuçlarına güneş, senede bir kere gelip, günortasında gölgeleri yok olmuştur. Onlardan güneşin en uzak oluşu, dönenceye vardığında bulunmuştur. iki dönence altında bulunanların başuçlarına güneş, senede bir kere gelip, günortasında gölgeleri yok oluştur. Dönenceler ahalisinin başucu noktalarına yakın olan âlemin kutbu, sürekli ortada görünmüştür. Karşısı olan âlemin kutbu ise sürekli gizli kalıştır. Bunların gölgeleri bir bulunmuştur
Yer yönünden hepsi üç kısma bölünmüştür. Bir kısmı ekvator sâkinleridir ki, batıdan doğuya, güneşin doğuşundan sonuna dek bir dönüş yerinde ve bir enlemde düzülüp kalanlardır. Îkinci kısım, ekvatordan iki tarafa aynı uzaklıkta olan enlemlerde düzülüp, nizam bulanlardır. Üçüncü kısım, ekvatora iki taraftan paralel enlemlerde, biri başucunda biri ayakucunda (kutuplar) sâkin olanlardır. (Vallahi âlem.) Üçüncü Madde
Meskun olan dörtte birin hakikî yedi iklime bölündüğünü bildirir
Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar, dörtte bir meskunu, gece ve gündüz farkları itibariyle bir nice bölüm edip, her birine bir iklim adını vermişlerdir. Yerkürenin kuzey yarısını açıklayıp, ona kıyasla, güney semtine gitmişlerdir. Bütün yerküreyi altmış iklime bölmeye yetmişlerdir. Hakiki iklimleri bölümünü, kâh en uzun gün ile ve kâh aylar sayısıyle belirlemişlerdir. Çünkü ekvatorda oturanlara göre, gece ve gündüz sürekli onikişer saattir. Bundan sonra kuzey kutbu ve güney kutbu tarafına ekvatordan uzaklaştıkça, gece ve gündüz farkı ona göre çoğalır. Bu durumda bu ekvatora paralel enlem daireleri farz edip, her iki daire arasına bir iklim demişlerdir. O şartla ki, onda en uzun gün, ekvator semtinde bulunan bir öncekinden yarım saat fazla ola. Bu taksimle beldelerin tabiatları ve yerleri, gece ve gündüz farkları toplu olarak belirlenmiş ve bilinmiştir. Zira ki, bir enlemde bulunan beldeler, tabiat ve yer bakımından müşterek olup, eşit gelmiştir
Birinci iklimde üç daire farz olunmuştur. Biri iklimin başlangıcı, biri ortası ve biri sonundur. Kalan iklimlerin her birinde ikişer daire farz olunmuştur ki, iri iklimin sonu, biri ortasıdır. Zira ki geçen her iklimin sonuç dairesi, öncekinin başlangıcını belirlemiştir. Eski filozoflar, iklimleri yedi iklime hasredip, ellinci enlemden yukarıda iklim düşünmemişlerdir. lakin sonrakiler, yedi iklimin ötesinde olan yerleri mamur ve meskun bulup, altmışaltıbuçukuncu enleme dek yani burçlar kutbu dönüş noktasına varıncaya dek, en uzun gününe yarım saat ekleyerek yirmidört iklim bulup; ondan en uzun güne birer ay ekleyerek, doksanıncı enleme ulaşıncaya dek bölmüşler ve hepsini otuz iklim itibar ve tayin etmişlerdir
Ekvator bölgelerinin çoğu deniz olduğundan, çoğunluğa göre birinci iklimin başlangıcı onikibuçuk derece enleminde farz olunmuştur. O bölgenin en uzun günü dahi, yaklaşık onikibuçuk saat bulunmuştur. En uzun güne birer çeyrek saat eklendiği yer, bu iklimin ortasıdır. En uzun günün onüç saat olduğu yer, birinci iklimin sonu ve ikincinin başlangıcıdır. Bu durumda, her iklimde en uzun gün, bu minval üzere, yarım saat eklemek şartıyle, yirmidördüncü iklimde en uzun gün yirmidört saata ulaşmıştır. Burası, kuzey burçları kutbunun dönüş yeridir. Lâkin