316 — FAHRÜDDÎN-I RÂZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin
Ömer, büyük islâm âlimidir. Tefsîr, kelâm, fıkh, fizik, matematik ve tıb üzerinde
çok kitâb yazmısdır. Tefsîr ve Sâfi’î fıkh âlimidir. Allâme ve seyh-ul-islâm ismleri
verilmisdir. 544 [m. 1149] de Rey sehrinde tevellüd, 606 [m. 1209] da Hiratda vefât
etdi. 370, 371, 391, 417, 458, 480, 490, 491, 537, 538, 644, 714, 758, 1013, 1014.
317 — FAHR-UL-ISLÂM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî bin Muhammed
Pezdevî, Hanefî fıkh âlimlerindendir. 400 senesinde tevellüd, 482 [m. 1089] de Semerkandda
vefât etdi. Çok kitâb yazdı. 444, 636.
318 — FÂRÂBÎ: Muhammed bin Turhân, felsefeci ve mûsikî üstâdı idi. 259 [m.
873] da Seyhûn nehrine yakın Fârâb kasabasında tevellüd, 339 [m. 950] da Sâmda
vefât etdi. Çok kitâb yazdı. 759, 962.
319 — FÂTIH MUHAMMED HÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Osmânlı pâdisâhlarının
yedincisidir. Halîfe degildi. Ikinci Murâd hânın oglu, ikinci Bâyezîd
hânın babasıdır. 833 [m. 1429] de Edirnede tevellüd, 886 [m. 1481] da Gebzede vefât
etdi. Türbesi Fâtih câmi’i yanındadır. 855 [m. 1451] de pâdisâh oldu. Bosna Hersegi
ve birçok yerleri aldı. 857 [m. 1453] Mayıs ayının yirmidokuzuncu Salı günü Istanbulu
Bizans rumlarından alarak, orta çaga son verdi. Ayasofya kilisesini câmi’
yapdı. Kıyâmete kadar câmi’ kalmasını yazılı vasıyyet ve vakf eyledi. Fekat, 1354
[m. 1935] Ramezân ayında müze yapıldı. 1990 Ramezân ayında, bir kısmı ibâdete
açıldı. Ayasofya [Sainte Sophie] câmi’i, Istanbulda, Topkapı serâyı yanındadır. Mîlâdın
325 senesinde, büyük Kostantin tarafından ahsap olarak yapıldıgı, Aryüs mezhebinde
olup, 408 de vefât eden Arkadyus zemânında yandıgı, bunun oglu Teodosyusun
yeniden yapdırdıgı, Jüstinyanus zemânındaki ihtilâlde yine yandıgı, bunun
tarafından simdiki binânın yapdırıldıgı (Kâmûs-ül-a’lâm)da yazılıdır. Justinyanus,
565 de ölmüsdür. Bunun zemânında, zelzelede kubbesi yıkılmıs, simdiki kubbe
548 de yapılmısdır. Sarkdan garba 81, simâlden cenûba 73, yüksekligi 57 metredir.
Makedonyalı Vasil [Balis I.] ve Roman ve Andronik zemânlarında tâmir edilmisdir.
Fâtih, bir tugla minâre yapdırmısdır. Serây kapısı kösesindeki minâreyi ikinci
Bâyezîd, diger iki minâreyi ikinci Selîm hân yapdırmısdır. Sadırvanı birinci
Mahmûd hân, büyük top kandili üçüncü Ahmed hân yapdırmısdır. Bagçesinde, ikinci
Selîmin, üçüncü Murâdın, üçüncü Muhammedin, birinci Mustafânın ve üçüncü
Murâd sahzâdelerinin olarak bes türbe vardır. Kumkapıdaki küçük Ayasofyayı da
Jüstinyanus yapdırmısdır. Sultân Mahmûd türbesi yanındaki kırmızı mermerden
(Çemberli tas)ı büyük Kostantin Romadan getirmisdir. Üzerinde Apolonun heykeli
vardı. Sonra Jülyanus ve Teodosyüs heykellerini koydurdular. Komnus zemânında
yıldırım heykelleri yıkdı, yerlerine haç kondu. Bu da yandı. Demir çemberlerle
bagladılar. Fâtih câmi’i, Yedikule câmi’i, Kireç iskelesi câmi’i, Sehremini câmi’i
ve Rumeli-hisârı, Fâtih sultân Muhammedin türklere bırakdıgı yâdigârlarının
en kıymetlilerindendir. Rumeli-hisârı câmi’ini hâcı Kemâleddîn efendi yapdırmıs-
– 1099 –
dır. Kabri de oradadır. 1159 [m. 1746] da yandıgı için birinci Mahmûd hân yeniden
yapdırdı. Ayvanserâyda Tahta-minâre ve Akserâyda Horhor çesmelerine bitisik Hindiler
tekkesi mescidlerini de Fâtih yapdırdı. Havan topunu ilk yapdıran Fâtihdir.
Fâtih sultân Muhammedin vezîrlerinden Murâd pâsa, 870 [m. 1465] de Akserâyda
Murâd pâsa câmi’ini yapdırdı. 879 [m. 1474] de Ak-koyunlu uzun Hasen ile
harb ederken Diyâr-ı Bekrde sehîd oldu. Sadırvanını yapdıran Kara Dâvüd pâsa
ikinci Osmân hânı sehîd eden zorbalarla isbirligi yapdıgından, i’dâm olunup Murâd
pâsa câmi’i yanına defn edilmisdir. Sadr-ı a’zam Mesîh Alî pâsa ve seyh-ul-islâm
pîrî zâde Osmân Sâhib efendi de oradadır. Fâtih sultân Muhammed, Kâsım pâsada
Dîvânhâne mescidini de yapdırmısdır. Sultân Süleymân, bu câmi’in etrâfına
bir serây ve bir dîvânhâne yapdı. Osmânlılarda ilk tersâneyi 922 [m. 1516] de
Yavuz sultân Selîm hân yapmısdır. Okmeydânı câmi’ini de Fâtih yapdırmısdır. Istanbulu
kusatınca, yetmis gemiyi Balta limanından kızaklarla karadan Kâsım pâsaya
indirdi. Bir sene sonra Bâyezîd kulesinin oldugu yerde, ilk türk serâyını
yapdırdı. Bu büyük serâya (Eski serây) denir. 25, 1092, 1103, 1128, 1132, 1137, 1168,
1174, 1183, 1138, 1185, 1189.
320 — FÂTIMA “radıyallahü anhâ”: Resûlullahın dördüncü kızı, hazret-i Alînin
zevcesi ve hazret-i Ömerin kayın vâlidesidir. Nikâh yapılırken onbes yasında
idi. Mehri dörtyüz miskal gümüs oldugu (Mevâhib-i ledünniyye)de Sevîk gazvesinde
yazılıdır. 57,14 miskal altın demekdir. Bugün için 38 altın liradır. Alî “radıyallahü
anh” yirmibes yasında idi. Ehl-i beytdendir. Beyâz, çok güzel idi. Hicretden
onüç sene önce, Mekkede tevellüd, onbirinci [11] senede yirmidört yasında vefât
etdi. Hasen, Hüseyn ve Muhsîn adında üç oglu ile Ümm-i Gülsüm ve Zeyneb
adında iki kızı oldu. Resûlullahın soyu, Fâtımadan türedi. Zeyneb, Abdüllah bin
Ca’fer Tayyâr ile nikâhlanıp, Alî ve Ümm-i Gülsüm ve zürriyyetleri oldu. Bunlara
(Serîf-i Ca’ferî) denir. 60, 349, 519, 575, 740, 752, 919, 1008, 1063, 1064.
321 — FÂTIMA BINTI ESED “radıyallahü anhâ”: Ebû Tâlibin zevcesi, Alî,
Ukayl ve Ca’fer Tayyâr hazretlerinin annesidir. Mekkede müslimân oldu. Medîneye
hicret etdi. Resûlullaha annelik etdi. Çok iyi bakdı. Medînede vefât etdi. Resûlullah
nemâzını kıldırdı. Elleri ile kabre koydu. 449.
322 — FÂTIMA SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Üçüncü Ahmed hânın
kızıdır. [1140] da Bâb-ı âlîde bir câmi’ yapdırmısdır. Ibrâhîm pâsanın zevcesi idi.
1145 [m. 1732] de vefât edip, Turhân sultân türbesinin hâricine defn edildi.
