Bir nemâzın, Türkiyenin herhangi bir sehrindeki mahallî vasatî sâate göre olan
vakti ile, müsterek sâate göre olan vakti arasındaki fark, bu sehrin tûl derecesi ile
30 derece arasındaki farkın dört misli dakîkadır. Sehrin tûl derecesi 30 dan fazla
ise, bu fark, mahallî sâatden çıkarılarak 30 dereceden az ise mahallî sâate eklenerek,
bu nemâzın müsterek sâate göre vakti hâsıl olur. Meselâ, Mayısın birinci günü,
bir nemâz vakti, Kars sehrinin mahallî vasatî sâatine göre 7 sa. 00 dakîka olsun.
Karsın arz derecesi 41, tûl derecesi 43 dür. Bu tûl derecesi, 30 dan fazla oldugundan,
Karsın mahallî sâati, müsterek sâatden ileridir. Bu nemâzın müsterek sâate
göre Karsdaki vakti, 7 den 13æ4=52 dakîka evvel olur ki, 6 yı sekiz dakîka geçedir.
Gurûbî zemâna göre zevâl vakti ile, o yerdeki hakîkî günes zemânına göre hakîkî
gurûb vaktinin toplamı, 12 dir. Çünki, bu ikisinin toplamı, sabâh gurûbî sâat
12 den hakîkî gurûb vaktine kadar olan zemân olup, takrîben 12 hakîkî sâatdir. Yaz
– 190 –
ayları için, sahîfe 193 deki sekle bakınız! Hakîkî ve gurûbî zemân birimleri birbirlerinin
takrîben aynıdır.
(1) Gurûbî zemâna göre zevâl vakti + Hakîkî zemâna göre gurûb vakti = 12
dir. Hakîkî gündüz uzunlugunun yarısı ile gece uzunlugunun yarısının toplamı, 12
hakîkî sâatdir. Ya’nî:
(2) Hakîkî gece uzunlugunun yarısı + Hakîkî zemâna göre gurûb vakti = 12
dir. (1) ve (2) müsâvâtları karsılasdırılınca:
(3) Gurûbî zemâna göre zevâl vakti = Hakîkî gece uzunlugunun yarısı olur. Gurûbî
zemâna göre zevâl vakti, sabâh gurûbî sâat 12 den hakîkî zevâl vaktine kadardır.
Sabâh gurûbî 12 vakti, gece yarısından gündüz zemânının yarısı kadar sonradır.
Tulû’ vaktinden kısın evvel, yazın sonradır. Sabâh nemâzının ve orucun evvel
vakti, fecr-i sâdık vakti ile baslar. Bu vakt, gurûb vaktinde 12 den baslayan ezânî
sâatin fecr vaktine gelmesinden anlasılır. Yâhud, gece yarısı 12 den baslayan vasatî
sâatin fecr vaktine gelmesinden anlasılır. Semsin tulû’u gece yarısı 12 den, gece
müddetinin yarısı kadar sonra veyâ gurûb vaktindeki 12 den, gece müddeti kadar
sonra veyâ zevâlden gündüz müddetinin yarısı kadar evvel baslar. Sabâh gurûbî
sâatin 12 vakti, gurûb vaktindeki 12 den, 12 sâat sonra veyâ gece yarısı 12 den
gündüz müddetinin yarısı kadar sonra veyâ hakîkî zevâl vaktinden gece yarısı müddetinin
yarısı kadar evveldir. Tulû’ vakti ile sabâhın 12 vakti arasında, gece ve gündüz
uzunluklarının yarıları arasındaki fark kadar fark vardır. Bu hesâbların hepsi
hakîkî günes zemânına göre yapılır. Hakîkî günes zemânları, hesâbdan sonra vasatî
günes zemânına ve bu da müsterek zemâna çevrilir. Gurûbî zemâna göre zevâl
vaktinin, ezânî zemâna göre zuhr vakti oldugunu asagıda görecegiz. Bunun için
1 Mayısda, ezânî zemâna göre zuhr vakti 5 sâat 6 dakîka oldugundan, Istanbulda
müsterek zemâna göre ser’î tulû’ vakti 4 sâat 57 dakîka olur.
Gece ve gündüz müddetleri birbirlerine dâimâ müsâvî olsaydı, günes, dâimâ
zevâlden altı sâat evvel tulû’ ve altı sâat sonra gurûb ederdi. Gece ile gündüz müddetleri
müsâvî olmadıgı için, yaz aylarında, zevâl ve gurûb vaktleri arasında 6 sâatden
bir mikdâr fazla zemân vardır. Kıs aylarında, bu vaktler arasında, bir mikdâr
az zemân bulunur. Altı sâatden olan bu zemân farkına (Nısf fadla=Yarı fark) zemânı
denir. Yaz aylarında, hakîkî gurûb vaktleri, zevâl vaktinden, 6 ile nısf fadlanın toplamı
kadar, kıs aylarında ise, 6 dan nısf fadlanın farkı kadar, farklı olmakdadır. Gurûbî
sâatin sabâh 12 si ise, zevâl vaktinden, bunun aksi kadar farklı olmakdadır.
Ezânî sâat ile zuhr vaktini, hakîkî ve vasatî sâat ile tulû’ ve gurûb vaktlerini bulmak
için, Ingiliz riyâziyecisi John Napierin düstûru ile Nısf fadla bulunur. Napierin
düstûru: Bir kürevî dik müsellesde [s. 185 deki 2. seklde, TCL müsellesinde],
dik açıdan baska, bes unsurdan birinin cos’ü [temâmîsinin sin’ü], bu unsura bitisik
olan ikisinin cot.larının [temâmîlerinin tag.larının] veyâ bitisik olmayan ikisinin
sin.lerinin çarpımlarına müsâvîdir. Ancak iki dik kenârların kendileri degil, temâmîleri
hesâba katılır. Buna göre:
sin (Nısf fadla) = tan meyl [Declination] æ tan arz [enlem, Latitude]
formülünden hesâb makinesi veyâ logaritme cedveli vâsıtası ile, (Nısf fadla) kavsinin
derecesi ve bunun dört misli alınıp hakîkî günes zemânı dakîkası olarak
kıymeti bulunur. Bir sehrin Erd üzerindeki ve Semsin semâdaki yerleri aynı yarı
kürede ise, nısf fadla zemânının mutlak kıymeti, hakîkî gün uzunlugunun dörtde
biri olan 6 hakîkî sâate eklenince, o sehrdeki hakîkî zemâna göre, hakîkî gurûb vakti
elde edilir. Semsin tulû’ vakti ile zevâl vakti arasında da bu kadar zemân vardır.
