MEZUN KİTABI...ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

MEZUN KİTABI...ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

METİN

Bir köle bir şehre girerek falan kimsenin mezun kölesi olduğunu söylese ve alıp satsa, mezundur.

O zaman o ticarette lazım olan her şeyi yapabilir. Köle izni veya hacri konusunda bir şey

söylemeyerek alış-veriş yapsa, hüküm yine böyledir. Çünkü teamülün zaruretine binaen istihsanen

mezundur. Bir de müslümanın işi salâha hamledilir. O takdirde zarureten kölenin de mezun

olduğuna hamledilir. Şerhü'l-Camî.

Musannıfin «Müslümanın işi salâha hamledilir» sözünün anlamı meseleyi müslümanla

kaydetmektir. İbni Kemâl.

Şu kadar var ki, adı geçen köle borçlu düştüğü takdirde kazancı borcunu karşılamazsa satılmaz.

Ancak efendisi onun mezun olduğunu ikrar veya alacaklı onun mezun olduğunu delil ile isbat

ederse, satılır.

Alış-verişin mâhiyetini anlayan çocuğun ve zayıf akıllının tasarrufu eğer sırf yararına ise, İslâm

olmak, hibe kabul etmek gibi, izinsiz olarak caizdir. Eğer talâk, azad, sadaka ve karz gibi sırf

zararına ise geçerli olmaz, velileri onlara izin vermiş olsa bile. Alış ve satış gibi zarar ile yarar

arasında iki yönlü olan akitlere gelince, bunlar izne bağlı olur. Hatta çocuk bâliğ olsa ve satımına

icazet verse, nâfiz olur.

Velileri çocuk ve zayıf akıllıya izin verseler, bunlar bütün hükümlerde mezun köle gibi olurlar. İznin

sıhhati için bunların satımın mülkiyeti satıcının elinden çıkardığını. alışın da mülkiyete yol açtığını

bilmeleri şarttır.

Zeylâî, «Bu alış-verişinde kâr etmeyi kasdetmesi ve gabnı yesiri gabnı fahişten ayırmayı bilmesi de

şarttır» ifadesini ilâve etmiştir. Bu da açıktır.

Onların velileri babalarıdır. Babanın ölümünden sonra babalarının vasisidir. Sonra da vasinin

vasisidir. İmâdiye'den naklen Kuhistânî'de olduğu gibi. Bunlardan sonra da sahih dedesidir. Her ne

kadar yükselirse. Sonra onun vasisi. sonra vasisinin vasisidir. Kuhistânî.

Kuhistânî ve Zeylâî, «Bunlardan sonra da onların velileri öncelikle validir.» sözünü ilâve etmişlerdir.

Sonra da hâkim veya vasisidir. Bunların hangisi tasarruf yapmış olsa. sahihtir. Bundan dolayı da

musannıf «sonra» dememiştir.

Ama anne veya vasisi veli olmazlar. Bu mal hususundadır. Fakat nikâh meselesinde bunun aksine

annesinin veya vasisinin velâyeti vardır.

Hâkim çocuğa, yetime, zayıf akıllıyı. onların kölelerini veya yukarıda geçtiği gibi kendi kölesini

alış-veriş ederken görse ve sussa, bu susması ticaretle izin vermek olmaz.

Hâkim çocuğa, yetime, zayıf akıllıya, velileri olmadığı takdirde ve onların kölelerine de velileri

kaçındığı takdirde izin verebilir. Zeylâî.

Ben derim ki: Bercendî'de Hizâne'den naklen şöyle denilmiştir: «Çocuğun babası veya vasisi izin

vermekten kaçınsa, hâkimin ona izin vermesi sahihtir. Vehbâniye şerhi, «Bundan sonra da çocuk

asla hacrolunmaz. Çünkü hükümdür. Ancak diğer bir hâkimin hacre hükmetmesiyle hacrolunur)

demiştir.»

PRATİK MESELEER :

Bir kimse elinde olan bir şeyin kendi kazancı veya irsen malı olduğunu ikrar ederse, açık görüşe

göre mezunun ikrarı gibi sahihtir. Dürer.

Köle izinli olduğunu bilmeden bir mesele istisna, mezun olamaz. O mesele şudur: Adam. «Benim

kölemle alış-veriş yapın. Çünkü ben ona izin verdim» dese, köle bilmediği halde onlar köle ile

alış-veriş yapsalar. köle mezun olur. Ama bunun aksine Küçük oğlumla alış-veriş yapın» dese, bu

izin olmaz.

isyan ederek kaçan köleye ve bir de gasbedilip inkâr edilen köleye, delil olmadığı halde izin geçerli

değildir. Sahih görüş üzere, bunlarla da mahcur olmazlar. Eşbâh.

