VASİ YANİ VASİYETİ EDA İLE GÖREVLENDİRİLEN KİŞİYE AİT HÜKÜMLER İKİNCİ BÖLÜM

VASİ YANİ VASİYETİ EDA İLE GÖREVLENDİRİLEN KİŞİYE AİT HÜKÜMLER

 İKİNCİ BÖLÜM

M E T i N

Vasilerden birisi ölür ve hayatta olan vasiyi veya başka birisini vasi tayin ederse eskisinin terikede

tek başına tasarruf yetkisi vardır. Hâkimin vasi tayin etmesine ihtiyaç yoktur. Ama vasi tayin

etmişse, hakim hayattaki vasinin yanına başka birisini daha tayin eder. Dürer.

Eşbâh'ta şöyle denilmektedir: «Vasilerden birisi ölse hakim öbürünü onun yerine ikame eder veya

hayatta kalanın yanına başkasını tayin eder, ölünün malının üçte birini istedikleri yere tasadduk

etmeleri için ikisini vasi seçmesi müstesna vasiyet batıl olmaz.» Meselenin tamamı

Şerhu'l-Vehbâniyye'dedir. Bu konuda Ebû Yûsuf'un ihtilafının olup olmadığı konusunda iki görüş

vardır. Ebû Yusuf'tan, Vasî değilde Muşrifin tek başına tasarrufta bulunabileceğîni söylediği rivayet

edilmiştir. Bunu, Mülteka üzerine yazdığım ta'likte araştırdım. İleride gelecektir.

İ Z A H

«Eskisnin terikede tek başına tasarruf yetkisi vardır.» Bu, hayatta olan vasiye vasiyet ettiğinde

doğru olur. Ama başka birisine vasiyet etmişse ikisinin birlikte hareket etmeleri gerekir. Bunun

benzeri Azmiyye'de de vardır.

Hidâye'de şöyle denilmektedir: «ölünün vasilerinden ölen, hayatta kalanı vasi yaparsa zahiri

rivayete göre; onun tek başına tasarrufta bulunma yetkisi vardır. Sanki o, başka birisini vasi tayin

etmiş gibi olur. Hâkimin yeni bir vasi tayin etmesine gerek yoktur. Çünkü ölünün görüşü, halefi olan

vasinin görüşü ile hükmen bakidir. Ebû Hanife'den, tek başına tasarrufta bulunamıyacağı da rivayet

edilmiştir. Çünkü mûsî, hayatta kalan vasinin tek başına tasarrufta bulunmasına razı olmamıştır.

Ölen vasinin başka birisini vasi yapması ise böyle değildir. Çünkü onun tasarrufu ikincinin görüşü

ile birlikte geçerli olur. ölenin razı olduğu tasarrufa benzer.»

«Ama vasi tayin etmemişse hakim hayattaki vasinin yanına bir başkasını dahi tayin eder.» Bu,

İmamı Âzam ve Muhammed'e göre açıktır. Çünkü vâsîlerden hayatta kalan, tek başına tasarruftan

acizdir. Hakim. ölen vasinin aczi esnasında, ölüyü gözetmek için diğer bir vasî tayin eder. Ebû

Yûsuf'a göre ise: Her ne kadar vasilerden hayatta olanı tasarrufa muktedir ise de, musî,

haklarındaki tasarrufta kendisine iki vasinin halef olmasını istemiştir. Bunun gerçekleştirilmesi de

öncekinin (ölenin) yerine başka bir vasi tayini ile mümkündür. Zeylaî ve Hidâye. Bu. Ebû Yusuf'un

burada muhalefet etmediğini gösterir. Velvâliciyye'de ise muhalefetin olduğu söylenmiştir. Şarihin

söyleyeceği gibi bunlar iki görüştür.

BİR UYARI

Vasilerden birisinin delirmesi veya azlini gerektiren bir şeyin meydana gelmesi de ölüm gibidir.

Hâkim onun yerine bir emin seçer. Hakim yetkiyi vasilerden ikincisine devredemez. Bunda ihtilaf

yoktur. Miraç. Velvâliciyye'de ise şöyle denilmektedir: «Bu ihtilafa göre; vasilerden birtek fasık olsa

hakim öbür vasiyi tek başına tasarrufta bulunmak üzere serbest bırakır veya yanına başka bir vasi

atar.» Düşün. Yine Velvâliciyye'de: «İki kişiyi vasi tayin etse ve vasilerin birisinden önce ölse,

yahutta vasilerden birisi mûsiden önce ölse sonra da öbürü vasiliği kabul etse Ebû Hanife ve

Muhammed'e göre kabul eden yalnız başına tasarrufta bulunamaz. Ebû Yûsuf'a göre ise bulunabilir.

«Hakim öbürünü onun yerine ikame eder. Bu, az önce zikredilen gerekçenin icabına terstir.

«... Tasadduk etmeleri için ikisini vâsî seçmesi müstesnâ...» Bu, sadakanın verileceği yeri tayin

etmediği zaman olur. Şayet tayin ederse batıl olmaz.

Velvâliciye'de şöyle denilmektedir: «Bir şahıs iki kişiyi vâsî tayin etse ve onlara malımın üçte birini

dilediğiniz yere sarfedin, dese, sonrada vasilerden birisi ölse vasiyet batıl olur ve vasiyet edilen mal

varislere döner. Çünkü mûsî bunu, ikisinin dilemesine bağlamıştır. Bu da ölümden sonra tasavvur

edilemez. Ama eğer malımın üçte birini fakirlere bağışladım derse vasiler istedikleri fakirlere

verirler. Birisi ölürse hakim başka bir vasi tayin eder.»

Zahiriyye'de buna; «Hakim isterse hayatta kalan vasîye, tek başına ver der.» sözü ilave edilmiştir.

«Bu konuda Ebû Yûsuf'un ihtilafının olup olmadığı konusunda iki görüş vardır.» Yâni vasilerden

birisi ölüpde, başka birini vasi seçmediğinde.

Kuhistani şöyle der: «Vasilerden birisi ölürse, yerine başka birisini tayin gerekir. Çünkü hayatta

kalan, tasarruftan acizdir. Âlimlerimiz arasındaki ihtilaf burada caridir. ÂIimlerden bazılarına göre

ise bunda ittifak vardır. Ebû Yûsuf: Çünkü bu hal mûsînin, vasilerden her birinin. diğerini kontrol

etmesi maksadını tahsildir.»

Ben derim ki: Müctebâ'da : «Vasiyye bir müşrif verir. Vâsi olmadan tasarrufta bulunamaz. Müşrif

tasarrufta bulunamaz diyende olmuştur» denilmiştir.

«İleride gelecektir.» Yâni. çeşitli meseleler bahsinde gelecektir. Orada gelecek olan Müctebâ'nın

ibaresidir.

BİR UYARI

Müşrif, nazırdır. Hindiyye'de: «Malı elinde tutmaya vasi daha lâyık. tır. Müşrif, vasi olmaz. Onun

müşrif oluşunun tesiri bilgisi olmadan vasinin tasarrufunun caiz olmayışıdır.» denilmektedir.

