TAM İLMİHAL'DEN .... FENÂ-FILLAH

35 — FENÂ-FILLAH

Imâm-ı Rabbânî “rahmetullahi aleyh”, (Me’ârif-i ledünniyye) kitâbında, yirmialtıncı

ma’rifetde buyuruyor ki:

(Fenâ) Allahü teâlâdan baska herseyi unutmak demekdir. (Âlem-i emr)de bulunan

bes latîfenin, insanda, birer sûreti, benzeri vardır. Bu bes latîfeye, (Kalb),

(Rûh), (Sır), (Hafî) ve (Ahfâ) ismleri verilmisdir. Evliyânın çogu, bunları birbirinden

ayırd etmemis, hepsine rûh demislerdir. Rûh deyince, besi de anlasılmakdadır.

Iste bu rûh, ya’nî latîfeler, bu bedene te’alluk etmeden, bununla birlesmeden

önce, Allahü teâlâyı biliyordu. Allahü teâlâya karsı, biraz teveccühü, tanıması, sevgisi

vardı. Kendisine ilerlemek, yükselmek kuvveti, hâssası verilmisdi. Fekat, bu

bedenle birlesmeden önce bu bedene karsı muhabbet verildi. Sonra bu bedene dogru

bırakıldı. Kendini bedene atdı. Çok latîf, yayılma kuvveti pek çok oldugundan,

bedenin her yerine sindi, isledi. Bedende tanınmaz, bilinmez oldu. Kendini unutdu.

Kendini beden sandı. Bedende fânî oldu. Iste insanların çogu, kendini yalnız

beden sanıyor. Rûhun varlıgını bilmiyor ve rûha inanmıyorlar.

Allahü teâlâ, çok merhametli oldugu için, merhamet ederek, insanlara, ya’nî rûhlara,

Peygamberlerle “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” haber gönderdi. Onları

kendisine çagırdı. Bu karanlık bedene baglanmalarını yasak etdi. Ezelde iyi olmaları

takdîr edilmis olanlar, bu emri dinleyip bedene olan baglılıgına son verir. Ona

vedâ’ eder. Yükseklere döner. Bedenle birlesmeden önceki asla olan sevgisi, yavas

yavas çogalır. Geçici bir varlıga olan sevgisi azalır. Bu zulmânî, karanlık sevgilisini

tam unutunca, onun sevgisi hiç kalmayınca, (Bedenin fenâsı)na kavusmus

olur. Böylece, tesavvuf yolunun iki temel basamagından birincisi asılmıs olur.

Bundan sonra, Allahü teâlâ, eger ihsân ederse, nasîb ederse, buradan da ilerliyerek,

kendini de unutmaga baslar. Bu unutkanlık artarak, büsbütün unutur. Allahü

teâlâdan baska hiçbir varlıgı bilmez olur. Böylece (Rûhun fenâsı)na da kavusur.

Ikinci basamagı da atlamıs olur. Rûhun bu dünyâya gelmesinin sebebi, bu ikinci

fenâya kavusmasıdır. Dünyâya gelmeksizin, buna kavusamaz.

(Hakîkat-i câmi’a) adı da verilen kalb latîfesi, eger rûh ile birlikde, bu iki basamagı

atlarsa, rûh ile birlikde kendi fenâsına kavusur. Nefs de, bu yolculukda, kalb

ile birlik olursa, bu da tezkiye bulur. Ya’nî fenâsına kavusur. Fekat, nefs, kalbin

makâmına gelince, kalb ile birlikde yükselmeyip orada kalırsa ve bu iki basamagı

asamazsa, nisyâna kavusamaz. Mutmeinne olamaz.

Rûhun fenâsına kavusan bir kimse, kalbin fenâsına kavusmayabilir. Rûh kalbin

babası gibidir. Nefs, kalbin anası gibidir. Kalbin, babası gibi olan rûha dogru bir

istegi olur. Anası gibi olan nefsden yüzçevirir. Bu istegi çogalıp, kalbi, babasına dogru

çekerse, onun makâmına yetisir. Ya’nî iki basamagı atlar. Kalbin ve rûhun fânî

olmaları ile, nefsin de fânî olması lâzım gelmez. Nefsin, ogluna muhabbeti, istegi

hâsıl olur. Bu istek çogalırsa ve babasının makâmına yükselmis olan oglunun

yanına varırsa, onlar gibi olur. Sır, hafî ve ahfâ latîfelerinin fenâ bulmaları da böyledir.

Kalbden hâtıraların, düsüncelerin gitmesi, silinmesi, onun Allahü teâlâdan

baska seyleri unutdugunu gösterir. Hiçbir seyi hâtırlayamamak, bunlara olan ilmin

gitmesi demekdir. Fenâda, ilmin zevâli, gitmesi lâzımdır.

Niçin kılmazsın sen, farz-u sünneti,

degil misin, Muhammedin ümmeti “aleyhisselâm”.

Anmaz mısın, Cehennemi, Cenneti,

Îmân sâhibi kul, böyle mi olur?

– 918 –

36 — ÜÇÜNCÜ CILD, 123. cü MEKTÛB

Bu mektûb, Nûr Muhammed Tehârî için yazılmısdır. Allahü teâlâya kavusduran

yolların iki oldugunu bildirmekdedir:

Bismillâhirrahmânirrahîm. Allahü teâlâya hamd olsun ve Onun seçdigi, sevdigi

kullarına selâm olsun! Insanı Allahü teâlâya kavusduran yollar ikidir: Birincisi

peygamberlerin yakınlıgı gibi olan (Nübüvvet yolu) olup, insanı aslın aslına ulasdırır.

Peygamberler “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” ve bunların sahâbîleri bu yoldan

kavusmuslardır. Ümmetlerinden sahâbî olmıyanlar arasından dilediklerini de

bu yoldan kavusmakla sereflendirirler. Fekat bunlar pek azdır. Bu yolda vâsıta, aracı

yokdur. Ya’nî vâsıl oldukdan sonra, dogrudan dogruya asldan feyz alırlar. Hiçbiri,

ötekine vâsıta olmaz, perde olmaz. Ikinci yol, (Vilâyet yolu)dur. Kutblar, evtâd,

büdelâ ve nücebâ ve bütün Evliyâ hep bu yoldan kavusmuslardır. Bu yol, (Sülûk)

yoludur. Evliyânın cezbeleri de, bu yolun cezbeleridir. Bu yoldan kavusanlar,

birbirlerine vâsıta ve perde olurlar. Bu yoldan vâsıl olanların önderi ve en üstünleri

ve ötekilere vâsıta olanı, hazret-i Alî Mürtedâ “kerremallahü teâlâ vechehül-

kerîm”dir. Bu yolda gelen feyzlerin kaynagı odur. Resûlullahdan “aleyhi ve alâ

âlihissalâtü vesselâm” gelen feyzler, ma’rifetler hep onun vâsıtası ile gelir. Fâtımatüz-

Zehrâ ve hazret-i Hasen ve hazret-i Hüseyn “radıyallahü teâlâ anhüm”, bu makâmda,

hazret-i Alî ile ortakdırlar. Öyle sanıyorum ki, hazret-i Alî, dünyâya gelmeden

önce de, bu makâmda idi. Vefât etdikden sonra da, bu yolda her Velîye gelen

feyzler, hidâyetler, yine onun vâsıtası ile gelmekdedir. Çünki kendisi, bu yolun

en yüksek noktasında bulunuyor. Bu makâmın sâhibi Odur. Hazret-i Alî “radıyallahü

teâlâ anh” vefât edince, ondan yayılan feyzler, hazret-i Hasen ve sonra

hazret-i Hüseyn vâsıtası ile geldi. Dahâ sonra oniki imâmdan, sag olanları da vâsıta

oldular. Bunlardan sonra gelen Evliyâya feyzler, bu oniki imâm vâsıtası ile geldi.

Kutblara, nücebâya da, hep bunlardan geldi. Abdülkâdir-i Geylânî “kuddise sirruh”,

Velî oluncaya kadar hep böyle idi. Sonra, bu da bu vazîfeye kavusdu. Ondan

sonraki kutblara ve nücebâya ve bütün Evliyâya oniki imâmdan “kaddesallahü teâlâ

esrârehümül’azîz” gelen feyzler, bunun vâsıtası ile geldi. Baska hiçbir Velî bu

makâma kavusamadı. Bunun içindir ki, (Önceki Velîlerin günesleri batdı. Bizim

günesimiz üfk üzerinde sonsuz kalacakdır) buyurmusdur. Hidâyet, irsâd feyzinin

akmasını günes ısıklarının yayılmasına benzetmisdir. Feyzin kesilmesine, günesin

batması demisdir. Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerine oniki imâmın vazîfeleri verilmisdir.

Rüsd ve hidâyete vâsıta olmusdur. Kıyâmete kadar, her Velîye feyzler

onun vâsıtası ile gelecekdir.

Süâl: Müceddid-i elf-i sânî denilen, hicretin bin senesindeki büyük Velînin gelmesi

ile, Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin bu vazîfesi bitmez mi? Çünki, Mektûbâtın

ikinci cildinin dördüncü mektûbunda, Müceddid-i elf-i sânî anlatılırken,

ikinci bin senelerinde ümmetlere gelen her feyz, kutblara ve evtâda ve büdelâya

ve nücebâya da olsa, hep müceddid vâsıtası ile gelir deniliyor?

Cevâb: Müceddid-i elf-i sânî bu vazîfeyi Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin vekîli

olarak yapmakdadır. Kamer, günesden aldıgı ısıkları saçdıgı gibi olmakdadır.

Süâl: Müceddid için böyle nasıl söylenebilir? Çünki, hazret-i Îsâ “alâ nebiyyinâ

ve aleyhissalâtü vesselâm” gökden inecek ve müceddid olacakdır. Hazret-i Mehdî

de “aleyhirrıdvân”, çıkacak ve müceddid olacakdır. Bunların, verecekleri feyzleri

baskasından almaları düsünülebilir mi?

Cevâb: Feyz için vâsıta olmak, yukarıda bildirdigimiz iki yoldan yalnız ikincisindedir.

Birinci yolda, ya’nî (Kurb-i nübüvvet) denilen yolda, feyz ve hidâyet, vâsıta

ile gelmez. Bu yolda yükselen, arada vâsıta ve perde olmadan vâsıl olur. Kendisine

hiçbir kimse vâsıta ve perde olmaksızın feyzlere ve bereketlere kavusur. Vâsıta

olmak ve perde olmak, (Kurb-i vilâyet) denilen yoldadır. Bu iki yolu birbiri-

– 919 –

ne karısdırmamalıdır. Hazret-i Îsâ “alâ nebiyyinâ ve aleyhissalâtü vesselâm” ve hazret-

i Mehdî “aleyhirrıdvân”, nübüvvet yolu ile vâsıl olurlar. Seyhayn, ya’nî hazret-

i Ebû Bekr ile hazret-i Ömer “radıyallahü teâlâ anhümâ” da, nübüvvet yolu ile

kavusmuslardır. Resûlullahın “aleyhi ve alâ âlihissalâtü vesselâm” himâyesi altındadırlar.

Sânları çok yüksekdir.

Tenbîh: Bir Velînin (Kurb-i vilâyet) yolundan ilerliyerek (Kurb-i nübüvvet) yoluna

kavusması, böylece her iki yoldan da feyz alması câizdir. Böyle olan Velîyi,

Peygamberlerin ni’metlerinin artıklarına kavusdururlar. Nübüvvet yolundan ulasdırırlar.

Onu, baskalarına feyz vermege vâsıta kılarlar. Her iki yolda da talebeyi

yetisdirmek nasîb ederler. Fârisî mısra’ tercemesi:

Bir kulunu herkesin yetismesine sebeb kılar.

Bu, Allahü teâlânın öyle bir ni’metidir ki, diledigine ihsân eder. Allahü teâlânın

ihsânı pek çokdur. [Imâm-ı Rabbânî “kuddise sirruh” böyle Velîlerdendir. Nübüvvet

yolu ile kemâle gelmisdir. Vilâyet yolu ile de feyz vermekdedir.]

Bu hâllerin, zevklerin, tercümânı Mektûbât,

kitâbıdır ki, ondan nesr oluyor füyûzât.

Ilâhî nûrlar ondan yayılıyor cihâna,

her ne müskilin varsa, yalnız sen basvur ona.

Onu çok oku dostum, bak nûrla dolacaksın,

bizzat musannifinden, feyizyâb olacaksın.

öyle kitâbdır ki o, misli islâmiyyetde,

ne mâzîde yazılmıs, ne yazılır âtîde.

Kur’ândan, hadîslerden sonra gelir bu kitâb,

herkese var içinde, kendine göre hitâb.

Ilm, ihlâs menba’ı, hârikalar diyârı,

onda bulur arayan, esi olmıyan yârı.

Kayyûm-i âlem diyor, her mektûbu babamın,

bir deryâ-yı muhîtdir, sonu görünmez ânın.

Tarîkat ve islâmiyyet, vasl olmusdur burada,

Se’âdet menbaıdır, dünyâda ve ukbâda.

Budur Tabîb-i hâzık, budur her derde devâ,

budur kalblere sifâ, budur rûhlara gıdâ.

Budur Hakkın sevdigi, sevgililerin sözü,

budur islâmın aslı, hem de irfânın özü.

Budur Evliyâların, çesid çesid lisânı,

Ehl-i sünnet yolunun, gâyet açık beyânı!

Askla yanan tâlibe, en iyi haber budur,

bilinmiyen yollarda, sâlike rehber budur.

Gece gündüz dâimâ, oku bu Mektûbâtı,

gayret et duymak için, o lezzeti, o tadı.

Oku, gülen gözlerin yas doluncaya kadar,

oku, hakîkî aska, kavusuncaya kadar.

Oku, elbet o güzel, birgün rû-nümâ olur,

muhabbetle okuyan mâsivâdan kurtulur.

Sâatlerce, günlerce, hep onunla mesgûl ol,

bu sözler te’sîriyle, açılır kalbe bir yol.

Bir kalb ki, mesgûl olur, bu ma’nâyla her zemân,

elbet imdâda gelir, birgün bunları yazan.

– 920 –

37 — BIR TESAVVUF MÜTEHÂSSISININ MEKTÛBU

Tesavvuf, kalbi sâf yapmak, temizlemek demekdir. Bu da, zikr-i ilâhî ile olur.