Vehbâniye'de şöyle denilmektedir: «Hâkim, babasının ticaret izni vermediği bir çocuğa izin verse,

sahihtir ve çocuk ticaret yapabilir.» imam Ebû Yûsuf «çocuk yanındaki vediayı helâk ederse, zamin

olur.» demiştir. Mezun bir şeyi inkâr ettiği takdirde yemin teklif edilir. Fetvâ da bu sözle verilir.

Mahcur bir şeyi rehin verse, satsa veya alsa, efendisi de onu caiz görse, onun hükmü değişmez.»

Çünkü, mahcurun tasarrufu icazete bağlıdır. Eğer icazet vermeyerek ona ticaretle izin verse mezun

köle de önceki tasarruflarına icazet verse, istihsânen caiz olur. Efendi izin vermeyerek onu azad

etse, azad olan kölenin verdiği icazet sahih değildir.

İbni Vehbân sözlerinin devamında, «Mümeyyiz çocuk hükümlerde mahcur köle gibidir» demiştir.

Ben derim ki: Başlangıcı itibariyle teberru olan bir şeyin zarar olduğu gizli değildir. öyleyse karz

gibi tasarruflarda babasının çocuğa izin vermesi sahih değildir.

İZAH

«Mezundur ilh...» Yani, kendi kazancı hakkında ona mezun denilebilir. Hatta onun kazancı ile adil

olmasa bile istihsanen onun borçları do ödenebilir. Çünkü bunda zaruret ve ibtila vardır. Zira her

akitte belge ikâme etmek mümkün değildir. Zeylâî.

«Sözünün ifadesi ilh...» Zeylâî'nin sözü de musannıfın sözü gibidir. Zira zahir, onun mezun

olmasıdır. Çünkü, onun aklı ve dini haram olan bir şeyi işlemeye engeldir. şu kadar var ki. H. «Onun

nefsinden ötürü bir şey vardır» demiştir.

Ben derim ki: O da muamelatta haber vermektir. Fakihlerde «Haber üç türlüdür demişlerdir.

Birincisi din işlerinden haber vermektir. Bu haberin şartı, habercilerin sayısı değil, haber verenin

âdil olmasıdır. İkincisi, şehâdetteki haberdir. Bunda hem adalet, hem de adet şarttır. Birisi de

muamelelerdeki haberdir ki işin zora koşulmaması için bunların hiçbirisi bunda şart değildir.

Hidâye'de de şöyle açıklanmıştır: «Eğer izni haber vermiş olsa, onun ihbarı izin üzerine delildir. Yok

eğer izinli olduğunu haber vermese, onun tasarrufu caizdir. Çünkü zahiren mahcur bir kimse

hacrinin gereği iş yapar. Zahirle amel etmek de işin halka zor gelmemesi için asıldır.»

Görülüyor ki, Hidaye sahibi burada işi zahir ve zaruret üzerine kısaltmıştır. Bu da hepsini

kapsamına alır. Aklın ve dinin zikredilmesine de aykırı değildir. Çünkü akıl ve dine bakılması bazı

şahıslara göredir. Düşünülsün.

«Şu kadar var ki satılmaz ilh...» Zira onun sözü rakabesi hususunda kabul edilmez. Zira rakabesi

efendisinin halis hakkıdır. Kölenin kesbi ise rakabesinin aksinedir. Çünkü kölenin kendi hakkıdır.

Hidâye.

«Delil ile isbat ederse ilh...» Yani, efendisinin huzurunda deli! ile izinli olduğunu isbat ederlerse.

Yoksa kabul edilmez. Çünkü köle rakabesinde hasım değildir. Köle borçlu olduğunu ikrar etse,

hâkim de onun kazandıklarını satsa, alacaklıların alacağını verse, sonra efendisi gelse ve kölesinin

izinli olduğunu inkâr etse, eğer alacaklılar onun izinli olduğuna delil getirirlerse kabul, yoksa

reddolunur. O zaman efendisi onların almış olduğu şeyi geri alır. Hâkimin satımı da nakzolmaz.

Çünkü hâkimin gaibin malını satma velâyeti vardır. Onların hakkı da kölenin azadına kadar tehir

edilir. Çünkü mahcur, sözüyle peşinen muaheze edilemez. İtkanî, Şeyhülislâm'ın Mebsut'undan.