Nısf fadlanın mutlak kıymeti 6 dan çıkarılınca, aradaki fark, gurûbî zemâna göre
hakîkî zevâl vakti ve hakîkî zemâna göre [ya’nî gece yarısından i’tibâren] hakîkî
tulû’ vakti olur. Ya’nî, gurûbî zemâna göre, sabâh 12 vakti, hakîkî zevâl vaktinden,
bu fark kadar evveldir. Günesin günlük meyl dereceleri, kitâbın sonundadır. Seh-
– 191 –
rin ve günesin yerleri, baska yarım kürede iseler, Nısf fadlanın mutlak kıymeti 6
ya eklenince, o mahallin gurûbî zemâna göre hakîkî zevâl vakti ve hakîkî zemâna
göre hakîkî tulû’ vakti bulunur. 6 sâatden çıkarılırsa, hakîkî zemâna göre, o yerdeki
hakîkî gurûb vakti olur.
1 Mayısda günesin meyli + 14 derece 55 dakîka, ta’dîl-i zemân + 3 dakîka ve Istanbulun
arz derecesi + 41 oldugundan, privileg elektronik hesâb makinesinin 14.55
μ tan æ 41 tan = arc sin æ 4 = ¥ dügmelerine basılınca, makinenin levhasında
53 dakîka 33 sâniye okunur. Nısf fadla 54 dakîka ve zevâlî hakîkî zemâna göre
hakîkî gurûb vakti, 6 yı 54 dakîka geçe, mahallî vasatî zevâlî zemâna göre 6 yı
51 geçe ve müsterek zemâna göre 18 i 55 geçe ve ileri sâate göre 19 u 55 geçedir.
Ser’î gurûb vakti, bunlara Istanbul için Temkin olan 10 dakîka ilâve edilerek ileri
sâate göre, ser’î gurûb vakti, 20 yi 5 dakîka geçedir. Hakîkî gündüz müddeti 13 sâat
48 dakîka ve gece müddeti, bunun 24 den farkı olan, 10 sâat 12 dakîka olup, nısf
fadlanın 6 dan farkı olan 5 sâat 6 dakîka, hakîkî zemâna göre, ya’nî gece yarısından
i’tibâren hakîkî tulû’ vakti ve gurûbî zemâna göre zevâl vaktidir. Ezânî zemâna göre
hakîkî zevâl vakti, gurûbî zemâna göre olan hakîkî zevâl vaktinden Temkin zemânı
evvel, ya’nî 4 sâat 56 dakîkadır. Ezânî zemâna göre ser’î zuhr vakti, ezânî zemâna
göre hakîkî zevâl vaktinden Temkin zemânı sonra, ya’nî 5 sâat 6 dakîka olmakdadır.
Ezânî zemâna göre zuhr vaktinin iki misli olan 10 sâat 12 dakîka, evvelki
hakîkî gece müddeti olup, bundan 20 dakîka [Temkinin iki misli] çıkarılırsa, 9
sâat 52 dakîka, ezânî zemâna göre ser’î tulû’ vakti olur. 5 sâat 6 dakîkadan ta’dîl
ve temkin çıkarılır ve müsterek sâate çevrilirse, ser’î tulû’ vakti, 4 sâat 57 dakîka
olur. Ezânî zuhr vaktinin 6 dan farkı, Nısf fadla zemânıdır. Günesin meylinin
mutlak derecesi, a’zamî 23 derece 27 dakîka oldugu için, Nısf fadlanın a’zamî mikdârı,
formülde Istanbul için 22 derece ya’nî bir sâat 28 dakîka ve en uzun gurûb vakti
ile en kısa vakti arasında 176 dakîka fark olmakdadır. Tulû vaktleri arasında da
aynı fark oldugundan, en uzun gündüz ile, en kısa gündüz arasında, 352 dakîka [5
sâat 52 dakîka] fark olmakdadır.
Ekvator üzerindeki yerlerde, her zemân, 21 mart ve 23 eylülde ise her yerde,
günesin meyli, ya’nî tan meyl sıfır oldugu için, Nısf fadla sıfır olur. 1 Nisanda günesin
meyli 4 derece 20 dakîka, ta’dîl-i zemân – 4 dakîkadır. Viyana sehrinin arz
derecesi 48 derece 15 dakîka oldugundan, hesâb makinesinin CE/C 4.20 μ tan
æ 48.15 μ tan = arc sin æ 4 = dügmelerine basınca, Nısf fadla takrîben 19 buçuk
dakîka olur. Viyananın mahallî vasatî sâati ile aksam nemâzı [ser’î gurûb] vakti
6 sâat 33 buçuk dakîka olur. Viyananın tûl derecesi 16 derece 25 dakîka olup, sâat
bası tûl dâiresinin 1 derece 25 dakîka sarkında oldugundan, Londradan bir sâat
ileri olan cogrâfî müsterek sâatine göre aksam nemâzı vakti 6 yı 27,5 dakîka geçe
olur. Parisin arz derecesi 48 derece 50 dakîka oldugundan, Nısf fadlası 20 dakîka,
mahallî vasatî zemâna göre aksam nemâzı vakti 6 sâat 34 dakîkadır. Tûlü +
2 derece 20 dakîka sarkda oldugundan, cogrâfî müsterek sâati ile 6 sâat 25 dakîka
olur ise de, Fransanın müsterek sâati, cografî sâatden bir sâat ileri oldugundan,
19 sâat 25 dakîka olur. Newyorkun arz derecesi 41 derece oldugundan, Nısf fadlası
15 dakîka, mahallî vasatî sâatine göre, aksam nemâzı vakti 6 sâat 29 dakîkadır.
Tûlü – 74 derece olup, sâat bası tûl yarım dâiresinin 1 derece sarkında oldugundan,
Londradan [75÷15] bes sâat geri olan cogrâfî müsterek sâatine göre 6 sâat
25 dakîka olur. Delhînin arz derecesi 28 derece 45 dakîka, Nısf fadlası 9,5 dakîka,
mahallî vasatî sâatine göre aksam nemâzı vakti 6 sâat 23,5 dakîkadır. Tûlü
77 derece olup, sâat bası tûl yarım dâiresinin 2 derece sarkındadır. Londradan bes
sâat ileri olan müsterek sâatine göre 6 sâat 15,5 dakîka olur.