Hâsî'den nakille Edebü'l-Evsiyâ'da belirtildiğine göre bu, müftabihtir. Hâmidiyye. Bir görüşe göre

ise, müşrif vasi olur. İki vasiden birisinin tek başına tasarrufta bulunamıyacağı konularda, vasi ve

müşrifte tek başına tasarrufta bulunamazlar.

Kâdihan, önce bu görüşü vermiştir. Adeti üzerine bu ona itimad ettiğini gösterir.

Zevâhiru'l-Cevâhir'de de böyle denilmîştir.

BİR MESELE :

Birisi, birini vasi tayin etse ve falan adamın görüşü ile hareket etmesini emretse, o vasidir ve

öbürünün görüşü olmadan amel eder. Ama eğer, ancak onun görüşü ile amel et demişse, ikisi de

vasidir. Çünkü bu şıklardan birincisi istişare ikincisi nehy'dir. Velvâliciyye. Hanîyye'de onun daha

uygun olduğu belirtilmiştir.

EK:

Malın muhafazada vasiler ihtilaf etseler: Eğer mal taksim edilebilir cinstense yarı yarıya korurlar.

Taksim edilemezse ya münavebeli olarak korurlar yahut da birisine emanet bırakırlar. Çünkü

vâsîlerin buna hakkı vardır.

M E T İ N

Vasinin vasisi, -ister kendi malında ister mûsînin malında vasi tayin etsin Vikaye- her iki terikede de

vasidir. Şâfiî ise buna muhaliftir.

Vasînin, hazır olmayan büyük varislere veya küçük varislere niyabeten, terikenin üçte birisi

kendisine vasiyet edilen musâ leh'le yaptığı taksim sahihtir. Onunla varislerin hissesi zayi olmuşsa

musâ leh'ten birşey talep edemezler. Çünkü vasinin o zamanki taksimi sahihtir. Ama ister hazır

olsunlar ister gaib, musâ leh'ler adına onların izni olmadan, varislerle yapacağı taksim ise sahih

olmaz. Buna göre. musâ leh, hakkı zayi olmuşsa. alacağı üçte birinden kalanını ister. Çünkü o, vasî

ile ortak gibidir. Eksik olan miktarı vasiden alamaz zira o emindir.

İ Z A H

«Vasinin vasisi ilh...» Câmiu'l-Fusûleyn de belirtildiği üzere vasinin vasisi uzakta olsa. Yani ikinci

vaside bir vasi tayin etse, o da bir vasi tayin etse ilh...

«İster kendi malında ister mûsî'nin malında vasi tayin etsin ilh...» Mülteka'daki şu sözler de buna

uygun düşmektedir:

«Vasinin vasisi iki terikede de vasidir. Aynı şekilde. sahibeynin hilafına terikelerden birısınde vasi

tayin etse yine aynıdır.»

Remli ise şöyle der: «Mesele dört şıkta incelenir: Çünkü o (vasî) .

Bu şıklar; aşağıdaki: 1.2 ve a.b.c, şıklarıdır (Mütercim).

1 - Sözünü açıklamadan «seni kendimden sonra vasi bıraktım veya seni vasi bıraktım yada benzeri

bir şey söyler,

2 - Sözünü açıklar ve. a- seni terikemde, b- mûsî'nin terikesinde, c- her iki terikede vasi tayin ettim

der.

Vasi sözü kapalı söylemişse yahutta onun iki terikede de vasi olduğunu beyan etmişse, Şâfiî ve

Züfer'in hilafına her iki terikede de vasidir. Şayet, benim terikemde vasinin demişse, hükmün de

Ebû Hanife'den iki rivayet vardır. Zahiri rivayete göre, her ikisinde de vasi olur. Çünkü, ihtiyar da

açıkça belirtildiği üzere mûsî'nin terikesi onun (ilk vasinin) terikesidir. Sahîbeyn'den de iki rivayet

vardır. Bunların ezhar olanına göre ise ikinci vasi sadece birinci vasinin terikesinde vasidir. Eğer

mûsî'nin terikesinde vasinin demişse bütün imamlara göre birinci mûsînin vasîsi olur.

Tattarhaniyye'de Şerhu't-Tahâvî'den naklen böyle denilmekte, İhtiyar'ın gerekçesi de buna işaret

etmektedir. Çünkü iki vasinin terikesi; mûsînin terikesi değildir. Benim terikemde.. demesi ise böyle

değildir. Çünkü mûsî'nin terikesi onunda terikesidir. Dolayısıyle benim terikem sözü onu da içine

alır. Bu izahın kıymetini bil. Çünkü başka yerde bulamazsın.»

Şârihin söylediğini, bu son sûretin dışındaki suretlere tahsis etmek mümkündür. Düşün.

«... Yaptığı taksim sahihtir.» Bunun tasavvuru şöyledir: Birisini kendisini vasî tayin eden bir adam

malının üçte birini bir başkasına vasiyet etse, kendisinin de küçük ya da gaib olan büyük varisleri

bulunsa ve vasi varisler adına musâ leh ile terikeyi taksim edip, üçte birini musâ leh'e verse üçte

ikisini de varisler için tutsa taksim geçerlidir. Aksi ise -Musâ leh adına varislerle taksim etmesi- caiz

değildir. Çünkü varisler ve vasi her ikisi de ölünün halefidirler. Dolayısıyle vasinin onların yerine

geçip onlar adına hasım olması caizdir. Musâ leh ise hiçbir yönden ölü"un halefi değildir. Onunla

vasi arasında hiçbir münasebet yokturki, taksimin geçerliliği için yerine kaim olup onun adına

hasım olabilsin. Tamamı İnâyededir.

İmam Mahbûbi Şeyhu'l-İslâm'ın Mebsût'undan naklen şöyle demektedir: «Birincisinde, çocuklar

küçük iseler, hem taşınır hemde taşınmaz mallardaki taksim caizdir. Küçük değilseler sadece

taşınır mallarda caizdir. İkincisinde ise hepsinde batıldır. Kifâye, Mi'rac ve başkalarında da böyle

denilmektedir. Zeylaî de bunu benimsemiştir. İnaye'de : taşınır mallarla taşınmazların arasındaki

fark, varisler küçük iseler her ikisini de satabilir. Büyükseler taşınmazları satamaz. taşınırları

satabilir. Taksim de böyledir. Çünkü o da bir çeşit satımdır. denilmektedir.»

Ben derim ki: Bu zikredilen, terikede borç olmadığı takdirdedir. Eğer borç varsa taşınmazları da

satabilir. Nitekim ileride gelecektir. Sonra, şu da bilinmeliki buradaki taksimden maksat. küçüklerin

hissesini diğerinden ayırmaktır. Küçüklerin hisselerini birbirlerinden ayırması ise caiz değildir.

Konunun tamamı vesaya bahsinin sonunda çeşitli meseleler başlığı altında gelecektir.

«Hazır olmayan ilh...» Yâni üç günlük veya daha fazla mesafede ise Kuhistâni.