ÇOCUĞUN TASARRUFLARI VE ÇOCUK ÜZERİNDE VELÂYETİ OLANLARIN DERECELERİ BAHSİ

«Çocuğun ve zayıf akıllının tasarrufu ilh...» Musannıf bu meseleyi mezun kitabında çocuğun

velisinin iznine bakarak ve çocuğun velisinin izni ile mezun olmasına göre zikrederek hükmünü

beyan etmiştir. Bu meseleyi musannıf hacr kitabında da zikretmiştir. Zira hacr kitabında «Çocuğun

bilgisi halinde kim çocuk yerine akit yaparsa, ister velisi izin versin, ister reddetsin» başlığı altında

onun mahcur olduğu cihetiyle zikretmiş ve hükmünü de beyan etmiştir. Yakumibe.

«Sırf ilh...» Yani her yönüyle.

«Hibe kabul etmek gibi ilh...» Hibe edilen malın kabzı, çocuğa verilen sadakanın kabulü ve kabzı

gibi. Kuhistâni.

«Sırf zarar ise ilh...» Yani dünya bakımından her yönüyle zarar ise. Sadaka ve karz gibi her ne kadar

uhrevî bir menfaat olsa bile sonuç değişmez.

«Talâk azad ilh...» Velev ki bu talâk ve azad bir mal karşılığı olsun. Yine sahih değildir. Zira talâkla

azad, mülkün izalesi için vadedilmiştir. Mülkün izalesi ise sırf zarardır. Buna talâkta nafakanın

düşmesi, azadda da sevabın hasıl olması zarar vermez. Bunlardan başkasında mülkün izalesi için

vazedilmeyen bir muameleye gelince, çocuk bu tasarrufta bulunabilir. Zira itibar vaz iledir. Hibe,

sadaka ve bunlardan başkasında da yine nikâh ve talâk gibidir. Kuhîstânî.

«Sahih değildir. Velileri onlara izin vermiş olsa bile ilh...» Çünkü bunlarda kâmil bir ehliyet şarttır.

Yapmış olduğu talâk ve azada büluğundan sonra icazet verse bile yine sahih değildir. Ancak

büluğundan sonra onun icazeti aktin başlangıcına sirâyet eden «Ben talâkı ikâ ettim» veya «Azadı

ikâ ettim» sözleriyle yaparsa, o zaman sahih olur. Yine, bu talak ve azadın babası. vasisi ve hâkim

tarafından yapılması da çocuğa zarar olduğundan sahih değildir.

Ben derim ki: Zaruret olan yerler şer'î kaidelerden istisna edilmişlerdir. Mesela çocuk evlense,

organı kesik olsa, veya irtidad etse veya karısı müslüman olduğu köle ile kitabet kesse ve kitabet

bedelini tam olarak almış olsa. bir görüşe göre çocuk burada karısını boşamış olur. Azad etmiş

olması gibi. Bu bahsin tamamı Kuhistânî ve Beccendî'dedir. Dürrü Müntekâ.

«Satış gibi ilh...» Bu satış kıymetinin iki katına bile olsa. Çünkü itibar bir şeyin asıl vaz'ınadır. Sonra

halin ittifakı ile ona âriz olan şeye itibar edilmez. Satış aslında kâr ile zarar arasında gider-gelir.

Ama çocuğa yapılan hibe bunun aksinedir. Bu bahsin tahkiki Minâh'tadır.

«Bütün hükümlerde ilh...» O halde susma ile çocuk mezun olur. Çocuğun elindeki malın kendi

kazancı olduğunu ikrar etmesi de sahihtir. Çocuk kölesini evernreye, kitabet yapmaya, mezun

kölede olduğu gibi malik değildir. Cevhere.

Çocuğa verilen ticaret izni, ticaretin bir çeşidi ile takyid edilmez. Ebû Hanîfe'ye göre çocuğun gabnı

fahişle satımı da caizdir. İmameyi'ı buna karşı çıkmıştır. Velhasıl mezun kölede olan diğer

hükümlerde de mezun gibidir. Zeylâî.

Zeylâi daha sonra, babın sonunda istisna ederek şöyle demiştir: «Ancak velinin onların mallan

üzerindeki tasarruflarına engel olunamaz. Borçlu olsalar dahi. Onların aleyhindeki ikrarı da kabul

edilemez. Üzerlerinde borç olmasa dahi. Ama efendi bunun aksinedir. Fark şudur: VeIinin onlar

aleyhindeki ikrarı şehâdettir. Çünkü başkasının üzerine ikrardır. O halde kabul edilmez. Onların

borçları da onların malına taalluk etmez. O halde o borç onların zimmetindedir. Çünkü onların ikisi

de hürdürler. O halde borçlanmadan önce tasarruf ettikleri gibi borçlandıktan sonra da tasarruf

edebilirler.»

Ben derim ki; Bu fark gerçekte efendi ile veli arasındaki farktır. Çocuk ile köle arasındaki fark

değildir. O zaman Zeylâî'nin istisnasına ihtiyaç kalmaz. Çünkü söz çocuğun tasarrufları

hususundadır. Buna Miraç'ta da işaret edilmiştir.