Bütün insanların se’âdet-i ebediyyeye, ya’nî dünyâ ve âhıret iyiliklerine kavusması,

hakîkî sâhibimiz olan Allahü teâlânın ismini çok zikr etmekle hâsıl olur. Su kadar

var ki, zikri, bir Velîden veyâhud onun izn verdigi, ahkâm-ı islâmiyyenin ve hakîkatin

edeblerini degisdirmiyen, bid’at karısdırmıyan, ona, dogru baglanmıs bulunan

bir zâtdan ögrenmesi, ondan izn alması lâzımdır. Böyle ögrenmeksizin yapılan

zikrin fâidesi pekaz olur, belki de hiç olmaz. Çünki, izn alarak yapılan zikr,

mukarreblerin isidir. Iznsiz zikr ise, ebrârın isidir. Bunun için, (Ebrârın ibâdetleri,

iyilikleri, mukarreblere günâh, kusûrdur) buyurulmusdur. [Imâm-ı Rabbânî “rahime-

hullahü teâlâ” yüzdoksanıncı ve Abdüllah Dehlevî doksandokuzuncu mektûbunda

buyuruyorlar ki, (Zikrin fâideli olması ve te’sîr edebilmesi için ahkâm-ı

islâmiyyeye uymak sartdır. Farzları ve sünnetleri yapmak ve harâmlardan ve sübheli

olan seylerden sakınmak lâzımdır. Bunları da sâlih olan Ehl-i sünnet âlimlerinden

[veyâ bunların kitâblarından] ögrenmelidir). Zikri, bizim kitâblarımızda bildirdigimiz

gibi yapan kimse, izn alarak yapmıs olur.]

Zikri merâk etdiginizi biliyorum. Bunun için açık yazıyorum.[1]

Zikr, arabî bir kelimedir. Türkçede hâtırlamak, anmak demekdir. Hâtırlamak

da, kalb ile olur. Söylemekle olmaz. Simdi üç dürlü zikr bilinmekdedir:

1— Dil ile söylemekle yapılan zikrdir. Söylerken, kalb birlikde hâtırlamaz. Yalnız

dil ile söylenen zikrin kalbi temizlemekde fâidesi pek az olur. Ibâdet sevâbı hâsıl

olur. Zümer sûresinde, meâli, (Kalbleri Allahü teâlâyı zikr etmiyenlere azâb vardır)

olan yirminci âyetinde bildirilen azâb bunlar içindir.

2— Yalnız kalb ile yapılan zikrdir. Dil söylemez. Iste bizim yolumuza mahsûs

olan zikr budur. A’râf sûresi ellidördüncü [54] âyetinde meâlen, (Rabbinizi, yalvararak

ve gizli ve sessiz çagırınız) ve Ra’d sûresi, otuzuncu [30] âyetinde meâlen, (Biliniz

ki, kalbler, yalnız Allahü teâlâyı zikr etmekle râhat bulur) ve A’râf sûresi ikiyüzdördüncü

[204] âyetinde meâlen, (Rabbini, içinden zikr et!) buyuruldu ve baska

birçok âyet-i kerîmede ve sayısız hadîs-i serîflerde ve din büyüklerinin kitâblarında

bu zikr bildirilmekdedir.

3— Dil ile kalbin birlikde yapdıgı zikrdir. Allah adamları, Evliyâ “kaddesallahü

teâlâ esrârehümül’azîz”, yükseklere erisdikden sonra, böyle zikri yapabilirler.

Kalb ile yapılan zikr, en önce Fahr-i âlemin “sallallahü aleyhi ve sellem” hicret

gecesinde, Sevr dagındaki magarada, Ebû Bekr-i Sıddîka “radıyallahü anh”, diz

üstüne oturtup, gözlerini kapamasını emr ederek sessiz yapdırdıgı zikrdir.

Büyüklerin yolda bulunanlara ögretdikleri râbıta, Tevbe sûresinin yüzyirminci

âyetinin, (Hep sâdıklarla birlikde bulunun!) ve En’âm sûresinin elliikinci âyetinin,

(Rablerini istiyenlerle berâber olmaga çalıs!) meâllerinde emr olunan berâberlikdir

ve (Allahü teâlânın sevdiklerini hâtırlamak, rahmet etmesine sebeb

olur) hadîs-i serîfine uymakdır. Bunlar gibi, baska âyet-i kerîmeler ve hadîs-i serîfler

de vardır. Asyada, Mâverâ-ün-nehr ve Buhârâda, oniki asrdan beri gelmis

bulunan Hanefî âlimlerinin büyükleri de, talebesine böyle yapdırmıslardır.

Hergün âdet ederek, sabâh veyâ aksam nemâzından sonra, yâhud uygun gördükleri

bir zemânda, abdestli, temiz bir yerde, yalnız olarak, kıbleye karsı oturulurdu.

Gözler kapanırdı. Dil ile yirmibes kerre (Estagfirullah) denir, herbirini söy-

[1] (Bir kimse, bu mektûbu okuyup, seve seve yaparsa, ona izn verilmis olur demislerdir.

Zikrden ve râbıtadan istifâde edebilmek için, Ehl-i sünnet i’tikâdında olmak ve farzları

yapmak, harâmlardan sakınmak lâzım oldugu doksandördüncü ve yüzdoksanıncı

mektûbların sonunda ve ikinci cildin kırkyedinci ve ellinci mektûbunda bildirilmisdir.

Böyle olmıyanlarda, fâide yerine zarar olur) demislerdir.

– 921 –

lerken, (Günâhlarıma pismân oldum. Bir dahâ yapmamaga söz veriyorum. Günâhlarımı

afv eyle!) diye düsünülürdü. Sonra:

Bir Fâtiha ile üç Ihlâs okuyup, sevâbı, Fahr-i âlem “sallallahü aleyhi ve sellem”

ile Muhammed Behâeddîn-i Buhârî ve Abdülkâdir-i Geylânînin “kaddesallahü teâlâ

esrârehümül’azîz” rûhlarına hediyye edilir ve kalb ile düsünerek, rûhlarından yardım

istenir. Beni de yolunuzun yolcuları arasında bulundurunuz diye yalvarılırdı.

Ihlâs-ı serîf okumadan, yalnız bir Fâtiha dahâ okur, sevâbını Fahr-i âlem “sallallahü

aleyhi ve sellem” ile imâm-ı Rabbânî Müceddid-i elf-i sânî Ahmed Fârûkî

Serhendî ve mevlânâ Hâlid-i Bagdâdî “kaddesallahü teâlâ esrârehümâ”nin

rûhlarına hediyye eder, bunların da rûhlarına kalb ile yalvararak, kendilerinin talebelerinden,

mensûblarından saymalarını ricâ ederlerdi.

Yalnız bir Fâtiha dahâ okunur. Sevâbını Fahr-i âlem “sallallahü aleyhi ve sellem”

ile seyyid Abdüllah ve seyyid Tâhâ “kaddesallahü teâlâ esrârehümâ” rûhlarına

hediyye eder, bâtınlarından kalb ile yardım ve feyz isterlerdi.

Bir Fâtiha dahâ okuyarak, Fahr-i âlem “sallallahü aleyhi ve sellem” ile seyyid

Muhammed Sâlih ve seyyid Fehîm-i Arvâsînin “kaddesallahü teâlâ esrârehümâ”

rûhlarına hediyye eder, rûhlarından kalb ile yardım ve feyz isterlerdi.[1]

Bundan sonra, kısaca (Tezekkür-i mevt) ederlerdi. Ya’nî, kendini ölmüs ve tenesir

tahtası üzerinde yıkanmıs, kefene sarılmıs ve tabuta konulmus ve mezâra gömülmüs

olarak düsünürlerdi. Mezârda oldugu hâlde, Allahü teâlâ ile arasında vesîle

ve vâsıta olan zâtı [meselâ, yukarıda rûhlarına Fâtiha okudugu Velîlerden birini]

karsısında görür gibi, hayâline getirir, nûrlu alnına, ya’nî iki kası arasına

edeb ile bakar gibi olurlardı. Herseyi unutarak, dünyâ islerini düsünmiyerek,

sevgi ve saygı ile, onun mubârek yüzünü hayâlinde veyâ gönlünde durdururlardı.

Buna, (Râbıta) demislerdir. Mâide sûresi, otuzbes [35]. ci âyetinde, (Ona kavusmak

için, vesîle, vâsıta arayınız!) emri ile ve baska âyet-i kerîmeler ve hadîs-i serîflerle

ve islâm âlimlerinin kitâblarında bildirilmisdir. Tesavvufun bütün yollarında

ve en çok büyüklerimizin yolunda en degerli ilerletme vâsıtası oldugu bildirilmisdir.

Bu râbıta, en az onbes dakîka sürer. Dahâ az olursa, te’sîri de az olur.

Râbıtasız zikr etmek, insanı ilerletmez. Zikr etmeden râbıta yapmak, ilerletir

buyurmuslardır. Râbıta, her isde yardımcıdır. Zikr etmege yardımı ise, pekçokdur.

Allahü teâlânın evi olan kalbi, nefsin pisliklerinden ve seytânın aldatmasından temizler.

Zikrin yerlesmesi için kalbi hâzırlar. Râbıta, üç kısmdır:

1 — Velînin yüzünü, karsısında bulunuyormus gibi, hâtırlamakdır. Böyle râbıta,

zikre baslarken yapılırdı.

2 — Yüzünü kendi kalbinde bulundurmakdır. Böyle râbıta, zikr ederken,

kendiliginden hâsıl olunca, kalbde durdugunu düsünerek, zikr etmek olurdu.

3 — Kendisini, Velînin seklinde, kıyâfetinde görmek, ya’nî böyle râbıta yapmakdır.

Kur’ân-ı kerîm okurken ve dinlerken, ders, va’z dinlerken, nemâz kılarken,

her ibâdeti yaparken, kendini o kıyâfetde düsünür. Bunları yapan, kendi degil,

odur der. Böyle yapılan ibâdetlerden çok lezzet duyulurdu.

Râbıta yapmakla çabuk ilerlerdi. Allahü teâlânın rızâsına kavusurdu. Üçüncü

kısma (Tam râbıta) denirdi.

Tam râbıta yapan, kendi kalbini düsünürdü. Kalb, ya’nî gönül, sol memenin altında

ve iki parmak asagıda, yürek denilen bir parça etde bulunan nûrdan bir kuvvetdir.

Yürek, yumurta veyâ kozalak gibidir. Buna, (Kalb-i sanevberî) denir. Burada

bulunan nûrdan kuvvete, (Kalb-i hakîkî) denir. Kalb-i sanevberî, kalb-i hakîkînin

yuvası gibidir.

Kendine sıkıntı vermeden, nemâzda oturur gibi edeble otururlardı. Basını ve vü-

– 922 –

[1] Bunlara, seyyid Abdülhakîm efendi de ilâve edilir.

cûdünü azıcık kalbe eger. Gözlerini yumar, ya’nî kaparlardı. Çünki göz, kalbin kılavuzu

gibidir. Göz ne ile mesgûl olur ise, kalb de onunla mesgûl olur. [Bütün his

organları da böyledir.] Bunun için, duygu organlarının hiçbiri birsey duymamalıdır.

Hiçbir uzvunu oynatmazlardı. Dudaklar birbirine yapısırdı. Dil damaga deger,

(Allah) kelimesini, hayâli ile, düsünerek, o (nûrdan kuvvet) üzerinden geçirir. Hayâl

ile, zevk, sevk, saygı ile, (Onun gibi, hiçbirsey yokdur) âyet-i kerîmesine uyarak,

hiçbirseye benzemiyen bir zâtın ismi olan Allah, Allah, Allah derlerdi. Söylerken,

hiçbir sıfatını düsünmez. Hattâ hâzır ve nâzır oldugunu bile hâtırlamazlardı.

Tesbîhi alıp, sag elinin bas parmagı ile Allah, Allah diyerek, tesbîh dânelerini atar.

Kalbine bir düsünce gelmemesi için uygun görecegi gibi çabuk veyâ agır agır zikr

ederlerdi. Zikrin, kalbin yakınında olması lâzımdır. Zikr günde, en az besbindir. Ramezân-

ı serîfde onbesbin, baska aylarda yedibin, mümkinse her zemân onbesbin

olurdu. Zikr, bu kadar anlatılabilir. Yapınca anlasılır. Iyi yapmak çok yapmakla olur.

(Ölüm gelmeden önce zikr et! Çünki, kalbin temizligi zikr ile olur. Allahü teâlânın

zikrinden baska, her ne olursa olsun, can çıkarmakdır) sözü meshûrdur.

Tesavvuf bilgilerinin mütehassısları, (Zikr etmekle kalb temizlenir. Zikr etmekle,

Allahın sevgisi elde edilir. Zikr etmekle, ibâdetin tadı duyulur. Zikr etmekle,

îmân kuvvetlenir. Zikr etmekle, nemâz kılmak hevesi artar. Zikr etmekle, ahkâm-

ı islâmiyye kolaylıkla yapılır. Zikr etmekle, taklîdcilikden kurtulup, vicdânîlige

kavusulur. Kur’ân-ı kerîmdeki (Allahü teâlâyı çok zikr ediniz!) emri bunu göstermekdedir)

derlerdi. [Zikrin nasıl yapılacagı, Muhammed Ma’sûm hazretlerinin,

cild 2, 113.cü mektûbunda yazılıdır. Bu mektûbun tercemesi, (Kıyâmet ve Âhıret)

kitâbı 165.ci sahîfede vardır.]

Tesavvuf yolunda ilerlemek için, önce tevbe, sonra istihâre yapılırdı. Tevbe yapmak

için kısaca, (Yâ Rabbî! Bulûgum ânından simdiye kadar yapdıgım günâhlara

pismân oldum. Simdiden sonra da, insâallahü teâlâ hiç günâh islememege söz

veriyorum) denir. Günâhlar ayrı ayrı sayılmaz. Sonra gusl abdesti alınır. Guslden

sonra, o gece (Istihâreye niyyet etdim) diyerek iki rek’at nemâz kılıp, yatılırdı. Birinci

rek’atde (Kâfirûn), ikinci rek’atde (Ihlâs) sûresi okunurdu. Hergün, böyle zikr

ederlerdi. Tevfîk Hak teâlâdandır derlerdi.

Imâm-ı Birgivînin (Kırk hadîs)i, yirmibirinci hadîsine göre, her mü’minin istihâre

yapması sünnetdir. Ibni Âbidînde diyor ki, (Istihâre nemâzından sonra su düâ

okunur: Allahümme innî estehîrüke bi-ilmike ve estakdirüke bi-kudretike ve

es’elüke min fadlikel’azîm fe inneke takdiru ve lâ akdiru ve ta’lemü velâ a’lemü

ve ente allâmül-guyûb). Yedi gece böyle istihâre yapılır. Sonra, kalbe gelen sey yapılır.