Trabzon sehrinin arz derecesi, Istanbul gibi, 41 derecedir. Tûl derecesi ise 39 derece
50 dakîkadır. 1 Mayıs gününün Nısf fadlasını bulmak için, ziyâ ile çalısan CASIO
hesâb makinesinin ON 14 ¬ 55 ¬ tan æ 41 tan = INV sin æ 4 = INV ¬
– 192 –
dügmelerine basılınca, makinenin levhasında 53 dakîka 33 sâniye görülür. Bu
da, takrîben 54 dakîka olur. Muhtelif hesâb makinelerinin kullanılmaları birbirlerinin
aynı degildir. Mahallî vasatî zemâna göre gurûb vakti, Istanbul gibi, 7 yi 01
dakîka geçe ve müsterek zemâna göre, bundan 39 dakîka önce, ya’nî 6 yı 22 geçe
olur. Mekke-i mükerremenin arz derecesi 21 derece 26 dakîka, tûl derecesi, Trabzon
gibi, 39 derece 50 dakîkadır. 1 Mayıs günü için Nısf fadlası, 24 dakîka olur. Mahallî
vasatî zemâna göre gurûb vakti 6 yı 31 dakîka geçe ve 30 dereceden geçen sâat
bası tûl yarım dâiresi için olan müsterek sâate göre 39 dakîka evvel, ya’nî gurûb
vakti 5 sâat 52 dakîka olur. 1 Kasım [Tesrîn-i sânî] günü meyl-i sems –14 derece
16 dakîka ve ta’dîl-i zemân + 16 dakîkadır. Nısf fadla, Istanbul için 51, Mekke
için 23 dakîka olup, müsterek sâate göre gurûb vakti, Istanbul için 5 sâat 7 dakîka,
Mekke-i mükerreme için 4 sâat 52 dakîka olur. 1 Kasım günü, Istanbulda aksam
ezânından 15 dakîka evvel, radyoda Mekkenin aksam ezânı dinlenebilir. Yukarda,
muhtelif sehrler için, gurûb vaktlerinin hesâblarında Istanbulun Temkini
kullanıldı. Aynı arz derecesinde bulunan sehrlerin, ezânî ve mahallî vasatî sâat makinelerinde,
nemâz vaktleri birbirlerinden, temkinlerinin farkları kadar farklıdır.
Mahallî vasatî günes zemânına göre zevâl vakti, her yerde 12 rakamından
ta’dîl-i zemânın degismesi kadar, ya’nî yarım dakîkadan az degismekde olup, bir
sene içinde, Istanbulda 12 den 16 dakîka kadar önce veyâ 14 dakîka sonra olur. Müsterek
zemâna göre, Türkiyenin her yerinde, bu yerin tûl derecesi ile 30 derece arasında
olan tûl farkının dört misli dakîka, mahallî vaktlerden evvel veyâ sonra
olur. Zevâl vaktleri, ezânî sâat makinesinde, her gün bir iki dakîka degisir. Osmânlılar
zemânında büyük câmi’lerde, bu ayarlamayı yapan Muvakkıt’ler vardı.
Ta’dîl-i zemân mikdârını, kolayca bulmak için ögle nemâzının müsterek zemâna
göre, meselâ Istanbuldaki vakti, dogru olduguna güvenilen, bir takvîmden bulunur.
Bundan 14 dakîka çıkarılınca, mahallî vasatî günes zemânına göre zevâl vakti
olur. Hakîkî günes zemânına göre zevâl vakti her yerde 12 de oldugu için, bu iki
zevâl vaktleri arasındaki zemân farkı, ta’dîl-i zemân olur. Vasatî sâat ile zevâl vakti,
12 den noksân ise, ta’dîl-i zemân (+), fazla ise (–) olur.
Martın birinci günü, ta’dîl-i zemân –13 oldugundan, mahallî vasatî günes zemânına
göre zevâl vakti, her yerde 12 yi 13 dakîka geçe olur. Ögle nemâzı vakti, bundan
temkin mikdârı sonra olur. Meselâ, Istanbulda 12 yi 23 geçe olur. Herhangi bir
yerde, müsterek zemâna göre, bu yerin tûl derecesi ile sâatbası tûl yarım dâiresinin
derecesi arasındaki farkın dört katı kadar, mahallî vasatî zemâna göre olan vaktden
önce veyâ sonra olur. Türkiyedeki bir yerin tûl derecesi, 30 dan fazla ise önce,
noksan ise sonra olur. Böylece, müsterek zemâna göre ögle nemâzı vakti Ankarada
takrîben 12 yi 11 dakîka ve Istanbulda 12 yi 27 dakîka geçedir. Müsterek
sâat makinesi, bu zuhr vaktine gelince, ezânî sâat makinesi, nısf fadla ile bulunan
zuhr vaktine getirilirse, ezânî sâat makinesinin o günkü ayârı yapılmıs olur. En yüksek
yerin yükseklik mikdârı bilinmiyorsa, en yüksek yerden ziyânın gayb oldugu
vakt ile üfk-ı hissîden gurûbun görüldügü vakt arasındaki zemân, yâhud en yüksek
yerden ziyânın gayb oldugu vaktde 12 yapılan ezânî sâat makinesi, nısf fadla
ile bulunmus olan zuhr vaktine gelince, mahallî vasatî sâat makinesinin gösterdigi
vakt, ta’dîl-i zemân ile mu’âmele edilirse, netîcenin 12 den farkı olan zemân, yâhud
mahallî vasatî sâate göre, en yüksek yerde ziyânın gayb oldugu vaktden nısf
fadla ile bulunan gurûb vaktinin farkı, o mahallin (Temkin zemânı) olur. Yâhud,
ta’dîl-i zemân + ise mahallî vasatî zemâna göre, takvîmde yazılı olan zuhr vaktinin
12 den farkı ile ta’dîl toplanınca ve – ise bu farkdan ta’dîl çıkarılınca (Temkin
zemânı) olur.
Ibni Âbidîn ve Sâfi’î (El-envâr) ve mâlikî (El-mukaddemet-ül-izziyye) serhinde,
(Mîzân-ül-kübrâ) da diyor ki, (Nemâzın sahîh olması için, vakti girdikden
sonra kılınması ve vaktinde kılındıgını bilmek sartdır. Vaktin girdiginde sübheli
olarak kılıp, sonra vaktinde kılmıs oldugunu anlarsa, bu nemâzı sahîh olmaz.
Vaktin bilinmesi, vaktleri bilen âdil bir müslimânın okudugu ezânı isitmekle olur.
Ezânı okuyan âdil degil ise, [veyâ âdil müslimânın hâzırladıgı takvîm yoksa],
kendisi vaktin girdigini arasdırıp, kuvvetli zan edince kılmalıdır. Fâsıkın veyâ
âdil oldugu bilinmeyen kimsenin, kıbleyi göstermesi, temiz, necs, halâl, harâm gibi
dinden olan seylere sehâdet etmesi [söylemesi] de, ezân gibi olup, ona degil, kendi
arasdırıp anladıgına uyması lâzımdır.).
Sabâh nemâzını her mevsimde (Isfâr) etmek, ya’nî ortalık aydınlanınca kılmak
müstehabdır. Cemâ’at ile ögle nemâzını, yazın sıcakda geç, kıs günleri ise, erken
kılmak müstehabdır. Aksam nemâzını her zemân erken kılmak müstehabdır.