«Satımı bilmeleri ilh...» Yani çocuk ile zayıf akıllı mücerret ifadeyi değil satımın mazmununu

bilmelidirler. Yakubiye ve diğer kitaplar.

Velvâliciye'de şöyle denilmektedir: «Zira herhangi bir çocuğa satma ve satın alma telkin edilse,

çocuk bunları mutlaka kavrar.»

«Mülkiyeti satıcının elinden çıkardığını ilh...» Yani satım akdi malın mülkiyetini elden çıkarır, semeni

de çeker. Alış da bunun aksinedir. Yani alış mebii celbeder, semeni elden çıkarır.

«Kâr etmeyi kasdetmeyi ilh...» Lâyık olan, burada «bilmek ve kasdetmek» kelimelerini metne uygun

olması bakımından «kasdetmeleri ve bilmeleri» şeklinde kullanmasıydı. Şu kadar var ki, şârih

burada Zeylâi'nin ifadesini nakletmiştir.

«Gabnı bilmesi ilh...» şeyhimiz bu şarta itiraz etmiştir. Çünkü gabnı yesir ile gabnı fahiş arasındaki

farkı bilmek ancak mahir tacirlere mahsustur. Uygun olan buna itibar edilmemesidir. H.

Ben derim ki: Bunun aslı, Sadrı Şeria muhassisi Allâme Yakûb Başa'nındır ki bunu vekâlet kitabının

başlarında zikretmiştir. Şu kadar var ki bu, mezhepte nakledilenlere zıddır. öyleyse bunun tevili

şöyle yapılır: Fâkihlerin maksadı kıymeti meşhur ve bilinen bir şeydeki gabndır. Yoksa ondan

başkasında bazen en akıllı kimseler dahi yanılabilirler. Veyahut murad çocuğun kıymeti on olan

şeyde beşin gabnı fahiş olduğunu bilmesidir. Kıymeti on olan şeyde bir aşağı veya yukarısının do

gabnı yesir olduğunu bilmesidir. Çünkü ikisinin arasındaki farkı idrak etmeyen âkil değildir. Meselâ

birisi çocuğa bir aşık kemiği vererek elindeki elbiseyi alsa, çocuk buna sevinerek aldatıldığını

bilmese, o zaman tasarrufu sahih değildir. Zahir olan kastolunan ancak budur.

Sâdiye'nin vekâlet bahsinde de şöyle cevap verilmiştir, «Bir şeyin yapılmasındaki imkân o şeyin

yerine geçer. O halde bir şeyi bilmek akılla bilmektir. Bu do mevzumuz olan çocukta mevcuttur.

Bunun özeti şudur: Zikredilen çocuğun akıllı olmasından kinâyedir. Yoksa hakikaten çocuğun bu

şekilde bilmesi değildir. O halde bu lazımı zikrederek melzumu irade etmek kabilindendir. AIIah

daha iyisini bilir.

«Bu da zahirdir ilh...» Sanki ona nisbetle zahirdir Buna göre cümlenin manâsı şöyle olur: O çocuk

aldatılma olduğu herkese zahir olan gabnı bilmelidir. O zaman bu cümlenin manâsı bizim cevap

verdiğimizin aynı olmaktadır.

«Velileri babalarıdır ilh...» Yani çocuk ve zayıf akıllının velisi babalarıdır.

Hindiye'de şöyle denilmiştir: «Satımı bilen bir zayıf akıllıya babası, babasının velisi ve dedesi ticaret

izni verir Kardeşi ile amcası izin vermezler. Bunun hükmü de çocuğun hükmüdür.» Daha sonra da

Hindiye'de oğlunun zayıf akıllıya izin vermesinin butlanını zikretmiştir.

Eğer adam zayıf akıllı olarak baliğ olursa hüküm böyledir. Ama çocuk akıllı olarak baliğ olsa, sonra

kıt akıllı olsa kıyasen onun velâyeti babasına avdet etmez. Kadı'ya veya sultana avdet eder.

İstthsana göre ise, babasına avdet eder. Bazı alimler tarafından kıyasın Ebû Yûsuf'un, ikincisinin de

İmam Muhammed'in olduğu söylenmiştir. Bazı alimler de birincinin Züfer'in olduğunu, ikincinin de

üç imamımızın olduğunu zikretmişlerdir. Tatarhâniye'de olduğu gibi.

«Sonra da vasinin vasisidir ilh...» Remlî Bahır hâşiyesinde, «Yani böyle görse de» demiştir.

Câmiü'l-Fusuleyn'de olduğu gibi.