Istihâreden sonra, abdestli olarak, kıbleye dönüp yatılır. Rü’yâda beyâz veyâ

yesil görmek hayra alâmetdir. Siyâh veyâ kırmızı görmek serre alâmetdir denildi.

Istihâre nemâzını baskasına kıldırmak sünnet degildir. Istihâre yapmasını ögrenmeli,

bu sünneti kendisi îfâ etmelidir. Bedenle yapılan ibâdetleri baskasına yapdırmak

câiz degildir.

31 Mayıs 1339 [1923] Zil-ka’de 1341

Esseyyid Abdülhakîm

Resûlullahın vârisi, müceddid-i elf-i sânî,

Ilm-i zâhirde müctehid, tesavvufda Veysel Karânî.

Dîni yaydı yeryüzüne, nûrlar saçdı her mü’mine,

Uyandırdı gâfilleri, yüce imâm-ı Rabbânî.

Iyi bildi ilm-i hâli, ser’a uygundu her hâli,

Küfr sarmısken cihânı, oldu Ebû Bekr misâli.

Sohbetinden feyz aldılar, hem kumandan, hem de vâlî,

Ömer Fârûk soyundandır, buna sâhid oldu adlî.

– 923 –

38 — ÜÇÜNCÜ CILD, 52. ci MEKTÛB

Bu mektub, Mektûbâtın üçüncü cildini toplamıs olan Muhammed Hâsim-i Kesmîye

“rahmetullahi teâlâ aleyh” yazılmısdır. Kalbin ve nefsin fenâsını ve ilm-i

husûlînin ve ilm-i huzûrînin yok olmalarını bildirmekdedir:

(Fenâ), mâ-sivâyı unutmak demekdir. (Mâ-sivâ), Allahü teâlâdan baska hersey

demekdir. Mâ-sivâ, iki kısmdır: (Âfâk), insanın dısında olan mahlûklardır. (Enfüs),

insanda bulunan seylerdir. Âfâkı unutmak, âfâkı tanıtan ilm-i husûlînin yok olmasıdır.

Enfüsü unutmak, enfüsü tanıtan ilm-i huzûrînin yok olmasıdır. Çünki âfâk,

ilm-i hüsûlî ile bilinir. Enfüs, ilm-i huzûrî ile bilinir. Ilm-i husûlînin yok olması, zordur

ve Evliyâya nasîb olur. Ilm-i huzûrînin yok olması, dahâ çok zordur ve Evliyâ

“kaddesallahü teâlâ esrârehümül’azîz” içinden ancak çok yüksek olanlara nasîb

olur. Yalnız akl ile is görenlerin çogu, buna inanmaz. Hattâ, böyle seyi düsünmek

bile imkânsızdır derler. Idrâk sâhibi bir kimsenin, kendini unutması, olacak

sey degildir derler. Bir insanın kendini bilmesi lâzımdır. Bir insanın kendini bir an

bile unutması olamaz, hele devâmlı, hep unutması hiç olamaz derler.

Ilm-i husûlînin yok olması, (Fenâ-yı kalb) denilen makâmda hâsıl olur. Ilm-i huzûrî

yok olunca, (Fenâ-yı nefs) hâsıl olur ki, bu tam fenâdır ve hakîkî fenâdır. Fenâ-

yı kalb, fenâ-yı nefsin sûreti gibidir, gölgesi gibidir. Çünki ilm-i husûlî, ilm-i huzûrînin

gölgesidir, görünüsüdür. Bunun için, ilm-i husûlînin fenâsı, ya’nî yok olması,

ilm-i huzûrînin fenâsının gölgesi, sûreti olur. Ilm-i huzûrî fenâ bulunca,

nefs itmînân makâmına gelir. Allahü teâlâdan râzı olur. Allahü teâlâ da, ondan râzı

olur. Bekâdan ve geriye rücû’dan sonra, tâlibleri irsâd etmek ve kemâle ulasdırmak

vazîfesi, nefse verilir. Bedende bulunan ve her birinin istek ve meylleri birbirine

ters olan ve özellikleri baska baska olan ve her biri baska sey istiyen (Anâsır-

ı erbe’a)nın dördü ile de cihâd ve gazâ yapmak nefse nasîb ve müyesser olur.

Bedende bulunan diger dokuz parçadan hiçbiri, bu ni’mete kavusamaz. Insanda

bulunan enerjinin artması, güçlenmesi, insanı seytâna çevirir. (Benim gibi bir dahâ

var mı?) dedirir. Mutmainne olmus olan nefs, cihâd ederek, insanı bu belâdan

kurtarır. Insanda bulunan sehvet ve gadab ve baska kötü sıfatlar, baska hayvanlarda

da vardır. Nefs, bunları da terbiye ederek iyi hâle çevirir. Sübhânallah! Pek

sasılacak seydir ki, on latîfenin en kötüsü olan nefs, en iyisi oluyor ve kötülüklerle

cihâd ediyor. Bir hadîs-i serîfde, (Câhiliyye zemânında iyi olanlarınız, müslimân

olup din bilgilerini ögrenince de, en iyiniz olur!) buyuruldu.

Tenbîh: Kalbin mâ-sivâyı unutmasının alâmeti, mâ-sivâyı hiç düsünmemesidir.

Mâ-sivâyı düsünmek için kendini zorlasa, kalbine hiçbir düsünce gelmez.[Akl, dünyâ

isleri ile mesgûl oldugu hâlde] kalb mâ-sivâ düsüncesini kabûl etmez. Nefsin

ilm-i huzûrîsinin yok oldugunu bildiren alâmet, insanın yok olmasıdır. Insan

kendini ve sıfatlarını bilemez. Bu zemân ilm de, ma’lûm da yok olur. Çünki, ilm

ve ma’lûm, insanın kendisidir. Insanın kendisi yok olmadıkca, ilm ve ma’lûm yok

olmazlar. Kalbin fenâsı, âfâkın fenâsıdır. Nefsin fenâsı, fenâ-yı enfüsdür ki, hakîkî

fenâ budur.

Gel ey gurbet diyârında, esîr olup kalan insan,

gel ey dünyâ harâbında, yatıp gâfil olan insan!

Gözün aç, etrâfa bir bak, nice begler gelip geçdi,

ne mecnûndur bu fânîye, gönül verip duran insan!

Kafesde bülbüle seker verirler, fekat hiç durmaz,

aceb niçin karâr eder, bu zındâna giren insan!

Aklını basına topla, elinde var iken fırsat,

sonsuz azâb çekecekdir, (Adam sen de) diyen insan.

– 924 –

39 — ÜÇÜNCÜ CILD, 63. cü MEKTÛB

Bu mektûb, mîr Mensûr için yazılmısdır. Allahü teâlânın ihâta, kurb ve ma’ıyyet

sıfatları üzerinde ince bilgiler vermekdedir:

Allahü teâlâ için söylenen Kurb ve Ma’ıyyet ve Ihâta ve Sereyân ve Vasl ve Ittisâl

ve Tevhîd ve Ittihâd gibi sözler, Mütesâbihât ve Sathiyyât cinsindendirler. Bu

sözlerle, bizim anladıgımız seyler bildirilmemisdir. Bu sözleri isitince, akla, hayâle

gelen seylerin hiçbiri Allahü teâlâda yokdur. Allahü teâlânın bunlarla hiçbir ilgisi,

ilisigi yokdur. Tesavvuf yolunun sonuna dogru su kadar anlasıldı ki, Allahü

teâlânın kurb ve ittisâli, aynada görülen seylerin aynaya olan kurb ve ittisâli gibidir.

Aynada görünen seylerden hiçbiri aynada yokdur. Görüntüden baska birsey

degildirler. Bunların aynaya olan kurb ve ittisâli, vehm olunan, hayâlde bulunan

seylerin, dısarda var olan seylere yakın ve bitisik denilmeleridir. Allahü teâlâ, hakîkî

vardır. Âlem ise, his ve vehm mertebesinde var görünmekdedir. Bunun için,

Allahü teâlânın mahlûklara yakın olması ve bitisik olması, dısarda var olan seyin,

hayâlde bulunan, vehm olunan seye yakın olması, bitisik olmasıdır. Bundan dolayı,

kurb ve ma’ıyyet gibi sözleri, Allahü teâlâ için söylemek câiz olmakdadır. Pis,

çirkin seylerin aynada görünmesi ve aynanın bunlar ile kurb ve ihâtası bulunması,

ayna için bir ayb ve kusûr olmaz. Çünki, ayna dısarda vardır. Aynada görünenler

ise, dısarda yokdurlar. Yok olan seyin kötülükleri, kusûrları, var olan seye te’sîr

etmez. Böyle olmakla berâber, Allahü teâlâ, âlemi his ve vehm mertebesinde yaratdıgı

hâlde, bunların geçici olmamalarını, sonsuz kalmalarını istedi. Bunun için,

dısarda var olanın hâssalarını, özelliklerini bunlara verdi. Vehmde var olanlara,

dısarda var olanın sıfatlarını, islerini ihsân eyledi. Bunun için vehmde olan kurb,

ihâta gibi seyleri, dısarda bulunan kurb ve ihâta gibi yapdı. Hayâl olan seyleri, hakîkat

sekline sokdu. Bunu iyi anlatabilmek için, misâl olarak deriz ki, dısarda güzel

birseyi görmek tatlı geldigi gibi, onun aynadaki hayâlini görmek, vehmde bulundurmak

da tatlı gelmekde, sevilmekdedir. Hâlbuki, o seyin kendisi dısarda vardır.

Aynada görmek ise, hayâl ve vehm olup, kendisi degildir. Fekat, te’sîrleri, isleri

birbirlerine benzemekdedir. Allahü teâlâ, lutf ve ihsân ederek, mevhûm olan

seylerin te’sîrlerini, islerini, mevcûd seylerin te’sîrlerine, islerine benzetdigi için,

mevhûm olanlarda, mevcûda ihsân edilen ni’metlerden pay almak ümmîdi hâsıl oldu.

Hakîkî var olana yakın olmak, kavusmak devletinin müjdeleri belirdi. Arabî

beyt tercemesi:

Ni’mete kavusanlara âfiyet olsun.

Zevallı âsık da, birkaç damlayla doysun!

Allahü teâlâ, bu çok kıymetli ni’metini diledigine ihsân eder. Allahü teâlâ, büyük

ni’metler sâhibidir.

Iyi biliniz ki, Kurb [yakın olmak] ve Ittisâl [kavusmak] gibi sözleri, yukarıda bildirdigimizden

baska dürlü anlamak, Allahü teâlâyı, mahlûklarına benzetmek,

maddelesdirmek olur. En iyisi, Kur’ân-ı kerîmde bildirilmis olan bu kelimelere inanmalı,

nasıl olduklarını düsünmemelidir. Nasıl olduklarını arasdırmamalı, Allahü

teâlâ bilir demelidir. Bunlar, yukarıda bildirdigimiz gibi düsünülürse, mütesâbih

olmakdan çıkar, mücmel ve müskil olabilirler. Herseyin dogrusunu yalnız Allahü

teâlâ bilir.

Resûlullah, gündüz olurdu sâim,

Gece de, nemâza olurdu kâim.

Ümmet isen, ol Müctebâya,

Sünnete, mekrûha dikkat et dâim.

– 925 –

40 — ÜÇÜNCÜ CILD, 68. ci MEKTÛB

Bu mektûb, Mektûbâtın üçüncü cildinin toplayıcısı olan Muhammed Hâsim-i

Kesmîye “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” yazılmısdır. Âlemin vehm mertebesinde

yaratılmıs oldugu bildirilmekdedir:

Âlem mevhûmdur demek, vehmin yapdıgı seydir demek degildir. Vehm de

âlemden bir parçadır. Kendi kendini nasıl var edebilir. Âlem mevhûmdur demek,

Allahü teâlâ âlemi vehm mertebesinde yaratdı demekdir. Âlem yaratılırken

vehm yokdu. Fekat, Allahü teâlânın ilminde vardı. (Mertebe-i vehm) demek, var

olmayıp görünen demekdir. (Nokta-i cevvâle)den meydâna gelen dâirenin varlıgı,

vehm mertebesindedir. [Ya’nî, bir ipin ucuna bir tas baglayıp, öteki ucundan

tutup, ipi elimiz etrâfında çevirirsek, dönen tas, karsıdan dâire seklinde görünür.

Dönen tas nokta-i cevvâledir. Görünen dâire de, dâire-i mevhûmedir.] Dâire

yokdur. Yalnız bir görünüsdür. Allahü teâlâ, bütün mahlûkları bu mertebede yaratdı.

Fekat, görünüslerini devâm etdirmekdedir. Böylece, var olmaları yanlıs

degil, dogrudur. Vehm mertebesinden kurtulup (Nefs-i emrî) olmuslardır. Ya’nî,

yalnız geçici bir görünüs olmayıp, kalıcı bir varlık olmuslardır. Allahü teâlâ, dilerse,

çirkinlikleri güzel yapar. Vehm mertebesi, sasılacak bir varlıkdır. Nefs-i emr mertebesindeki

varlıga benzemez. Onunla ilgisi, ilisigi yokdur. Zemân, mekân ve cihet

bakımlarından onunla hiç baglılıgı yokdur. Onunla bitisik, Ona uzak degildir.

Nokta-i cevvâle nefs-i emr mertebesinde vardır. Bundan hâsıl olan dâire ise,

vehm mertebesindedir. Dâirenin bu nokta ile hiç ilgisi yokdur. Noktanın hiçbir cihetinde

degildir. Dâire hâsıl olunca, bu nokta sınırlanmamısdır. Nokta, dâirenin

sagındadır, solundadır veyâ önündedir, arkasındadır yâhud üstündedir, altındadır

denilemez. Dâire için böyle seyler, ancak onun gibi vehm mertebesinde bulunan

varlıklar için söylenebilir. Baska mertebede bulunan varlıklarla dâire arasında böyle

cihetler yokdur. Dâirenin meydâna gelmesi ile, bu nokta hiç sınırlanmamıs ve

bir sonu olmamısdır. Eskisi gibidir.

Yukarıda bildirilen misâl iyi anlasılınca, Allahü teâlânın bu âlem ile olan hâli

anlasılır. Bu âlemin yaratılması ile, Allahü teâlâ sınırlanmamıs, bir sonu olmamısdır.