323 — FÂTIMA SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Yâvuz sultân Selîm hânın
kerîmesidir. Topkapıda, zevci kara Ahmed pâsanın câmi’ine yakın (Fâtıma sultân
mescidi)ni yapdırmısdır. Kara Ahmed pâsanın yapdırdıgı (Topkapı câmi’i), (Pazartekke
mescidi)nin yanındadır. Ahmed pâsa dokuzyüzaltmısiki 962 [m. 1554] senesinde
sehîd edilince, insâsı yarım kalmısdı. Dokuzyüzyetmisikide [972], kardesi
Rüstem pâsa temâmlamaga basladı. Yedi senede temâm oldu. Ahmed pâsa câmi’i
yanındaki türbededir. Zevcesi Fâtıma sultân, bu türbenin yanındadır.
324 — FAYSAL: Sü’ûdî devlet reîslerindendir. Ikinci Abdül’azîzin ogludur. Kardesi
Sü’ûd müsrif hareketleri ile memleketi felâkete götürdügünden, 1384 [m. 1964]
de tahtdan indirildi. Yerine, ellisekiz yasındaki Faysal geçdi. m.1975 de, serâyında
yegeni tarafından öldürüldü. Yerine kardesi Hâlid geçdi. Hâlid de, 1402 [m. 1982]
de öldü. Yerine kardesi Fahd geçdi. 1174.
325 — FEHÎM-I ARVÂSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sekizyüzyirmialtıncı [826]
numarada, seyyid Fehîm kelimesine bakınız!
326 — FENÂRÎ SEMSÜDDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin
Hamza, Osmânlı seyh-ul-islâmlarının birincisidir. 751 de tevellüd, 834 [m. 1431]
de vefât etmisdir. Bursada, Kesis dagı etegindeki mescidi yanındadır. Din ve fen
bilgilerinde, zemânının en meshûru idi. Çok talebe yetisdirdi. Kütübhânesinde on-
– 1100 –
binden fazla kitâb vardı. Tesavvufda yüksek dereceye kavusmusdu. Iki oglu da, kendisi
gibi âlim idi. Soyundan Alî bin Yûsüf, Akserâyda vatan caddesindeki kiliseyi
câmi’ yapmısdır. Imâmı, Îsâ efendi, câmi’e çok vakf yapdıgından, (Fenârî Îsâ)
mescidi denilmisdir. Bursada kâdî iken 903 de vefât etmisdir. Ahfâdından Muhyiddîn
bin Muhammed Fenârî, onüçüncü seyh-ul-islâm olup, Beykoza baglı (Dere-
seki)de ve Rumeli-hisârında birer mescid yapdırmıs, dokuzyüzellidört [954] de
vefât etmisdir. Eyyûb sultândadır. 1098, 1124, 1127, 1146, 1164.
327 — FERIDÜDDÎN-I ATTÂR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin
Ibrâhîm, Sôfiyye-i aliyyedendir. (Mantık-ut-tayr) kitâbında, tesavvufu kuslar agzından
anlatmakdadır. Fârisî (Tezkiret-ül-Evliyâ)sından bir kısmı (Hakîkat Kitâbevi)
tarafından (Akâid-i Nizâmiyye) içinde tab’ edilmisdir. [513] de Nîsâpûrda tevellüd,
627 [m. 1230] de Cengiz askeri tarafından, orada sehîd edildi. Babası attâr
idi. Ya’nî, ilâc, esans satardı. Ferîdeddîn-i Genc-i seker baskadır. Sekizyüzaltmısdokuzuncu
[869] sırada Seker Genç ismine bakınız! 312.
328 — FERISTEH OGLU: Hurûfî babalarındandır. Hurûfîligin kurucusu olan
Fadlullah-ı Hurûfînin müridlerindendir. Adı Abdülmecid Izzeddîndir. 874 [m.
1469] de öldü. Hurûfî dedelerinin dinden çıkmalarına sebeb olan (Asknâme) kitâbını
yazmısdır. 500, 501, 1099.
329 — FERRÛH SÎR SÂH: Hind sultânlarının dokuzuncusu Ferrûh Sîr Sâh 1122
[m. 1710] de vefât etdi. Muhammed Ma’sûmun oglu Muhammed Sıddîkın mürîdi
idi. [(Umdetül-makâmât) sahîfe 395.]
330 — FETH-I MÛSULÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Alî efendidir.
Bisr-i Hâfînin arkadası idi. 220 [m. 835] senesinde Bagdâdda vefât etdi. 689.
331 — FEYZULLAH EFENDI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Erzurumludur.
Semseddîn-i Tebrîzî soyundandır. Osmânlı seyh-ul-islâmlarının kırkaltıncısıdır.
Edirnede 1115 [m. 1703] senesinde sehîd edildi. Medrese, kütübhâne, mektebler
yapdırdı. Feyzullah Erzincânî, Mevlânâ Hâlid-i Bagdâdînin (I’tikâdnâme) kitâbını
türkçeye terceme etmis, (Herkese Lâzım Olan Îmân) kitâbının birinci risâlesi
olarak basılmısdır. 1323 [m. 1905] de vefât etmisdir. 579.
332 — FIHR: Resûlullahın onbirinci babasıdır. Mâlikin oglu, Gâlibin babasıdır.
Fihr, avuc dolusu tas demekdir. Ismi Kureysdir. Bunun soyundan olanlara (Kureysî)
denir. Kureys, köpek balıgı demekdir ve cem’ olmak ve toplanmak demekdir.
Hac için Mekkede toplandıkları için Kureys denildi. 390, 1128.
333 — FIR’AVN: Eski Mısr hükümdârlarına verilen ismdir. Yirmialtı Fir’avn sülâlesi
vardır. Her sülâlede çesidli Fir’avnlar asrlarca hükümdârlık etdi. Çogu, insanları
kendilerine tapındırdı. Mûsâ “aleyhisselâm” zemânındaki Fir’avn, Muharrem
ayının onuncu günü, askeri ile birlikde bahr-i ahmerin Süveys kısmında boguldu.
Îmânı kabûl olmadı. 105, 356, 452, 485, 525, 640, 641, 695, 850, 1105, 1123, 1151.
334 — FÎRÛZÂBÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Ya’kûb, (Kâmûs)
lügâtini yazmısdır. Îrânda Sîrâzın cenûbunda, Fîrûz-âbâdda, 729 [m. 1329] da
tevellüd, 816 [m. 1414] da Yemende Zebîdde kâdî iken vefât etdi. Tefsîr, hadîs, fıkh
ve lügât âlimi idi. Yıldırım ve Tîmûr ile görüsüp ihsânlarına kavusdu. 390, 1070, 1164.
335 — FÎRÛZ SÂH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Delhîde hükm süren Tugluk sülâlesindendir.
[752] de tahta çıkdı. Çok âdil idi. Bendler, barajlar, kal’a ve mektebler
yapdı. Çestiyye mesâyıhından Kutb-ı zemân Celâl-i Buhârînin halîfesi idi.
Mürsidinin emri ile Serhend sehrini yapdı. 790 [m. 1388] da, seksen yasında vefât
etdi. Yapdırdıgı su yolu, Serhend kısmını sulamakdadır. Ikiyüzkırk kilometre
uzunlugundadır. Geçdigi yerleri sulamakdadır. 1129.
336 — FUDAYL BIN IYÂD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Evliyânın büyüklerindendir.
[107] de tevellüd, 187 [m. 803] senesinde Mekkede vefât etdi. Sırrî-yi Se-
– 1101 –
kâtînin mürsidlerindendir. (Hicâb-ül-aktâr) kitâbı Pârisdedir. 90, 497, 692, 842, 1171.
337 — GALILE: Italyan astronomlarındandır. 981 [m. 1574] de Pizede tevellüd,
1051 [m. 1642] de vefât etdi. Yirmiiki yasında, Üniversite matematik profesörü oldu.
Dünyâ dönüyor dedigi için, yetmis yasında habs edildi. Habshânede gözleri kör
oldu. 704, 1048.
338 — GANÎM-I BAGDÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Muhammeddir.
Hanefî âlimlerindendir. Çok kitâb yazdı. Tütün içmenin harâm olmadıgına fetvâ
verdi. 1030 [m. 1621] da vefât etdi. 639.
