Mervan B. El-Hakem
(64-65/684-685)
A KİŞİLİĞİ VE HALİFELİĞİ ÖNCESİNDEKİ FAALİYETLERİ
2/623-624 yılında Mekke'de doğan Mervan Hz. Osman'ın amcası Hakem b. Ebü’l-As b. Ümeyye’nin oğludur. Hz. Peygambere karşı düşmanca bir tavır takınıp ona eziyet edenlerle birlikte hareket eden Hakem, Ümeyye ailesi mensuplarının çoğu gibi Mekke fethinin ardından Müslüman olduysa da bundan sonra da olumsuz tavrını devam ettirdi. Hz. Peygamberi taklit etmesi, evini gözetlemesi ve Müslümanların sırrını ifşa etmesi yüzünden Hz. Peygamber tarafından lanet edilerek Taif'e sürüldü.Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer, Hakem ailesinin Medine'ye dönmek için yaptığı müracaatları kabul etmediler. Hz. Osman halife olunca Hakem ve ailesinin Medine'ye dönmesine izin verdi ve onlara çeşitli ihsanlarda bulundu. O sırada 20 yaşlarında olan Mervan'ı da devlet kâtipliği gibi önemli göreve getirdi. Fakat Hz. Osman'ın bu tutumu ashab tarafından hoş karşılanmadı. Kaynaklarda, halifenin bilgisi dışında onun ağzından eski Mısır valisine yazdığı söylenen mektup dolayısıyla vukuu bulan üzücü olayların baş sorumlusu olarak gösterilen Mervan evinin kuşatılması sırasında Hz. Osman'ı savunarak çıkan çatışmalar esnasında ağır şekilde yaralanmıştır.
Hz. Osman'ın öldürülmesinin ardından halife seçilen Hz. Ali'ye biat etmeyen Mervan, Ümeyye ailesinin diğer fertleri gibi Medine'den ayrılıp Mekke'ye gitti ve Hz. Osman'ın katillerini bulup cezalandırmak için harekete geçen muhalif grubun içinde yer aldı. Hz. Aişe, Talha b. Ubeydullah ve Zübeyr b. Avvam’ın öncülük ettiği bu grupla birlikte Cemel Vakasına katıldı.
Ağır şekilde yaralandığı Cemel Vakasından sonra Medine'ye giderek Hz. Ali'ye biat eden ve oraya yerleşen Mervan, Muaviye'nin Hz. Ali'ye karşı başlattığı mücadele sırasında ona açıkça destek vermekten kaçındı. Muaviye iktidarı ele geçirince Mervan'ı kısa bir süre Bahreyn valiliğiyle görevlendirdi ve ardından merkezi Medine olan Hicaz valiliğine getirdi. 42-49/662-669 yılları arasında bu görevi sürdüren Mervan beş yıllık bir aradan sonra tekrar bu göreve tayin edildi ve iki yıl daha valilik yaptıktan sonra görevden alınınca Medine'de oturmaya devam etti.
Muaviye'nin ölümünden (60/680) sonra Mervan Yezid'den daha fazla yakınlık gördü. Yezid'in Medine valisine, Yezid'e biat etmek istemeyen Hz. Hüseyin ve Abdullah b. Zübeyr'e karşı kuvvet kullanmasını tavsiye etti. Medine'de İbn Zübeyr'i destekleyen muhalifler Mervan'ın evine sığınan Ümeyyeoğullarını muhasara altına aldılar. Mervan ise kuşatmanın hafifliğinden faydalanarak Yezid'den yardım istedi. Yezid kuşatma altındaki akrabalarını kurtarmak ve muhalifleri itaat altına almak için Müslim b. Ukbe komutasında büyük bir orduyu Medine üzerine gönderdi.
Medineliler Mervan ve Ümeyyeoğullarını, üzerlerine gelen orduya yardımcı olmamaları şartıyla serbest bıraktılar. Ancak Yezid'in ordusuyla Vadiu’l-Kura’da karşılaşan Mervan ve yakınları Medinelilere verdikleri sözden döndüler. Mervan ve oğlu Abdülmelik, şehrin durumunu Müslim b. Ukbe’ye anlatarak gereken taktikleri vermek suretiyle ve Hz. Osman'a yakınlığıyla bilinen Beni Hariseoğullarının desteğini sağlayarak savaşı Yezid'in ordusunun kazanmasında önemli rol oynadılar. Ayrıca bu orduya katılıp Harre Savaşında onların safında yer aldılar. Bu savaşın ardından Medine 3 gün boyunca yağmalandı. Harre Savaşından sonra Yezid'in davetiyle Şam'a giden Mervan ikramlarla karşılandı.
B- HAİLİFE SÇİLMESİ
Muaviye b. Yezid'in halifelik görevinden ayrılmasıyla, halifenin kim olacağı konusunda başlayan tartışmalar, onun vefatıyla birlikte hız kazanmıştır.