«Alacağı üçtebirden kalanı ister..» Yâni eğer mal mevcutsa varislerden ister. Şayet varislerin elinde

helak olmuşsa isterse kabzettiklerinin üçte biri kadarını varislere, isterse vasiye tazmin ettirir.

Çünkü vasi malı çocuklara teslim etmekle, çocuklarda kabzetmekle mütecavizdirler. Dolayısıyle

musâ leh hangisinden isterse tazmin ettirir. Zeylai.

Bu; taksim, hakimin emri olmadan yapıldığı takdirdedir. Ama hakimin emri ile yapılmışsa caizdir ve

musâ leh'in birşey isteme hakkı yoktur. Miskin.

«O, vasî ile ortak gibidir ilh...» Yani varislere ortak gibidir. Dolayısıyle müşterek maldan helâk olan,

şirket malından helâk olur. Kalan da şirkete kalır. Zeylai.

«Zira o emindir.» Yâni onun malı koruma hakkı vardır. Zeylaî.

M E T İ N

Hakimin terikeyi taksim etmesi ve gaipse musâ leh'in hissesini alması sahihtir. Şayet mal hakimin

veya emininin elinde helak olursa, musâ leh bir şey isteyemez. Bu. ölçü ve tartı ile alınıp satılan

malardadır. Çünkü bir ifrazdır. Başka mallarda ise caiz değildir. Çünkü o zaman, satım akdi gibi.

mübadele olur. Başkasının malını satmak caiz değildir. Taksim de aynıdır.

Şayet, haccetmek üzere edilen vasiyette vasi varislerle taksim ederse: Eğer mal vasinin veya

haccetmesi için kendisine verilenin elinde helak olmuşsa kalanın üçte biri ile ölenin yerine

hacceder. Sahibeyn aksi görüştedir.

Menâsik'te belirtilmektedir ki: Eğer ölmüş olan malından bir miktarını hac için ayırsa ve adam

öldükten sonra mal kaybolsa, kalan malın üçte biri ile haccedemez. Çünkü mûsî hac için o malı

tayin etmişti. Mal helâk olunca vasiyet batıl olur.

İ Z A H

«Hakimin terikeyi taksim etmesi... sahihtir.» Çünkü o acizin hakkını gözeticidir. Gaib olanın

hissesini ayırıp kabzetmek de bir çeşit hak gözetmedir. Bu da musâ leh üzerine geçerlidir. Zeylai.

«... Kalanın üçte biri ile hacceder.» Yâni emredenin evinden veya onu götürebilecek yerden

hacceder. İkinci veya üçüncü defa helak olursa da böyledir. Ancak, üçte birden kalanı onu hacca

götürmezse müstesna. O zaman, başkasının yerine haccetmek konusunda geçtiği üzere vasiyet

batıl olur.

«Sahibeyn aksi görüştedir.» Ebû Yûsuf: «Şayet ayrılan mikdarı üçte birin tamamını kaplarsa vasiyet

batıl olur ve vasi onun yerine haccetmez. Üçte birini kaplamazsa üçte birinden kalanı ile, terikenin

tamamının üçte birine kadarı ile onun yerine hacceder.» İmam Muhammed'e göre ise onun yerine

hiçbir şekilde haccetmez. Bunu biz menâsik bahsinde izah etmiştik. Zeylaî.

M E T İ N

Vasinin alacaklılar yokken terikedeki köleyi onlar için satması sahihtir. Çünkü alacaklıların hakkı

kölenin maliyetindedir.

Vasî, satıp, parasını tasadduku kendisine vasiyet edilen köleyi satsa ve yanında parası zâyî

olduktan sonra köleyi birisi hak etse parasını zamin olur. Çünkü akdi yapan odur, sorumluluk da

onadır. Ama verdiğini terikenin tamamından geri alır. İmam Muhammed'e göre ise üçte birinden

alır. Biz diyoruz ki; O kandırılmıştır, dolayısıyla borç olur. Şayet terike helak olur veya kafi

gelmezse, rûcu hakkı yoktur. Mültekâ'da onun, kendilerine tasadduk ettiği kişilerden isteyeceği

söylenir. Çünkü malın menfaatı onlara olmuştur. sorumluluğu da onlaradır.

Vasi terikeden, çocuğa düşeni satsa ve parası elinde helak olsa satılan malda başkası tarafından

istihkak edilse kendisine rücû edilir. Çocukta kendisine düşen payı varislerden ister. Çünkü ona

düşen başkası tarafından istihkak edilince taksim bozulmuş olur.

İ Z A H

«Çünkü onların hakkı kölenin maliyetindedir.» Yâni sûretinde (rakabelerinde) değil. Satış da

maliyeti ibtal etmez. Çünkü satışla maliyet, bedeline geçmiştir. Ticaret yapmasına izin verilmiş olan

köle ise bunun aksinedir. Çünkü mevlânın onu satması caiz değildir. Zira alacaklıların o köleyi

çalıştırıp alacaklarını tahsil hakları vardır. Üzerinde durduğumuz mesele ise böyle değildir.

«Çünkü akdi yapan odur.» Bu, vasî parasını zamin olur, sözünün gerekçesidir.

«O kandırılmıştır». Çünkü ölü ona köleyi satıp parasını tasadduku emredince sanki «bu köle benim

malımdır» demiştir. İnâye.

«Rûcu yoktur.» Yâni varislere de, kendilerine tasadduk eîmişse fakirlere de rûcû edemez. Çünkü

satış ölü için yapılmıştır ve ölenin başka bir borcu olduğundaki gibidir. İnâye.

«Mülteka da.. ilh...» İnâye'de şöyle denilmektedir: «Bu rivayet, Camius-Sağir'in rivâyeti'ne terstir.

Camius-Sağir'in rivâyetinin illeti şudur: Bu tasarrufun menfaatında asıl, ölüdür. O da sevaptır. Fakir

ise tabidir.»

M E T İ N

Vasi malı, muhalûnileyh daha hayırlı ise yani ikincisi daha zenginse havale edilir. Fakat

muhalünileyhde birincisi gibi ise câiz olmaz. Münye, Yine vasî yetimin malını yabancı birine,

herkesin anlayabileceği bir fiatla satabilir veya satınalabilir. Ama herkesin aldanmayacağı bir fiata

(ucuz olarak) -ki o da fahiş aldanmadır- satamaz. Çünkü onun yetim malındaki velâyeti yetimi

gözetmek içindir. Eğer fahiş bir aldanma ile satarsa bu satış fasittir; müşteri kabzetmek suretiyle

mala mâlik olur. Kuhistânî. Bu; vasî küçük çocuk adına yabancı birisi ile alış veriş yaptığı

zamandadır. Ama eğer kendisi için satınalır veya satarsa, şayet hakim tarafından tayin edilmiş vasi

ise asla caiz olmaz. Çünkü onun vekilidir. Ama babanın seçtiği vasi ise, çocuk açık bir menfaatın

bulunması şartıyla sahihtir. Bu acık menfaatta satmada diğerinin yarısı kadar fazla, satın almada da

yarısı kadar noksan olmasıdır. Sahıbeyne göre bu durumda da mutlak olarak caiz değildir.