339 — GAZÂLÎ MUHAMMED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin
Muhammed Gazâlî, islâm âlimlerinin en büyüklerindendir. 450 [m. 1058] senesinde,
Îrânın Tus ya’nî Meshed sehrinin Gazâl kariyyesinde tevellüd, 505 [m. 1111]
de orada vefât etdi. Müctehid idi. Ictihâdı, Sâfi’î mezhebine uygun oldu. O kadar
çok kitâb yazdı ki, ömrüne bölününce, bir güne onsekiz sahîfe düsmekdedir. [484]
de Bagdâdda Nizâmiyye üniversitesine profesör oldu. Hacca gidip gelince, Sâmda
profesörlük yapdı. Sonra Nisâpûrda profesörlügü zorla kabûl etdi. Kitâbları çok
kıymetlidir. Garb dillerine çevrilmekdedir. (Eyyühel-veled) kitâbı arabîdir. Fârisî
tercemesi, Bursada, Orhân câmi’i kütübhânesinde mevcûddür. Bu kitâbı, 1364
[m. 1945] de kurulmus olan milletler arası ilm yayma (Unesco) teskilâtı tarafından
1370 [m. 1951] de fransızcaya, ingilizceye ve ispanyolcaya terceme edilerek, hepsi
basılmısdır. [m. 1959] da, dört alman ordinaryüs profesörünün, Gazâlînin kitâblarını
okuyarak, islâm dînine âsık olduklarını ve imâmın kitâblarını almancaya çevirmekde
olduklarını gazetelerde okuduk.
Imâm-ı Gazâlîye islâm felesofu diyenler oluyor. Bu büyük imâm, felesof degildir.
Bir islâm âlimi, bir müctehid idi. Onun kitâblarında mevdu’ hadîs var sanan kimse,
yâ onu tanımıyan, din imâmı ve müctehid ne demek oldugunu bilmiyen câhillerdendir.
Yâhud Ehl-i sünnete düsman olan vehhâbîlerin tuzagına düsmüs bir zevallıdır.
Islâm âlimlerinin hiçbiri felesof degildir. Felesof, islâm âlimi olamaz. Nasıl
ki, cam parçası pırlanta olamaz. Islâm felesofu diye birsey yokdur. Islâmiyyetde
felsefe yokdur. Binüçyüzseksenüç 1383 [m. 1963] senesinde Pâkistânda basılan
(Me’ârif-üs-sünen) adındaki yedi cild kitâbın birinci cildinde de (Islâm âlimlerine
göre rûh cismdir. Eski yunan felsefecileri rûh cism degildir dedi. Imâm-ı Gazâlî
de böyle dedi. Onun felsefeye baglılıgı birçok yerde kendine hâkim olmusdur)
diyor. Mücessimeden olan Ibni Teymiyyenin rûh hakkındaki sözlerini, islâm âlimlerinin
sözü diye yazarak koca Gazâlîyi küçümsemek gafletine düsmekdedir. Arabî
bes cild (Ihyâ-ül-ulûm) kitâbı 1387 [m. 1968] senesinde Beyrutda ve fârisî bir cild
(Kimyâ-i se’âdet) kitâbı Muhammed Sâh Rızâ Pehlevî zemânında 1374 [m. 1955]
de Tahranda ve 1398 [m. 1977] de Istanbulda basılmısdır. Bu Ehl-i sünnet kitâbının
ve benzerlerinin Tahranda basılması ve Îrânda Ehl-i sünnet medrese ve tekkelerinin
açılması sebebi ile taskın sî’îler, Humeynî ismindeki bir âhundun tesvîkı
ile sâha karsı isyân ederek, Îrânda Sî’î Cumhûriyyeti kurdular. (Dürret-ül-fâhire)
kitâbının arabîden türkçeye tercemesi, (Kıyâmet ve Âhıret hâlleri) ismi ile basılmısdır.
Îsâ aleyhisselâmın, Allahü teâlânın kulu ve Peygamberi oldugunu vesîkalarla
isbât eden (Er-reddül-cemîl li-ülûhiyyet-i Îsâ bi-sarîh-il Incîl) kitâbı, fransızca
tercemesi ile birlikde, 1359 [m. 1939] senesinde Robert Chidiac tarafından Parisde
basdırılmıs, 1407 [m. 1986] da Istanbulda Hakîkat Kitâbevi tarafından, ikisi
de ofset ile basdırılmısdır. 18, 26, 34, 42, 82, 105, 108, 116, 120, 132, 279, 412, 415,
418, 419, 420, 430, 455, 470, 490, 491, 497, 600, 605, 677, 698, 700, 719, 758, 761, 766,
909, 962, 964, 1008, 1010, 1047, 1053, 1058, 1079, 1090, 1103, 1116, 1118, 1173, 1184.
— Gazevât-ı Peygamberî: (Islâm Ahlâkı) sahîfe 195 e bakınız!
340 — GÖTE (Goethe): Ünlü alman sâ’iridir. 1162 [m. 1749] de tevellüd, 1248
[m. 1832] de vefât etdi. Hikâye ve tiyatro kitâbları yazdı. Faust tiyatrosu çok
– 1102 –
meshûr oldu. Kur’ân-ı kerîmin büyüklügünü söylerdi. 543.
341 — GÜLSENÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ibrâhîm bin Muhammed Gülsenî,
tanınan velîlerdendir. [830] da Azerbaycanda tevellüd, 940 [m. 1534] senesinde
Mısrda vefât etdi. Seyyid Yahyâ-yı Sirvânî halîfelerinden Ömer Rûsenîden feyz
aldı. Sâh Ismâ’îlin iskenceleri zemânında Mısra gitdi. (Ma’nevî) adındaki kırkbin
beytlik mesnevîsinin bir kısmını halîfelerinden Muhammed Fenâî efendi türkceye
terceme etmisdir. Bu terceme ve sonunda Gülsenî hazretleri ile Gülsenî mesâyıhinden
Hasen Sezâî efendinin mektûbâtı ve hâl tercemelerini eklemisdir. 1289
[m. 1871] da Istanbulda basılmısdır. Sezâî efendi, Edirnede Muhammed Sırrî
efendiden ve sonra Fenâî efendiden feyz alıp, 1151 [m. 1737] de vefât etmisdir. Torunları
asrlarca Edirnede irsâdda bulundular. 1087.
342 — HABÎB-I ACEMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dâvüd-i Tâînin mürsidi
ve Hasen-i Basrînin halîfesidir. 120 [m. 739] senesinde vefât etdi. 1089.
343 — HÂCEGÎ MUHAMMED IMKENEGÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hicretin
dokuzyüzonsekiz [918] senesinde Buhârânın Imkene kasabasında tevellüd,
binsekiz 1008 [m. 1600] de orada vefât etdi. Rûh ilmlerinin mütehassısı idi. Babası,
Dervis Muhammed hazretlerinden feyz aldı. Çok Velî yetisdirdi. 969, 1141.
344 — HÂCE-ZÂDE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muslih-uddîn Mustafâ bin Yûsüf,
Bursalıdır. Fâtih sultân Muhammed hânın hocası ve Istanbul kâdîsı oldu.
Fâtihin emri ile, Gazâlînin (Tehâfüt-ül-felâsife)si ile, Ibnür-Rüsdün buna olan reddiyyesini
incelemis, Gazâlînin haklı oldugunu bildiren kıymetli bir kitâb yazmısdır.
893 [m. 1487] de vefât etdi. Bursada, Emîr Sultân kabristânındadır.
345 — HÂCI BAYRAM-I VELÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-i aliyyedendir.
Ankarada Zülfadl [Sol-Fasol] köyünde tevellüd ve orada 833 [m. 1429] senesinde
vefât etdi. Kayseride Somuncu baba denilen Hamîdüddîn Hâmid-i Akserâyîden
feyz aldı. Edirnede eski câmi’de va’z etdi. Ankaradadır. 909, 970, 1074,
1088, 1132, 1164.
346 — HÂCI BEKTÂS-I VELÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Adı seyyid Muhammed
bin Ibrâhîm Atadır. Hicrî [680] senesinde Horâsânın Nîsâpûr sehrinde tevellüd
etdi. 738 [m. 1338] de vefât etdigi (Kısas-ı Enbiyâ)da yazılıdır. Anadoluda Kırsehrdedir.