Muaviye b. Yezid'in Vefatının Ardından Hilafette İlk Teşebbüsler
Halifeliğin kendinde kalmasını isteyen Velid b. Utbe b. Ebi Süfyan, II. Muaviye'nin namazını kıldırırken veba nedeniyle vefat etmesi ilk teşebbüsü sonuçsuz bırakmıştır. Bunun üzerine halkOsman b. Utbe b. Ebi Süfyan'a biat etmek istemiş, ancak onun savaşmamak şartıyla biatleri kabul edeceğini ileri sürmesiyle bundan vazgeçilmiştir. Daha sonra Mekke'ye giden Osman b. Utbe İbn Zübeyr'e katılmıştır.
Başarısızlıkla sonuçlanan bu ilk girişimlerden sonra Şam'da halifelik konusunda 3 ana eğilim göze çarpmaktadır:
- Mekke'de bulunan Abdullah b. Zübeyr'e biat edilmesi. Kaysîlerin lideri olan ve hilafete vekâlet eden Dahhak b. Kays bu fikirde idi. Ancak Dahhak bu fikrini önceleri gizli tutmaktaydı. Henüz hazır olmayan Emevilerden gelecek tepkiden çekindiği için Abdullah b. Zübeyr'e olan desteğini gizli tutmakla beraber, kendi adına biat alabilmek için şartların olgunlaşmasını beklemesi de ihtimal dâhilindedir.
- Halid b. Yezid'in halife seçilmesi. Bu görüş kelb kabilesinin reisi ve Muaviye b. Yezid ile Halid b. Yezid'in dayısı olan Filistin valisi Hassan b. Malik’e aittir. Ancak Ürdün halkı Hassan’a, başkaları yaşını başını almış Abdullah b. Zübeyr'i aday gösterirken kendilerinin ise çocuk yaşta olan Halid b. Yezid'i teklif edemeyeceklerini söylemişlerdir.
- Büyük bir siyasi tecrübeye sahip, Emevilerin en yaşlısı konumunda olan ve büyük bir kabile desteğine sahip Mervan b. Hakem'in halife seçilmesi. Mervan'ın başlangıçta Abdullah b. Zübeyr'e biat edeceği hatta bunun için yola çıktığı dahi rivayet edilmiştir. Mervan'ı bu kararından vazgeçirmek için Husayn b. Numeyr’in faaliyette bulunduğu aktarılır. AyrıcaUbeydullah b. Ziyad da, kendisinin (Mervan'ın) Kureyşin büyüklerinden olduğunu, İbn Zübeyr'e biat etmesi halinde bundan utanç duyacağını ve halkın kınayacağını belirtmesi üzerine bu fikrinden vazgeçmiştir.
Aslında Emevi idaresi muhaliflerinin boy hedefi haline gelen Husayn ve Ubeydullah'ın, Mervan'ı ikna etme konusunda ısrarcı tavırları, bu şahısların önceki dönemlerdeki faaliyetleri ile açıklanabilir. Ayrıca bu Ubeydullah ve Husayn gibi iki güçlü komutanın desteğini alarak, hilafete geçme amacına ulaşmak için Mervan tarafından atılan bir adım olarak da değerlendirilebilir.
Cabiye görüşmeleri
Tarafların iyice belirginleştiği ve herkesin beklemede kaldığı dönemde, Dahhak b. Kays Hassan b. Malik’e haber göndererek herkesin razı olacağı şekilde bu işin halledilmesi için Cabiye’de toplanmayı teklif etti. Ümeyyeoğulları bu teklife olumlu yanıt vererek Cabiye’ye gitmek üzere yola çıktılar. Dahhak’a, başlangıçta İbn Zübeyr'e biate çağırdığı için kendisine biat ettiklerini hatırlatan Kaysîler, şimdi bunu unutarak Kelbi bir kişiye gitmekte olduğunu ve bunun yanlış olduğunu belirtmesi üzerine Dahhak Cabiye yolundan dönmüş ve Mercirahit’e giderek buraya karargâh kurmuştur. Böylece önceden tavrını gizlemek zorunda kalan Dahhak, kabilesinin baskısıyla net tavrını ortaya koymak zorunda kalmıştır.
Cabiye’de görüşmelere katılan Ümeyyeliler; Kelb kabilesi reisi Hassan b. Malik, Cüzam reisi Ravh b. Zinba ayrıca Ubeydullah b. Ziyad, Amr b. Said el-Eşdak ve Husayn b. Numeyr’dir. Toplantıya katılanların iki ana gruba ayrıldıkları müşahede edilmektedir. Bunlardan bir grup Mervan b. Hakem'e biat edilmesini isterken, diğer grup ise Halid b. Yezid'e biat almak istiyordu. Görüşmelerde Abdullah b. Ömer de teklif edildiyse de ümmetin işlerini eline alabilecek kadar kuvvetli olmadığı için reddedildi. İbn Zübeyr ise zaten münafıklıkla itham edildiği için biat edilemeyeceği belirtildi. İbn Ömer ve İbn Zübeyr'i hilafetten bu şekilde egale ettiren Ravh b. Zinba, Mervan b. Hakem'i överek halifeliğe giden yolu açtı. Zira Ravh; yaşlı ve tecrübeli olan Mervan’a mı, yoksa henüz yaşı küçük olan Halid b. Yezid'e mi biat edilmesi hususundaki tartışmalara çözüm getirmiş oldu. O, Halid b. Yezid’le istişare etmek şartıyla Mervan'a biat edilmesini önerdi.