Bir ciheti olmamısdır. Allahü teâlâ için böyle seyler nasıl söylenebilir ki, o yüksek

mertebede böyle seyler yokdur. Kısa görüslü birkaç ugursuz kimse, Allahü teâlâ

ile mahlûklar arasında, böyle baglılıklar hâsıl oldu sanmıs, Allahü teâlâ için cihet

olmus demis, bunun için, Kıyâmet günü Allahü teâlânın görülecegine de inanmamıslardır.

Böyle sey olamaz demislerdir. Câhilliklerini ve yalan inanıslarını,

Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i serîflerden üstün tutmuslardır. Allahü teâlâ görülürse,

görenin bir cihetinde bulunur. Bu ise, Onun sınırlanması, bir sonu olması demekdir

demislerdir. Yukarıdaki misâlden ve açıklamadan anlasıldı ki, Allahü teâlâ

ile mahlûkları arasında böyle bir nisbet, baglantı hiç yokdur. Görülecegini söyleseler

de, söylemeseler de, yokdur. Görülecek ve cihet olmıyacakdır. Bunu asagıda

dahâ açık anlatacagız. Bunlar anlıyamıyorlar ki, bu yanlıs düsünceleri, mahlûkların

yaratılmalarına da engel olmakdadır. Çünki, mahlûklar yaratılırken, Allahü

teâlânın, mahlûkların bir cihetinde bulunması düsüncesi ortaya çıkar. Bu da,

Onun sınırlı olmasını, sonu bulunmasını îcâb eder. Mahlûkların bir tarafında degil,

her cihetdedir derlerse, yine sınırlanmıs olur, bir sonu olur.

Bu dar düsüncelerden kurtulmak için, tesavvuf büyükleri gibi söylemelidir.

Bu büyükler, âleme mevhûm dediler. Böylece, Allahü teâlânın ciheti olması, sonu

bulunması gibi dar düsüncelerden kurtuldular. Âleme mevhûm demenin hiç zararı

yokdur. Bu mevhûmluk, hakîkî varlık gibidir. Sonsuz var olmak, sonsuz

ni’metler ve azâblar olmak, bunlar içindir. Eski Yunan felsefecilerinden (Sofistâiyye)

denilen ahmakların, âleme mevhûm demeleri böyle degildi. Vehmin yapma-

– 926 –

sı, hayâlin var sanmasıdır demislerdi. Bu iki (mevhûm olmak) arasında çok fark

vardır.

Tekrâr bildirelim ki, nokta-i cevvâleden hâsıl olan, mevhûm dâire, bu noktanın

hiçbir cihetinde degildir. Nokta, dâirenin cihetlerinin dısındadır. Bu dâirenin

hepsini göz olarak düsünsek, noktayı cihetsiz görür. Çünki, ikisi arasında cihet baglantısı

yokdur. Cennetde de, insanın her yeri göz olsa, Allahü teâlâyı cihetsiz görür.

Bunda inanılmıyacak birsey yokdur. Cennetde, mü’minlerin her yeri göz

olup görecekdir. Cihetsiz olarak göreceklerdir. Dünyâda, Velîler, Allahü teâlânın

ahlâkı ile ahlâklandıkları için, her yerleri göz gibi olur. Dünyâda görülmez ise de,

görmüs gibi olurlar. Çünki, (Allahü teâlânın kendisi hep görür, hep isitir, hep bilir)

buyurdular. Onunla ahlâklanmıs olan da, böyle olur. Sıfatlarının herbiri de göz

olup görür. Baska mü’minlere bu ni’met, insâallahü teâlâ Cennetde ihsân edilecekdir.

Bunda inanılmıyacak birsey yokdur. Herseyin dogrusunu yalnız Allahü teâlâ

bilir [ve diledigine bildirir].

41 — ÜÇÜNCÜ CILD, 90. cı MEKTÛB

Bu mektûb, Muhammed Hâsim-i Kesmîye “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” yazılmıs

olup, âriflerin, kalbleri ile Allahü teâlâyı nasıl gördükleri anlatılmakdadır:

Bismillâhirrahmânirrahîm. Allahü teâlâya hamd olsun. Onun seçdigi kullarına

selâm olsun!

Süâl: Tesavvuf büyüklerinden ba’zıları, kalb gözleri ile, Allahü teâlâyı gördüklerini

söylemisdir. Meselâ, Seyh-ul’ârif “kuddise sirruh” [Sihâbüddîn Ömer Sühreverdî]

(Avârif-ül-me’ârif) kitâbında, (Allahü teâlâ, kalb gözü ile müsâhede

olunur) diyor. Hâlbuki, Ebû Ishak Gülâbâdî “kuddise sirruh” Sôfiyye-i aliyyenin

eskilerinden ve reîslerindendir. (Te’arrüf) ismindeki kitâbında diyor ki, (Büyüklerimiz,

söz birligi ile dedi ki, dünyâda Allahü teâlâ, bas gözü ile de, kalb ile de görülemez.

Ancak, kalbde bir yakîn, kanâ’at hâsıl olur). Bu iki sözün arasını bulmak

nasıl olur?

Cevâb: Bu mes’elede, bu fakîr, (Te’arrüf) kitâbının sözünü begenmekdeyim. Bu

dünyâda, kalblerin Allahü teâlâdan nasîbi, yakîn hâsıl olmakdan baska degildir.

Buna, ister rü’yet desinler, ister müsâhede desinler. Kalb göremeyince, göz elbette

göremez. Bu dünyâda gözün Allahü teâlâyı görmesi mümkin degildir. Kalbde

hâsıl olan yakîn, Âlem-i misâlde, rü’yet seklinde görülmekdedir. Çünki, Âlem-i misâlde

her düsüncenin, her ma’nânın bir sekli vardır. Bu dünyâda, insana en iyi yakîn

hâsıl eden sey, rü’yetdir. Kalbdeki yakîn de, âlem-i misâlde, rü’yet seklinde görünüyor.

Kalbde hâsıl olan yakîn, rü’yet seklinde görüldügü için, yakîn hâsıl olunan sey

de (görünen sey) seklinde oluyor. Sâlik, bu yakîni, âlem-i misâl aynasında görünce,

âlem-i misâlin ayna oldugunu unutarak, sûreti [görünüsü] hakîkat [asl] sanıyor.

Rü’yet hâsıl oldu diyor. Yakînin sûretini gördügünü anlıyamıyor. Bu hâl, tesavvufcuların

meshûr olan hatâlarından biridir. Âlem-i misâldeki sûreti görmek kuvvetlenirse,

sâlik, gözümle gördüm zan ediyor. Hâlbuki göz ile de, kalb ile de görülemez.

Sôfiyye-i aliyyenin çogu, böyle yanılarak, kalb ile gördük sanmıslardır.

Süâl: Kalbde kendisine yakîn hâsıl olan seyin âlem-i misâlde sûreti bulununca,

Allahü teâlânın sûreti, görünüsü olmak lâzım gelmez mi?

Cevâb: Allahü teâlânın misli yokdur. Fekat, misâli vardır dediler. Âlem-i misâlde

sûret görünür dediler. Nitekim (Füsûs) kitâbının sâhibi [Muhyiddîn-i Arabî]

“rahmetullahi aleyh” Cennetde görmegi de, âlem-i misâldeki sûret olacak demisdir.

Âlem-i misâldeki sûret, Allahü teâlânın âlem-i misâldeki sûreti degildir. Kalbde

yakîn hâsıl olan seyin sûretidir. Kalbde yakîn hâsıl olan, kesf olan ise, Zât-ı ilâhî

degildir. Zât-ı ilâhînin, nisbetleri, i’tibârlarıdır. Ârifin isi, Zât ile olunca, böyle

– 927 –

hayâller meydâna çıkar. Hiç rü’yet ve mer’î yokdur. Çünki, Zât-ı ilâhînin âlem-i

misâlde sûreti yokdur. Yakînin sûretini, rü’yetin sûreti sanmıslardır.

Âlem-i misâlde maddelerin, zâtların sûreti olmaz. Ma’nâların sûreti olur. Âlemler

[mahlûklar], Allahü teâlânın ismlerinin ve sıfatlarının görünüsleridir. Zâtlıkları,

kendi varlıkları yokdur. Bunun için, âlemin hepsi, ma’nâ demekdir. [Âlemde

madde yokdur.] Onun için, âlemin, âlem-i misâlde sûreti vardır. Allahü teâlânın

ismleri ve sıfatları da, Zât-ı ilâhî ile durabildigi için, ma’nâ gibidirler. Bunların

âlem-i misâlde sûretleri olabilir. Fekat, Zât-i ilâhînin hiç sûreti olamaz.

Sûret, hudûdlü olur ve kaydlı olur. Âlemler, Onun mahlûkudur. Hiçbir mahlûk,

Onu hudûdlayamaz. Bir kayd ile baglıyamaz. Allahü teâlânın misâli var demek,

yalnız zât-ı ilâhînin degil ba’zı bakımlardan, ba’zı cihetlerden misâli olur demekdir.

Fekat, Zât-ı ilâhînin degil, ba’zı i’tibârlarla, ba’zı bakımlardan misâli olur demek,

bu fakîre agır geliyor. Belki, zıllerinden uzak bir zıllin misâli olabilir. Tekrâr

edelim ki, âlem-i misâlde, sıfatların ve ma’nâların sûreti vardır. Zâtın sûreti yokdur.

O hâlde, (Füsûs) kitâbının sâhibinin (Allahü teâlâ, Cennetde, âlem-i misâldeki

sûreti olarak görünecekdir) demesi, Onu rü’yet degildir. Hattâ, sûretini bile rü’yet

degildir. Çünki, Zât-ı ilâhînin sûreti yokdur ki görülebilsin. Âlem-i misâldeki sûret,

Onun zıllerinden uzak bir zıllin sûretidir. Bunu görmek, Zât-ı ilâhînin rü’yeti

degildir. Muhyiddîn-i Arabî “kuddise sirruh”, Cennetde Allahü teâlânın görünmesine

inanmamakda, mu’tezileden ve felsefecilerden geri kalmamakdadır. Cenâb-

ı Hakkın görünmesini, öyle bir seklde isbât etmis oluyor ki, isbâtından, görülemiyecegi

anlasılıyor. Ya’nî görülemiyecegini mükemmel isbât etmis oluyor.

Çünki, kinâye söz, açık sözden dahâ mükemmel anlatır. Fekat, mu’tezile ile felsefeciler,

akllarına uyuyorlar, Muhyiddîn-i Arabî ise, yanlıs olan kesfine uymakdadır.

Belki de felsefecilerin ve mu’tezilenin delîlleri, sâhidleri, Muhyiddîn-i Arabînin

hayâlinde yerleserek, kesfinin yanlıs olmasına ve onlara uymasına sebeb olmusdur.

Fekat, Ehl-i sünnetden oldugu için, bu kesfini, rü’yeti isbât olarak göstermisdir.

(Te’arrüf) kitâbı sâhibinin “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz” (söz birligi) demesi,

zemânındaki tesavvufcuların söz birligi olsa gerekdir. Herseyin dogrusunu Allahü

teâlâ bilir.

Ilâhî nedir bu ask, yakdı cismü cânımı?

bundaki zevk baskadır, duyulur izhâr olmaz.

Ne tarafa giderim, bırakıp sultânımı,

Seni sevdi bu gönül, ölse ele yâr olmaz!

Herkese nasîb olmaz, huzûrundaki ânlar,

ebedî hâtıradır, bu bulunmaz zemânlar.

Kadrinizi biz gibi, bir nebze anlayanlar,

derler ki, bu devrde, sen gibi serdâr olmaz.

Feth etdiniz kalbimi, gizli bir miftâh ile,

bundan sonra, nefsimin ısyânları nâfile!

Her bülbül âsık olur, böyle vefâlı güle,

kim demis zemherîrde, ılık bir behâr olmaz.

Her sözünüz kalbime âb-ı hayât katresi,

senden baska rûhumun yok kurtulus çâresi.

Ey! Cihânın su ânda, bir teki, bir dânesi!

biz günâhkârlar için, bundan büyük kâr olmaz!

– 928 –

42 — ÜÇÜNCÜ CILD, 92. ci MEKTÛB

Bu mektûb, yine Muhammed Hâsim-i Kesmîye “kuddise sirruh” yazılmıs olup,

tesavvuf büyüklerinin Allahü teâlâ ile konusmalarını bildirmekdedir:

Bismillâhirrahmânirrahîm. Allahü teâlâya hamd olsun. Onun seçdigi kullarına

selâm olsun!

Süâl: Ba’zı Ârifler “kaddesallahü teâlâ esrârehümül’azîz” diyor ki, Allahü teâlânın

kelâmını isitiyoruz veyâ Hak teâlâya söylüyoruz. Meselâ, imâm-ı hümâm

Ca’fer-i Sâdık “radıyallahü anh” buyurmus ki, (Her âyet-i kerîmeyi sâhibinden [söyleyicisinden]

isitdim). Bunun gibi, Abdülkâdir-i Geylânî “kuddise sirruhül’azîz, (Risâle-

i gavsiyye)sinde böyle buyurmakdadır. Bunların ma’nâsı ne demekdir?

Cevâb: Hak teâlânın kelâmı, Zâtı gibi ve diger sıfatları gibi bîçûn ve bîçigûnedir.

[Ya’nî hiçbirseye benzemez, nasıl oldukları anlasılamaz.] Bu bîçûn olan sözlerin

isitilmesi de, bîçûn olur. Çünki, çûn olan [anlasılabilen], bîçûnu bilemez. O

hâlde, o sözü isitmek, kulak ile, [hava dalgaları, sinir sistemi ile] olmaz. Çünki, [bunların

hepsi] çûndur. Insan, bu sözü isitirse, ancak rûhunun alması ile isitir. Çünki,

rûh, oldukca bîçûndur. Harf ve kelimeler olmaksızın duyulur. Insanın Ona söylemesi

de, rûh iledir ve harfsiz ve kelimesizdir. Bu sözler de, oldukca bîçûndur. Çünki,

bîçûn olan isitmekdedir.

Allahü teâlâ, insanların [ve her mahlûkun sözünü ve] sesini, bîçûn olarak isitmekdedir.

Harf ve kelime olmaksızın ve önce, sonra sıralanmıs olmaksızın duyar.

Çünki, Allahü teâlâ üzerinden zemân geçmez. [Zemân yok iken O vardı. Zemânı

sonradan yaratdı.] Insan, o kelâmı isitiyorsa, her zerresi ile bütün varlıgı ile duyar.

Eger söyliyorsa, bütün varlıgı söyleyicidir. Herseyi kulakdır. Herseyi agızdır.