Seyh Lokmân-ı Horâsânînin halîfesi idi. Bu da, seyh Ahmed-i Yesevînin,
bu da, Yûsüf-i Hemedânînin halîfesi idi. Hâcı Bektâs-ı Velî hazretleri, sultân
Orhân ile sohbet etdi. Yeniçeri askeri kurulurken düâ etdi. Bundan feyz alanlara
Bektâsî denildi. Bu temiz, iyi bektâsîler, zemânla azaldı. Hurûfî denilen zındıklar,
bu mubârek ismi kendilerine mal edindi. 499, 500, 501, 502, 503, 504.
347 — HADÎCE SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Dördüncü Muhammed
hânın kerîmesidir. Binyüzellibirde [1151] Defterdâr ile Ayvânserây arasında
(Sultân câmi’i)ni yapdırdı. Buna (Yâ-Vedûd câmi’i) de denir. Çünki, önceden seyh
Abdül-Vedûd yapdırmısdı. Kendisi, Buhârâdan, Istanbulu almak için gelenlerdendir.
860 [m. 1456] senesinde vefât edip, orada defn olundu. Sonra, halîfelerinden
Tokmak dede, vakfını ta’yîn etdi. Bu da orada medfûndur. Bunun için oradaki
kabristâna (Tokmaktepe) denir. Hadîce sultân, buradaki sâhil serâyları yerine çesme,
sebil ve mekteb ve mektebin altında Muhammed Ensârînin “radıyallahü anh”
türbesini yapdırırken, bu mescidi yeniden yapdırmısdır. Rumeli-kavagı câmi’ini de
Hadîce Turhân sultân yapdırmısdır. 1156 [m. 1743] da vefât etdi. Turhân sultân türbesindedir.
Zevci Hasen pâsa, Üsküdârda (Nesûhî tekkesi mescidi)ni yapdırmısdır.
348 — HADÎCE-TÜL-KÜBRÂ “radıyallahü anhâ”: Huveylid bin Esed bin Abdil-
Uzza bin Kusayy kızıdır. Resûlullahın ilk zevcesidir. Çok zengin ve âlim ve âkıl
idi. Bütün malını Resûlullaha bagısladı. Yirmibes sene çok iyi hizmet etdi. Hicretden
üç yıl önce, altmısbes yasında Mekkede vefât etdi. Ilk îmâna gelen hür kadındır.
Resûlullahın bütün kızlarının ve iki oglunun annesidir. 379, 380, 388, 574,
– 1103 –
598, 952, 1064, 1126, 1139, 1164, 1195, 1196, 1198.
349 — HÂDIMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Mustafâ, Konyanın
Hâdim kasabasında tevellüd, 1176 [m. 1762] da, orada vefât etdi. 264, 629, 638,
643, 1083.
350 — HAFÎDZÂDE SÂDIK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Altıyüzyetmisüçüncü
[673] sırada Muhammed Sâdık ismine bakınız!
351 — HÂFIZ-I SÎRÂZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Semseddîn Muhammed
bin Kemâleddîn, [720] de Sîrâzda tevellüd, 791 [m. 1389] de orada vefât etdi. Büyük
islâm sâ’iridir. Naksibendî idi. Tîmûr hân ile görüsdü. Dîvânı fârisîden garb
dillerine terceme edildi. 958.
352 — HÂFIZ ES’ED: Kanlı bir ihtilâl ile Sûriye devlet reîsi oldu. Sî’îlerin en
kötüsü olan Nusayrî fırkasındandır. Çok zâlim idi. Yalnız Hamâ sehrinde binlerce
Ehl-i sünnet müslimânı öldürdü. 1421 [m.2000] de öldü.
353 — HAFSA “radıyallahü anhâ”: Hazret-i Ömerin kerîmesi idi. Zevci ile Habesistâna
ve Medîneye hicret etmisdi. Ilk zevci Huneys bin Huzâfe Bedrde bulundu.
Sonra vefât etdi. Hicretden iki buçuk sene sonra Resûlullaha zevce olmakla sereflendi.
Kırkbes 45 [m. 665] senesinde altmıs yasında iken vefât etdi. 380, 381.
354 — HAHN: Atom çekirdek enerjisini ve bombasını bulanlardandır. Alman
kimyâgeridir. 1296 [m. 1879] da Frankfurtda tevellüd etdi. Nobel mükâfâtı aldı. 563.
355 — HÂKIM-BI-EMRILLAH: Altıncı Fâtımî hükümdârıdır. Babası Azîzdir.
375 [m. 985] de tevellüd etdi. Onbir yasında tahta çıkdı. 411 [m. 1020] senesinde
öldürüldü. Dırâra aldanarak, dînini sapıtdı. Tanrılık da’vâsına kalkısdı. 487, 740,
1106.
356 — HÂKIM NÎSÂPÛRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Abdüllah
hadîs âlimlerindendir. [321] de tevellüd ve 405 [m. 1014] senesinde Nîsâpûrda
vefât etdi. (Buhârî)de ve (Müslim)de bulunmıyan sahîh hadîsleri toplıyarak meydâna
getirdigi (Müstedrek) kitâbı çok kıymetlidir. Beyrutda (Mekteb-üt-ticârî)
de satılmakdadır. 164, 194, 450, 993.
357 — HÂKIM-I SEHÎD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Muhammed
bin Ahmed, fıkh âlimidir. 334 [m. 946] senesinde sehîd edildi. (Gurer),
(Kâfî) ve (Müntekâ) kitâbları meshûrdur. 268.
358 — HAKÎM-I TIRMIZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Abdüllah Muhammed
bin Alî, hadîs imâmlarındandır. 320 [m. 932] senesinde sehîd edildi. Çok kitâb
yazdı. (Nevâdir-ül-üsûl) kitâbı çok kıymetlidir. 515.
359 — HALEBÎ IBRÂHÎM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ibrâhîm bin Muhammed,
fıkh âlimidir. [866] da Halebde tevellüd ve 956 [m. 1549] da vefât etdi. Istanbulda
Fâtih câmi’inin imâmı idi. Edirnekapı kabristânından, Bugaz köprüsü yolu
yapılırken, yanındaki Sakızagacı kabristânına nakl edilmisdir. (Mültekâ) kitâbı
fransızcaya terceme edilmisdir. (Halebî) kitâbı meshûrdur. Ayasofya ders-i-âmlarından
ve naksî mesâyıhından Alî Yektâ efendi, buna hâsiye yapmısdır. Siyer sâhibleri
Nûreddîn Alî Halebî Hanefî 1044 [m. 1633] de ve Burhâneddîn Alî Halebî
sâfi’î 1014 [m. 1604] de vefât etmislerdir. 269, 274, 729, 1074.
360 — HALEBÎ MUHAMMED: 439.cu sırada, Ibni Emîr ismine bakınız!
361 — HÂLID BIN VELÎD “radıyallahü anh”: Velîd bin Mugîre bin Abdüllah
bin Amr bin Mahzûm ogludur. Ebû Cehl bin Hisâm ile ve Velîd bin Abd-i Sems
ile kardes çocuklarıdır. Velîd bin Velîdin kardesidir. Kardesi Velîd, Bedrde esîr olup
fidye ile kurtulunca, Mekkeye gitdikden sonra îmâna gelmis, Medîneye hicret etmisdi.
Hâlid, Mekkenin fethinden evvel kardesi Velîdin tavsıyesi ile, Amr ibni Âs
ile berâber Medîneye gelip îmân etdiler. Uhudda ve Hudeybiyyede düsman ordusunda
idi. Mekkenin fethinde Resûlullahın yanında idi. Mûte gazâsında üçbin
– 1104 –
kisi ile yüzbin rûma gâlib geldi ve (Seyf-ullah) ismi ile sereflendi. Yemâme cenginde
ve Îrân, Rûm gazâlarında hep zafer kazandı. Hicretin yirmibirinde [21] Humsda
vefât etdi. 1078, 1090, 1091, 1129, 1152, 1187, 1195.
362 — HÂLID KARSIALAN: Hâlid pâsa, Kars fâtihidir. Meclis kürsîsinde konusma
yaparken, vurularak sehîd edildi.
363 — HÂLID-I BAGDÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-i aliyyenin büyüklerindendir.
Islâm bilgilerinin mütehassıslarındandır. Hayâtı, (Mecd-i tâlid) ve
(Sems-üs-sümûs)da ve hesâb, hendese ve heyet ilmlerinde ve (Rub-ı-dâire) üzerinde
mâhir oldugu (El-Hadâik-ul-verdiyye)de yazılıdır. Yüzlerce büyük âlim yetisdirdi.