İ Z A H

«... Birincisi gibi ise caiz olmaz...» Bu, iki görüşten biridir. Kifâye de:«Kitap ta onun caiz olmadığına

işaret edilmiştir.» denilmektedir. Yani cevazı, havale edilen şahsın daha zengin olması ile

kayıtlanmıştır. Bu alacağın ölünün yaptığı akitle sübutu halindedir. Ama eğer alacak, vasinin yaptığı

bir akitle olmuşsa yetimin hayrına da olsa zararına da olsa havale caizdir. şu kadar var ki eğer onun

için hayırlı ise ittifakla caiz olur. Bûlûğa erdikten sonra bunu bozamaz. Fakat hayrına olmazsa yine

caizdir. Ancak, Ebû Hanife ve Muhammed'e göre vasi yetime karşı sorumludur. Ebû Yûsuf'a göre

ise bu havale caiz değildir. İtkanî. Tahavî şerhinden naklen.

«... Satabilir veya satınalabilir.» Müellif bunu mutlak olarak ifade etmiştir. Dolayısıyle peşine de

müflis de olsa zengin birine olması kaydıyla adet bir vadeye kadar vâdeli olana da şamil olur.

Mesele vesâyâ bahsinin sonunda çeşitli meseleler başlığı altında gelecektir.

Hamiye de şöyle denilmektedir: «Ölünün terikesinden bir şey veresiye sattığı zaman : Eğer vâde

çok fazla olduğu için yetim bundan zarar görürse caiz olmaz.» Remlî.

«Yabancı birine ilh...» Yâni hem ölüye hemde vasiye yabancı olan birine. Eğer kendisine lehine

şahitliği kabul edilmeyen birine veya ölünün varisine satarsa caiz olmaz.

Câmiu'l-Fusûleyn de şöyle denilmektedir: «Müdâribin, lehine şahitliği kabul edilmeyen birisine az

bir indirimle satması caiz değildir. Vasî bunlardan birine sattığında da aynıdır. Ama değer

kıymetiyle satarsa caiz olur. Eğer sıhhati yerinde olan varis hasta olan mûrisine değeri ile satar

veya ondan satın alırsa Ebû Hanife'ye göre caiz olmaz. Az bir aldanma ile olursa ittifakla caiz olmaz.

Çünkü bu, onun için vasiyet gibidir. ölünün vasîsi de, değer fiatıyla varis ile alış veriş yapsa aynı

ihtilaf onda da cârîdir.»

BİR UYARI

Hâniyye sahibi de şöyle der: «İki yetimin iki ayrı vasisi olsa, vasilerden birisinin öbür vasiden yetimi

için bir şey satın alması değildir. Çünkü vasilerin tasarrufları, yetimin hayrına olması şartı ile

kayıtlıdır. Bu mesele de, yetimlerden birisinin menfaatı varsa da öbürünün yoktur. Dolayısıyle

vasinin tasarrufu caiz değildir.»

Ben derim ki: Bunun izahı biraz güç. Çünkü vasilerden her biri öbürüne yabancı ve kendisi için

değil, yetimi için satın almıştır. Dolayısıyle yetimin menfaatı şartı aranmaz. Düşünülsün. Ancak bu

satış, gayri menkulle kayıtlanır veya Nafaka ve benzeri bir şeyden başkası için olursa müstesna. (O

zaman müşkül kalmaz.) O durumda da ileride geleceği üzere malın iki misli kıymeti ile satılması

gerekir. Bu izah ile gerekçe de anlaşılmış olur. Benim anladığıma göre maksat budur. En iyisini

Allah bilir.

«Herkesin aldanmıyacağı bir fiata satamaz.» Sahih olan bunun tefsirinde; fiat takdircilerinin takdiri

altına girmeyen» demesi idi. Nitekim Bahr, Minah ve daha başka kitaplarda böyledir.

«Çünkü onun yetimin malındaki velâyeti onu gözetmek içindir.» Aşırı aldanmada ise, az aldanmanın

aksine gözetme yoktur. Çünkü çok aldanmadan sakınmak mümkündür. Zeylaî.

«... Bu satış fâsittir.» Bu iki görüşten ikincisidir. Kınye sahibi bunları nakletmiştir. Birinci görüşe

göre bu satış batıldır. Müşteri kabzetmekle o mala malik olamaz.

«... Müşteri kabzetmek suretiyle mala mâlik olur.» Vasî fahiş aldanma ile sattığını zamin olur mu?

Zahire göre evet . T.

Üstadımız şöyle der: Âlimler demişlerdir ki, eğer mütevelli vakıf malını ecri misilden daha aşağı bir

fiatla kiraya verse, ecri misle varıncaya kadar kiracıya tamamlatır. Nazıra bir sorumluluk yoktur.

Buna göre müşterinin kıymeti tamamlaması ve vasiyet bir şey icabetmemesi gerekir. Hatta bu daha

evlâdır. Çünkü icare menfaatin satılmasıdır. Menfaatde gerçek mal değildir. Biz bunu zaruretten

dolayı caiz gördük. Düşünülsün.

BİR UYARI

Borçlu olan hasta eğer malını değerinden aşağıya satarsa caiz olmaz. ömründen sonra ise, vasisi

satabilir. Bu enteresan bir mesele. Çünkü asıl malik ucuz fiata satamıyacağı halde, halefi

satabiliyor. Bu Camîu'l-Fusûleyn de ifade edilmiştir.

«Eğer kendisi için... veya satarsa» Yâni yetimin malından..

«Çünkü onun vekilidir.» Yâni hâkimin vekilidir. Vekilin yaptığı müvekkilin yaptığı hükümdür. O do

kendi lehine hüküm veremez. T.

«Bu açık menfaat da, satma da değerinin yarısı kadar fazla satın almada da yarısı kadar noksan

olmasıdır.»

Zeylaî şöyle der: «Açık menfaatin tefsiri: Değeri onbeş olanı çocuğa ona satmak çocuğun malından

değeri on olanı da onbeşe satın almaktır.»

Edebu'l-Evsiyâ'da da şöyle denilmektedir: «Mültekâ da, fetvâ bununladır. denilir. Hâniyede de,

İmamı Serahsî, taşınmaz malların dışında yetime hayırlı olanı bununla tefsir etmiştir. Taşınmaz

mallarda ise. bazılarına göre iki kat değerine satın almak ve yarı fiatına satmaktır, denilmiştir.»

Hafızıyye de şöyle denilir: «Eğer (yetime) açık menfaat varsa vasinin onu kendisine satması veya

kendisinden satın olması caizdir. Meselâ değeri dokuz olan ona satmak veya on olanı dokuza satın

almak böyledir.

Beri derim ki: Taşınmaz malda, yetimin hayrına olanı. satmakta iki kat. satın almakta ise yarı fiat

olduğunda ihtilaf yoktur . Çünkü o bir başkasına ancak iki kat fiatına satabilir. Kendisi için bundan

aşağıya nasıl satın alabilir?! Ben taşınmaz malların dışında onda iki aşağı veya fazlayı hayırlılıkta

kâfî görüyorum. Çünkü bu mikdar, insanların tahammül edemiyeceği ölçüde fazla aldanmadır.»