bu iklimler biribirinden küçüktür. Zira ki, birinci iklimin ienişliği ve uzunluğu mesafesinden, ikinci ikliminki daha kısa ve daha küçük olup; bütün iklimler bu tertip üzere biribirinden dar ve az bulunmuştur. iklimlerin enlemi, ekvatordan başlatılıp, doksanıncı enlemde tamam olmuştur. En uzun iklim, batı okyanusunda olan Halidat adalarından başlatılıp doğu okyanusunda son bulmuştur. (Kanarya adalarının batı tarafında bulunan adalar.) Dördüncü Madde Yedi meşhur iklimin hududuna bulunan mamur memleketleri ve her birinde olan yüksek dağları, akan büyük nehirleri ve ahalisinin renklerini bildirir
Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Dörtte bir oturulan yeri yedi iklime taksim eden eski filozoflar, her bir iklimi nice meşhur memleketlerle sınırlayıp, belirlemişlerdir. Nice delillerle tecrübe ederek sınayıp, araştırmasına yetmişlerdir. Zira ki otuz ve kırk sene zarfında niceleri bu dörtte bir meskun yeri seyahatle baştan başa gitmişlerdir
Birinci iklimin mesafesi; atı okyanusundan, Berber ülkesinden, Nebür'den, Habeş'ten, Hadramut'tan, Sebe'den, Güney Yemen'den, Güney Sind, Hint ve Çin'den geçip, doğu okyanusunun bazı adalarına uğrar, bilinmiştir. Bu ikimde yirmi yüksek dağ ve otuz büyük nehir telaşa ve seyrolunmuştur. Buranın ahalisinin hepsi siyah bulunmuştur. Îkinci iklimin mesafesi; batı ve kuzey şehirlerinin tümünü, Sudan'ı, Kuzey Arap adasını, Yemen'i, Mekke, Medine, Taif, Katif, Bahreyn ve hürmüz şehirlerini, Hint, sind, Maçin ve Çin ortalarında bulunan şehirleri geçip, doğu okyanusu adalarının ortalarına ulaşır bulunmuştur. Bu iklimde yirmiyedi yüksek dağ ve yedi büyük nehir seyr ve temaşa kılınmıştır. Buranın ahalisi siyaha yakın esmer müşahede olunmuştur. Üçüncü iklimin mesafesi; batı okyanusundan gelip, kuzey Afrika şehirlerinden ve Mısır'dan geçip, Kudüs, Şam, Küfe, Bağdat, Basra, Şiraz, Îsfahan ve Fars memleketinin tümünden, Hint, Çind, Maçin ve Çin'in kuzeyinden geçerek, doğu okyanusu adalarına ulaşmıştır. Bu iklimde otuzüç yüksek dağ ve yirmi büyük nehir seyrolunmuştur. Buranın ahalîsi buğday benizli esmer bulunmuştur. Dördüncü iklimin mesafesi akdenizin tamamıdır.
Okyanus olan Sebte boğazından, Endülüs, Îspanya ve Galyanın, Firengistan ve Rumeli'nin güney taraflarından geçip, Akdeniz'in ve Anadolu'nun güney yarılarından geçer, Trablus, Antakya, Îskenderun, Halep, Erzincan, Diyarbakır, Musul, Tebriz, Erdebil, Kazvin, Tus, Îran dağlarının kuzeyi, Lahor, Keşmir ve Horasan'dan, Hint ve çin'in kuzeyinden geçip, doğu okyanusunda bulunan adalara ulaşır bilinmiştir. Bu iklimde yirmibeş yüksek dağ ve yirmiiki büyük nehir seyr ve temaşa kılınmıştır. Buranın ahalisinin tümü beyaza yakın esmer müşahede olunmuştur. Beşinci iklimin mesafesi; batı okyanusundan, Îspanya kuzeyinden, Akdenizin kuzey yarısından geçip, Anadolu şehirlerinin çoğu, sivas, Erzurum, Şirvan ve Hazer denizinin güney yarısında olan Keylan ve Cam emsali şehirleri geçip, Maveraünnehr, Harezm, Semerkant ve Buhara, Türkistan ve Tataristan'ın güneyi, Deşt-i Kebir, Tibet, Çin seddinin kuzeyi, Tebük'ün güneyi, Hıta ve Hıtan memleketlerinden geçip, doğu okyanusa uğrar bilinmiştir. Bu iklimde otuzüç yüksek dağ ve onbeş büük nehir sayılmıştır. Buranın ahalisinin tümü beyaz bulunmuştur