Bagdâdın simâlinde Zûr sehrinde 1192 de tevellüd ve Sâmda 1242 [m. 1826] de
vefât etdi. Cenâze nemâzını allâme Ibni Âbidîn kıldırdı. Ehl-i sünnet düsmanları, bu
büyük âlime kürd asllı diyor. Bu sözleri, temâmen yanlıs ve iftirâdır. Üçüncü halîfe
Osmân “radıyallahü anh” soyundan oldugu vesîkalarla sâbitdir. 1224 [m. 1809] de
Bagdâddan hareket ederek, bir senede Dehlîye geldi. Abdüllah-ı Dehlevîden dokuz
ay feyz aldı, 1226 da Bagdâda avdet etdi. (Ikdül-cevherî) kitâbında irâde-i cüz’iyyeyi
uzun yazmakdadır. (I’tikâdnâme) kitâbı, fârisî olarak, hadîs-i Cibrîlin serhidir. Arabî
tercemesi, (El-îmân vel-islâm) ismi ile 1981 de Istanbulda basılmısdır. Türkçe tercemesi
ve arabî (Câliyet-ül-ekdâr) düâ kitâbı Hakîkat Kitâbevi tarafından basdırılmısdır.
Fârisî dîvânı çok kıymetlidir. 188, 460, 506, 579, 639, 701, 909, 922, 969,
1061, 1075, 1089, 1112, 1121, 1132, 1143, 1158, 1169, 1174, 1181, 1187, 1198.
364 — HALÎL (SEYH) “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mâlikî fıkh âlimlerindendir.
Babası Ishakdır. 767 de vefât etdi. (Muhtasar)ı meshûrdur. 458, 632, 1016.
365 — HALÎL BIN OSMÂN: Kârî’lerdendir. 811 [m. 1408] de vefât etdi. 418.
366 — HALÎMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hüseyn bin Hasen bin Muhammed
bin Halîm Cürcânî, Sâfi’î fıkh ve hadîs âlimidir. 338 de tevellüd ve 403 [m. 1012]
de vefât etdi. (Minhâc-üd-dîn) kitâbı meshûrdur. 242, 465.
367 — HALLÂC-I MENSÛR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-i aliyyedendir.
Tarîkat serhoslugunda gördüklerini, islâmiyyete uymıyan kelimelerle söylediginden
306 [m. 919] da Bagdâdda sehîd edildi. Alî Râmitenî hazretleri buyurdu ki,
(Hüseyn Mensûr zemânında, hâce Abdülhâlık-ı Goncdüvânînin ogullarından biri
bulunsaydı, Mensûr i’dâm edilmezdi.) Hâcenin ma’nevî ogullarından biri bulunsaydı,
Hüseyn Mensûru terbiye ederek, o makâmdan geçirirdi. 94, 497, 765, 943.
368 — HALVÂNÎ: Dörtyüzonbesinci [415] sırada, Hulvânî ismine bakınız!
369 — HÂMÂN: Fir’avnın vezîri idi. Îmâna gelmesine mâni’ oldu. Âsiyenin sehîd
edilmesine sebeb oldu. Mûsâ aleyhisselâmın da öldürülmesini istedi.
370 — HAMDAN KURMUT: Karmat da denir. Gözleri kırmızı demekdir.
Ismâ’îlî mezhebinde iken, mürîdleri çogalınca (Kurmutî) tarîkatını kurdu. Kûfe sehrinde
tüccâr idi. (Dâr-ül-hicre) adında bir tekke yapdı. 277 [m. 890] senesinde öldü.
(Karamıta) devletini kurdu. Müslimânlara çok zulm yapdılar. 488.
371 — HAMDI AKSEKI: Diyânet isleri reîsi idi. Mezhebsiz Resîd Rızânın (Muhâverât)
kitâbını türkçeye terceme ederek (Mezheblerin telfîkı) ismini vermisdir.
1162.
372 — HAMEVÎ AHMED ve HAMEVÎ SA’DEDDÎN: [83] numarada, Ahmed-
i Hamevî ve [784] de Sa’düddîn Hamevî ismlerine bakınız!
373 — HAMÎDULLAH: 1326 [m. 1908] senesinde Hindistânın güneyinde Haydarâbâtda
tevellüd etdi. [m. 1971] de Istanbulda kendisi ile konusuldu. Islâm
âlimlerine, Selef-i sâlihîne güvenmedigini, Haydarâbâtdaki hocasının sözlerine uymıyan
bilgilere inanmadıgını söyledi. Orada Osmâniye üniversitesinde okudu. Devletler
hukûku üzerinde doktora yapdı. [m. 1947] de Hindistân hükûmeti kendisini
vatandaslıkdan çıkardı. Pârisde CNRS ilmî arasdırma a’zâsı idi. Ismâ’îlî mezhe-
– 1105 – Se’âdet-i Ebediyye 3-F:70
binde, koyu Ehl-i sünnet düsmanı olarak yetisdi. Açıkca ve sinsice, islâmiyyeti bozmaga,
Ehl-i sünnet âlimlerini lekelemege çalısdı. (Islâma Giris) ve (Islâm Peygamberi)
kitâblarında, bozuk düsüncelerini açıga vurmakdadır. Sebe’ sûresinin yirmisekizinci
[28] âyetinin meâl-i serîfi, (Seni bütün insanlara Peygamber gönderdim)
dir. O ise, kitâbına, yalnız müslimânların Peygamberi oldugunu anlatan ism
takmısdır. Kâfirlerin çogunun inançları böyledir. (Fâideli Bilgiler) kitâbımızın sonundaki
63.cü maddede, bozuk yazılarına cevâblar verilerek, azgın bir islâm düsmanı
oldugu, isbât edilmisdir. 1424 [m. 2003] de öldü. 307, 310, 410, 462, 571, 970.
374 — HAMMÂD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Ismâ’îl bin Ebî Süleymân
Müslim, Imâm-ı a’zamın hocasıdır. Ibrâhîm-i Neha’înin ve Enes bin Mâlikin talebeleridir.
120 [m. 738] senesinde vefât etdi. 268, 439, 440, 441, 443, 849, 1119.
375 — HAMZA “radıyallahü anh”: Resûlullahın amcasıdır. Hicretden yedi yıl önce
îmâna geldi. Bedr gazâsında çok kahramânlık gösterdi. Uhud gazâsında Vahsî tarafından
sehîd edildi. Uhud gazâsında sehîd olanların ismleri (Mir’ât-i Medîne)de
yazılıdır. (Vahsîye niçin bed düâ etmiyorsunuz) dediklerinde, (Mi’râc gecesi, Hamza
ile Vahsîyi kolkola Cennete giderken gördüm) buyuruldu. Uhud gazâsı, hicretin
üçüncü senesi Sevvâl ayında oldu. Kâfir ordusu üçbin [3000] kisi olup, yediyüzü zırhlı
ve ikiyüzü atlı idi. Onbes de kadın olup def çalar, sarkı söylerlerdi. Düsmandan
otuza yakın kisi öldürüldü. Islâm askeri yediyüz [700] olup, yüzü zırhlı idi. Iki at vardı.
Eshâb-ı kirâmdan yetmis kisi sehîd oldu. Altısı Muhâcirlerden, kalanı Ensârdan
idi. Uhud gazâsından dört ay sonra, Necd halkına da’vet için, yetmis genc gönderildi.
(Bi’ri Me’ûne) denilen yerde, hücûm edip, hepsini sehîd etdiler. Yalnız, iki sahâbî
kurtuldu. 1008, 1014, 1065, 1095, 1110, 1152, 1179, 1185, 1187, 1186.
376 — HAMZA BIN AHMED: Derezîlerin bozuk inanıslarını yayan, Mısrlı bir
sapıkdır. Fâtımî hükmdârı olan Hâkim-bi-emrillah da, bunun yalanlarına aldanarak,
yoldan çıkdı. 487, 740, 1089.
377 — HAMZA EFENDI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: (Bey’ ve sirâ risâlesi) çok
istifâdelidir. Bu kitâbı Ismâ’îl bin Osmân serh etmis, 1306 [m. 1890] da Istanbulda
basılmısdır. 640, 797, 811, 845, 873.