Nitekim görüşmeler sonunda Ravh’ın fikri benimsendi ve Mervan b. el-Hakem’e biat edilmesine,Halid b. Yezid ve Amr b. Said el-Eşdak’ın da sıra ile veliaht tayin edilmesine karar verildi. Ayrıca Amr Şam'a, Halid ise Humus valiliğine tayin edildi. Cahiliye döneminde kabile liderlerinin bir araya gelerek aralarından başkan seçme geleneği bu seçimde tekrar kendini göstermiştir.
Toplantıdan çıkan ikinci karar ise; veraset usulüne dayalı veliaht tayin etme prensibinde bazı değişikliklere gidilmesidir. Aynı anda iki veliaht tayin edilmiş, üstelik bu veliahtlar halifenin oğullarından seçilmemiştir. Fakat bu değişiklik, Mervan b. Hakem'in bu kişileri azlederek kendi oğullarını veliaht tayin etmesiyle uygulamaya geçmemiştir.
Cabiye görüşmeleri sonuçları itibariyle iki değişikliği de beraberinde getirmiştir. Birincisi; halifeliğin devletin kurucusu olan Muaviye b. Ebi Süfyan'ın mensubu olduğu Süfyanilerden yeni halife olan Mervan b. Hakem'in adıyla anılan Mervanilere intikal etmiş olmasıdır. Bu durum devletin yıkılışına kadar böyle devam etmiştir. İkincisi ise; Kaysîlere nazaran üstün durumda olan Kelb kabilesinin, siyasi yönetimdeki hâkimiyeti tamamen ele geçirmiş olmasıdır. İki büyük kabile arasındaki dengenin Kaysîler aleyhine bozulmasına neden olan bu durum, devletin yıkılmasında en büyük âmil olan Kelbi- Kaysi rekabetini ve kanlı savaşların başlangıcı olmuştur.
C- HALİFELİĞİ SONRASINDAKİ FAALİYETLERİ
Mercirahit Savaşı
Cabiye’deki görüşmelerden halife olarak çıkan Mervan, Kelb ve Gassan gibi kabilelerin de desteğini alarak, Cabiye’ye gelmekten son anda vazgeçen ve Mercirahit’te karargâh kuran Dahhak b. Kays üzerine yürümüştür. Bu arada Humus valisi Numan b. Beşir, Kınnesrin valisi Züfer b. Haris ve Filistin valisi Natil b. Kays’ın desteğini alan Dahhak b. Kays da asker sayısını arttırarak savaş hazırlıklarını tamamlamış oldu. 20 gün süren savaş sonunda Mervan'ın ordusu galip gelirken, aralarında Dahhak ve pek çok Emevi ileri gelenlerinin yer aldığı çok sayıda insan öldü. Mervan'ın bu zaferi kazanmasında, Dahhak’ın Şam'dan ayrılmasından sonra şehirdeki yönetimi ele geçirenYezid b. Ebu’n-Nims’in sağlamış olduğu erzak ve askeri yardımın katkısı olmuştur.
Abdullah b. Zübeyr’le Mücadelesi
Kazandığı zaferle Suriye’de kontrolü sağlayan Mervan, İbn Zübeyr'i destekleyen valiler tarafından terk edilen şehirlere yeni tayinler yaptıktan sonra Mısır’ı İbn Zübeyr'in elinden almak için harekete geçti. Şam'da oğlu Abdülmelik'i yerine vekil bırakıp ordusunun başında Mısır üzerine yürüdü ve fazla bir zorlukla karşılaşmadan Mısır’ı ele geçirdi. Ardından Şam'a dönen Mervan iki ordu hazırlayarak Abdullah b. Zübeyr'in elinde olan Hicaz ve Irak’a gönderdi. Hicaz’a giden orduRebeze’de İbn Zübeyr tarafından bozguna uğratıldı. Irak’a gidecek ordunun komutanı olanUbeydullah b. Ziyad ise Cezire’ye geldiğinde halifenin ölüm haberini aldı.
Mervan, Cabiye görüşmelerinde halifeliği ele geçirebilmek uğruna veliahtlıklarını kabul etmek zorunda kaldığı Halid b. Yezid ve Amr b. Said el-Eşdak’ı veliahtlıktan vazgeçirmeye zorlamış ve sonunda bunu başarmıştır. Kendisinden sonra peş peşe halifeliğe geçmeleri şartıyla oğullarıAbdülmelik ve Abdülaziz’i veliaht olarak tayin etmiştir. Böylece halifeliğin kendi ailesinden devam etmesi kesinleşmiş oldu. Fakat bu icraatının bedelini canıyla ödemiştir. Kaynakların belirttiğine göre Mervan b. Hakem, Halid b. Yezid'i toplumda küçük düşürmek için annesi Fahiteile evlenmiştir. Mervan'ın, oğlu Halid’e ve kendisine hakarette bulunmasına kızan Fahite, onu uykuda yastıkla boğarak öldürmüştür.