Yatsıyı, ser’î gecenin ya’nî gurûbdan fecre kadar olan zemânın üçde biri oluncaya
kadar geç kılmak müstehabdır. Gecenin yarısından sonraya bırakmak tahrîmen
mekrûhdur. Bu gecikdirmeler, hep cemâ’at ile kılanlar içindir. Evinde yalnız kılan,
her nemâzı vakti girer girmez kılmalıdır. (Künûz-üd-dekâık)da yazılı ve Hâkimin
ve Tirmüzînin bildirdikleri hadîs-i serîfde, (Ibâdetlerin en kıymetlisi, evvel
vaktinde kılınan nemâzdır) buyuruldu. (Izâlet-ül hafâ)nın besyüzotuzyedinci sahîfesinde
yazılı, (Müslim) kitâbındaki hadîs-i serîfde, (Bir zemân gelecek, âmirler,
imâmlar, nemâzı öldürecekler, vaktinden sonraya bırakacaklardır. Sen, nemâzını
vaktinde kıl! Senden sonra, cemâ’at olurlarsa, onlarla da, tekrâr kıl! Ikinci kıldıgın
nâfile olur) buyuruldu. Ikindiyi ve yatsıyı, Imâm-ı a’zamın kavline göre kılmak
ihtiyâtlı olur. Uyanamayan, vitri yatsıdan hemen sonra kılmalıdır. Yatsıdan
evvel kılarsa, sonra tekrâr kılar. Uyanabilen ise, gecenin sonunda kılmalıdır.
Ahmed Ziyâ beg, 157.ci sahîfede diyor ki, bir beldede, mahallî vasatî zemâna
göre ma’lûm olan bir nemâzın ser’î vakti ile, o günkü ta’dîl-i zemânın cebrsel toplamı,
hakîkî günes zemânına göre vakt olur. Bunun ile, Ezânî zemâna göre olan zuhr
vakti toplanıp, bir temkin çıkarılırsa, bu nemâzın Ezânî zemânına göre ser’î vakti
elde edilir. Mecmû’ 12 den fazla olursa, bu fazlalık, ezânî vakt olur. Meselâ, Martın
birinci günü, günes Istanbulda müsterek zemâna göre sâat 18.00 de batıyor. Gurûb
vaktindeki Ta’dîl-i zemân –12 dakîka oldugundan, Istanbulda hakîkî günes ze-
– 194 –
mânına göre ser’î gurûb vakti 5 sâat 44 dakîkadır. Ezânî zemâna göre, ser’î zuhr
vakti 6 sâat 26 dakîka oldugundan, günesin batması: 6 sâat 26 dakîka +5 sâat 44 dakîka
–10 dakîka=12 olur. Genel olarak:
(1) Ezânî zemâna göre vakt = Hakîkî zemâna göre aynı andaki vakt + Ezânî zemâna
göre zuhr vakti – O mahallin temkin zemânı
(2) Hakîkî zemâna göre vakt = Ezânî zemâna göre vakt + Hakîkî zemâna göre
ser’î gurûb vakti
dir. Ikinci müsâvâtda, gurûb vakti vasatî ise, bulunan zevâlî vakt de vasatî olur. Ikinci
müsâvâtdan:
(3) Ezânî zemâna göre vakt = Hakîkî zemâna göre vakt – Hakîkî zemâna göre
ser’î gurûb vakti
de olur. Buradaki gurûb vakti, hakîkî vaktden büyük ise, hakîkî vakte 12 ilâve edilip,
sonra çıkarılır.
(2) ve (3) cü müsâvâtlarda, zevâlî vaktler, hep hakîkî ise de, müsterek vakti hakîkîye
ve bulunan hakîkîyi tekrâr müsterek vakte çevirirken, aynı sayılar toplandıgı,
sonra da çıkarıldıkları için, müsterek vakti hakîkîye çevirmeksizin yapılan hesâblar
da, aynı netîceyi vermekdedir. Ya’nî:
(4) Müsterek zemâna göre vakt = Ezânî zemâna göre vakt + Müsterek zemâna
göre ser’î gurûb vakti.
(5) Ezânî zemâna göre vakt = Müsterek zemâna göre vakt – Müsterek zemâna
göre ser’î gurûb vakti.
Yukarıda buldugumuz Martın birinci günü, gurûb vakti, (5). ci müsâvâta göre,
18 - 18 = 0, ya’nî ezânî zemâna göre 12 de olur. Bunun gibi, Martın birinci günü,
ikindi vakti, müsterek zemâna göre 15 sâat 34 dakîka ve gurûb vakti 6 sâat oldugundan,
ezânî zemâna göre ikindi vakti:
15 sâat 34 dakîka - 6 sâat = 9 sâat 34 dakîka
olur. Yine bunlar gibi, o günkü ezânî zemâna göre imsâk vakti 10 sâat 52 dakîkada
oldugundan, müsterek zemâna göre imsâk vakti, (4) müsâvâta göre: 10 sâat 52
dakîka + 6 = 16 sâat 52 dakîka, ya’nî 4 sâat 52 dakîka olur. 23 Hazîran 1982 Çarsamba
günü olan 1 Ramezân 1402 günü hakîkî zemâna göre Istanbulda günesin gurûb
vaktini bulalım: O gün Istanbulda ezânî zemâna göre zuhr, ya’nî ögle nemâzı
vakti 4 ü 32 geçe ve Ta’dîl-i zemân –2 dakîkadır. Istanbulun hakîkî zemâna göre
gurûb vakti, bunun 12 den farkı olan 7 yi 28 geçe olur. Hakîkî zemâna göre ser’î
gurûb vakti 7 yi 38 geçe olur. Vasatî günes zemânına göre 19 u 40 geçe olur. Türkiyenin
müsterek zemânına göre ise, 19 u 44 dakîka geçe olur. Ileri sâat ile 20 yi
44 geçe demekdir. Müsterek zemâna göre vakt, gurûb vaktinden küçük ise, (3).cü
ve (5).ci düstûrlarda bunun 12 veyâ 24 fazlası kullanılır. Ahmed Ziyâ beg,
Ezânî zemâna göre vakt = Hakîkî zevâl vakti + Hakîkî vakt... (6) ve
Hakîkî vakt = Ezânî vakt – Hakîkî zevâl vakti... (7) düstûrlarını kullanmakdadır.
Müneccim bası Mustafâ efendi, 1317 [m. 1899] senesindeki ceb takvîminde diyor
ki, gurûbî ve zevâlî vaktleri birbirlerine çevirmek için, ögleden önce ise, bilinen
vakt, ögle nemâzının vaktinden çıkarılır. Bulunan fark, diger sâatin ögle nemâzı
vaktinden çıkarılır. Ögleden sonra ise, bilinen vaktden, ögle nemâzının vakti çıkarılır.
Bulunan fark diger sâatin ögle nemâzı vaktine ilâve edilir. Meselâ, 1989 senesi
Hazîranın 12. ci günü imsâk vakti, ezânî zemâna göre 6 yı 22 geçedir. Zuhr vakti
4 ü 32 geçedir. Fark, 16.32 – 6.22=10 sâat 10 dakîkadır. Müsterek zemâna göre zuhr
vakti olan 12.14 den çıkarınca, müsterek zemâna göre imsâk vakti 2 yi 4 geçedir.