378 — HÂN-I HÂNÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mirzâ Azîz Abdürrahîm,
Ekber sâhın ve Selîm sâhın devlet adamlarındandır. Sâ’ir idi. Gücerat vâlîsi iken
1036 [m. 1627] da vefât etdi. Delhîdeki büyük türbesi harâbe hâlindedir. Imâm-ı
Rabbânî hazretlerini çok severdi. Hân-ı a’zam ise, 1033 de vefât etmisdir. 54, 97,
747, 753, 1147.
379 — HÂRICE TEBNI-ZEYD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tâbi’înden ve fukahâ-
i seb’a [yedi büyük âlim]dan idi. Doksandokuz 99 [m. 717] senesinde Medînede
vefât etdi. Babası Zeyd bin Sâbit, Sahâbenin büyüklerinden idi. 66.
380 — HARÎRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Alî, Halvetî idi. Tütün
içmenin harâm olmadıgını bildirdi. 1048 [m. 1639] de vefât etdi. 638.
381 — HÂRIS “radıyallahü anh”: Arabistânda Benî-Mustalak kabîlesinin reîsi
idi. Hicretin bes veyâ altıncı yılında, islâmiyyeti kabûl etmediginden harb edilerek
esîr alındı. Mu’cize görünce müslimân oldu. Kızı Cüveyriyyeyi Resûlullaha
nikâh eyledi. 381, 1088.
382 — HÂRÛN “aleyhisselâm”: Beni-Isrâîl Peygamberlerindendir. Mûsâ aleyhisselâmın
büyük kardesi idi. Mûsâ aleyhisselâmdan üç sene önce, yüzyirmiüç yasında,
yolda vefât etdi. 482, 1151, 1152.
383 — HÂRÛNÜRRESÎD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Mehdînin
oglu, Ebû Ca’fer-i Mensûrun torunu idi. Besinci Abbâsî halîfesi idi. [148] de tevellüd,
193 [m. 809] de Tus ya’nî Meshed sehrinde vefât etdi. [170] de büyük kardesi
Mûsâ Hâdînin yerine halîfe oldu. Orduları ile Üsküdâra kadar geldi. Fransa kra-
– 1106 –
lı birinci Sarl, ya’nî büyük Sarlmanla mektûblasırdı. Ona bir dıvâr sâati hediyye göndermisdi.
Avrupalılar, sâatin kendi kendine isledigini görünce, içinde seytân var
diyecek kadar câhil idiler. Çalar sâat 516 [m. 1022] de yapıldı. Muhammed bin Alî
ibni Sââtî, sâat i’mâlinde mâhir idi. Rakkaslı sâati, ilk olarak papa ikinci Silvestr
Endülüs müslimânlarında görerek Avrupaya getirdi. 1003 [m. 1594] de öldü. 172,
300, 465, 467, 649, 783, 1115, 1127, 1152, 1177.
384 — HASEN ADVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hasen bin Advî Hamzâvî Mısrî,
Mâlikî âlimlerindendir. 1220 [m. 1806] de Advede tevellüd, 1303 [m. 1885] de
vefât etdi. Câmi’ul-ezherde yetisdi ve müderris oldu. Çok kitâb yazdı. (Irsâd-ülmürîd
fî-hulâsa-ti ilmi tevhîd) ve (En-nefehât-üs-sâziliyye fî serh-ı Burde-til-Busayriyye)
kitâbları çok kıymetlidir. 458.
385 — HASEN BIN ALÎ “radıyallahü anhümâ”: Resûlullahın kızı hazret-i Fâtımanın
ogludur. Beyâz ve güzel yüzlü olup, yüzü Resûlullahın yüzüne çok benziyen
yedi kisiden biri bu idi. Resûlullaha bundan dahâ çok benziyen kimse yokdu. Oniki
imâmın ikincisi, islâm halîfelerinin besincisidir. Hicretin üçüncü [3] senesi, Medînede
tevellüd, [49] da Medînede vefât etdi. Babası hazret-i Alî sehîd olunca, kırk
[40] senesinde Kûfede halîfe seçildi. Kûfe, Basra, Irâk, Horâsân, Mekke, Medîne,
Hicâz ve Yemen ehâlisine, pederi gibi halîfe oldu. Diger memleketler, hazret-i
Mu’âviyenin elinde idi. Yedi ay sonra, Bagdâd yanında Anbar denilen yerde, ikisinin
ordusu harbe hâzır iken, müslimân kanı dökülmemesi için, hilâfeti hazret-i
Mu’âviyeye bırakdı. Hazret-i Mu’âviye kendisine dörtyüzbin akça gümüs para hediyye
gönderdi. Sonra hazret-i Hasen Medîneye geldi. Ölünciye kadar orada yasadı.
Hazret-i Mu’âviye, kendisinden sonra hazret-i Hasenin halîfe olmasına karâr verdi.
Bu haber her tarafa yayıldı. Fekat, hazret-i Hasen, kadın yüzünden, zevcesi tarafından
zehrlendi. Soyundan olanlara (Serîf) denir. 60, 62, 377, 381, 421, 511, 513,
514, 609, 621, 717, 752, 769, 846, 919, 1014, 1063, 1064, 1100, 1118, 1138, 1171.
386 — HASEN BIN ALÎ ASKERÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Oniki imâmın
onbirincisi, Alî Nakînin ogludur. [232] de Medînede tevellüd, 261 [m. 875] senesinde
Bagdâdda vefât etdi. 62, 487, 1116.
387 — HASEN BIN SABBÂH: Yemen âmirlerinden Yûsüf-i Humeyrî neslindendir.
Nizâm-ül-mülk ve Ömer Hayyâm ile birlikde, imâm-ı Muvaffak-ı Nîsâpûrînin
talebesi idiler. Alb Arslanın hâcibi oldu. [472] de Nizâm-ül-mülkle arası
açılarak Mısra kaçdı. Sî’î oldugu için, Fâtımî hükümdârı Müstansırdan iltifât gördü.
Orada Ismâ’îl bin Ca’fer Sâdık torunlarından birisi ile tanısıp, Ismâ’îliyye
yolunu tutdu. Tevellüd yeri olan Rey sehrine geldi. Câhilleri aldatdı. Yol kesicilige,
eskıyâlıga, meshûr adamlara pusu kurup öldürmege basladı. [473] de Selçûkîlere
ısyân edip birkaç kal’a aldı. Ismâ’îliyye devletini kurdu. Afrikadaki (Ismâ’îliyye)
devletinden ayırmak için, buna (Sarkî), dogu devleti denir. [654] senesine
kadar sekiz hükümdâr geldi. Hasen, kırkbes sene hükm sürüp, 518 [m. 1124] de vefât
etdi. Ismâ’îlî fırkasını yaymak için çok zulm yapdılar. Ortalıgı kana boyadılar.
Ehl-i sünnet âlimlerini sehîd etdiler. [498] de Hind, Türkistân ve Horâsân hâcılarının,
Rey yakınında, yollarını kesip öldürdüler. 488, 500, 1110.
388 — HASEN BIN ZIYÂD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hanefî fıkh âlimlerindendir.
204 [m. 819] senesinde vefât etdi. Imâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin talebesinin
meshûrlarındandır. Ibni Ziyâd sâfi’î Yemenî baskadır. 120, 268, 439.
389 — HASEN HULÛSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Karadeniz sâhilindeki Çarsamba
kasabası müftîsi idi. Türkçe (Mecma’ul-âdâb) kitâbı meshûrdur. 392.
390 — HASEN-I BASRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tâbi’înin en büyügüdür.
Babası, Eshâb-ı kirâmdan Zeyd bin Sâbitin kölesi olan Ca’fer idi. Annesi de,
Ümm-i Seleme “radıyallahü anhâ” vâlidemizin câriyesi idi. Hadîs ve fıkhda çok derin
idi. [21] de tevellüd, yüzon 110 [m. 728] da vefât etdi. Basradadır. Alî “radıyal-
– 1107 –
lahü anh” ile sohbet etdigi (Fetâvâ-yı hadîsiyye)de uzun yazılıdır. 99, 688, 722, 1087,
1103, 1161, 1188.
391 — HASEN-I BERKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindistânda Ahmed-i Berkînin
talebesidir. Imâm-ı Rabbânînin bereket-i sohbeti ile sereflenmisdir. Ölecegi
zemân buyurdu ki, bana baglı olanların afv olunacakları müjdesini aldım. Dahâ
fazla istedim. Sana inananlar magfûrdur denildi. Dahâ ziyâdesini istedim. Seni isitip
de sevenler, kıyâmete kadar magfûrdurlar buyuruldu. [Ya’nî kalbi yumusıyarak
tevbe eder ve Cennete girmege sebeb olan sâlih amelleri yapması nasîb olur.] 397.