iklimlerin en ılımlısı dördüncü iklimdir. Sonra bunun iki tarafında komşuları bulunan üçüncü ve beşinci iklim ona eklenmiştir. Zira ki bu üç iklimin suyu ve havası letafetinden ahalisinin çoğu batınî ve zâhiri kuvvette, güzellik, hüner ve olgunlukta itidal üzere bulunmuştur
altıncı iklimin mesafesi; batı okyanusundan, firenk memleketlerinin kuzeyinden ve Rumeli memleketleri kuzeyinde bulunan şehirlerden ve Îstanbul'dan ve Karadeniz'in güney ve kuzeyinde bulunan memleketlerden ve Azak'tan geçip, Gürcistan'a, Gece, Tiflis, Varna ve Gökçe denizden (Hazer) Şirvan'ın kuzeyine, Derbent kalesinden Dağıstan ve Ejderhane memleketlerine uğrayıp, Hazer denizinin kuzey yarısından geçip, Seyhun nehrinin geriinde olan Karakalpak ve Özbek, Çağatay ve Kaşgar, Ulungay ve Türkistan memleketlerinden, Tataristan ve Dest-i Kebir'in kuzey yarılarından, Hıta ve Hıtan memleketlerinin kuzeyinden geçip, doğu okyanusunda bulunan adalara ulaşır bulunmuştur. bu iklimde onbir yükse dağ ve kırk büyük nehir sayılmış ve temaşa kılınmıştır. Buranın ahalisi sarıya meyyal beyaz müşahede olunmuştur. Bu iklimin soğuğu şiddetli iken yine itidal üzere bilinmiştir. Yedinci iklimin mesafesi; batı okyanusu sahilinden, Portekiz ve Îngiltere'den geçip, Kıpçak, Tesalya, Bulgaristan ve Rusya'dan, Hazer şehirlerinin kuzeyinden geçip, Deşt-i Kebir'den, esi Tataristan'ın kuzeyinden ve Îskender seddinden geçip, batı okyanusta bulunan adalara uğrar bilinmiştir. Bu iklimde onbir yüksek dağ ve kırk büyük nehi seyrolunmuştur. Buranın ahalisi kızıla meyyal beyaz bulunmuştur. Bu yedinci iklimin sonu ellini enlem tayin olunmuştur. En uzun gün onda, tamam onaltı saat bulunmuştur
Esi filozofların görüşlerine göre, yedi iklim bunlardır, ki açıklanmıştır. Fakat sonraki filozofların görüşleri üzere taksim olunan yirmidört iklimin hudutlarının belirlenmesi, ilerideki cetvelde olan rakamlara havale kılınmıştır
Beşinci Madde Yedi iklimin ötesinin mamur bulunduğunu, doksanıncı enleme değin keşfederek, iklimler itibar olunduğunu ve yedi iklimi her birinde en uzun günün bilindiğini ve en uzun günden her bir iklimde, şehirlerinin yerinin belirlendiğini bildirir
Ey aziz, malum olsun ki, gerçi eski astronomlar, yedi iklimin ötesini iltifat ve itibar etmeyip, yedi ikile hasar ve kasr etmişlerdir. Lakin sonraki astronomlar, tıpkı yedi iklimdeki gibi,en uzun gününe yarım saat eklendikçe bir iklim itibar edip; ekvatordan en uzun günün yirmidört saat olduğu yere değin, ki o burclar kutbu dönencesidir, yirmidört iklim seçmişlerdir. Lakin ondan yerin kutbuna yani âlemin kutbu altına varıncaya dek yarım saat ekleme kaidesinin yürümesi mümkün olduğundan, en uzun gün birer ay arttıkça, bir iklim itibariyle iki kutup arasını dahi altı iklime taksim edip, doksanıncı enleme dek, tümünü otuz iklim belirlemişlerdir. Yedi iklimin ötesini araştırmak için kutup dönencesi altına değin gitmişlerdir. Oraları meskûn bulup, halkını surette insan, sîrette hayvan emsali eksik ve bilgisiz müşahede etmişlerdir. Kutup dönencesi altında bir kavme yetmişlerdir ki hepsi it ağızlı ve it huylu, biri biriyle itlik ederler ve it gibi yaşayıp, it dirliğinde olurlar.