Günesin, belli bir nemâz vaktinin basladıgı irtifâ’a geldigi vakti bulmak için, evvelâ
(Fadl-ı dâir=Zemân farkı) hesâb edilir. Fadl-ı dâir, gündüz günesin merkezinin
bulundugu nokta ile zevâl vakti arasında, gece ise, gece yarısı arasında olan ze-
– 195 –
mândır. Fadl-ı dâir zâviyesine H dersek, kürevî müselles [üçgen] formüllerinden:
müsâvâtı ile hesâb edilir. Buradaki M mikdârı; kürevî müsellesin üç kenârına tekâbül
eden üç kavsin zâviye mikdârları toplamının yarısı olup, bu kürevî müselles
185. ci sahîfedeki birinci seklde gösterilmisdir.
Irtifâ’, hakîkî üfkun üzerinde ise +, altında ise – dir. Meyl ile irtifâ’ın isâretleri
zıd ise, meylin temâmı ya’nî 90° den farkı yerine, 90° ile toplamı alınır.
Fadl-ı dâir formülünde M nin kıymeti yerlerine konup basitlesdirilirse:
Buradaki H zâviyesinin zemânı, Nısf-ün-nehârdan itibâren ölçülür. Burada D =
zevâl vaktindeki gâyenin temâmîsi = arz-ı belde - meyl-i sems = ª - ° dır. Z = Zenit
= (Semâdaki semt-ür-re’s noktasının irtifâ’ının temâmîsi) = 90 - semtürre’s irtifâ’ı
olup, çubugun tepesinden semâdaki zevâl ve semt noktalarına giden iki yarım
dogru arasındaki (Fey-i zevâl) zâviyesidir. Bütün degerleri isâretleri ile kullanılır.
13 Agustos günü Istanbulda asr-ı evvel, ya’nî ikindi nemâzının evvel vaktini hesâb
edelim. Yere bir metre uzunlugunda bir çubuk dikildigini kabûl edelim: [Bir dik üçgende,
iki dar açı, birbirinin temâmîsidir. Bir kenârı 1 cm. olan bir açının (tan)ı, karsısındaki
kenârın uzunlugunu gösterir. Günesin yerdeki dar açısı, günesin irtifâ’ıdır.]
tan Z1 = tan (temâm-ı irtifâ’-ı asr) = 1 + Fey-i zevâl = Asr-ı evvel zılli
Fey-i zevâl = tan (temâm-ı gâyetül-irtifâ’) = tan D
dır. Arz-ı belde ile meyl-i semsin isâretleri birbirinin aynı ise, ya’nî ikisi de aynı nısf
kürede olunca, temâm-ı arz ile meyl toplanarak, isâretleri birbirlerinin aksi ise, ya’nî
baska nısf kürelerde olunca, meyl çıkarılarak, zevâl vaktindeki günesin (Gâyet-ülirtifâ’)
derecesi bulunur. Arz-ı beldenin temâmîsi ile meylin toplamı 90 dan fazla
olursa, fazlalıgın doksandan farkı, gâyet-ül irtifâ’ olur ve günes, semânın simâl
tarafında bulunur. Arz ile meyl aynı cihetde iseler, arz derecesinden meyl çıkarılınca,
baska cihetde iseler, toplanınca, gâyet-ül-irtifâ’ın temâmîsi (D) olur.
gâyet-ül-irtifâ’ = 49 derece + 14 derece 50 dakîka = 63 derece 50 dakîka
log (Fey-i zevâl) = log tan (26 derece 10 dakîka) =
Fey-i zevâl = 0,4913 metre
tan Z1 = tan (temâm-ı irtifâ’) = 1,4913 ve log tan (temâm-ı irtifâ’) = 0,17357
Yâhud Privileg hesâb makinesinde, 1,4913 arc tan ¥ dügmelerine basınca,
temâm-ı irtifâ’-ı sems = bu’d-i semt = Z1 = 56 derece 9 dakîkadır.
1,69138
sin
sin
cos ª æ cos °
æ
H =
2
Z + Æ sin
2 ... (2)
Z - Æ
2
M =
temâm-ı meyl + temâm-ı arz-ı belde + temâm-ı irtifâ’-ı sems
2
dir.
sinH
2
=
sin (M – temâm–ı meyl) æ sin (M – temâm-ı arz-ı belde)
sin ( temâm-ı meyl) æ sin ( temâm-ı arz–ı belde)
…(1)
– 196 –
M =
75° 10' + 49° + 56° 9'
2
= 90 derece 10 dakika olur.
sin H
2
=
sin 15° æ sin 41° 10'
sin 75° 10' æ sin 49°
log sin H
2
= 1
2
[(1,41300 +1,81839) – (1,98528+1,87778)]=
1
2
(1,23139 – 1,86306)= 1
2
(1,36833)= 1,68417
M =
75° 10' + 49° + 56° 9'
2
= dakika olur.
sin H
2
=
sin 15° æ sin 41° 10'
sin 75° 10' æ sin 49°
log sin H
2
= 1
2
[(1,41300 +1,81839) – (1,98528+1,87778)]=
1
2
(1,23139 – 1,86306)= 1
2
(1,36833)= 1,68417
90 derece 10 dakîka olur.
derece 54 dakîkadır. Iki misli alınınca, H = 57 derece 48 dakîka ve bunun
dört misli olan Fadl-ı dâir zemânı, 231,2 sâat dakîkası ve böylece, 13 Agustos günü
asr-ı evvel için, Fadl-ı dâir zemânı = 3 sâat 51 dakîka olur. Hakîkî zevâl vaktinde
hakîkî sâat sıfır oldugu için, dogruca hakîkî zemâna göre hakîkî asr-ı evvel vakti
3 sâat 51 dakîka olur ki, hakîkî zuhr vaktinden, çubugun gölgesinin kendi boyu
kadar uzaması için geçen zemân sonradır. Ser’î zuhr vaktinden geçen zemân için,
ser’î ikindi (Asr-ı evvel) vakti, bundan o mahaldeki temkin zemânı sonra olur.
Ta’dîl-i zemân -5 dakîka oldugundan, vasatî müsterek zemâna göre 16 yı 10 dakîka
geçe olur. Sahîfe 195 deki 5. ci müsâvât mûcibince, bu müsterek sâatden, müsterek
zemâna göre gurûb vakti olan 7 sâat 12 dakîka çıkarılarak, Istanbulda ikindi
vakti, ezânî zemâna göre, 8 sâat 58 dakîka olur. Fadl-ı dâir zemânı ile ezânî zuhr
vakti ya’nî gurûbî zemâna göre hakîkî zevâl vakti olan 5 sâat 7 dakîkayı toplayınca
da, hem gurûbî zemâna göre hakîkî ikindi vakti, hem de ezânî zemâna göre ser’î
asr-ı evvel vakti olur. Çünki, ser’î asr-ı evvel vakti, bu mecmû’dan, ya’nî gurûbî hakîkî
vaktden Temkin zemânı sonra olur ise de, ezânî zemâna göre ser’î vakti, bu
gurûbî ser’î vaktden Temkin zemânı evvel olur. Bunun gibi, zuhr, aksam ve yatsı
nemâzlarının, ezânî zemâna göre ser’î vaktleri de, hesâb ile bulunan gurûbî zemâna
göre hakîkî vaktlerinin aynıdır.