392 — HASSÂF “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr Ahmed bin Ömer, fıkh
âlimidir. (Edeb-ül-kâdî) kitâbı meshûrdur. 261 [m. 874] de Bagdâdda vefât etdi. 444.
393 — HÂSIM: Resûlullahın üçüncü babasıdır. Ismi Amrdır. Mekkede Tirid çorbasını
ilk yapdıgı için Hâsim denildi. Kureyslilerin Sâmda ticâret yapmaları için
Kayserden izn aldı. Nevfelin, Muttalibin ve Benî-Ümeyyenin ceddi olan Abd-i Semsin
birâderidir. Abd-i Sems ile ikiz olarak tevellüd etmislerdir. Abd-i Semsin oglu
Ümeyye, Kureys kabîlesinin büyüklerinden idi. Resûlullahın ve amcalarının ogullarına
(Hâsimî) veyâ (Benî-Hâsim) denir. 386, 390, 1067, 1068, 1175, 1178.
394 — HÂSIM-I KESMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 660. cı sırada, Muhammed
Hâsime bakınız!
395 — HATÎB-I BAGDÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hâfız Ahmed bin Alî,
hadîs âlimlerindendir. Çok sayıda, kıymetli kitâb yazdı. Sâfi’î idi. 392 [m. 1002] de
Bagdâdda tevellüd, 463 [m. 1071] de orada vefât etdi. Imâm-ı a’zama ve imâm-ı Ahmede
dil uzatdı ise de, maglûb edildi. 392, 472, 476.
396 — HÂTIM-I ESÂM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ismi Ebû Abdürrahmân
bin Alvân olup, Sôfiyye-i aliyyedendir. Sakîk-i Belhînin eshâbındandır. Belh sehrinde
tevellüd ve ikiyüzotuzyedi 237 [m. 852] de vefât etmisdir. 1008.
397 — HÂTIM-I TÂÎ: Cömertligi ile meshûr bir sâ’irdir. Dîvânı ilk olarak
1289 [m. 1872] da Londrada, sonra 1315 [m. 1897] de almanca tercemesi ile basıldı.
Bi’setden önce ölmüsdür. 644.
398 — HATTÂT HÂFIZ OSMÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hattât seyh
Hamdullahın talebesi olup, hocasını geçmisdir. Ayasofyada bulunan mushafından
foto-kopiler yapılarak çogaltılmısdır. 1110 [m. 1699] da vefât etmisdir. Koca Mustafâ
pâsa câmi’i bagçesindedir.
399 — HAVÂRÎLER: Îsâ aleyhisselâmın Eshâbı, ya’nî kendisini görüp de
îmân edenler azdı. Kendisinden sonra Îsevîligi dünyâya yaymak için, Eshâbı arasından
seçdigi oniki mü’mine (Havârî) denir. Fransızlar (Douze Apotres), Almanlar
(Apostel), Müncid ise, (Resûller) diyor. Bunlar; 1- (Petrus) veyâ (Pierre)
olup, asl ismi Kâmûsda (Sem’ûn), Lexiconda (Simon), Müncidde ise (Sim’ân)
olarak yazılıdır. Çok kimseleri îmâna getirdi. Antakyada büyük bir ma’bed yapdı.
Kırkıncı senede Romaya gitdi. Birkaç kerre Kudüse geldi. Altmısbesde, Neron
tarafından haça gerilerek i’dâm edildi. Îsâ aleyhisselâm sanarak (Yehûdâ)yı da böyle
çarmıha germislerdi. Papaların birincisi sayılmakdadır. Mezârı üzerine (Saint pierre)
kilisesi yapılmısdır. Hazîranın yirmidokuzunda yortusu yapılır. 2- (Andreas),
Petrusun kardesidir. (André) de denir. X seklindeki çarmıha gerilerek öldürüldü.
Ikinci tesrînin [kasım] otuzunda yortusu yapılır. 3- (Yuhannâ) olup, (Yahyâ) demekdir.
Buna (Johannes), (Jean) ve (Jani) de denir. Ortodokslar (Juvan), Ingilizler
(John), ermeniler de (Ohannes) derler. Yüz senesinde Efesde ölmüsdür. Onikinci
ayın yirmiyedisinde yortusu yapılır. 4- (Büyük Ya’kûb)dur. Ingilizler (James),
Fransızlar (Jacque) diyor. Yuhannânın kardesidir. Temmuzun yirmibesinde yortusu
yapılmakdadır. 5- (Filip), Anadoluda öldü. Mayısın birinci günü yortusu yapılmakdadır.
6- (Toma), yâhud (Thomas), Îrân ve Hind taraflarına gidip, oralarda
sehîd edilmis, Urfaya getirilmisdir. Son ayın yirmibirinde yortusu yapılır. Barnabas
Incîlinde bunun ismi yazılı degildir. 7- (Bartelemi) veyâ (Bartolome), 71 se-
– 1108 –
nesinde Erzurumda sehîd edildi. Agustosun yirmidördünde yortusunu yaparlar.
8- (Matthias) veyâ (Mathias) olup, mürted olan ve Îsâ aleyhisselâmın bulundugu
yeri yehûdîlere haber veren ve onun sekline çevrilerek çarmıha gerilen (Yudas Isharyot)
[Yehûdâ]nın yerine, havârîler tarafından havârî seçilmisdir. Habese ve Îrâna
gitmis, 61 de Îrânda sehîd edilmisdir. Subâtın yirmidördünde yortusu yapılır.
Îsâ aleyhisselâmdan sekiz sene sonra, ondan isitdiklerini yazmıs olan (Mettâ)
[Matthaus=Mattieu] baska olup, havârîlerden degildir ve yortusu eylülün yirmibirindedir.
9- (Küçük Ya’kûb) veyâ (Jacque), altmısiki senesinde sehîd edildi. Mayısın
ilk günü yortusu yapılır. 10- (Simon) veyâ (Sem’ûn), hazret-i Meryemin
hemsîresinin oglu oldugu ve yüzyedi senesinde sehîd edildigi (Kâmûs)da yazılıdır.
(Müncid)de buna (Sim’ân) denilmekdedir. Yirmisekiz ekimde yortusu yapılmakdadır.
11- (Yehûdâ) veyâ (Yudas), küçük Ya’kûbun kardesidir. Yirmisekiz ekimde
yortusu yapılmakdadır. 12- (Taddeus) [Thaddaus]un havârî oldugu Markusun
Incîlinde yazılıdır. Lukanın Incîlinde, bunun yerine, (Judas Yakobi) yazılıdır.
Mettânın Incîlinde ise (Lebbaus) denildigini Knaurs Lexikon bildiriyor.
Îsâ aleyhisselâmdan gördüklerini ve isitdiklerini dogru olarak yazmıs olan (Barnabas),
kendisinin oniki Havârîden biri oldugunu bildiriyor. Hâlbuki hıristiyan kitâblarında
bunun yerinde Thomas yazılıdır. Îsâ aleyhisselâmdan isitdik dediklerini
yazmıs olan (Marko) ve (Luka)nın Havârî olmadıkları ve (Yuhannâ)nın Havârî
oldugu bellidir. 42, 389, 448, 534, 761, 1079, 1122, 1152, 1161, 1190, 1192.
400 — HAVVÂ: Âdem aleyhisselâmın zevcesidir. Cenâb-ı Hak, Âdem aleyhisselâmı
toprakdan halk buyurdukdan sonra, sol kaburga kemiginden hazret-i Havvâyı
yaratdı. Ikisini Cennete koydu. Iblîs, Havvâyı aldatıp, yasak edilen meyveden
yediler. Cennetden çıkarıldılar. Ibni Ishak, kırkbir erkek, kırk kızı oldu diyor. Kitâbların
çogunda ise, yirmi def’a ikiz evlâdı, bir def’a da yalnız Sît “aleyhisselâm”
olmusdur denilmekdedir. Âdem aleyhisselâmdan sonra Ciddede vefât etdi. 344,
386, 387, 574, 601, 1069.
401 — HAYÂLÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Mûsâ, büyük âlimlerdendir.
Izniklidir. Mısra gitdi. 870 [m. 1465] senesinde Bursada vefât etdi. (Serh-i
akâid hâsiyesi) çok kıymetlidir. 1062, 1147.