Kışın şiddetinden on ay müddetinde it gibi yerlere girerler. Onlar ne din bilirler, ne mezhep; ne meşrep ne de sanat ederler. Ne süs ne ibadet bilirler. Ne âdet, ne letafet ve ne nezafet bilirler, ne iffet. suretleri icabı muamele ederler. Orada bir büyük dağ bulunmuştur ki, ikibuçuk fersah yüksekliği alınmıştır. Dağın altında altın madeni yanıp, tepesinden dumansız ateşin havaya çıktığını görmüşlerdir. Dağın etrafından çok sıcak kaynaklar fışkırıp, büyük nehirler olmuştur ve uz tutmuş olan kuzey okyanusa dökülüp; deniz, suların sıcaklığıyle çözülüp, ılımıştır. Denizin o sahilleri donmuş olmayıp, balıklar o semte gelip doluştur. buraların ahalisi, o balıkları avlayıp ve yiyip, uzak beldelere satıp; onunla hayvan derileri alıp, giyinirler. Oraya sürekli kar yağdığından, on ay sıcak nehirler ile ılımanlaşmış hamamlarda kalırlar. iki ay kadar yaz olur ki, hamamlardan dışarıya çıkarlar.
Orada yaşayanlara, âlemin güney yarısı sürekli ufkun altında olduğundan hiç görünmez. Kuzey yarısı ufkun üstünde olduğundan sürekli görünüp; yıldızların ve feleklerin hareketi burada değirmen gibi döndüğünden, o yerden doksanıncı enleme varıncaya değin, en uzun gün hafta ve ay ilavesiyle altı aya ulaşır. Zira ki güneş, açıklanan batıya yönelik hareketiyle koç burcunun başlangıcına geldiğinde; doksanıncı güney enleminde bir derece kadar yeryüzünden batıp doksanıncı kuzey enleminde karanlık oan bir deree kadar yeryüzünden batıp, doksanıncı kuzey enleminde karanlık olan bir derece kadar yere doğup; atı ayda kuzey burçlarını dolaşıncaya dek, güney kutbunda bir gece, kuzey kutbunda bir gün olur. Çünkü güneş, terazinin başlangıcına oluşur ve güney burçlarında olu. Yerin kuzey kutbundan batıp yine güneyinde doğar. Altı ayda o burçları kat edinceye dek, kuzey semtinde yerin bir derecesi yine karanlıkta kalıp, oralarda bulunan deniz donar. Güney semtinin dahi durumları, kuzeye kıyasla bilinir. Şu halde kuzeyin gündüz zamanı, güneyin gecesidir; güneyin gündüz zamanı, kuzeyin gecesidir. (Gece ile gündüzü birbirine dönüştüren Allah münezzehtir
Bir iklimde en uzun günü bulmak lazım gelirse, o kaçıncı iklimse yarısını, oniki buçuk saat üzerine eklemekle elde edilir. Mesela beşinci iklimde bulunan erzurum'da iklim sayısının yarısı olan ikibuçuk, onikibuçuk üzerine ekense, onbeş olur. Bu durumda açıklığa kavuşmuş olur ki, beşinci iklimde en uzun gün onbeş saattır. Bu kıyas üzere, en uzun günden, şehrin kaçıncı iklimin ne semtine düştüğü de bilinir. Mesela şehrimiz Erzurum'un en uzun günü, onbeş saat oniki dakikadır. Şu halde bu sayının onikibuçuğu çıkarılıp, kalan ikibuçuk ile oniki dakikanın iki katı alınsa elde edilen beşten iklim sayısı, yirmidört dakikadan şehrin yeri ortaya çıkar. Yani bilinir ki, şehrimiz Erzurum beşinci iklimin ikinci yarısının sonlarında bulunmuştur. Zira ki, her bir iklimi enlem mesafesi yarım saat fazladır ki, otuz dakikadır. Îklimi yarısı, çeyrek saattir ki, onbeş dakikadır. Bu durumda onbeş dakikada bulunan şehir, iklimin ortasında; onbeşten eksik bulunan şehir, iklimin evvelindedir.