«Sahih ilh...» Bu sahih, annesinin babası gibi fasit dededen kaçınmak içindir.

«Vâlidir ilh...» Vâliden maksat hâkimleri tayin edendir. Hidâye'nin sözü buna delildir. Ama şurta

sahipleri bunun aksinedir. Çünkü şurta sahibi hâkimleri taklit edemez. İnâye de vali, hâkimin

vasisinden sonra zikredilmiştir. Yâkubiye'de, «Bunda bir söz vardır.» denilmiştir.

«Öncelikle ilh...» Yani velâyetin valiye sübutu daha evlâdır. Zira hâkim velâyeti validen alır.

«Sonra da hâkim veya vasisi ilh...» Hâkimin vasisine niçin vasi denilmektedir? Halbuki vesayet,

ölümünden sonra birisini kendi yerine koymaktır. Çünkü vasi burada babaya halife oluyor. Öyleyse

sanki baba hâkimin vasisini vasi kılmış gibi olur. Zira Kadı'nın fiilleri, babanın fiilleri gibidir.

Ebussuud, Şümnî'den.

Yakûbiye'de hakimin buraya kadar tehir edilmesi müşkül görülerek ,şöyle denilmiştir: «Kadı,

babasının imtinasından sonra izin verse çocuk mezun olur. Bu ifade eder ki izin hususunda Kadı

babadan öncedir. Nitekim bu gizli de değildir.»

Ben derim ki: Biz. buna ileride cevap vereceğiz.

«Hangisi tasarruf yapmış olso, sahihtir ilh...» Yani bunların her ikisi de bir mertebededirler. Nitekim

Dürrü'l-Mülteka'da da böyle denilmiştir.

Kuhistânî şöyle der: «Burada musannıf velileri tertib sırası ile zikrettikten sonra burada eşit olarak

zikretmiştir. Zira, valinin hâkimin ve vasinin velâyetleri vasinin ve dedesinin vasisinin ölümünden

sonra sahihtir.»

Bunun özeti şudur: Babanın vasisi varken dedeye velâyet yoktur. Dede veya vasisi varken de Kadı

veya valiye velâyet yoktur. Dede ve dedenin vasisinden sonra ise velâyet tertibi yoktur.

«Anne veya vasisi veli olamazlar ilh...» Zeylâî şöyle der: «Asabeden usulden başkası olan kardeş ve

amca gibi ve bunların haricinde anne ve annenin vasisi gibi, şurta sahibi gibi kimselerin izni sahih

değildir. Çünkü onlar çocuğun malında ticari yolla tasarruf etmeye malik değillerdir. Öyleyse onlar

ticarette çocuğa izin vermeye de malik değillerdir. Baba, dede ve vasileri gibi birinci derecedeki

velileri çocuğun malında ticari yolla tasarrufa malik olduklarından çocuğa ticaret izni vermeye de

maliktirler.»

«Bu mal hususundadır ilh...» Bu mutlak değildir. Çünkü Bahır'ın vekâlet bahsinde

Hizanetü'l-Müftiyyin'den naklen şöyle denilmektedir: «Annenin vasisi için annenin terekesinde

babanın veya vasisinin veya vasisinin, vasisinin veya dedenin huzurunda tasarruf velâyeti yoktur.

Eğer bu sayılanların hiçbirisi olmazsa, o zaman annenin vasisi menkul olanların satışı ile hıfzetme

velâyetine sahiptir. Akarın satışı ile ticaret için bir şey alma velâyeti yoktur. Bir de çocuğun

annesinin malları dışındaki istifade ettiği şeyler hususunda yine onun velâyeti yoktur. Bu bahsin

tamamı Hizânetü'l-Müftiyyin'dedir.»

Şu kadar var ki, menkul olan bir şeyi satmak hıfzetmektir. Câmiü'l-Fusuleyn'in yirmiyedinci faslında

«Yukarıda sayılan velilerin hiçbirisi olmazsa, o zaman annenin vasisi çocuğun malını koruma

velâyetine sahiptir. Menkulü satmak da korumadandır. Ama annenin vasisi çocuğun karını satamaz.

Ticari yolla çocuk namına bir şey alamaz. Ancak, elbise ve nafaka gibi alınması lazım olan şeyleri

alabilir. Annenin vasisinin yetimin annesinin terekesinin dışındaki şeyleri hakkında tasarruf hakkı

yoktur. İster menkul, ister gayri menkul olsun» denilmektedir. Bu bahsin tamamı

Camiü'l-Fusuleyn'dedir, oraya müracaat edilsin.