Mîsâk günü, çıkarılan zerreler, (Elestü bi-rabbi-küm?) süâlini, arada [hava, kulak

zarı, sinirler gibi] hiçbirsey olmadan, bütün varlıkları ile duydular. Bütün varlıkları

ile (Belâ) [Evet] dediler. Bütün kulak idiler. Bütün agız idiler. Çünki, kulak,

agızdan ayrı olsaydı, isitmek ve söylemek, bîçûn olmazdı. Bîçûn ile konusulmus olmazdı.

Mısrâ’:

Sultânın esyâsını, ancak kendi hayvânları tasır.

Rûh ile alınan ma’nâ, insanın hayâlinde, harfler ve kelimeler sekline girer. Insanın

hayâli, Âlem-i kebîrdeki, Âlem-i misâle benzer. Burada, harf ve kelime

sekline girince, kulak ile isitilmis gibi olur. Çünki, her ma’nânın, o âlemde bir sûreti,

görünüsü vardır. Ma’nâ bîçûn olsa bile, sûreti vardır. Fekat, orada çûn sûretinde

görünerek anlasılabilir.

Sâlik, hayâlinde, sıraya dizilmis harfleri ve kelimeleri bulunca, bu harfler ve kelimeler,

asldan geldi sanır. Bunları oradan isitdim der. Bu harflerin ve kelimelerin,

rûhun aldıgı ma’nâların hayâldeki sûretleri oldugunu ve isitmenin ve isitilen

Kelâm-ı lafzînin, bîçûn olan isitmenin ve bîçûn olan kelâmın timsâli [sûreti] oldugunu

anlıyamaz. Ma’rifeti tam olan bir ârif, her mertebenin hükmünü birbirinden

ayırır. Birbiri ile karısdırmaz. Görülüyor ki, bîçûn olan mertebenin kelâmı ve

bunun isitilmesi, rûha bildirilmesi ve rûhun alması demekdir. Rûha gelen ma’nâları

gösteren kelimeler ve harfler ise, bu ma’nâların, Âlem-i misâl gibi olan hayâldeki

sûretleridir. Ba’zıları, harfleri ve kelimeleri, Allahü teâlâdan isitiyoruz sandı.

Böyle zan edenler, iki dürlüdür: Birincileri, bu harfler ve kelimeler, hâdis

[mahlûk] olup, ebedî olan Kelâm-ı nefsîyi bildiriyor diyorlar. Ikincileri, dogrudan

dogruya, Kelâm-ı ilâhîyi isitiyoruz diyorlar ve sıralı, dizili olan bu harfleri, kelimeleri,

Kelâm-ı Hak sanıyorlar ve Allahü teâlâya lâyık olan [yakısan] ile lâyık olmıyanı

ayırd edemiyorlar. Bunlardan birincileri dahâ iyidir. Ikincileri ise, câhil, bozuk

kimselerdir. Allahü teâlâ, insanların en iyisine ve Onun temiz olan Âline ve

Eshâbına selâmet versin! Âmîn.

– 929 – Se’âdet-i Ebediyye 3-F:59

43 — IKINCI CILD, 98. ci MEKTÛB

Bu mektûb, gizli bilgilerin hazînesi ogulları Muhammed Sa’îd ve Muhammed

Ma’sûma “rahmetullahi aleyhimâ” yazılmıs olup, Allahü teâlânın mahlûklara

yakın olmasını açıklamakda, ademin ve iblîsin kötülükleri arasındaki farkı bildirmekdedir:

Allahü teâlâya hamd ederim. Onun seçdigi kullarına selâm ederim!

Süâl: Âlimler diyor ki, Allahü teâlâ, bu âlemin içinde degildir. Dısında degildir.

Âleme bitisik degildir. Ayrı degildir. Bunun açıklanması nasıl olur?

Cevâb: Içinde, dısında olmak, bitisik ve ayrı olmak gibi seyler, var olan iki sey

arasında düsünülebilir. Hâlbuki süâlimizde, iki sey mevcûd degildir ki, bunlar düsünülebilsin.

Çünki, Allahü teâlâ vardır. Âlem, ya’nî Ondan baska hersey vehm

ve hayâldir. Âlemin var görünmesi, Allahü teâlânın kudreti ile devâmlı olup,

vehm ve hayâlin kalkması ile yok olmuyor. Âhıretdeki sonsuz ni’metler ve azâblar

bunlara oluyor. Fekat, âlemin varlıgı vehm ve hayâldedir. [Ya’nî dısarda var

olmayıp, vehme ve hayâle var görünmekdedir.] Vehm ve hayâlin dısında bir varlık

degildirler. Allahü teâlânın kudreti, vehm olunan, hayâl olan bu görünüsleri devâm

etdirmekdedir. [Hâricde varmıs gibi, yok olmakdan korumakdadır.] Var gibi

göstermekdedir. Görünüse aldanan, varlıkda kaldıklarını görerek, var sanır. Var

olan ikidir der. Bunun üzerinde, baska mektûblarda genis bilgi verilmisdir.

Hayâlde bulunan birsey, dısarda var olan birseyle bitisikdir, onun içindedir denemez.

Fekat, var olan, mevcûd olan birsey, hayâlde olan seyin içinde degildir, dısında

ve ayrı da degildir, bitisik de degildir denilebilir. Çünki, mevcûdün bulundugu

yerde, hayâldeki sey yokdur ki, birbirine göre yerleri söylenebilsin. Bu sözümüzü

bir misâl ile açıklıyalım: Tas, demir gibi küçük birseyi, bir ipe baglayıp [parmagımızda

zinciri döndürür gibi] elimizin etrâfında çevirelim. Bir dâire üzerinde

dönen bu küçük cisme (Nokta-i cevvâle) denir. Nokta-i cevvâle, hızlı döndügü için,

uzakdan, bir dâire olarak görünür. Hâlbuki, hâricde mevcûd olan, noktadır. Hâricde

dâire yokdur. Dâirenin varlıgı vehmdedir. Dâirede, noktanın varlıgı gibi bir

varlık yokdur. Nokta, dâirenin içinde veyâ dısındadır denilemez. Birbirlerine bitisik

ve ayrı da degildirler. Noktanın bulundugu yerde, dâire yokdur ki, birbirlerine

göre yerleri söylensin.

Süâl: Allahü teâlâ, âleme yakınım, ihâta ediyorum buyuruyor. Bu nasıl oluyor?

Cevâb: Bu kurb ve ihâta, cismin cisme yakın olması ve kaplaması gibi degildir.

Bilinmiyen, anlasılamıyan bir kurb ve kaplayısdır. Allahü teâlânın yakın olduguna

ve ihâta etdigine inanırız. Fekat, nasıl oldugunu bilemeyiz. Ona, âlemin içindedir,

dısındadır, bitisikdir, ayrıdır demeyiz. Çünki, islâmiyyet, bu dördünü bildirmemisdir.

Misâlimizde nokta-i cevvâle, mevhûm olan dâireye yakındır. Onu kaplamısdır

ve onunla berâberdir diyebiliriz. Fekat nasıl oldugunu bilemeyiz. Çünki,

mevcûd olan yalnız noktadır. Bitisikdir, ayrıdır, içindedir, dısındadır deriz. Fekat

bunlar nasıl olur bilinmez de diyebiliriz. Çünki, iki taraf arasında bulunan hâlin nasıl

oldugu bilindigi zemân, iki tarafın da hâricde varlıkları lâzımdır. Iki taraf arasında

bulunan hâlin nasıl oldugu bilinmedigi zemân, iki tarafın da var olması lâzım

gelmez. Bilinmiyen seyleri, bilinen seyler gibi sanmak yanlısdır. Baska bir sözle

(Gâibi, sâhide kıyâs etmek, bâtıldır).

Tenbîh: Âlem mevhûmdur, hayâldeki varlıkdır dedik. Bunun ma’nâsı, âlem,

vehm ve hayâl mertebesinde yaratılmısdır demekdir. His olunan ve idrâk edilen

fekat hâricde bulunmıyan bir varlıkdır. Meselâ, dısarda bulunmayıp, yalnız hayâlde

bulunan dâire, bu hâlde devâmlı durdurulabilse ve vehmler, hayâller yok olunca

da, o hâlde kalsa, bu dâire, hâricde bulunmadıgı hâlde, hâricde varmıs gibi olur.

Hâlbuki hâricde nokta bulunmazsa, dâire de olmaz. Fârisî beyt tercemesi:

– 930 –

Ne hos olur, güzellerin edâsı,

baskaların sözünde yer alması.

Dâire, noktanın görünmesini örtüyor denirse yeri vardır. Dâire, noktanın varlıgını

gösteren bir ayna gibidir denirse, yine dogru olur. Eger noktanın varlıgına

alâmetdir denirse, yine olur. Noktayı örtüyor demek, câhillerin sözüdür. Aynadır

demek Evliyâlıga uygundur ve buna (Îmân-ı sühûdî) denir. Alâmet ve isâret oldugunu

söylemek, (Îmân-ı gaybî)ye mahsûsdur. Îmân-ı gaybî, îmân-ı sühûdîden dahâ

kuvvetli, dahâ kıymetlidir. Çünki, sühûdde zıl [hayâl] görülür. Gaybde ise, bu

hatâ yokdur. Îmân-ı gaybîde, ele birsey geçmez. Fekat vâsıldır, kavusmusdur.

Sühûdde, ele birseyler geçerse de, vâsıl degildir, baska seye, zıllere, hayâllere

bakmakdadır. Sözün kısası, sühûd, noksânlıkdır. Vüsûl ise kemâldir. Bu sözümüzü

tesavvufcu geçinen herkes anlıyamaz. Bunlar, sühûdü, vüsûlden dahâ üstün sanır.

Yunân felsefecilerinden, sôfistâiyye [Sophiste] denilen kimseler, âleme, hayâl,

vehm dedi. Insanın hayâlinde, bir görünüsdür. Vehm ve hayâl degisirse, bu görünüsler

de degisir dedi. Meselâ, vehm, birseyi tatlı görürse tatlı olur. Baska bir zemânda

bu seye acı derse, acıdır dediler. Ne kadar câhil, ne kadar aklsızlar ki, Allahü

teâlânın yaratmasını göremediler. Hattâ inanmadılar. [Âlemin varlıgının], hâricdeki

varlıga olan yakınlıgını anlamadılar. Böylece hâricdeki varlıga yakısan islerin

bu âlemde bulunduguna ve böylece sonsuz azâb ve ni’metlere inanmadılar.

Hâlbuki, Muhbir-i sâdık [hep dogru söyleyici] “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem”,

bunları haber verdi. Elbet olacakdır. Bu felsefeciler, seytânın askeridir. Mücâdele

sûresinin, ondokuzuncu âyetinde meâlen, (Seytânın askeri elbette maglûb olacak,

ziyân edecekdir) buyruldu.

Süâl: Vehmde ve hayâlde olsa bile, âlemin varlıgı, devâmlı oldugu ve bu varlıga

sonsuz ni’metler ve azâblar olacagı hâlde, âleme niçin var denmiyor ve mevcûd

bilinmiyor?

Cevâb: Tesavvufculara göre vücûd, en serefli, en kıymetli seydir. Vücûd [ya’nî

var olmak], bütün hayrların, üstünlüklerin baslangıcıdır. Herseyden kıymetli olan

vücûdü, Allahü teâlâdan baskasına yakısdıramıyorlar. Çünki, Ondan baska hersey

noksân ve kötüdür. En kıymetli sey, kötüye verilebilir mi? Tesavvufcuların bu

sözleri, kesfe ve firâsete dayanmakdadır. Kesflerine göre, vücûd, yalnız Allahü teâlâya

mahsûsdur. Mevcûd [var] yalnız Odur. Ondan baskasına mevcûd demeleri,

O varlıga, bilinmiyen bir baglılıkları oldugu içindir. Gölge aslı sâyesinde durabildigi

gibi, hersey O varlıkla durmakdadır. Vehm mertebesinde bulunan sübût [görünüs],

O vücûdun zıllerinden bir zıldir. [Türkçede, vücûd deyince, beden sanıyoruz.

Hâlbuki vücûd, madde, cism, beden demek degildir. Vücûd, var olmak demekdir.

Ya’nî bir sıfatdır.] O vücûd, hâricde mevcûd oldugundan, Allahü teâlâ, hâricde

mevcûddür. Devâm verilen vehm ve hayâl mertebesine de, hâric mertebesinin

zıllerinden bir zıl dersek, ikisi de zıl olunca, vehmdeki sübûta, (Vücûd-i hâricî) demek

uygun olabilir. Bu bakımdan, âleme de, hâricde mevcûd denebilir. Görülüyor

ki, mümkin [ya’nî mahlûk] herneye mâlik ise, vücûd mertebesinden gelmekdedir.

Ona, zıl olması düsünülmeden, hâricde var demek, dogru olmaz. Allahü teâlâya,

vücûd sıfatında ortak edilmis olur. Bu fakîr [ya’nî Imâm-ı Rabbânî “kaddesallahü

teâlâ sirrehül’azîz”], âleme hâricde mevcûd demis isem, bu ma’nâda anlamak

lâzımdır. Kelâm âlimleri, vücûd ile sübût aynıdır diyor ki, iki kelimenin lügat

ma’nâsı aynı demekdir. Yoksa, vücûd nerde, sübût nerde? Kesf ve sühûd sâhiblerinden

çogu ve âlimlerden çogu, (Allahü teâlânın kendisi, vücûddür) dedi. Sübût

ise, nazarî, aklın düsündügü birseydir.

Fâide: Vücûd, her hayr ve kemâlin kaynagı ve her güzelligin baslangıcı oldugu

gibi, bunun karsılıgı olan adem de, elbette her kötülügün, her kusûrun kaynagı ve

her çirkinligin ve bozuklugun baslangıcıdır. Günâhlar, ondan hâsıl olmakda, yoldan

çıkmaga, o sebeb olmakdadır. Buna karsılık, hünerleri, güzellikleri de vardır.

– 931 –

Vücûd karsısında, kendini tâm yok etmek en büyük meziyyetidir. Vücûdun karsısında

bulunarak, kötülükleri, kusûrları kendinde toplamak, hüneridir. Vücûde

ayna olarak, onun kemâlâtını göstermek ve bu kemâlâtı, ilmin dısında, birbirlerinden

ayırmak, onları icmâlden tafsîle getirmek, onun güzel sıfatıdır. Kısaca, vücûdun

hizmetlerini görmekde, vücûdun hüsn-i cemâli, onun, kötülük, çirkinlik ve kusûr

aynasında meydâna çıkmakdadır. Vücûdün gınâsı, bunun ihtiyâcından, onun

izzeti bunun zilletinden, onun yüksekligi, bunun alçaklıgından, onun efendiligi bunun

köleliginden anlasılmakdadır. Fârisî beyt tercemesi:

Hocamı üstâd yapan, ben oldum,

begi âzâd eden köle, ben oldum.