Asr-ı evvel irtifâ’ını bulmak için, diger bir üsûl, hergün, günesin gâye irtifâ’ı ve
bu irtifâ’da oldugu vakt, bir metre çubugun gölgesinin uzunlugu ölçülerek veyâ hesâb
edilerek, yazılır. Böylece, bir (Irtifâ’ - gölge uzunlugu) cedveli hâsıl olur. Istanbulda
13 Agustosda, gâye irtifâ’ı 640 oldugundan, gölge uzunlugu, cedvelde 0,49
m. bulunur. Asr-ı evvelde gölge 1,49 m. ve irtifâ’ 340 olur. (Irtifâ’ - gölge uzunlugu)
cedveli, 1924 (Takvîm-i sâl) sonunda ve kitâbımızın sonunda mevcûddur.
Ikindi nemâzının asr-ı sânî vakti de aynı müsâvât ile bulunur ise de, burada:
tan Z2 = tan (temâm-ı irtifâ’ı sems) = 2 + Fey-i zevâl = Asr-ı sânî zılli
Z2 = temâm-ı irtifâ’ = Bu’d-i semt = 68 derece 8 dakîka olur. Buradan:
M = 96 derece 9 dakîka ve H = 73 derece 43 dakîka,
Fadl-ı dâir zemânı 4 sâat 55 dakîkadır. Buna Temkin ilâve edince, Istanbulda,
hakîkî zemâna göre asr-ı sânî 5 sâat 5 dakîka olur.
Ikindi nemâzı vaktinde, asr-ı evvel için:
Z1 = temâm-ı irtifâ’ = Bu’d-i semt = arc tan (1 + tan D) ve asr-ı sânî için:
Z2 = temâm-ı irtifâ’ = arc tan (2 + tan D) münâsebetleri ile de temâm-ı irtifâ’ [Z]
ve sonra Fadl-ı dâir hesâb edilebilir. D nın tanjantı fey-i zevâldir. Bu tanjant 1 veyâ
2 ile toplanır. Tanjantı bu yekûna esit olan açı, ikindi için Z degeridir.
Yatsı nemâzının isâ’-i evvel vaktinde günesin merkezi hakîkî üfukdan 17 derece
asagıdadır. Ya’nî hakîkî irtifâ’ - 17 derecedir. Meyl-i semsin temâmı yerine 90
ile toplamı alınacagından:
derece 25 dakîka ve H = 50 derece 53 dakîka ve
Fadl-ı dâir zemânı 3 sâat 24 dakîka olur, ki yatsının hakîkî zemâna göre vaktinin
gece yarısından farkıdır. Bunun 12 den farkına, Istanbul için, 10 dakîka Temkin ilâve
edilir. Çünki, günesin merkezi, ser’î üfukdan, dahâ sonra ayrılacagı gibi, arka
M =
104° 50' + 49° + 73°
2
= 113
1
2
H = 28
M =
75° 10' + 49° + 56° 9'
2
= 90 derece 10 dakika olur.
sin H
2
=
sin 15° æ sin 41° 10'
sin 75° 10' æ sin 49°
log sin H
2
= 1
2
[(1,41300 +1,81839) – (1,98528+1,87778)]=
1
2
(1,23139 – 1,86306)= 1
2
(1,36833)= 1,68417
– 197 –
kenârı da üfuklardan, dahâ sonra ayrılacakdır. 13 Agustos günü yatsı vakti, hakîkî
zemâna göre 8 sâat 46 dakîka, müsterek sâate göre, 8 sâat 55 dakîka olur.
Fadl-ı dâir zemânı, hakîkî gece yarısına müsâvi olan ezânî zuhr vaktinden çıkarılıp,
Temkin ilâve, bulunan gurûbî zemânı ezânî zemâna tahvil için bir temkin tarh
edilir. Temkini önce ilâve, sonra tarh etmek yerine temkin hesâba katılmadan da,
gurûbî ve ezânî zemânlara göre ser’î isâ-i evvel vakti 1 sâat 42 dakîka olur.
13 Agustosda, fecr-i sâdık dedigimiz beyâzlık dogmaga baslarken, günesin
merkezi hakîkî üfukdan 19 derece ile irtifâ’ zâviyesinin toplamı kadar asagıdadır.
Ya’nî, hakîkî irtifâ’ı sems - 19 dereceden farklıdır.
derece 25 dakîka ve H = 47 derece 26 dakîka ve
onbese bölünüp, Fadl-ı dâir zemânı 3 sâat 10 dakîka olur ki, günes merkezinin gece
yarısından uzaklık zemânıdır. Gece yarısı hakîkî sâat sıfır oldugundan, hakîkî
(imsâk vakti) olur. Bundan 10 dakîka Temkin çıkarılır. Çünki, günesin - 19 derece
irtifâ’dan ser’î üfka mesâfesi, hakîkî üfka olan mesâfesinden dahâ azdır ve üst
kenârı, üfuklara merkezinden dahâ yakındır. Istanbulun hakîkî zemâna göre ser’î
imsâk vakti 3 sâat olur. Imsâk vakti müsterek zemâna göre 3 sâat 9 dakîka olur.
Fadl-ı dâir, hakîkî gece uzunlugunun yarısına müsâvî olan zuhr vaktine [5:07 ye]
ilâve ve 20 dakîka Temkin çıkarılırsa, ezânî zemâna göre (imsâk vakti) 7 sâat 57
dakîka olur. Tertîbli CASIO fx - 3600p hesâb makinesi ile Fadl-ı dâir 8 sâat 50 dakîka
bulunuyor ki, Fecr vaktinin zevâl vaktinden farkıdır. Gece yarısından farkı
için bu, 12 den çıkarılır. Fadl-ı dâir, yine 3 sâat 10 dakîka olur. (Rub’-ı dâire) ta’rifesine
bakınız!
Fecr vakti ile tulû’ vakti arasındaki zemâna (Hisse-i fecr) denir. Safak vakti ile
gurûb vakti arasındaki zemâna (Hisse-i safak) denir. Fecr ve safak vaktlerinin
Fadl-ı dâir zemânları ezânî zuhr vaktinden [ya’nî gece yarısından] çıkarılır. Yâhud,
Fadl-ı dâirlerinin temâmîlerine Nısf fadla, kıs aylarında ilâve, yaz aylarında tarh
edilip zemâna çevrilince, bu hisse zemânları elde edilir. Fecr ve safak vaktlerinin
irtifâ’ları (–) isâretli oldukları için, Fadl-ı dâirleri, gece yarısından baslamakdadır.
