1.4 YERKÜRENİN TEK UYDUSU : AY
Üzerinde yaşadığımız dünyamızın bir
tane doğal uydusu vardır. Güneş dizgesindeki gezegenlerin uyduları arasında
büyüklük olarak 5. büyük uydudur. Çapı 3470 km olan Ay’ın yerküreye uzaklığı
ortalama olarak 384 000 km dir. Çapı Dünya’nın çapının % 27 si kadar olan Ay’ın
kütlesi de Dünya kütlesinin 80 de biri kadardır. Bunun sonucu olarak Ay
yüzeyinde yerçekimi Dünya’dakinin yaklaşık 1 / 6 sı olur.
Ay’ın hareketleri
Yaşadığımız Dünya’da gecelerimizi aydınlatan doğal uydumuz Ay, hem kendi
ekseni etrafında döner, hem de Yerkürenin etrafında dolanır. Ayrıca Yer ile
birlikte Güneş etrafında dolanırlar. Bu hareketler sonucunda Ay’ın
doğma-batması, evreleri, tutulmalar gerçekleşir. Bunları öğrenebilmek için Ay’ın
hareketlerinin nasıl olduğunu bilmek gerekir.
Ayın Görünen Hareketleri
“ Ay,
yıldızlara göre hergün yaklaşık 50 dakika geç doğar.. “
Ayın görünen
hareketinin izlenmesi Güneş'inkine göre çok daha kolaydır Yıldızlarla birlikte
görülebildiği için Ay'ın, yıldızlara göre gök küresi üzerindeki yeri kolayca
saptanabilir. Ay'ın günlük harekete katıldığını, yani doğup battığını hepimiz
biliyoruz. Öte yandan Ay kendi yörüngesini 27.322 günde tamamlar. Yörüngesi
üzerinde bir tam dolanmasını yani 360 dereceyi 27.322 günde tamamladığına göre
bir günde yörüngesi üzerinde doğuya doğru aldığı yol açısal olarak yakalaşık
olarak 13° kadardır(360 / 27.322 =13°.17 ).
Şekil 1.30: Ay’ın yörünge hareketi
ve günlük değişimi.. ( Boyutlar ve uzaklıklar ölçekli değildir. )
Ay'ın bu günlük hareketi bir ay
boyunca her gece, belirli bir yıldıza göre izlenirse, her gün doğuya doğru
yaklaşık 13° kaydığı görülür(Şekil 1.30). Aynı gece içinde bile 5-6 saat ara ile
bakıldığında yıldızlara göre doğuya doğru yer değiştirdiği gözlenebilir. Bunun
sonucu olarak Ay, her gün yıldızlara göre 13° ye karşılık yaklaşık 52 dakika
daha geç doğar. Ancak bu ortalama bir değerdir. Ay'ın doğuya doğru olan bu kayma
hareketi mevsimden mevsime değişir.
Ay’ın yörünge hareketi sırasında gök
eşleğine uzaklığı (Dikaçıklığı) değişir ve yıldızlara göre daha geç doğma süresi
20 dakikaya kadar inebilir, bazı konumlarda ise 1 saatten fazla olabilir. Ay'ın
bu hareketi, Yer çevresindeki yörünge hareketinin bir sonucudur. Burada Yer'in
Güneş çevresindeki hareketinin de etkisi vardır.
“ Ay’ın hep aynı yüzünü görürüz… “
Ay’ın
gözlediğimiz hareketlerinde en ilginç olanı, kendi ekseni etrafında dönmesidir.
Kendi ekseni etrafında bir tam dönme süresi Yerküre etrafındaki yörüngesinde bir
kez dolanma süresine eşittir(Yörünge dönemi = Yer’den bakıldığında, yörüngesi
üzerinde bir yıldız ile ardarda aynı doğrultuya gelmesi için geçen süre=Yıldızıl
Ay = 27. 322 gün ). Kilitlenmiş Yörünge hareketi denilen bu dönme dolanma
sürelerinin eşitliği sonucunda, Yer’den bakıldığında Ay’ın hep aynı yüzü(aynı
yarıküresi) görülür. Yörüngelerin elips olması, yörünge üzerinde hız
değişimlerinin olması ve çekim etkileri gibi etkenler sonucu Yer’den görülen
yüzey tam yarıküre( % 50 ) değil, biraz daha fazla yaklaşık %59 u kadar olur.
Şekil 1.31: Ay’ın yörüngesindeki
görünümü ( Boyutlar ve uzaklıklar ölçekli değildir. )
Uzanım : Güneş –
Yer – Gökcismi arasındaki açı.
Yerden bakıldığında Güneş ile gökcismi
arasında ölçülen açıdır(Yer-Güneş doğrultusu ile Yer-Gökcismi doğrultusu
arasındaki açı). Uzanımın = 0 derece olması, gökcismi ile Güneş’in aynı
doğrultuda olması demektir. Eğer gökcismi Güneşin doğusunda ise ölçülen uzanım
“Doğu Uzanım”, batısında ise “Batı Uzanım” olarak isimlendirilir.
Şekil 1.32: Uzanım
açısı