«Nikâh meselesinde bunun aksine ilh...» Nikâhta vasilerin müdahalesi yoktur. Nikâh ancak

velilerindir. Anne de çocuğun asabesi bulunmadığı yerde nikâh velâyetine sahiptir.

BİR TAMLAMA: Mezun çocuk ve zayıf akıllı kölesine de izin verebilir. Zira ticaretle izin vermek

ticarettir. Kıt akıllının oğlu, babasına ticaret izni veremez. Kıt akıllı babasının malında da tasarruf

edemez. Baba deli olursa, hüküm yine böyledir. Bu bahsin tamamı Tebyin'dedir.

«Kendi kölesini ilh...» Eşbâh sahibinin düşündüğünü binaen Kadı'nın kendi kölesini görmesi. Biz

bu husustaki görüşü yukarıda takdim ettik.

«Yukarıda geçtiği gibi ilh...» Yani mezun kitabının başlarında.

«İzin vermek olmaz ilh...» Zira Kadı'nın başkasının malında hakkı yoktur ki, izin o hakkı iskat etsin.

Zeylâî veya el-Kitap zikretmiştir.

Bu ifade ediyor ki, kendi kölesine izin olur. O halde bizim yukarıda takdim ettiğimizi teyid eder.

«Velileri imtina ettiği takdirde ilh...» Özet olarak hâkimin velinin olmadığı yerde yetim ile zayıf

akıllıya izni sahih olur. Eğer velileri varsa, o zaman hâkimin onlara izni sahih" olmaz. Ancak velileri

izinden kaçınırsa o zaman sahih olur. Bercendî ve Nâzım'dan gelecek olan da budur.

Mirac-ı Diraye'de de bu «babası ticarete engel olursa» sözüyle talil etmiştir. O zaman babasının

engel olmasıyla onların velâyeti hâkime intikal eder. Nikâh babındaki veli gibi.

İşte bununla zahir oldu ki, hâkimin izninin sahih olması ite babanın velâyetinin hâkimden sonraya

bırakılması gerekli olmaz. Bundan dolayı Tatarhâniye'de, «Baba ticarete engel olduğu takdirde

Hâkimin izni caizdir. Her ne kadar hâkimin velâyeti baba ve vasinin velâyetinden sonra da gelse»

denilmiştir. Bu izahla bizim Yakubiye'den naklen zikrettiğimiz itiraz zail olmaktadır. Düşünülsün.

«Ben derim ki: Bercendî'de ilh...» Bunun benzeri Hülâsa'da da mevcuttur. Umulur ki, şarih bu sözü

metinde olmakla birlikte iade etmesi, metinde iznin taleb vakti ile kaydedilmemesindendir. O zaman

bu ifade eder ki, bu bir ittifakı kayıttır. Nazım'dan naklen gelecek olan da bunun mislidir. Yine,

Hindiye'nin Muhit'ten nakliği, «Kadı ona izin verse, babası da engel olsa. hâkimin izni sahihtir»

sözü de bunu ifade eder. Düşünülsün.

«Bundan sonra da çocuk asla hacrolunmaz ilh...» Yani hâkim ölse veya azledilse de çocuk

hacredilmez. Ama bunun aksine baba veya vasi ölürse hacredilir. Zira hâkimin izni hükümdür.

Bizim de zikrettiğimiz gibi. Bununla Tatarhâniye'de de tasrih edilmiştir.

«Ancak başka bir hakimin hacre hükmetmesiyle ilh...» O halde hâkim tarafından izin verilen çocuk

veya zayıf akıllı babası tarafından hacredilemez. Tatarhâniye.

«Bir insan ikrar ederse ilh...» Yani mezun olan çocuk veya zayıf akıllı. Nihâye ve Hindiye'de olduğu

gibi. Buradaki insandan maksat. babasının dışındaki birisi tarafından izin verilendir. Çünkü

Tatarhâniye'de şöyle bir şey vardır: «Babası tarafından ticaretle mezun kılınan çocuk, elindeki bir

mal veya borcun babasının olduğunu ikrar etse, ikrarı sahih olmaz.» Bu ifadeden anlaşılan şudur:

Eğer çocuk hâkim tarafından mezun kılınmışsa, onun babası için ikrarı sahihtir. Velvaliciye'de olan,

«Borçlu olduğu halde mezun çocuk babasına bir şey satsa, herkesin aldatıldığı bir miktarla satması

caizdir. Semenin kabzı ile ikrar etse, ancak delil ile tasdik edilir. Çünkü izni aldığı babasına ikrar

etmektedir. Babasının borcu tam aldığı iddiasının tasdik edilmediği gibi» kavli de buna delâlet eder.

«Elinde olan ilh...» Bu ifade ayna da deyne de şâmil olur. Nihâye.