Ahmed Ziyâ beg diyor ki, (Islâm âlimleri, imsâk vaktinin, beyâzlıgın üfk-ı zâhirî
hattı üzerinde yayıldıgı vakt degil, beyâzlıgın üfuk üzerinde ilk görüldügü vakt
oldugunu bildirdiler). Ba’zı Avrupa kitâbları ise, fecr, beyâzlıkdan sonra baslayan
kırmızılıgın üfuk üzerinde yayılmasının temâm oldugu vaktdir diyerek, günesin üfuk
altında -16 derecedeki hakîkî irtifâ’ı ile hesâb etmekdedir. 1983 senesinden beri,
ba’zı takvîmcilerin, bu Avrupa kitâblarına uyarak, imsâk vaktlerini, -16 dereceden
hesâb etdikleri görülüyor. Bu takvîmlere uyanlar, sahûr yemegini, islâm âlimlerinin
yazdıkları vaktlerden 15-20 dakîka sonraya kadar yiyorlar. Bunların orucları
sahîh olmuyor. Ahmed Ziyâ begin, Mîlâdî 1926, Kamerî 1344 ve Semsî 1305 târîhli
(Takvîm-i Ziyâ) cep takvîminin ilk ve son sahîfelerinde, (Diyânet isleri riyâseti
heyet-i müsâveresi tarafından tedkîk edilip ve riyâset-i celîlenin tasdîki ile tab’
edilmisdir) yazılıdır. Din islerinde islâm âlimlerinin ve astronomi mütehassısının
tasdîk etdigi nemâz vaktlerini degisdirmemelidir. Elmalılı Hamdi Yazır, (Sebîl-ürresâd)
mecmû’asının yirmiikinci cildinde, bu husûsda tafsîlât vermisdir.
Günesin meyli her an degisdiginden, hakîkî netîce almak için, meylin her sâatlik
degismeleri hesâba katılır. Meselâ:
4 Mayıs günü, ögleden sonra Istanbulda sâatimizin ayârının dogrulugunu tedkîk
edelim. Londra sâati ile 00:00 da ya’nî o gün basında (evvelki gece yarısı) günesin
meyli + 15 derece 49 dakîkadır. Istanbulda (Rub’-ı dâire) denilen âlet ile, günesin
üst kenârının riyâdî üfka göre zâhirî irtifâ’ı ölçülüp bundan nısf-ı kutr-i
sems için 16 dakîka ve ayrıca, bu irtifâ’a mahsûs olan (hava inkisârı) çıkarılarak,
günes merkezinin semâdaki hakîkî yerinin, hakîkî üfka göre hakîkî irtifâ’ı bulu-
M =
104° 50' + 49° + 71°
2
= 112
– 198 –
nur. Bu hakîkî irtifâ’, meselâ + 49 derece 10 dakîka bulundugu anda, zevâlî müsterek
sâatimiz 2 yi 38 dakîka geçiyor ise, bunu hemen yazarız. Mayısın 5. ci günü
günesin meyli + 16 derece 6 dakîkadır. 24 sâatlik meyl farkı 17 dakîkadır. Sâatimiz,
zevâlden 2 sâat 38 dakîka sonra ve Londradaki zemân Istanbuldan 1 sâat 56
dakîka geri oldugu için, Londrada gece yarısı ile Istanbulda irtifâ’ ölçülen vakt arasındaki
zemân farkı 12 sâ. + 2 sâ. 38 d – 1 sâ. 56 d. = 12 sâ. 42 d. = 12,7 sâ.dir. Bu
mikdâr zemân için, meyl farkı (17/24) æ 12,7 = 9 dakîka olur. Nemâz vaktlerinin
ta’yininde de, meyl farkları hesâba katılmalıdır. Mayısda meyl artmakda oldugundan,
meyl + 15 derece ve 58 dakîkadır.
Fadl-ı dâir derecesini bulmak için, hesâb makinelerine dahâ uygun olan:
olur. Onbese bölünce, zemân olarak Fadl-ı dâir zemânı, 2 sâat 30 dakîka olur ki,
hakîkî günes zemânına göredir. Bu netîceyi elde etmek için, pil ile isliyen privileg
hesâb makinesinin su dügmelerine basılırsa; CE/C 15.58 μ cos æ 41 cos = MS
49.10 μ sin – 15.58 μ sin æ 41 sin = ÷ MR = arc cos æ 4 = makinenin levhasında
149,7 dakîka hâsıl olur. 4 Mayıs günü ta’dîl-i zemân + 3 dakîka oldugundan,
müsterek vasatî zemâna göre 2 sâat 31 dakîka olur. Sâatimizin 7 dakîka ileri
oldugu anlasılmakdadır.
(3). cü cos H müsâvâtında sayılar, mutlak (isâretsiz) olarak hesâba katılmısdır.
Bir sehrin Erd küresi üzerindeki yeri ile günesin semâdaki yeri aynı yarım kürede,
ya’nî arz-ı belde ile meyl-i sems aynı isâretli ise, günes üfkun üzerinde iken, ya’nî
gündüzleri, yukarıdaki formülün payındaki (–) isâreti, geceleri ise (+) isâreti, aksi
hâlde bunların tersi kullanılır. Bu seklde elde edilen fadl-ı dâir, gündüz ise, günes
merkezinin bulundugu mahal ile Nısf-ün-nehâr vakti arasındaki zemândır. Gece
ise, gece yarısı arasındaki zemân olur. Istenirse aynı formül hep sâdece payındaki
(–) isâreti ile de kullanılabilir. Bu takdîrde bütün sayılar isâretleri ile hesâba
katılır ve bulunan H dâimâ Nısf-ün-nehârdan i’tibâren ölçülür.
Bu Fadl-ı dâiri (3). cü düstûrun ikinci sekline göre de bulalım. Bunun için,
Privileg makinesinin CE/C 49.10 μ sin – 15.58 μ MS sin æ 41 sin = ÷ MR
cos ÷ 41 cos = arc cos ÷ 15 = ¥ dügmelerine basılınca, makinenin levhasında
(2 sâ. 29 d. 44,59 s.) görülüp, fadl-ı dâir zemânı takrîben 2 sâat 30 dakîka olur.
Günesin üst kenârının rub’ı dâire tahtası ile, üfk-ı riyâdîye göre ölçülen zâhirî
irtifâ’ını tashîh için, bundan, buna âid hava inkisârı ve semsin nısf kutr-ı zâhirîsi
tarh ve ihtilâf-ı manzar ilâve edilerek, merkezinin üfk-ı hakîkîye göre, hakîkî irtifâ’ı
bulunur. Israk ve Isfirâr vaktlerinin de, sâat ayârının dogrulugunu tedkîk etmek
gibi hesâb edilecegi, Ahmed Ziyâ begin (Rub’-ı dâire) kitâbında yazılıdır.