Şehrimiz Erzurum gibi onbeşten fazla bulunan şehir, iklimin ikinci yarısındadır. Eğer onikibuçuk çıkarılıp, kalan ikibuçuk, dörde bölünse paralel dairenin sayısı elde edilir. Zira ki beş iklimin on dairesi olur. Kalanları buna kıyas ile bulunur. Şu halde ekvatordan doksanıncı kuzey enleme varıncaya dek iklimlerin durumları e tavırlarla bilindiyse; sonraki astronomlara göre güney tarafının durumları aynen böyle bilinir. Yani orada da otuz iklim taksim olunur. Zira ki dünyanın yarısı, ekvatordan kuzey tarafa düşmüştür. Mesela dörtte bir meskun yerin ekvatorun güney tarafında iklim ola. Kamer dağlarından geçip, Nil nehrinin kaynağından dolaşır. Îkinci iklim, kış dönüm noktası altından geçip Kortanş burnuna uğrar. Zira ki, sonraki astronomlar o tarafta otuzüç derece enleminde nice memleketleri bulmuşlardır. Buraların ahalisinin tümü putperesttir. Şu halde iklimlerin tümünün sayısı ve paralel daireleri, en uzun günleri, enlemleri ve mesafeleri bütün bunların sayıları bulunmak murat olunursa, az sonra vereceğimiz cedvelden malum olur. (Mülkünde olanı en iyi bilen Allah'dır)
Altıncı Madde Oturulan yerlerin ve şehirlerin mizacını bildirir
Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demişlerdir ki: su ve hava, arazi farklarına bağlı olduğundan, oturulan yerlerin farklılığı hasebiyle değişik olmuştur. Allah'ın kudretiyle çeşitli tesirlerinden yerin mizacı ile aynı olup, su ve hava, toprağa uymuştur. Her yerin mizacı aşka bir tarz olduğu için, her şehir kendi ehlini, kendi mizacı gereğince terbiye etmiştir
Sıcak yerlerin mizacı, kendi ehlini kara ve kıvırcık saçlı, hazmı zayıf, bozuşması kuvvetli, rutubeti az, kalbi korkulu, bedeni yumuşak, düşüş ve ihtiyarlığı çabuk etmiştir. Habeş şehirleri gibi. Zira ki onları sâkinlerinin ömrü, ancak otuz seneye gitmiştir. Yaşı kırka varan pek nâdir olur. Soğuk yerlerde oturanların mizacları, kendi ehline şecaat ve kuvvet bahşedip, hazımlarını kolay ve rahat kılmıştır. Şu halde soğuk yerler rutubetli de olursa, kendi ehlini, etli, yağlı, cüsseli ve geniş edi, genellikle bedenleri arave ve nezaket bulup, beyaz ve berrak olmuştur. Yazları mutedil olup, kışlarının soğuğu şiddet bulmuştur.
Rutubetli yerlerin izacı, kendi ehlini, güzel yüzlü, yumuşak sözlü edip, onlara gevşeklik ve mutedil bir yazla kış verip, humma, basur, ishal ve cilt hastalıklarını çoğaltmıştır. Kuru yerlerin mizacı, endi ehlinin deri, mizaç ve dimağlarını kurutup, yazlarını sıcak ve kışlarını soğuk eylemiştir. Yüksek yerlerin mizacı, kendi sakinlerine sıhhat ve kuvvet verip, çoğunu iyi ahlakla mesrur, ilim ve kemal ile mamur, güzellik ve cemal ile nurlu, uzun ömürle ömürlü etmiştir. Çukur yerlerin mizacı, kendi mahpuslarına gam ve kede içinde sıcak ve durgun su verip, onları havasıyle hummalı, kesafetiyle sıkıntılı, anlayışlarını az ve mizaçlarını illetli etmiştir. Açık ve taşlı yerlerin mizacı, kendi çevresindekilerin bedenlerini kuvvetli, saçlarını çok ve boylarını kısa edip, çoğunu çekî ve reşit; azlarını sıcak ve şiddetli etmiştir. Onlarda kuruluk ve seher çok olduğundan, savaş ve dövüşe galip olmuşlardır.