Gerekçeden anlaşıldığına göre bu kabul edilemez.

Edebü'l-Evsiyâ'dakiler özetle böyle Bununla bilindi ki:Vasinin satın almasının sıhhati taşınır mallara

mahsus değildir. Anla.

M E T i N

Babanın, küçük çocuğunun malını değer fiatına ve herkesîn aldanabileceği kadar -yani az- bir

aldatma ile kendisine satması caizdir. Aksi halde caiz olmaz. Bu hüküm taşınır mallardadır.

Taşınmaz mallarla ilgili hüküm ileride gelecektir.

i Z A H

«Babanın satması ilh...» Yabancı birine satması da aynıdır. Aşağıdaki üç suret de aynı hükümdedir.

Bu suretler: Babanın kendisine satması, yabancı birine satması ve vasinin yabancıya satmasıdır. T.

Ben derim ki: Bu hüküm baba, adîl veya duruma gizli olduğundandır. Ama eğer fasık ise, taşınır

malları satması konusunda ileride geleceği üzere iki rivâyet vardır. Satın alma da. satma gibidir.

Câmiu'l-Fusuleyn de şöyle denilir: «Baba küçük çocuğun malını az bir aldatma ile satın alabilir.

Fahiş aldatma ile satın alamaz.»

Yine aynı eserde şöyle denilmektedir: «Eğer baba, malını çocuğuna satarsa mücerred satması ile

onun için kabzetmiş sayılmaz. Dolayısıyle kabz imkanı bulmadan mal helak olursa babanın

hesabına helak olmuştur. Şayet çocuğunun malını kendisi için satın alırsa, hakim, çocuk adına

parayı alıp, babaya geri verinceye kadar parayı vermiş sayılmaz. Satış, çocuğun adına sattım

demesi ile tamam olur. Kabul ettim demesine ihtiyaç yoktur, satın almakta aynıdır. Şayet vasi ise,

her iki halde de (satmak ve almak) kabul ettim demedikçe akit tamam olmaz.

Baba iki çocuğun birinin malını öbürüne satabilir. Vekil ve vasi ise satamaz. Şayet baba bunun için

iki vekil tayin ederse caiz olur. Hakimin böyle bir satış yapıp yapamıyacağı ihtilaflıdır.

Şayet baba malını küçük çocuğuna satması veya ondan satın alması için bir adamı vekil tayin etse,

baba hazır olmadan caiz olmaz.

Hakim yetimin malını satın alamaz ve satamaz. Çünkü hakim için caiz olsa idi onun bir hükmü

olacaktı. Halbuki hakimin kendisi hakkında hüküm vermesi caiz değildir. Yetimin. vasisinden satın

alması veya ona satıpta vasinin kabul etmesi ise bunun aksinedir. Çünkü bu, hakimin tayin ettiği

vasi bile olsa caizdir.» Özetle.

M E T i N

Şayet vasi ölünün kefenini sünnet olan adetden daha fazla sararsa, fazlasını zamin olur. Şayet

benzerlerinin kefeninden daha pahalısını alırsa, kendisi adına satın almış olur. Yetimin malından

verdiğini öder. Velvâliciyye.

Eğer vasi malı, yetime, rüşt çağına erdikten sonra ama rüştü belli olmadan teslim eder ve mal zayi

olursa onu zamin olur. Çünkü onu vermemesi gereken birine vermiştir.

İ Z A H

«Fazlasını zamin olur.» Yâni ölü fazlayı vasiyet edip. fazlanın terikenin üçte birinden çıkması hali

müstesna.

«Kendisi için satın almış olur.» Çünkü o fazlalıkta. hakkı olmayan bir şey yapmıştır. Fazlalık ayrı

olmadığına göre, ölüyü kefenlemekte teberruda bulunmuş olur. Rahmetî.

«Rüştü belli olmadan..» Rüşt: Hacr bahsinde geçtiği üzere malını iyi idare etmesidir. Orada, rüşdün

belli olmasının beyyine ile sabit olduğunu söylemiştik. Şayet rüştü, vakdi gelmeden de olsa belli

olur da vasi malını teslim ederse zamin olmaz. Haniyyede de böyledir.

«... Zâmin olur.» Bu, gerekçeden anlaşıldığına göre sahibeynin görüşüdür. İmamı Azam, yirmibeş

yaşından sonra teslim ettiği takdirde zamin olmayacağını söyler. Çünkü o zaman vasinin malı

teslim yetkisi vardır.

M E T İ N

Vasinin; gaib olan büyük çocuğun taşınır malını satması caizdir. Borç veya helakinden korkulması

durumunda taşınmazı da satabilir. Bunu Azmî zikretti ve Haniye'ye nisbetle ilavede de bulundu.

Ben derim ki: Zeylaî ve Kuhistâni de: Esah olan, taşınmazı satamamasıdır. Çünkü onun helaki

nadirdir. Küçük çocuğun taşınmazını ise kendisine değil başkasına iki kat fiatıyla satabilir. Aynı

şekilde çocuğun nafakası, ölünün borcu taşınmazdan başka ifa imkânı olmayan mürsel vasiyet için

veya gelirinin masrafını karşılayamaz olması, harab olmasından veya noksanlaşmasından

korkulması yahut da bir zorbanın elinde olması hallerinde de caizdir. Dürer ve Eşbah. özetle.

Mürsel vasiyet: Mûsâ bihin mikdarı belli olupta, üçte bir dörtte bir gibi bir oranla kayıtlı olmayan

vasiyettir. (Mütercim)

Ben derim ki: Bu, vasi anne veya kardeş tarafından tayin edilen bir vasi olmadığı takdirdedir. Çünkü

bunlar mutlak olarak küçüğün taşınmaz malını satamazlar. Yiyecek ve giyeceğin dışında bir şey

satın almazlar. Ama eğer satıcı baba olur ve halk arasında övülen veya durumu belli olmayan birisi

olursa satması caizdir.

İ Z A H

«Vasinin... satması câizdir.» Meselenin izahı şudur: ölünün borcu ve vasiyeti bulunmaz, vârislerde

büyük ve hazır olurlarsa vasi hiçbirşey satamaz. Şayet gaib iseler sadece taşınır malları satabilir.

Şayet varislerin hepsi küçük iseler taşınırları da taşınmazları da satabilir. Bazıları küçük bazıları

büyük ise, Ebû Hanife'ye göre yine aynıdır. (taşınırı da taşınmazı da satabilir) Sahibeyne göre ise

taşınmaz da olsa küçüklerin hissesini satar. Büyüklerin hissesini satamaz. Ama büyükler gaib

iseler taşınırları satabilir. Sahibeynin görüşü kıyasının icabıdır ve biz onu benimsiyoruz.

Şayet ölünün borcu olur veya para vasiyet eder ve terikede para bulunmaz. varisler de büyük ve

hazır olurlarsa Ebû Han'rfe'ye göre terikenin hepsini satar. Sahibeyn'e göre ise sadece borç

mikdarı kadarını satar. Gâyetü'l-Beyan'dan özetle. O da Ebu'l-Leys'in Nüketü'l-Vesâya'sından

almıştır.