Her bozuklugun, her sapıklıgın sebebi olan mel’ûn Iblîs, ademden dahâ fenâdır.

Ademde bulunan hünerlerin, onda hiçbiri yokdur. A’râf sûresi, onikinci âyetindeki,

(Ben ondan dahâ hayrlıyım) sözü, ondaki iyilik sıfatlarını, söküp çıkarmıs,

onu herseyden kötü yapmısdır. Adem, hiçbirseye varamadıgı, yok oldugu için, vücûde

alâmet, güzelliklere ayna olmusdur. Mel’ûn ise, varlık ve iyilik iddi’âsı ile, karsı

gelerek tard edilmisdir. Güzel karsılamagı ademden ögrenmeli ki, varlıgı yoklukla

karsılamakda, kemâl karsısına, kusûr ile çıkmakdadır. Izzet ve celâl görününce

zül ve inkisârını göstermekdedir. Iblîs mel’ûnu, kibr ve inâd etdigi için, ademdeki

kötülükleri sanki kendisine çekmis, ademde iyilikden baska, sanki birsey kalmamıs

gibidir. Elbet iyilige ayna olabilmek için, iyi olmak lâzımdır. (Sultânın esyâsını

tasımak serefi, ancak kendi hayvânlarına mahsûsdur) sözü meshûrdur. Iblîsin,

kıymetli vazîfesi vardı. Mahlûkları kötülükden temizliyordu. Fekat, kendini

begendigi, büyük sandıgı için, hizmetlerinin fâidesini göremedi. Dünyâda da, âhıretde

de ziyân etdi. Adem ise, kusûrlu, kötü oldugu hâlde, yoklugu sâyesinde, mahrûm

kalmadı. Vücûda ayna olmakla sereflendi. Fârisî beyt tercemesi:

Kamıs bosum dedi, sekerlendi,

agaç, yükseldi, baltayı yidi.

Süâl: Iblîse bu kötülük nereden geldi? Ademden baskası vücûddür. Bunda ise,

kötülük yokdur. O hâlde, kötülük nereden geldi?

Cevâb: Adem, vücûda ayna olup, onun hayrı ve kemâlini gösterdigi gibi, vücûd

de, ademin aynasıdır ve onun kötülügünü ve kusûrlarını göstermekdedir. [Iblîs de,

her mahlûk gibi adem ile vücûddan yapılmısdır.] Iblîs kendi ademindeki kötülükleri

aldıgı gibi, vücûdüne ademden aks eden kötülükleri de almısdır. Hem kendinde

olan hem de hâricden gelen kötülükleri yüklenmisdir. Kötülükleri aks etdiren

vücûdünün kuruntuları, ademin iyi sıfatlarından olan yoklugunu, ona göstermedi.

Vücûdün aynasında görünen kötülükler de meydâna çıkınca, sonsuz ziyâna girdi.

Yâ Rabbî! Bize hidâyet verdikden sonra, kalblerimizi, düsmanlarının tarafına

kaydırma! Bizlere merhametini bol eyle! Lutf, ihsân sâhibi ancak sensin!

Kalbini, Cennet bagı yap, çesme-i tevhîd ile,

rûh bagçeni gülsen eyle, gonca-i tevhîd ile.

Hem mekânsız, hem zemânsız, nihâyetsiz yolları,

kat’ider gönül erbâbı, kuvvet-i tevhîd ile.

Her ne kadar, yüz karası, yapdıysa ısyân sende,

temizlenir her yerin, sâbûn-i tevhîd ile.

Ins ve cin âlemlerini, asarak arsa çıkar,

kim ki mi’râc eylediyse, cezbe-i tevhîd ile.

Ey Niyâzî! Ârif-i billah gönülden kaldırır,

yetmis bin perdeyi hep, bir lem’a-i tevhîd ile.

– 932 –

44 — IKINCI CILD, 42. ci MEKTÛB

Bu mektûb, Mirzâ Hüsâmeddînin oglu hâce Cemâleddîn Hüseyne yazılmıs

olup, nihâyetin, âfâk ve enfüsün dısında oldugunu bildirmekdedir:

Bismillâhirrahmânirrahîm. Âlemlerin rabbi olan Allahü teâlâya hamd olsun.

Âlemlere rahmet olarak gönderdigi O büyük Peygambere “sallallahü teâlâ aleyhi

ve sellem” düâ ve selâm olsun. Onun kıymetli olan Âline, akrabâsına ve yüksek

olan Eshâbına “rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecma’în”, kıyâmete kadar düâ ve

selâm olsun!

Bir sâlik niyyetini düzeltdikden ve kendini dünyâ arzûlarından kurtardıkdan sonra,

Allahü teâlânın ismini zikr etmege baslar ve güc riyâzetler çeker [(Riyâzet) nefsin

arzûlarını yapmamak demekdir] ve siddetli, agır mücâhedeler yapar [(Mücâhede)

nefsin istemedigi seyleri yapmakdır] ve tezkiye hâsıl eder [ya’nî nefsi temizlenir]

ve kötü huyları iyi huylara döner ve günâhlarına tevbe eder ve Allahü teâlâya

dönmek nasîb olur, dünyâ sevgisi kalbinden çıkar ve sabr, tevekkül ve rızâ hâsıl

olur ve bu kazandıklarının ma’nâlarını, isâretlerini yavas yavas ve sıra ile,

âlem-i misâlde görmege baslar ve bu âlem-i misâl aynasında kendini insanlıgın kirlerinden

ve insanlık sıfatlarının asagılıklarından temizlenmis görürse, (Seyr-i âfâkî)

yi [ya’nî kendinin dısında ilerlemegi] temâmlamıs olur. Ba’zıları, bu yolculukda

ihtiyâtlı davrandı. Insanın yedi latîfesinden her birini âlem-i misâl aynasında,

renkli bir nûr olarak gördüler. Her latîfenin temizlendigini, kendi nûrunun, âlem-i

misâlde görünmesiyle anladılar. Bu seyre [yürüyüse] kalb ismindeki latîfeden

basladılar. Yavas yavas ve sıra ile, latîfelerin sonuncusuna ilerlediler. Meselâ sâlikin

kalbinin temizlendiginin alâmeti olarak, (Âlem-i misâl) aynasında, kırmızı nûrun

görünmesini kabûl etmislerdir. Rûh ismindeki latîfenin temizliginin alâmeti,

sarı nûrdur. Böylece, bes latîfenin temizligini gösteren bes nûr vardır. Demek

oluyor ki, seyr-i âfâkîyi temâmlıyan bir sâlik, sıfatlarının ve ahlâkının degismesini

âlem-i misâl aynasında görüyor. Kendindeki zulmetleri, kötülükleri, o âlem aynasında

his ederek temizlendigini anlıyor. Sâlik bu yürüyüsde, her ân, hâllerindeki

degisikligi, âlem-i misâlde görüyor. Kendindeki degisiklikleri haber veren o âlemdeki

degisiklikleri görüyor. Âlem-i misâl âfâkdandır. [Ya’nî insanın dısında bulunan

seylerdendir.] Böylece insan, âfâkda ilerlemis oluyor. Evet sâlik, hakîkatde kendinde

seyr etmekde, degisiklik yapmakdadır. Ya’nî, onun sıfatlarında ve ahlâkında

keyfî, kalitatif bir hareket olmakdadır. Fekat, o, bu hareketini âfâkda görmekdedir.

Kendinden haberi yokdur. Bunun için, seyr-i âfâkî denilmisdir. Âfâkda olan

bu seyr temâm olunca, seyr-i ilallah temâm olmus olur. Fenâ hâsıl olmus olur demislerdir

ve bu seyr-i ilallaha, (Sülûk) demislerdir.

Bundan sonra olan seyre, (Seyr-i enfüsî), (Seyr-i fillah) derler. Bu seyrde, (Bekâ-

billah) hâsıl olur derler. Bu makâmda, sülûkden sonra, cezbe hâsıl oluyor derler.

Sâlikin latîfeleri, birinci seyrde, tezkiye buldugu, insanlık kusûrlarından temizlendigi

için, bu latîfeler, sâlikin rabbi [terbiye edicisi, yetisdiricisi] olan ism-i

ilâhînin akslerini, zıllerini, kendilerinde gösterecek bir ayna gibi olmuslardır. Bu

ismin çesidli kısmlarının tecellîsine, görünmesine ayna olmuslardır.

Ikinci seyre, enfüsî sunun için denir ki, sâlikin enfüsü, ya’nî kendisi, ismlerin akslerine,

zıllerine ayna olmusdur. Yoksa sâlik, kendinde seyr etmekde degildir. Nitekim

seyr-i âfâkîye de, âlem-i misâl ayna oldugu için, Seyr-i âfâkî denmisdi.

Yoksa, sâlik âfâkda seyr etmiyordu. Bu ikinci seyr, hakîkatde, enfüs aynalarında

ismlerin zıllerinin, hayâllerinin seyridir. Hattâ bunun için, (Âsıkda ma’sûkun seyri)

demislerdir. Fârisî beyt tercemesi:

Hareket eden, ayna degildir,

aynadaki sûretlerdir.

– 933 –

Bu seyre, seyr-i fillah da denmesine sebeb, sâlik bu seyrde, Allahü teâlânın sıfatları

ile sıfatlanır. Bir sıfatdan bir sıfata geçer. Çünki, aynadaki sûretlerin sıfatlarının

ba’zısından aynanın da nasîbi olur. Bundan dolayı, sanki Allahü teâlânın

ismlerinde seyr etmis gibidir.

Iste tesavvufcuların sözlerinin ma’nâsı budur. Makâm sâhiblerinin hâli ve söz

sâhiblerinin murâdı herkesin anladıgı gibi olmaz. Herkes anladıgı kadar söyler. Bu

sözden, baskaları da anlayısı kadar ma’nâ çıkarır. Bir kimse, sözü ile birseyler anlatmak

ister. Dinleyenler, bu sözden baska seyler anlıyabilir.

Tesavvufcuların seyr-i enfüsîye sıkılmadan seyr-i fillah demeleri ve çekinmeden

Bekâ-billah ismini vermeleri ve kavusmak, yetismek bilmeleri bu fakîre agır geliyor.

Bu sözlerine dogru ma’nâ vermek, düzeltmek için güçlük çekiliyor.

Seyr-i âfâkîde, sanki, kötülüklerden temizlenmek ve seyr-i enfüsîde, iyi ahlâk

ile ahlâklanmak vardır. Çünki, kötülüklerden ayrılmak, Fenâ makâmına uygundur.

Iyiliklere kavusmak, Bekâ makâmına uygun olur. Bu seyr-i enfüsînin nihâyeti

yok demislerdir. Insanın ömrü sonsuz olsa, bu seyr bitmez sanmıslardır. Çünki,

mahlûkun sıfatlarının nihâyeti yok demislerdir. Allahü teâlânın sonsuz sıfatları,

sâlikin latîfeleri aynasında tecellî etmekde, Onun kemâlâtından bir kemâl görünmekdedir.

O hâlde, bu seyr bitmez ve sonu gelmez.

Seyr-i âfâkîde hâsıl olan Fenâ ile seyr-i enfüsîde hâsıl olan Bekânın ikisine birden,

vilâyet [Evliyâ olmak] demisler ve kemâlin, yükselmenin sonu buraya kadardır

sanmıslardır. Bundan sonra, seyr [yolculuk] olursa, geriye dogru olur ki buna

(Seyr-i anillah) demislerdir. Geriye inerken, bir dördüncü yolculuk vardır ki, buna

da (Seyr-i fil-esyâ) demislerdir. Üçüncü ve dördüncü seyrler, baskalarını kemâle

getirmek ve irsâd etmek içindir. Ilk iki seyr, vilâyeti hâsıl etmek içindir, demislerdir.

Hadîs-i serîfde, (Allahü teâlâ ile kul arasında, yetmisbin nûrdan perde ve yetmisbin

zulmetden perde vardır) buyuruldu.

Tesavvufculardan bir kısmına göre, seyr-i âfâkîde yetmisbin perde asılmakdadır.

Çünki, yedi latîfeden her birinde onbin perde geçilir dediler. Bu seyr temâm

olunca, perdelerin hepsi aradan kalkmıs olup, sâlik, seyr-i fillah yapmaga baslar

ve (Vuslat) makâmına erisir sandılar.

Iste, Evliyânın seyr ve sülûk dedikleri seyler bunlardır. Insanın kemâle gelmesi

ve baskalarını da irsâd etmesi böyle olur derler.

Allahü teâlânın lutf ederek, ihsân ederek, bu fakîre bu bilgilerden zâhir etdikleri

ve ne sûretle yetisdirdiklerini, ni’meti bildirmek ve sükrünü yapmak maksadı

ile, asagıya yazıyorum. Kalbi uyanık olanlar istifâde eder.

Hak teâlâ, bî-çûn ve bî-çigûnedir. Ya’nî hiçbirseye benzemez. Nasıl oldugu

anlasılamaz. Âfâkda olmadıgı gibi, enfüsde de bulunmaz. O hâlde, seyr-i âfâkîye,

seyr-i ilallah demek ve seyr-i enfüsîye seyr-i fillah ismini vermek dogru olmaz.

Bu her iki seyr de, (Seyr-i ilallah) olur. Seyr-i fillah, âfâk ve enfüs ile ilisigi olmıyan

ötelerin ötesi bir seyrdir. Sasılacak seydir ki, seyr-i enfüsîye, seyr-i fillah demisler.

Bu seyri bitmez tükenmez bilip, sonsuz olarak seyr edilse, temâmlanamaz

sanmıslar. Hâlbuki, enfüs de, âfâk gibi mahlûk oldugundan, mahlûklarda seyr etmis

oluyorlar. Böylece, büyük hatâya, sonsuz husrâna düsüyorlar. Sonra, ebedî olarak

Fenâ hâsıl olamayınca, Bekâ hiç hâsıl olmaz. Vüsûl, kavusmak, nasıl olur? Yaklasmak

ve kemâl nasıl elde edilir? Sübhânallah! Tesavvuf büyükleri, böylece, serâbı

su sanarak ve seyr-i ilallaha seyr-i fillah diyerek, mahlûku Hâlık düsünerek

ve zemânlı mekânlı olana, bî-çûn diyerek kendilerini avutunca, küçüklerden ve görüsleri

kısa olanlardan sikâyet etmege sıra gelir mi? Yazıklar olsun! Nasıl oluyor

da, enfüse Hak teâlâ diyorlar. Hudûdü ve sonu olan bu seyri, nihâyetsiz sanıyorlar.