402 — HAYÂTÎ HALÎL EFENDI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Elbüstânlı seyyid
Halîl bin Hayâtî, 1267 [m. 1851] de vefât etdi. 538, 1138.
403 — HAYREDDÎN-I REMLÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Ahmeddir.
Hanefî mezhebinde büyük fıkh âlimidir. 993 [m. 1585] de Remlede tevellüd, 1081
[m. 1670] de orada vefât etdi. Fetvâları, Istanbulda Süleymâniyye kütübhânesi, Yeni
Câmi’ kısmında vardır. 1300 senesinde Mısrda Bulakda, gâyet nefîs basılmıs, 1974
de Beyrutda ofset baskısı yapılmısdır. (Levâih-ul-envâr) ismindeki (Minah-ul-Gaffâr)
hâsiyesi ve (Esbâh) hâsiyesi çok kıymetlidir. (Dürr-ül-muhtâr) sâhibi Alâ-üddîn-
i Haskefînin hocasıdır. 393, 395, 398, 591, 616, 825, 872, 998, 1162.
404 — HEISENBERG “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Atomun yapısı ile ugrasdı.
Müslimân oldu. 1376 [m. 1956] da Istanbulda konferans verdi. 563.
— Hempher: (Ingiliz Câsûsunun I’tirâfları) kitâbındadır.
405 — HERAKLIÜS: Rum imperatörü idi. Resûlullah ile mektûblasırdı. Karsılıklı
elçi ve hediyye gönderirlerdi. Îmâna gelmedi. 20 [m. 641] senesinde, otuz bir
yasında öldü. 376, 1045, 1046, 1091, 1118.
406 — HERDER (Von): Alman dinler târîhi profesörü idi. 1157 [m. 1744] de
tevellüd, 1218 [m. 1803] de vefât etdi. Dünyâ çapında bir teolog idi. Insanlık târîhinin
felsefesi üzerinde ugrasdı. Hıristiyanlıga karsı yapılan düsmanlıgın, körü körüne
islâmiyyete de yapılmasının yanlıs olacagı fikrini ortaya koydu.
407 — HEREM BIN HAYYÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Veysel Karânîyi
gördü. Ondan çok nasîhat aldı. 677.
– 1109 –
408 — HEROD (Büyük): Romalıların emrinde Filistin vâlisi idi. Yehûdî idi. Îsâ
aleyhisselâmı çocuk iken, öldürmek için emr verdi. Hazret-i Meryem bunu isitince,
oglunu Mısra götürdü. 1190.
409 — HIND “radıyallahü anhâ”: Mekke kâfirlerinden Utbe bin Rebî’a bin
Abd-i Sems bin Abd-i Menâf kızı, Ebû Süfyânın zevcesi idi. Uhud gazâsında düsmân
askerlerine cesâret veriyordu. Hazret-i Hamzanın sehîd edilmesine sebeb oldu.
Mekke fethinde müslimân oldu. Kadınlar adına Resûlullah ile sözlesme yapdı.
Hayrlı düâya mazhar oldu. 11 senesinde yapılan Yermük gazâsında, islâm ordusunda
bulunup, askeri harbe tesvîk etdi. Onüç [13] senesinde vefât etdi. Hazret-
i Mu’âviyenin annesidir. 785, 1138, 1185, 1186, 1187.
410 — HITLER: 1307 [m. 1889] da tevellüd etdi. 1353 [m. 1934] de alman devlet
baskanı oldu. Çok sayıda yehûdî öldürdü. 1358 [m. 1939] Eylül ayında ikinci dünyâ
harbini açdı. Ispanyadan baska bütün Avrupayı, Balkanları, Libyayı aldı. Moskovaya
kadar yayıldı. Sonra maglûb oldu. 1364 [m. 1945] de intihâr etdi.
411 — HIZIR: Ibrâhîm aleyhisselâmdan sonra yasamıs bir Nebî veyâ Velîdir. Zülkarneyn
askerinin reîsi idi. Mûsâ aleyhisselâm ile yolculuk etdi. Ümmet-i Muhammedden
degildir. Fekat rûhu, ba’zı Velîlere feyz vermisdir. Öldükden sonra, rûhu insan seklinde
görünüp garîblere yardım etmekdedir. 686, 743, 744, 1062, 1089, 1123, 1193.
412 — HÛD “aleyhisselâm”: Yemende bulunan Âd kavmine Peygamber idi.
Inanmadılar. Rüzgâr ile helâk oldular. Hûd “aleyhisselâm”, îmân edenlerle Mekkeye
gelmisdi. Orada vefât etdi. Ibni Âbidîn, ön sözünde diyor ki, (Sâmda Ümeyye
câmi’inin kıble dıvarının yeri, Hûd aleyhisselâmın makâmı idi. (Kurtubî tefsîri)
nde, Câmi’-i Ümeyyeyi Velîd bin Abdülmelik yapdırmadan önce, burası zeytinlik
idi. Vaktîle Hûd aleyhisselâmın bostanı idi yazılıdır. Bu câmi’in dört dıvarını
ilk önce Hûd “aleyhisselâm”, bostan dıvarı olarak yapmısdır.) 142, 482, 1128.
413 — HUGO DE VRIES: Hollandalı nebâtâtcıdır. Mutasyon teorisini kurdu.
1264 [m. 1848] de tevellüd, 1353 [m. 1934] de vefât etdi. 540.
414 — HÜLÂGÜ HÂN: Cengizin torunudur. Onun gibi kâfir idi. Îrânda ilhânîdevletini kurdu. 656 [m. 1258] da Bagdâdı yakdı, yıkdı. Sekizyüzbin müslimân
öldürdü. Buna karsılık, Hasen Sabbâhın kurmus oldugu Ismâ’îliyye devletinin son
reîsleri olan Rükneddîni öldürdü. Horâsân ve Azerbaycândaki Ismâ’îliyye eskıyâlarını
kılıncdan geçirdi. Yüzlerce kal’a ve sıgnaklarını yıkdı. Müslimânları büyük
bir felâketden kurtardı. Yalnız Süriyedeki kal’a ve tekkeleri kaldı. 663 [m. 1265]
senesinde Îrânda Merâgada öldü. 377, 388, 1081.
415 — HULVÂNÎ SEMS-ÜL-EIMME “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sekizyüzyetmisbesinci
[875] sırada, Sems-ül-eimme-i Hulvanî ismine bakınız! Halvânî de
denir. Halvânî, tatlıcı demekdir. 216, 223, 271, 309, 444, 826.
416 — HÜMÂYÛN SÂH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindistândaki büyük islâm
devletinin ikinci sultânıdır. 913 [m. 1508] de Kâbilde tevellüd edip, [937] de
tahta çıkdı. [947] de hükûmetden ayrılıp, Îrâna ilticâ etdi. [962] de Efganlılarla harb
edip, Delhîde tekrâr hükümdâr oldu. 963 [m. 1556] de vefât etdi. Delhîde türbesi,
müze hâlindedir. Âlim ve âdil olup, islâmiyyete çok hizmet etdi. 1097.
417 — HÜSÂMEDDÎN AHMED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kâdî Nizâmüddîn
Bedahsînin ogludur. Hindistânda Hâce Bâkî-billahın eshâbındandır. Imâm-ı
Rabbânî hazretlerinin büyüklügünü de herkesden iyi bilirdi. Imâm-ı Rabbânî vefât
edince, Muhammed Hâsim-i Kesmîye yazdıgı bassaglıgında, (Allahü teâlâ, o
sûrî ve ma’nevî kemâllerin, fazîletlerin, toplandıgı yer olan zâtı, dostların kalblerinin
ve gözlerinin ısıgı eylesin! O Evliyâların sıgınagının ayrılık acısı hangi kelime
ile anlatılabilir ki, yalnız onu tanıyanlara degil, bütün müslimânlara yazık oldu.
Îmânı olan herkes, cigerleri yakan bu olaydan aglamalı, sızlamalıdır) demisdir.
Her tanıdıgını, imâm-ı Rabbânînin hizmetine, sohbetine, derslerine sarılmaga
tesvîk ederdi. Binkırküç 1043 [m. 1634] de vefât etdi. Kabri, Delhîde hâce Bâ-
– 1110 –
kî-billah türbesinin yanındadır. 398, 933, 953, 966, 1035.