«Borç veya... halinde taşınmazı satabilir.» Ancak bu ibare, hükmün büyüğün gaip olması hali ile

kayıtlı olduğu izlenimini vermektedir. Ama geçtiği üzere böyle değildir.

İnâye'de şöyle denilmektedir: «Büyük varislerin gâib olmaları ile kayıtlanmıştır. Çünkü onlar hazır

iseler, vasînin terikede asla tasarruf hakkı yoktur. Ancak ölünün borcu veya vasiyeti olur, varisler

bunları kendi mallarından ifaya yanaşmazlarsa müstesna. O takdirde vasi; borç terikenin tümünü

kaplıyorsa malın hepsini, tümünü kaplamıyorsa borca yetecek kadarını satar. Sahibeynin hilafına,

Ebû Hanife'ye göre borç mikdarından fazlasını da satmaya hakkı vardır. Vasiyeti ise terikenin üçte

biri kadarını satarak yerine getirir. Vasiyeti yerine getirmek için, terikeden o mikdar birşey satarsa

ittifakla caiz olur. Fazlasında ise borçtaki ihtilaf burada da geçerlidir.»

Edebûl-Evsıyâ'da: «Sahibeynin görüşleri ile fetva verilir. Hafızıyye, Gunye ve başka kitaplarda da

böyledir.» denilmiştir. Bunun aynısı Bezzâziye'de de vardır.

BİR UYARI

Kınye'de şöyle denilmektedir: «Vasî, yetimin nafakası için evinin muayyen bir parçasını satın alacak

birisini bulursa, şâî bir bölümünü satamaz. Çünkü şâî bir bölümünü satmak kalan kısmı

ayıplandırır.»

«Esah olan, taşınmazı satamamasıdır.ı» Yâni helakinden korkulması durumunda.

«Çünkü o nadirdir.» Yâni taşınmazın helaki nadirdir.

Mi'râc'da şöyle der: «Bazıları vasinin buna malik olmadığını söylerler. Bu esahtır. Çünkü gaibe göre

taşınmaz mal helak olmaz. Hükümler nadir üzerine değil, gaib üzerine bina edilir.»

«Küçük çocuğun taşınmazını satabilir.» Selef ulema küçüğün taşınmazını satabilmesini her hangi

bir kayda tabi tutmamışlardır. Sonraki âlimler ise bunu. haşiyede anılan şartlarla kayıtlamışlardır.

Hâniye ve başka eserlerde böyle denilir.

Zeylaî şöyle der: «Sadruşşehid; sonraki âlimlerin dedikleri ile fetvâ verilir, der.»

Eşbâhtaki; «o, önceki âlimlere göre caiz değildir.» tarzındaki ifade. kalem hatasıdır. Dikkatli ol.

«Kendisine değil...» İbn. Kemâl şöyle demektedir: «Yabancı demeleri, kendisinin satın almasının

caiz olmadığına işaret etmektedir. Çünkü taşınmaz mal, en değerli maldır. Kendisine satın alması

durumundaki töhmet açıktır.»

Bu ifadeden anlaşılıyor ki; eğer, kıymetinin iki katı ile satın alırsa töhmet söz konusu olmaz. Her

halde kayıt ittifakidir. (söz gelişi söylenmiştir.) Hindiye'deki şu ifade de bunu teyid etmektedir:

«Şayet vasi, yetimin taşınmaz malını, -bazılarına göre- kıymetinin iki katı ile kendisine satın alırsa,

caizdir.» Bunu Sâihânî söylemiştir. Bunun benzerini, Edebu'1Evsıyâ'dan nakletmiştik. Hindiye'nin

«bazılarına göre» sözü, cevaz için değil, «iki katı ile satın alması» sözünün kaydıdır. Daha önce

söylediklerimizden böyle anlaşılmaktadır.

«Çocuğun nafakası ilh...» Yâni değer fiatına veya birazçık aldanma ile de olsa. T,

Ben derim ki: Bunu birincisi için delil kılmasından anlaşıldığı üzere, sonrakiler içinde aynısı

söylenebilir.

«ÖIünün borcu ilh...» Yâni, taşınmazı satmadan, karşılığı olmayan borç. Hâniyye. Şu kadar varki,

müftabih olan görüşe göre ancak borç miktarı kadarını satabilir. Vasiyette de durum aynıdır.

«Mürsel vastyet...» Bunun tefsiri. Üçtebir, dörtte bir gibi bir kesjrle kayıtlı olmayan diye geçmişti.

Bu, mesela yüz lira vasiyet ettiği zaman gibidir.

«Harab olmasından... korkulması» Gaib olan büyüğün taşınmaz malını esah olan görüşe göre böyle

bir sebepten dolayı satamıyacağı geçmişti. Ama aynı şey burada söylenemez. Çünkü burada

gözetilecek olan, küçüğün menfaatıdır. Bu yüzden, büyüğün taşınmaz malında yapılması caiz

olmayan bazı şeyler küçüğün taşınmazında yapılabilir. Düşün.

«Yahut da bir zorbanın elinde olması hallerinde...» Vasînin ondan geri alıp, elinde beyyine

olmaması ve zorbanın eskiden elinde olmasına dayanarak geri almasından korkması halinde,

yetimin parasına ihtiyacı olmasa bile vasinin o malı satması caizdir. Haniyye'nin büyü bahsinde

böyle denilmektedir.

«Bu vasi anne veya kardeş tarafından tayin edilen bir vasî olmadığındadır.» Yâni, baba, dede ve

hakimin haricinde, diğer akrabalar tarafından tayin edilen vasi olmadığında.

Bu konuda geniş bilgi, bölümün sonunda gelecektir.

«Mutlak olarak». Yâni bu istisnalarda bile şayet (vasi: baba, dede ve hakimden başka birisinin

vasisi olur ve) buna ihtiyaç duyarsa meseleyi hakime götürür. T.

«Satıcı baba olur ve... satması caiz olur.» Çocuk baliğ olduktan sonra bu satışı bozamaz. Çünkü

baba çocuk için tam bir şefkâta sahiptir. Bu duyguya, başka bir duygu karşı gelemez. Dolayısıyla

satış çocuğun menfaatını gözetmek için yapılmıştır. Ama baba kötü birisi olursa o zaman çocuğun

taşınmaz bir malını satamaz. (Satmışsa) çocuk, baliğ olunca akdi bozabilir: Muhtar olan budur. Ama

böyle bir baba malı, değerinin iki misline satmışsa müstesna. Çünkü burada bu duyguya başka bir

duygu karşı gelmiştir.

Kötü baba çocuğunun taşınır malını bir rivayete göre satabilir. Parasını emin birine teslim eder. Bir

rivayete göre ise ancak değerinin iki katı ile satarsa caiz olur. Fetvâ bu (ikinci) görüş ile verilir.

Camiu'l-Fusûleyn. Çeşitli meseleler başlığı altında tekrar gelecek.