Seyr-i enfüsîde sâlikin latîfeleri aynasında, Allahü teâlânın ismleri ve sıfatla-

– 934 –

rı görünüyor diyorlar. Hâlbuki, bu görünenler, ismlerin ve sıfatların akslerinden,

zıllerinden bir zıldir. Ismlerin ve sıfatların kendileri degildir. Burasını bu mektûbun

sonunda dahâ açıklayacagız, insâallahü teâlâ.

Allahü teâlâ, bî-çûn ve bî-çigûnedir. Anlasılabilen, düsünülebilen hersey, Ondan

uzakdır. O hâlde, âfâk ve enfüs aynalarında yerlesemez. Bu aynalarda görülenler,

zemânlı, mekânlı seylerin görünüsüdür. Âfâk ve enfüsü geçerek, Onu,

âfâk ve enfüsün ötesinde aramak lâzımdır. Âfâk olsun, enfüs olsun, Onun Zâtı,

mahlûklar aynasına yerlesmiyecegi gibi, ismleri ve sıfatları da, bunlara yerlesmez.

Buralara aks eden hersey, ismlerin ve sıfatların aksleri, zılleri ve misâlleridir.

Hattâ, ismlerin ve sıfatların zılleri ve nümûneleri de, âfâk ve enfüsün dısındadır.

Burada, kudretin görünmesinden baska birsey yokdur. Çünki, Allahü teâlânın ismleri

ve sıfatları da, kendisi gibi bî-çûn ve bî-çigûnedir. Benzerleri ve nümûneleri

yokdur. Âfâk ve enfüsden dısarı çıkılmadıkca, ismlerin ve sıfatların akslerinin ve

zıllerinin ne demek oldugu anlasılamaz. Nerde kaldı ki, ismler ve sıfatlar anlasılmıs

olsun. Sasılacak seydir ki, bu fakîre bildirilenler, gösterilenler, o büyüklerin

tatdıklarına ve gördüklerine hiç uymuyor. Bunlardan birini söylesem, kim inanır?

Kim kabûl eder? Eger söylemeyip saklasam, yanlısın dogru ile karısmasına ve Hak

teâlâya câiz olmıyan seylerin söylenmesine göz yummus olurum. Onun için, ister

istemez, dogrusunu ve Allahü teâlâya söylenmesi yakısanı bildirecegim. Uygun olmıyanları

red edecegim. Ister inansınlar, ister inanmasınlar. Bunu düsünmüyorum

ve üzülmüyorum. Kendi bilgisinden, kesflerinden sübhesi olan, baskalarının inanmamasından

korkar. Isin dogrusu günes gibi açıkda olunca, kesflerin dogrulugu,

ayın ondördü gibi meydânda olunca ve akslerden, hayâllerden kurtulmus ve misâllerin,

nümûnelerin üstüne çıkarılmıs olunca, bilgilerde hiç sübhe olur mu? Hocam

[Muhammed Bâkî] “kuddise sirruh” buyurdu ki, (Hâllerin dogru olmasına alâmet,

bunlara tam bir yakîn ve inanmakdır). Bundan baska, Allahü teâlânın lutfü,

ihsânı ile, bu büyüklerin söyledikleri hâllerin herbiri, ayrı ayrı bu fakîre [ya’nî

Imâm-ı Rabbânîye “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz] bildirildi. Tevhîd, ittihâd, ihâta

ve sereyân ma’rifetleri gösterildi. O büyüklere gösterilen ve bildirilenlerin içyüzü

hâsıl oldu. Ilmlerinin, ma’rifetlerinin incelikleri meydâna çıkarıldı. Bu makâmda

çok zemân kaldım. Bütün bunların, azına çoguna kavusdum. Bunlarda artık

sübhe ve tereddüd kalır mı?

Nihâyet Allahü teâlânın lutfü ile anlasıldı ki, bu görünenlerin, anlasılanların hepsi,

zıllerin, akslerin, hayâllerin oyunlarıdır, görünüsleridir. Misâllere, hayâllere kapılmakdan

baska birsey degildir. Aranılan, bunların ötesindedir. Istenilen, bunlardan

baskadır. Bunu anlayınca, çâresiz, bu ma’rifetlerin hepsinden yüzçevirdim.

Bî-çûn olan Zât-ı ilâhîye teveccüh eyledim. Yeri, mikdârı ve sıfatı olan herseyden

uzaklasdım. Hâlim böyle olmasaydı, büyüklere uymayan söz söyleyebilir mi idim?

Bu ayrılık, Allahü teâlânın zâtında ve sıfatlarında olmasaydı ve Allahü teâlânın takdîs

ve tenzîhi için olmasaydı, bu büyüklere uymayan sözü yine söylemezdim. Agzımı

açamazdım. Çünki, onlara ihsân olunan ni’metlerin artıklarını toplayan bir

dilenci gibi idim. Onların ni’met sofralarını temizleyen bir hizmetciyim. Yine

söylüyorum ki, bu fakîri [ya’nî Imâm-ı Rabbânîyi “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz”],

lutf ederek terbiye eden, yetisdiren onlardır. Katkat ihsânları ile fâidelendiren

onlardır. Fekat, ne yapayım? Allahü teâlânın zâtında ve sıfatlarında oldugundan

ve Onun mukaddes cenâbına yakısmıyan kelimeler kullanıldıgından, bunun

karsısında susmak ve baskalarının inanmamasından korkmak, dîne ve diyânete

sıgmaz ve kulluga uymaz.

Vahdet-i vücûd ve benzeri ba’zı bilgilerde, âlimlerin tesavvufculardan ayrılması,

akl yolu ile ve istidlâl iledir. Bu fakîrin ayrılması ise, kesf ve sühûd, ya’nî görmek

iledir. Âlimler, tesavvufcuların bilgilerinin çirkin oldugunu söylüyor. Bu fakîr

ise, güzel oldugunu, fekat maksadın, arzûnun bunlar olmadıgını, bunları bıra-

– 935 –

kıp ilerlemek lâzım geldigini söylüyorum. Seyh Alâüddevle “kaddesallahü teâlâ

sirrehül’azîz” de, vahdet-i vücûd bilgilerine uymuyor. Âlimlerin bildigi gibi, çirkin

biliyor. Buna sasılır. Çünki, onun bilgisi, kesf yolu iledir. Kesf sâhibi, bu bilgileri

çirkin bilmez. Çünki, vahdet-i vücûdda garîb hâller, sasılacak ma’rifetler vardır.

Bu bilgiler, çirkin degildir. Fekat bu bilgilere saplanıp kalmak da güzel degildir.

Süâl: Bu sözlerden, tesavvuf büyüklerinin bâtıl bir yolda bulundukları ve hakîkatin,

onların kesf ve buluslarından baska oldugu anlasılıyor.

Cevâb: Bâtıl, hiçbir hakîkate dayanmıyan sey demekdir. Hâlbuki, bu hâller ve

ma’rifetler, muhabbetin fazla olmasından hâsıl oluyor. Allahü teâlânın sevgisi, bu

büyükleri o kadar kaplıyor ki, baska seylerin ismi ve cismi hâtırlarına gelmiyor. Baska

birsey görmiyorlar. Ister istemez, sevmek serhoslugu ile, üzerlerini bu hâlin kaplaması

ile, baska seyleri yok biliyorlar. Allahü teâlâdan baska birsey görmüyorlar.

Bu hâle bâtıl denir mi? Burada bâtıl yokdur. Bunları, hak kaplamısdır. O büyükler,

Allahü teâlânın sevgisine dalarak, kendilerini ve her seyi yok etmislerdir.

Bâtıl, bunların yanına yaklasabilir mi? Bunlar temâmen haklıdır ve hak içindirler.

Yalnız görünüsü bilen âlimler, bunların hakîkatini anlayabilir mi? Görünüsde

uygunsuzlukdan baska ne anlarlar? Onların büyüklügünden ne elde edebilirler?

Sözün dogrusu sudur ki, bu hâllerin ve ma’rifetlerin ötesinde, baska kemâller

ve üstünlükler vardır ki, o kemâlâtın yanında bu hâller ve ma’rifetler, okyânus yanındaki

bir damla su gibi kalır. Fârisî beyt tercemesi:

Gök, Arsa bakınca, asagıdır,

fekat, topraga nazaran çok yüksekdir.

Yine sözümüze dönelim! Perdelerin yırtılmasında diyorlar ki, seyr-i âfâkîde nûrlu

ve zulmetli perdelerin hepsi aradan kalkar. Bu fakîre göre, bu sözleri de yerinde

degildir. Hattâ, temâmen baska dürlü anlıyorum. Görüyorum ki, zulmetli perdelerin

kalkması için mahlûkların hepsini asmak, ya’nî seyr-i âfâkîyi ve seyr-i

enfüsîyi temâmlamak lâzımdır. Nûrdan perdelerin aradan kalkması için de, Allahü

teâlânın ismlerinde ve sıfatlarında seyr etmek lâzımdır. Ya’nî ismleri, sıfatları,

sânları ve i’tibârları hiç görmemelidir. Ancak bu zemân, nûrdan perdelerin hepsi

kalkarak, (Vasl-ı uryânî) hâsıl olur. Böyle olanlar pek azdır. Seyr-i âfâkîde, zulmetden

olan perdelerin yarısı bile aradan kalkmaz. Nûrdan perdeler hiç kalkar mı?

Perdeler çok çesidlidir. Onun için sasırmıslardır. Meselâ, nefsin perdelerinin zulmeti,

kalbin perdelerinin zulmetinden çokdur. Zulmeti az olan perdeler, nûrânî perde

gibi görünmüsdür. Görüsü keskin olanlar, zulmânî perdeyi nûrânî perde ile karısdırmaz.

Zulmete nûr demez. Bu, öyle bir ni’metdir ki, diledigine ihsân eder. Allahü

teâlâ, büyük ihsân sâhibidir.

Bu fakîri [ya’nî Imâm-ı Rabbânîyi “kaddesallahü teâlâ sirrehül’azîz”] yetisdirmek

için sereflendirdikleri yolda hem cezbe, hem sülûk vardır. Latîfeleri [insanların

kötü huylarından] temizlemek ve Allahü teâlânın sıfatları ile doldurmak, bir

aradadır. Tasfiye [sülûk] ve tezkiye [cezbe], bu yolda berâberdir. Seyr-i enfüsîde,

seyr-i âfâkî dahî yapılmıs olur. Tasfiye içinde, tezkiye de hâsıl olur. Cezbe, sülûkü

de hâsıl eder. Âfâk, enfüsün içinde bulunur. Fekat, latîfeleri temizlemek cezbeden

önce ve tasfiye, tezkiyeden öncedir. Bu yolda, göz önünde olan enfüsdür.

Âfâk degildir. Bunun için, bu yol ile çabuk varılır. Hattâ, diyebilirim ki, bu yol, elbette

kavusdurur. Kavusdurmamak ihtimâli yokdur. Allahü teâlâdan istikâmet ve

fırsat dilemek lâzımdır.

Bu yol, elbette kavusdurur dedim. Çünki, bu yolun baslangıcı cezbedir ki, elbette

kavusdurur. Sâlikleri yolda bırakan, yâ sülûk konaklarıdır veyâ sülûkü bulunmayan

kuru cezbelerdir. Bu mâni’lerin ikisi de, bu yolda yokdur. Çünki, sülûk, cezbeye

baglıdır. Cezbe ile berâber, cezbenin içinde hâsıl olur. Burada, hâlis sülûk ol-

– 936 –

madıgı gibi, kuru cezbe de yokdur. Onun için, sâlikin yolu kesilmez. Bu yol, Peygamberlere

“aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” mahsûs olan caddedir. Bu büyükler,

çesidli derecelerine göre, bu yoldan vâsıl olmuslardır. Âfâkı ve enfüsü bir adımda

geçmisler, ikinci adımı, âfâk ve enfüsün ilerisine koymuslardır. Sülûk ve cezbeyi

geride bırakmıslardır. Çünki, sülûkün nihâyeti, Seyr-i âfâkînin sonuna kadardır.

Cezbenin nihâyeti, Seyr-i enfüsînin sonuna kadardır. Seyr-i âfâkî ve enfüsî temâm

olunca, sülûk ve cezbe de temâm olur. Bundan sonra ne sülûk kalır ne cezbe.

Bu sözümüzü sülûk ve cezbe sâhibleri anlıyamaz. Çünki, onlara göre, âfâk ve

enfüsün üstünde yol yokdur. Insanın ömrü sonsuz olup, hep seyr-i enfüsî yapsa, yine

temâmlıyamaz. Bu büyüklerden biri buyuruyor ki, fârisî beyt tercemesi:

Eger bütün ömrünce yürüse de insan,

Kendinden dısarı çıkmaga bulmaz imkân.

Bu yolu bana gösterenler o kadar büyükdür ki, Onların sâyesinde gözümü açdım.

Onların sâyesinde bunları söyliyebiliyorum. Tesavvufun elifbâsını Onlardan

ögrendim. Mevleviyyet derecesine Onların teveccühü ile kavusdum. Eger ilmim

varsa, Onların ilm deryâlarından birkaç damladır. Eger ma’rifet sâhibi isem, Onların

iltifâtlarının eseridir. Nihâyetin baslangıcda yerlesmis bulundugu yolu Onlardan

ögrendim. Kayyûmluk cihetine çeken ipin ucunu Onlardan aldım. Onların

bir bakısı ile, öyle seylere kavusdum ki, baskaları kırk gün çile çekmekle göremez.

Onların sözünden öyle seyler edindim ki, baskaları senelerle çalısmakla ele geçiremez.

Fârisî iki beyt tercemesi:

Semseddînin bir bakısına Tebrîzde kavusan kisi,

Çile çıkaranlara güler, ayblar dâim herkesi.

Naksibendiyye, nasıl kâfile sürücüdür?

Kâfilesini gizlice maksada götürür.

Bu büyükler, yola, seyr-i enfüsîden baslıyor. Seyr-i âfâkîyi bununla berâber yapmıs

oluyor. Bu hâle, (Sefer der vatan) sözü ile isâret ediyorlar.