Karlı dağların mizacı, öteki soğuk şehirler gibi kendi ehlini tertip edip, karı bâki kaldıkça, temiz rüzgârıyle onları temiz etmiştir. Deniz çevresindeki yerlerin mizacı, kendi ehline sıcaklık ve soğukluğu mutedil edip, rutubetini kuruluğu üzerine üstün etmiştir. Kuzey memleketlerinin mizacı, soğuk beldeler ve soğuk mevsimler gibi olup, kendi ehlinde asrî hastalıklar çok, karınlarında safra toplanmasını az etmiştir. O şehirlerinin sakinlerinin hazımları kuvvetli ve ömürleri uzun olmuştur. Zira ki onların çoğu yüz yıldan fazla yaşamıştır. onlarda bozuşma az ve damarları dolu olduğundan ve damarları da geniş olduğundan burun kanaması çok olmuştur. Yaraları az olup, çabuk şifa buluştur. bedenleri kuvvetli, kanları temiz ve yürekleri ateşli olduğundan, çoğu yırtıcı hayvan vasıflarıyle dolmuştur. Güney taraflarının izacı, sıcak şehirler ve mevsimler hükmünde olup, sularının çoğu acı ve tuzlu bulunmuştur. ehlinin başları rutubet maddeleriyle dolu, hisleri illetli, azaları gevşek, iştihaları az, mide ve şehvetleri zayıf müşahede olunmuştur.
Yaraları zor şifa bulur. Kadınları, hastalıklarla çocuklarını düşürüp, çocukları az ve hayızları çok olur Cümlesine sara ve çeşitli humma isabet edip, basur istila etmiştir. Hatta otuz yaşını geçen, felçli olup gitmiştir Doğudaki oturulur yerler ki, doğusu açık olan şehirlerin mizacı sahih ve hoş bulunmuştur. Zira yki güneş, o şehirlerin ahalisi üzerin doğup, havalarını ılımlı ve temiz kılmıştır. Batı bölgeleri i doğudakilerin aksi olmuştur. O bölgelerin mizacı, rutubetli ve yoğun kalmıştır. Zira ki batı bölgeleri ahalisi üzerine güneş, gündüzde şule salmaz, ta yükselip etrafı ısıtmadıkça üzerlerine gelmez. Şu halde onların soğuk geceleri ardınca güneş, üzerlerine fecaatle doğup, on an içinde sıcaklığıyle istila ettiğinden, buraların halkı balgamla olmuştur
Açıklanan yerlerin birini seçip, vatan murat eyleyen seyyahlara gereklidir ki, önce o yerin yükseklik ve alçaklığında, açıklık ve kapalılığında olan özelliklerini ve o şehrin komşusu bulunan dağlar, madenler ve buharların mizaçlarını ve yönlerini bilip; ondan şehir halkının hastalık ve sıhhatle, hazım ve şehvette, güzellik ve surette, ahlak ve sürette, meşrep âdette, mezheb ve iffette haim olan durumlarını tecrübe kılsın. Bundan sonra binalarının dışını; genişliği ve içi yüksek midir, kapı ve pencereleri doğuya açık veya kuzeye dönük müdür, bilsin. Zira ki, binanın şartlarındandır ki , evin içi geniş ve yüksek, kapı ve pencereleri y a doğuya veya kuzeye açık ola. ta ki sabah rüzgârı ve kuzey rüzgârı o eve dola. Onunla ev mamur olup, evdekiler ondan her an hayat ve can bulurlar. Gönülleri hoş olup, bedenleri sıhhat ve âfiyetle kala. şu halde bina işlerinde önemli ve lüzumludur ki, seher yelini ve kuzey rüzgârını evin içine dâhil ve güneşin şuası yerine âsıl ve havasının salahı doğu güneşi ile hâsıl ola. Gerçekte ki, temiz, latif, akıcı, soğuk ve tatlı olan nehirleri, eserek dolaşıp gelen seher yeli ile nedim ve yâr olup, iştiyak ile teneffüs etmek, cana safa, cisme şifa ve kalbe ciladır
Bu konuları resmeden dairelerin burada toplu olarak verilmesi münasip görülmüştür