BİR UYARI

Buradaki sözlerin zahirinden anlaşıldığına göre; babanın, çocuğunun taşınmaz bir malını

satabilmesi, vasî de anılan tecviz edici sebeplere muhtaç değildir. Hamevî, Eşbâh'ın haşiyesinde

vesaya bahsinden şöyle nakletmiştir: «Baba vasi gibidir. Çocuğunun taşınmaz malını ancak anılan

durumlarda satabilir. Nitekim Tanutî böyle fetvâ vermiştir.» Ben, hocalarımızın hocası Molla Ali

Türkmânî'nin mecmasında, Hamevinin anılan ibaresini nakledip sonra şöyle dediğini gördüm: «Bu,

Fûsûl ve başka eserlerdeki mutlak ifadelere aykırıdır. Hanûtî bu fetvasında sahih bir nakle

dayanmamıştır. Ama eğer vasînin satabilmesini caiz kılan şeyler, babanın satması halinde de

mevcut olursa iyi ve faydalıdır. Çünkü ittifakla olan hükmü almak daha uygundur. Üstadımız Şeyh

Muhammed Murad es-Sekâmi buna böyle dedi.»

M E T İ N

Vasi yetimin malı ile kendisi için ticaret yapamaz. Şayet yaparsa kârını tasadduk eder. Yetimin

malında yetim için ticaret yapması ise caizdir. Tamamı Dürer'de dir.

İ Z A H

«Şayet yaparsa kârını tasadduk eder.» Yâni Ebû Hanife ve Muhammed'e göre. Sermâye'yi de öder.

Ebû Yûsuf'a göre ise kâr kendisine ait olur. Hiçbir şey tasadduk etmesi gerekmez. Hâniye.

Yine Hâniye'de şöyle denilmektedir: «Vasi yetimin malını borç olarak veremez. Şayet verirse zamin

olur. Hakim ise borç verebilir. Sahih olan görüşe göre baba hakim gibi değil, vasi gibidir. Vasî'nin

yetimin malını kendisinin borç olarak alması da caiz değildir. Alırsa üzerine borç olur. imam

Muhammed: Ben, ödeme gücüne sahipse onun borç almasında bir mahzur olmayacağını umarım,

der.»

Câmiu'l-Fusâleyn'de de şöyle denilmiştir:

«Hakim, yetime gelir sağlamak için satın olacak bir şey bulamadığında (yetimin parasını) borç

olarak verebilir. Ama satın alacak bir şey veya parayı çalıştırıp kârından hisse verecek birisini

(mudarib) bulursa veremez.»

Havî ez-Zahidi'de şu sözler yer almıştır: Hakim vasiye; yetim malında ticaret yapmasını ve ortaklık

yapmasını emredebilir. Kâr için muamele yapmamasını (tasarrufta bulunmamasını) ise emredemez.»

Remlî'nin ifade ettiğine göre: Bazı hakimler, önce bir defa tasarruf edildiği zaman bir daha malında

muamele yapmadan (yetim için) kâra hükmediyorlar ve bunda mezhepte sözleri önemsenmeyen

bazı kişilere dayanıyorlar. O hakimler câhillerdir ve hükümleri de diğer dinlerde ribadır, yetimi

gözetme namıyla bazı kötü hayallere dayanmaktadır. Hiç Allah'ın haram kıldığı bir şeyde gözetme

olur mu?!.. Bu, büyük bir delaletten başka birşey değildir.

«(Yetimin malında yetim için ticaret yapması) caizdir.» Bu, vasinin yetimin malı ile ticarete ve onda

tasarrufta bulunmaya zorlanamıyacağını ifade eder. Nuru'l-Ayn bu Mecmâu'l-Fetâvâ'dan naklen

açıkça belirtilmiştir. Birî: «Vasi tasarruftan kaçındığı zaman, Hulâsa'da belirtildiğine göre tasarrufa

zorlanamaz.» der. El-Havî el-Hasîri de Muhammed b. Mukâtil'in şöyle dediğini nakleder: «ölünün

halktan olacağı olsa varisler, bu alacakları çıkarıp tahsil etmesi için vasiyi zorlayamazlar.»

EK:

Küçük çocuğu baba, dede, veya vasi ücretle çalışması için birisine kiralasalar caiz olur. Çünkü

bunların çocuğu terbiye ve geliştirme için karşılıksız olarak çalıştırma hakları vardır. Karşılıkla

olunca öncelikle câiz olur. Şayet vasi, çocuğu kendisi için kiralarsa caiz olur. Ama kendisini

çocuğa kiralarsa caiz olmaz. Babanın, kendisini çocuğa kiralaması ise caizdir. Vasî'nin aksine,

baba borcunu çocuğunun malından ödeyebilir. Her ikisi de kendilerinin borcu karşılığında çocuğun

malını satabilirler ve rehin bırakabilirler.

Baba muhtaçsa, çocuğunun malından ihtiyacı kadarını yiyebilir ve bunu zamin olmaz. Vasî ise

yiyemez. Ama kendisi için bir ücret takdir edilmişse o kadarını yiyebilir.

Bu devirde, vasinin yetimin malını mudarebe yoluyla alması ve onu borç olarak vermesi caiz olmaz.

Ama vermişse bununla hiyanet etmiş sayılmaz ve vasilikten azledilmez.

Vasi. kendisinin yapabileceği her konuda birisini vekil edebilir. Konu ile ilgili meselelerin tümü

Camiu'l-Fusûleyn'in 27. faslında vardır.

M E T İ N

Ben derim ki: Eşbah'ta : «Vasî hiçbir şeyi misli fiatından daha azına satma hakkına malik değildir.

Kölesini falana satması şeklindeki vasiyet bundan müstesnadır.» denilmektedir.

Yine Eşbah'ta ecri misil konusunda şöyle denilmektedir: «Mütevelli. çalışmasının ecri mislini alır.

Çalışmazsa ona ücret yoktur. ölünün vasisine ise sahih görüşe göre ücret yoktur. Bu; hâkim

mütevelliye ücret takdir ettiği takdirdedir. Ama takdir etmemişse mütevelli bir senede çalışsa

kendisine birşey verilmez.» Eşbâh sahibi bunu Kınye'ye nisbet etmiş sonrada bundan aksini

zikretmiştir. Anla. Bu, vakıf bahsinde geçmişti. Hakimin vasisine gelince, eğer onu ücretle

(çalışmak üzere) tayin etmişse caiz olur.

İ Z A H

«Misli fiatından daha azına ilh...» Her halde bu gabni fahişe hamledilir. Zirâ musannıf, vasinin

insanların aldanabileceği kadar bir aldanma ile alıp satabileceğini söylemişti. T.

«Kölesini falana satması şeklindeki vasiyet bundan müstesnadır.» Eşbah'ın ibaresinin tamamı

şöyledir: «...ve musâ leh misli fiatına razı olmazsa fiatı eksiltme hakkı vardır.» Yani malın üçte

birine kadar.

Tethîsu'I-Kübrâ'ya nisbetle Biri şöyle demiştir: «Birisi, câriyesinin, istediği kimseye satılmasını

vasiyet etse bu caizdir ve varisleri cariyeyi istediği adam onu değer fiatına almak istemezse, fiattan

mûsî'nin malının üçte biri kadarı düşürülür. Hâvî de bunun, vasiyet gibi olduğu ilave edilmiştir.»