«Zahir görüşe göre sahihtir ilh...» Yani çocuk veya zayıf akıllı babalarından irsen aldıkları şeyin

başkalarının olduğunu iddia etseler, zahiri rivayete göre sahihtir. Ebû Hanîfe'den yapılan rivayete

göre onların babalarından irsen aldığı şeyi başkalarına ikrar etmeleri sahih değildir. Zira onların

kendi kazançlarındaki ikrarlar ticaretlerde, ona muhtaç olduğundan sahihtir. İrs olarak alınan şeyde

böyle bir ihtiyaç yoktur.

Açık sözün delili şudur: Onun ikrarı velinin reyine eklenince çocuk baliğe iltihak eder. Her iki mal

da onun mülkü olur. O zaman onun iki malda ikrarı da sahih olur. Dürer. Mirasın babadan olması da

ihrazi bir kayıt değildir. Nihâye'de. olduğu gibi.

«Mezunun ikrarı gibi ilh...» Bu söz Dürer'de yoktur. Çünkü mezuna irs yoktur. Sayıhânî.

«Bir mesele istisna ilh...» Bu sözün özeti şudur: Eğer izin kasdi olursa, mezunun izni bilmesi

şarttır. Yok eğer metindeki mesele gibi izin zımnî olursa, mezun izni bilmese dahi mezun olması

caizdir.

Birî, Velvaliciye'den «Köle izni bilmeden mezun olmaz.» sözünü naklettikten sonra, «O zaman

bunda iki rivayet vardır» demiştir.

«Köle bilmediği halde onlar köle ile alış-veriş yapsalar, köle mezun olur ilh...» 0 zaman o köle, o

sözden başkası ile de alış-veriş yapabilir. Eğer onlar o köle ile alış-veriş yapmasalar, köle başka

kimselerle alış. veriş yapsa, bu alış-veriş sahih olmadığı gibi köle mezun olmaz. Zira izin kölenin

efendisinin onunla alış-veriş yapın dedikleri için sabit olmuştur. O zaman ondan önce köleye izin

sabit değildir. Tatarhânîye.

İşte bu meselede iznin zımnî olduğu açık olmaktadır. Her ne kadar efendisi onlara. «Ben ona izin

verdim» dese bile yine izin zımnîdir.

«Ama bunun aksine, «Küçük oğlumla alış-veriş yapın» dese, bu izin olmaz ilh...» Bana bir fark zahir

olmadı. O zaman Hamevî'ye bakılsın.

Ben derim ki: İkinci rivayete göre fark yoktur. Ziyâdat'tan naklen Tenvîrü'l-Ezhân şerhinde şöyle

denilmektedir: «Adam birisine, «Köleni küçük oğluma bin liraya sat» dese o da satsa, eğer çocuk

babasının emrini bilirse caizdir. Eğer bilmezse, caiz değildir. Rivayetlerin bazısında da «mutlaka

caizdir» denilmiştir. Meşayihten bazıları birinci görüşü kıyasa, ikinciyi de istihsana

yorumlamışlardır. Meşayihten bazıları da iki rivayet üzerine hamletmişlerdir.»

Velhasıl, tasarrufla izin eğer kasdî olarak sabit olursa, onda mezunun izni bilmesi şarttır. Ama eğer

başkasının zımninde sabit olursa, bazı âlimlere göre bunda hem kıyas vardır, hem de istihsan. Bazı

alimlere göre, ise, bunda iki rivayet vardır. Meşâyihten bazılarına göre de ikisi arasında hiçbir fark

yoktur. Açık olan da ancak budur.

Ebussuud şöyle der: «İşte bu naklettiğimiz musannıfın «bunun aksine...» sözünü sarahaten

reddetmektedir.»

Ebussuud'un dediğini şeyhimiz Hibbetüllâhî Bali. Eşbâh üzerindeki şerhinde ikrar etmiştir. İmam

Züfer'in «Kaçmak iznin başlangıcına münafi değildir.» sözü üzerine talil etmişlerdir. İşte bu talil

üzerine Eşbâh'ın Fenni'l-Kavaid'inde zihab edilerek kaçan kölenin izninin sahih olduğu söylenmiştir.

Şu kadar var ki Zeylâî, «Biz o görüşe engel olabiliriz. Zira Şeyhülis-lâm'ın zikrettiğine binaen

kölenin isyan ederek kaçması iznin ibtidasına da engeldir» demektedir.

Mecma şerhinde de şöyle denilir: «Zeytâî'nin dediği rivayetin ihtilafı üzerine hamledilir.»

İnâye'de de, «Eğer isyan ederek kaçan köle izni bilirse mezun olur» denilmiştir.

«Gasbedilip inkâr edilen köleye ilh...» Yani gasbına şehâdet edecek bir delil olmazsa.