Bu büyüklerin yolu pek kısadır. Maksada çabuk ulasdırır. Baskalarının yolunun

sonu, bu yolun baslangıcına varır. Bunun içindir ki, (Biz, nihâyeti, baslangıca

yerlesdirdik) buyurmuslardır. Velhâsıl, bu büyüklerin yolu, baska tesavvuf yollarından

çok yüksekdir. Diyebilirim ki, bunların huzûru ve âgâh olmaları [Allahü teâlâ

ile her ân beraber olmaları], Onların çogunun huzûrunun üstündedir. Bunun

içindir ki, (Bizim baglılıgımız, bütün baglılıkların üstündedir) buyurmuslardır. Fekat,

âfâk ve enfüsün dısında ve sülûk ve cezbenin üstünde Evliyâya yol olmadıgı

için, bu büyükler de, ister istemez âfâk ve enfüsün ötesinden konusmamıslar.

Cezbe ve sülûkün dısından haber vermemisler. Evliyâlık kemâlâtına uygun olarak,

(Evliyâ, Fenâ ve Bekâdan sonra herseyi kendilerinde görür. Kendilerinde bulurlar)

buyurmuslardır. Kendilerinde seyr etdikleri için, Zâriyât sûresinin (Kendinizde

bulunmakdadır, niçin görmüyorsunuz?) meâlindeki âyet-i kerîmesine uymuslardır.

Allahü teâlâya hamd ve sükrler olsun ki, bu büyükler, enfüsün dısından haber

vermedi iseler de, enfüse baglanıp kalmıs da degildirler. Enfüsü de, âfâk gibi

(Lâ) deyip yok etmek istiyorlar. Allahü teâlâdan baska olan hersey gibi, onu da

yok biliyorlar. Muhammed Behâeddîn-i Buhârî “kuddise sirruh” buyurdu ki,

(Her gördügün, her isitdigin ve her bildigin, O degildir. Bunların hepsini, (Lâ) derken,

yok etmek lâzımdır). Fârisî beyt tercemesi:

Naksibenddirler fekat, her naksa baglanmazlar,

insanlar, saskınlıkdan, baska naks ararlar.

Baska seyleri yok etmek baskadır. Baska seylerin yok olması baskadır.

– 937 –

Evliyâlıkda cezbe ve sülûkdan ve âfâk ve enfüsden dısarı çıkılamaz dedik. Çünki,

vilâyetin bu dört temelinin üstünde, (Kemâlât-i nübüvvet) baslar. Evliyâlık,

buraya ulasamaz. Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” Eshâbının çogu

ve Eshâb olmıyanlardan pek az bahtiyârlar, Peygamberlere “aleyhimüssalevâtü

vettehıyyât” tam uydukları için, bu devlete kavusmusdur. Cezbe ve sülûkü içinde

bulunduran bu yoldan seyr ederek ilerlemisler, sülûk ve cezbenin dısına çıkmıslardır.

Zıllerden, hayâllerden kurtulmuslar, enfüsü de, âfâk gibi, geride bırakmıslardır.

Burada, baskalarına simsek gibi çakıp biten (Tecellî-yi Zâtî)ler, devâmlı olmusdur.

Hattâ bunların isi, ister simsek gibi olsun, ister devâmlı olsun, bütün tecellîlerin

üstündedir. Çünki, bütün tecellîlerde [görünüslerde] az da olsa, zıl, aks bulunur.

Hâlbuki, bu büyüklere, nokta kadar zıl, büyük dag gibi gelir. Bu büyüklerin

kazanclarının baslangıcı, Zât-ı ilâhînin çekmesi ve sevgisidir. Cenâb-ı Hakkın lutfü

ile, bu sevgi her ân artarak, baska seylerin sevgisi yavas yavas azalır. Baska seylere

baglılık, yavas yavas yok olur. Bir se’âdetli kimseyi, Allah sevgisi kaplıyarak,

baska herseyin sevgisi kalmayınca ve Allah sevgisi, bütün bu sevgilerin yerine yerlesince,

onun asagı sıfatları ve bütün kötü huyları yok olur. Seyr-i âfâkîde ele geçen

seylere, uzun bir sülûke ve sıkı riyâzetlere ve çetin mücâhedelere lüzûm kalmadan

kavusur. Çünki, sevmek, sevgiliye, itâ’at etmegi ister. Sevgi son haddini bulunca,

itâ’at da temâm olur. Sevgiliye, insan gücünün yetisebildigi kadar, tam bir itâ’at hâsıl

olunca (Makâmât-i asere) ele geçer. [Makâmât-i asere: Tevbe, zühd, vera’, sabr,

fakr, sükr, havf, recâ, tevekkül ve rıdâ oldugu (Nesrül-mehâsin)de yazılıdır.] Bu

(Seyr-i mahbûbî) ile, seyr-i âfâkî gibi, seyr-i enfüsî de temâmlanmıs olur. Çünki, hep

dogru söyleyici “aleyhi ve alâ âlihissalâtü vesselâm” (Insan, sevdigi ile berâberdir)

buyurdu. Sevgili, âfâk ve enfüsün dısında oldugundan seven de Onunla berâber olacagından

âfâk ve enfüsün dısına çıkar. Böylece, seyr-i enfüsîyi de, geride bırakmıs

olur. Berâberlik devletine kavusur. Iste, bu büyükler, muhabbet devleti sâyesinde,

âfâk ve enfüs ile ugrasmazlar. Âfâk ve enfüs, onlara tâbi’ olur. Sülûk ile cezbe, bunların

islerine baglı bulunur. Bu büyüklerin sermâyesi, muhabbetdir. Muhabbet,

sevgiliye itâ’at etmegi ister. Sevgiliye itâ’at ise, ahkâm-ı islâmiyyeye uymakla olur.

Çünki, sevgilinin begendigi sey, yol, ahkâm-ı islâmiyyedir. O hâlde, muhabbetin çok

olmasına alâmet, ahkâm-ı islâmiyyeye çok uymakdır. (Ahkâm-ı islâmiyye)ye uymak,

farzları yapmak ve harâmlardan sakınmak demekdir. Ahkâm-ı islâmiyyeye tam uyabilmek

ise, ilm, amel ve ihlâs ile olur. Her sözde, her isde, her hareketde, her durusda,

kendiliginden hâsıl olan ihlâs, muhlas olan kimseye nasîb olur. Muhlisler, bu

mu’ammâyı anlıyamaz. (Muhlisler, büyük tehlükededir) buyuruldu.

Yine sözümüze dönelim! Seyr ve sülûkden maksad ve cezbe ve tasfiyeden

beklenilen sey, nefsi kötü huylardan ve çirkin sıfatlardan temizlemekdir. Bu çirkin

sıfatların bası, nefse düskün olmak ve onun arzûlarına, isteklerine tutulmakdır.

O hâlde, Seyr-i enfüsî lâzımdır. Kötü sıfatlardan güzel sıfatlara dönmek lâzımdır.

Seyr-i âfâkî lüzûmlu degildir. Maksad, gâye bu seyre baglı degildir. Çünki, âfâka

düskünlük, nefse düskün olmakdan ileri gelir. Insan, herseyi, kendini sevdigi

için sever. Çocugunu, malını sevmek, onlardan istifâde edecegi içindir. Seyr-i

enfüsîde, insanı, Allahü teâlânın sevgisi kaplıyarak, insan, kendini sevmekden kurtuldugu

için evlâd ve mal sevgisi de, bununla berâber yok olur. O hâlde, seyr-i enfüsî

muhakkak lâzımdır. Seyr-i âfâkî, buna baglı olarak, bununla berâber müyesser

olur. Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” seyrleri, yalnız seyr-i enfüsî

idi. Seyr-i âfâkî, bununla berâber yapılıyordu. Evet, seyr-i âfâkî de, ara yerde,

hiç durmadan, devâmlı yapılır. Sonuna varılırsa, bu da iyidir. Fekat, arada takılıp

kalınırsa ve sonuna varılmazsa, hemen hemen fâidesiz olur. Istenilen gâyeye

mâni’ olan seylerden biri sayılır.

Seyr-i enfüsî ne kadar ilerlerse, o kadar kârlı olur. Bu seyri temâmlıyarak enfüsden

dısarıya çıkmak, çok büyük ni’metdir. Enfüsdeki degisiklikleri âfâk ayna-

– 938 –

sında görmege, kendindeki degismeleri âfâkda görmege ne lüzûm var. Kalbin

temizligini âlem-i misâlde anlamak ve bu temizligi, âlem-i misâlde kırmızı nûr olarak

görmek de böyledir. Niçin kendi vicdânına bırakmıyor ve degisikliklerini ve

temizligini kendi firâseti ile anlamıyor. Meshûrdur ki, birisi oniki sene tabîbe

muhtâc olmamıs, hâllerindeki degisikligi kendi vicdânı ile anlamısdır. Sıhhatini ve

hastalıgını kendi firâseti ile bilmisdir. Evet, seyr-i âfâkîde, ilmler, ma’rifetler, tecellîler

ve zuhûrlar çok olur. Fekat, bunların hepsi zıllerin görünüsüdür. Misâllerle,

hayâllerle avunmakdır. Ba’zı mektûblarda bildirdigimiz gibi, seyr-i enfüsî zıllere,

akslere baglıdır. O hâlde, Seyr-i âfâkî, zıllerin zılline baglı olur. Çünki, âfâk,

enfüsün zılleri gibidir ve enfüsü gösteren ayna gibidir. Enfüsdeki degisiklikleri, âfâk

aynasında görmek ve latîfelerin temizlenmesini ve sıfât-ı ilâhiyye ile sıfatlanmasını

âfâk aynasından anlamak, insanın rü’yâda, âlem-i misâlde kendini pâdisâh görmesine

veyâ zemânın kutbu görmesine benzer. Hâlbuki, ne pâdisâhdır, ne de

kutb olmusdur. Bu rü’yâdan, onun, hâricde, uyanık iken de pâdisâh ve kutb olabilecegi

anlasılır. Tezkiye [latîfelerin temizlenmesi] seyr-i enfüsîde olur. Seyr-i âfâkîde

görülen bu tezkiyenin kâbil ve mümkin olmasını haber verir. Seyr-i enfüsîde

kendini temiz görmedikce ve vicdânı ile, kendini temizlenmis bulmadıkca,

Fenâ hâsıl olmaz. Makâmât-i asereye kavusamaz. Yedi hâlden eline ancak hava

girer. Görülüyor ki, Seyr-i enfüsî de, Seyr-i ilallahın içindedir. Seyr-i ilallahın temâmlanması

ile, Fenânın hâsıl olması, Seyr-i enfüsînin temâm olmasına baglıdır.

Seyr-i fillah, Seyr-i enfüsîden çok sonra hâsıl olur.

Ey mes’ûd insan! Seyr-i enfüsîde, insanın kendine olan bilgisi ve sevgisi kalmadıgı

için, kendine baglılıgı da kalmaz. Bunun sonucu olarak, baskalarına baglılıgı

da yok olur. Çünki, kendine baglı oldugu için, baskalarına da baglanmısdır. O

hâlde, Seyr-i âfâkî, Seyr-i enfüsînin altında yapılmakdadır. Sâlik, yalnız Seyr-i enfüsîyi

yapınca, hem kendine baglılıkdan, hem de baskalarına baglanmakdan kurtulur.

Iste bu söylediklerimizden, Seyr-i enfüsînin ve Seyr-i âfâkînin ma’nâsı kolayca

anlasıldı. Çünki, enfüsde seyr, âfâkda da seyrdir. Kendine olan baglılıkları

yavas yavas ortadan kaldırmak, enfüsde seyrdir. Seyr-i enfüsî yaparken, âfâka olan

baglılıkların çözülmesi de, seyr-i âfâkîdir. Hâlbuki baskalarının anlatdıgı seyr-i âfâkî

ve Seyr-i enfüsîyi açıklamak güçdür. Evet, dogru olan seylerde güçlük olmaz.

Seyr-i enfüsîde, sâlikin latîfeleri aynasında, Allahü teâlânın ismleri ve sıfatları

görünüyor diyorlar. Buna tahliyeden [bosaltmakdan] sonra doldurmak diyorlar.

Bu görünenler, hakîkatde ismlerin ve sıfatların zıllerinden bir zıllin görünüsüdür.

Önce ismlerin ve sıfatların zıllerinden bir zıl, tâlibin aynasında görünür. Onun zulmetlerini

ve kötülüklerini temizler. Ya’nî, tasfiye ve tezkiye yapar. Bu tasfiye ve

tezkiye, Seyr-i enfüsî temâm olunca hâsıl olur. Latîfeler tahliye olup, ismlerin ve

sıfatların görünmesine elverisli olur. Seyr-i enfüsîde elde edilen (Tahliye), tasfiye

ve tezkiyenin temâm olmasına baglıdır. Seyr-i âfâkîde görünen tahliye, hakîkî

tahliye degildir. Bunun için, seyr-i enfüsîde ismler ve sıfatlar görülmez. Demek oluyor

ki, zılle kavusmak, sevgiliden baska herseyden ayrılmakdan önce olur. Ya’nî,

sevgilinin zıllerinden bir zıl, sâlikin aynasında görülmedikce, sevgiliden baska

seylerden kesilmek olamaz. Fekat, sevgiliye kavusmak, baskalarından kesilmekden

sonra hâsıl olur. Su hâlde, tesavvuf büyüklerinden, kavusmak [peyvesten] öncedir

diyenler, bir zılle kavusmagı demek istemislerdir. Kavusmak sonradır diyenler

ise, asla kavusmagı bildirmislerdir. Böylece, her iki tarafın ayrılıgı, yalnız kelimededir.

Seyh Ebû Sa’îd-i Harrâz “kuddise sirruh” burada baska dürlü söylüyor

ve (Kurtulmadıkca bulamazsın ve bulmadıkca kurtulamazsın! Hangisi önce oldugunu

bilmiyorum) demisdir. Anlasılıyor ki, zılli bulmak, kurtulmakdan öncedir. Aslı

bulmak kurtulmakdan sonradır. Burada sübhe edecek birsey yokdur. Nitekim sabâh

vakti günes dogmadan evvel, günes ısınlarının zılleri görünüp, yer yüzünü karanlıkdan

temizler. Zulmetler gidip, her taraf tasfiye buldukdan sonra, günesin ken-

– 939 –

di dogar. Burada da, günesin zıllinin görünmesi, zulmetlerin gitmesinden öncedir

ve günesin dogması, zulmetlerin tahliyesinden ve zıllin tasfiyesinden sonradır. Fekat,

burada zulmetlerin tahliyesi ve ortalıgın tasfiyesi, zıllerin zuhûrundan önce olmuyor.