11 Ocak günü Istanbulda, bayram nemâzı, ya’nî (Israk) vaktini bulalım: Bu vakt,
semsin, arka [alt] kenârının zâhirî üfuk hattından bir mızrak boyu yükseldigi vakt
olup, merkezinin üfk-ı hakîkîden irtifâ’ının, 5 derece oldugu vaktdir. Semsin meyli
– 21 derece 53 dakîkadır. Bir gün sonraki meyl – 21 derece 44 dakîkadır. Bir günlük
meyl farkı 9 dakîkadır. Bayram nemâzı gece yarısından 8 sâat kadar sonra olacagından
ve Istanbul Londradan 2 sâat ileri oldugundan, 6 sâatlik meyl farkı iki dakîka
olur. Bu ayda meyl mutlak degerce azalmakda oldugundan, isrâk zemânıncos
H=
sin 49° 10' – [sin (15° 58') æ sin (41°)]
cos 15° 58' æ cos 41°
=
0,7566 - (0,2750 æ 0,6561)
0,9614 æ 0,7547
cos H=
0,7566 – 0,1805
0,7256
=
0,5762
0,7256
= 0,7940 ve buradan H=37 derece 26 dakîka
cos H =
sin (irtifâ')± [sin (meyl) æ sin (arz)]
cos (meyl) æ cos (arz)
... (3) müsâvât'ı da vardır.
– 199 –
daki meyl – 21 derece 51 dakîka olur. Isık te’sîri ile pilsiz isliyen CASIO hesâb makinesinin
ON 5 sin – 21¬51¬·sin æ 41 sin = ÷ 21¬51¬·cos ÷ 41
cos = INV cos ÷ 15 = INV¬dügmelerine basınca, makinenin levhasında 4 sâat
7 dakîka bulunur. Bu fadl-ı dâirin zevâl vaktinden [12 den] farkı olan 7 sâat 53
dakîka, günes merkezinin hakîkî zemâna göre, israk vakti olur. Ta’dîl – 8 dakîka
oldugundan, müsterek sâate göre 8 sâat 5 dakîkadır. 10 dakîka temkin ilâve edilerek
takvîmlere 8.15 yazılır. Ezânî zuhr vaktinden [7 sâat 22 dakîkadan] fadl-ı dâir
çıkarılınca, gurûbî zemâna göre, israk vakti 3 sâat 15 dakîka olur. Bayram nemâzı
vaktinin, ihtiyâtlı olması için, dühâ vaktleri Temkin zemânı kadar sonraya alınmıs,
bunun için, ezânî sâat ile dühâ vakti, takvîmlere, Temkin çıkarılmadan 3.15
yazılmısdır. (Kedûsî) sonunda diyor ki, (Nısf fadlanın iki mislinden, kısın iki temkin
tarh edilir. Yaz aylarında, iki temkin ilâve, mecmû’un temâmîsi sâate tahvîl ve
6 ya ilâve edilince, ezânî zemâna göre tulû’ vakti olur. Iki temkin tarh yerine ilâve
ve ilâve yerine tarh ve netîceye ihtiyât olarak bir temkin ilâve edilirse, (dühâ)
vakti, ya’nî israk nemâzı vakti olur.) Kedûsînin irtifâ’ risâlesi 1268 [m. 1851] de te’lîf
ve 1311 de tekrâr tab’ edilmisdir.
Aynı günde (Isfirâr-ı sems) vakti, günesin ön [alt] kenârının zâhirî üfuk hattına
bir mızrak boyu yaklasdıgı, ya’nî merkezinin hakîkî üfukdan 5 derece irtifâ’da
oldugu vakt olup, ihtiyâten 40 dakîkadır. Isfirâr gece yarısından 16 sâat kadar
sonra olacagından ve Istanbuldaki zemân, Londradakinden 1 sâat 56 dakîka
ileri oldugundan bu vaktdeki meyl, gece yarısındaki meylden 5 dakîka 16.5 sâniye
az, ya’nî – 21 derece 47 dakîka 43.5 sâniye olur. Pil ile isliyen tertîbli CASIO makinesinin
anahtarı saga dogru açılıp, P1 5 RUN 21¬47¬43.5¬·RUN
41 RUN dügmelerine basınca, çok kolay olarak Fadl-ı dâir 4 sâat 7 dakîka 20,87
sâniye bulunur ve anahtar kapatılır. Zevâl vaktinde hakîkî sâat sıfır oldugu için,
hakîkî zemâna göre isfirâr vakti, Fadl-ı dâirin kendisi olur ve vasatî zemâna göre
4 sâat 15 dakîka ve müsterek zemâna göre 4 sâat 19 dakîka olur. Ezânî zemâna göre
zuhr vakti ile Fadl-ı dâir toplamı 11 sâat 29 dakîka, gurûbî zemâna göre isfirâr
vakti olup, bundan bir Temkin çıkarılınca, ezânî zemâna göre isfirâr vakti 11 sâat
19 dakîka olur. Ezânî veyâ mahallî veyâ müsterek vasatî zemânlara göre tulû’
vakti ile gurûb vakti toplamından, takvîmde yazılı olan israk vaktinin temkin
noksanı çıkarılınca da, Isfirâr-ı sems vakti olur. Isfirâr ile gurûb vaktleri arasındaki
fark, israk ile tulû’ vaktleri arasındaki fark kadar olup, ihtiyâten 40 dakîkadır.
CASIO fx–3600 P makinesini yukardaki gibi kullanmak üzere tertîb için, asagıdaki
dügmelerine basılır. MODE × P1 ENT sin – ENT Kin 1 sin æ ENT Kin 3
sin=÷ Kout 1 cos ÷ Kout 3 cos = INV cos ÷ 15 = INV¬MODE º
1 Subat gününde, ikindi nemâzının Istanbuldaki vaktlerini bulalım: Semsin
meyli – 17 derece 15 dakîka ve ta’dîl-i zemân – 13 dakîka ve 31 sâniyedir.
Fey-i zevâl = tan (temâm-ı gâyetül irtifâ’) ve temâm-ı gâyetül irtifâ’ = arz-ı belde
- meyl oldugundan:
tan (Temâm-ı irtifâ’ı asr-ı evvel) = [1 + tan (arz – meyl)] ve
tan (Temâm-ı irtifâ’ı asr-ı sânî) = [2 + tan (arz – meyl)] münâsebetlerinden
irtifâ’lar bulunur. Privilegin CE/C 41 – 17.15μ·= tan + 1 = arc tan MS 90 –
MR =¥dügmelerine basılınca, irtifâ’ı asr-ı evvel 20 derece 55 dakîka olur. Sonra,
makinenin 20.55μsin – 17.15μ·MS sin æ 41 sin = ÷MR cos ÷ 41 cos
= arc cos ÷ 15 =¥dügmelerine basarak, fadl-ı dâir zemânı 2 sâat 40 dakîka bulunur.
Istanbulda 10 dakîka Temkin ilâve edince, hakîkî zemâna göre asr-ı evvel vakti
2 sâat 50 dakîka, vasatî zemâna göre 3 sâat 4 dakîka, müsterek zemâna göre 3 sâat
8 dakîka olur. Fadl-ı dâir zemânı, ezânî zuhr vaktine [7 sâat 3 dakîkaya] ilâve edilince
gurûbî ve ezânî zemânlara göre asr-ı evvel vakti 9 sâat 43 dakîka olur.
Asr-ı sânî vaktinin irtifâ’ı için CE/C 41 – 17.15μ·= tan + 2 = arc tan MS
90 – MR =¥dügmelerine basılarak 15 derece 28 dakîka ve Fadl-ı dâir zemânı
– 200 –