Hâniye'de şöyle denilmektedir: «Efendisine isyan ederek kaçan köleye izin sahih değildir. Kaçan

köle bilse dahi. Ama eğer isyan ederek kaçan köleye, yanında bulunduğu adamla birlikte izin

verirse sahihtir. Ama eğer gasbeden adam gasbını ikrar eder veya gasbına dair delil bulunursa.

sahihtir. Yoksa, sahih değildir. Zira bu halde satması caizdir. Öyleyse izni de caizdir.»

«Sahih görüş üzere ilh...» Hâniye'de şöyle denilir: «Mezun köle isyan edip kaçmakla minhacir olur.

Ama mezun olan müdebber köle değil. Sahih görüşe göre ticaretle izinli köle gasbedilmekle

hacirden çıkmış olmaz. Yine, esir olmakla da olmaz. Ama esaretten sonra malik olursa hacirden

çıkmış olur. Meselâ, esaretten sonra efendisine ulaşırsa, mezun olmaz. Köle isyanından sonra

efendisine dönse, yine onun izni en sağlam görüşe göre kendisine dönmez.» Özetle.

Tenvîrü'l-Ezhân şerhinde şöyle denilmektedir: «Musannıfın ifadesi kaçan köleye nisbetle mutlak

değildir. Bu yüzden, burada musannıfın sözü mezun olan köleye değil, müdebber olan mezuna

hamledilir. Böylece buradaki ifade ile metindeki ifade arasındaki zıtlık ortadan kalkmış olur.»

«Hakim izin verse ilh...» Metin ve şerhte geçen buna ihtiyaç bırakmaz.

«Çocuk yanındaki emaneti (vediayı) helâk ederse zamin olur ilh...» Yani hacir altındaki çocuk.

Kınye'de şöyle denilmektedir: «Birisi bir çocuğa bin dirhem parayı emânet olarak bıraksa, çocuk bu

parayı helâk etse, imameyne göre zamin olmaz. Ebû Yusuf'a göre ise çocuğun malından tazmin

edilir. Emânet olan hayvana binse, hayvan helâk olsa, bunun hükmü de geçen hilâf üzerinedir.

Hayvanı bir mahcur köleye emânet bıraksa, köle onu helâk etse, imameyne göre azadından sonra

onu tazmin eder. İmam Ebû Yusuf'a göre ise, mahcur köle helâk ettiği şeyden dolayı satılır. Eğer

vedia köle ise, onu çocuk veya mahcur köle öldürmüş olsa. İmameyn'e göre onların vedia olmayan

bir köleyi öldürmeleri gibi olur. Aradaki fark şudur: Efendi kölenin canına kendisi mâlik olmadığı

gibi onun canını başkasının hükmü altına vermeye de mâlik değildir. Eşya ile hayvan bunun

aksinedir. Bir kimse çocuk veya köleye bir şeyi karz olarak verse, ne o sırada ve ne de daha sonra

tazmin yükümlülükleri bulunmaz. Bu konuda görüş ayrılığı yoktur. Bazı âlimler, karzın da yukarıdaki

hilâf üzere olduğunu söylenmiştir. Yani bunlar imameyn'e göre helâk olan karzı zamin olmazlar.

Ebû Yusuf'a göre ise zamindirler» Şurunbulâliye.

«Yemin teklif edilir ilh...» Yani ticaret izni olana yemin teklif edilir. İzinlinin üzerinde bir şey olduğu

iddia edilse. o da inkâr etse, ona yemin teklif edilmesi konusunda ihtilaf edilmiştir. İkrar kitabında

zikredilen yemin teklif edilmesidir. Fetvâ da bu görüş üzeredir. Hâniye.

0 halde Nazım'da, «Mezun bir şeyi inkâr ettiği takdirde yemin teklif edilir» denseydi daha uygun

olurdu. Şurunbulâliye.

«Hacir altındaki bir kimse bir şeyi rehin verse ilh...» Burada mahcurdan maksat köledir. Nitekim

ilgili çocuk da onun gibidir.

«Hüküm değişmez ilh...» Yani onun yapmış olduğu şey hâl üzere devam eder. Çünkü efendisinin

icazeti ile o geçerlidir.

«Ben derim ki ilh...» Buradaki bahis Şurunbulâliye'nindir. Bu söz, karz için söylenmiş olup bu.

Nâzım'da zikredilmemiştir. Bunu Şurunbulâliye zikretmiştir. O zaman zikredilmeyen şey üzerine bir

itirazdır.

Ben derim ki: Bu bahis de illete zikredilen genel tasarrufa dâhildir. Anla. Allah daha iyisini bilir.