Ebussuûd da şöyle der: «Bak, eğer cariyenin kıymetinin tamamı, mûsî'nin terikesinin üçte birinden

çıksa, istediği adama parasız olarak verilir mi? Hâvî'nin; bu vasiyet gibidir sözü bunu gerektirir.»

Ben diyorum ki: «Bunu araştırmalı. Çünkü mûsî cariyenin karşılıksız verilmesini değil, satılmasını

vasiyet etti. Satışta da az da olsa bir paranın bulunması gerekir. Bu, her yönden değil fiatını

terikenin üçte birine kadar indirme açısından vasiyettir.»

«Mütevelli çalışmasının ecri mislini alır.» Dolayısıyle eğer vakıf değirmen ise, onun gelirini

kendilerine vakfedilenler alırlar. Mütevelli bir şey alamaz. Hâniyye'de böyle denilmiştir.

Bu hüküm, vakıf bırakanın kendisi için hiçbir şey şart koşmadığı nazır hakkındadır. Nitekim

Eşbah'ta da böyledir. T.

Ben diyorum ki: «Şarihin ecri misli demesi, hakimin onun için daha fazla bir ücret takdir

edemiyeceğine işarettir. Dolayısıyla eğer, adet olduğu üzere hakim mütevelli için on takdir etse,

eğer bu ecri misilden fazla ise, fazlasını iade eder. Bunu Allame Bîrî Eşbah'a yazdığı şerhin kazâ

bahsinde tehkik etmiştir. Oraya müracaat et. Çünkü mühimdir. Fakat vakıf bırakan, mütevelli için bir

şey şart koşmuşsa, ecri misilden fazla bile olsa bunu alabilir. Çünkü bu durumda o kendilerine

vakfedilenlerden olur. Nitekim Bahr'de de böyledir.

«Ölünün vasisine ise sahih görüşe göre ücret yoktur.» Remlî Fetvâsında; bunun peşinden,

Camiu'l-«Fusuleyn'den naklen geçen şu sözleri nakletmiştir: «Vasî muhtaç bile olsa yetimin

malından yiyemez. Kendisi için ücret takdir edilmişse müstesna. O zaman onun kadar yiyebilir.

Ayrıca;Hâniyye ve Bezzâziye'de; Eğer muhtaçsa, istihsanen buna hakkı vardır. denilir.

Bilindiği gibi; bazı konular hariç, istihsan tercih edilir. Bu da kıyasın tercih edildiği konulardan

değildir. (Yani burada istihsanla emel edilir.) Kınye'de Kadıhân'ın nakline karşı gelinmez. Çünkü o

tercih ehlindendir.» denilmektedir. Özetle.

Yine Remlî, Eşbâh üzerine Haşiye'sinde emanet konusunun sonlarında uzun bir izahtan sonra

şöyle der: «Gizli değildir ki, eğer ölünün vasisi vasiyeti ücret almadan yerine getirmekten imtina

ederse. bunu yapmaya zorlanamaz. Çünkü teberruda bulunmuştur ve teberruda bulunan

zorlanamaz. Hakim onun için ücreti misil tayinin uygun görürse buna ne engel var? Bu, yeni fetvâ

verilen bir konudur. Ben defalarca böyle fetvâ verdim.»

Hâmidiyye'de de böyle fetvâ verilmlştır.

Ben derim ki: Hâniyye'nin -Nasir'den naklen- ibaresi şu şekildedir: «Vasî'nin yetimin malından

yemeğe, yetimin ihtiyaçları için gittiğinde hayvanına binmeğe hakkı vardır. Bazıları bunun caiz

olmadığını söylerler ki o kıyastır. İstihsan'a göre ise muhtaçsa, çalıştığı ölçüde iyilikle (haddi

aşmadan) yemesi caizdir.»

Ben diyorum ki: Kâdîhan'ın bu hükmü «Fakir olan iyilikle yesin» âyetine uygun olarak, ihtiyaç ile

kayıtlanması, muhtaç olmayana ücret vermenin caiz oluşuna delalet etmez.

Yeme konusunda daha geniş malumat çeşitli meseleler bölümünde gelecektir.

Burada ölenin, vasiyi kiralaması meselesi anılmamıştır.

Hâniyye'de şöyle denilir: «Birisi bir adamı vasi tayin etse ve vasiyyetini yerine getirmesi için onu

yüz liraya kiralasa: âlimlerin dediklerine göre bu icare olmaz. Çünkü o öldükten sonra vasi olur.

İcarede ölümle batıl olur. Mûsî'nin takdir ettiği ücretde bir bağış olur ve terikenin üçte birinden

verilir.

Birisi birisine: «Benim vasim olursan sana yüz lira var.» dese: Bunun caiz olup olmayacağında

âlimler ihtilaf etmişlerdir.

Nasîr: «İcâre batıldır, kiralanan bir şey alamaz» der. Ebû Seleme ise :«Şart batıl olur. Kiralanan

vasidir ye yüz Iira kendisi içln vasiyet olur.» demiştir. Ebû Câfer ve Ebu'lLeys bunu

benimsemişlerdir.

«Bu ilh...» Yâni hâkim tayin ettiği zaman mütevelli için ecri mislin sübutu. Şayet tayin edilen, ecri

misilden fazla ise, ancak emelinin ecri mislini alır. Ama ecri misil daha fazla ise, tayin ettiğinden

fazlasını alamaz. Çünkü mütevelli buna razı olmuştur. Zâhir olan budur. T.

«Kendisine birşey verilmez.» Çünkü o karşılıksız olarak çalışmıştır. «Sonra bunun muhalifini

zikretmiştir.» Yâni Eşbâh'ta Kınye'den naklen bunun muhalifi zikredilmiştir. Çünkü o: «Kendisi için

hakim şart koşmamışsa da ücreti hak eder» demiştir.

«Anla» Kınye sahibinin iki sözü arasındaki muhalefete veya sonraya bıraktığı için ikinciyi tercih

ettiğine dikkat çekmektir. Hayriyye de Bahır'dan naklen bununla fetvâ verilmiştir. Hayriyye'de

nakledilen ibare şöyledir: «Kayyim, kendisi için ister ücret şart koşulsun. ister şart koşulmasın

çalışmasının ücretini alabilir. çünkü o zahire göre kayyimliği ancak ücret için kabul etmiştir. Bilinen

şey şort koşulmuş gibidir.»

«Bu, vakıf bahsinde geçmişti.» Vakıf bahsinin iki yerindeki ifade : Kendisi için amelinin ecri misli

olduğudur. Sanki bunu kendisi için şart koşulmamış olsa bile «onun için bu vardır» sözünün

itlakından istifade ile söylemiştir. Düşün.

«...Tayin etmişse caizdir.» Eğer bununla, hakimin takdirinden önceki, ameli için olan ücreti

kasdetmişse, caiz olmaz. Çünkü o ise, karşılıksız olarak başlamıştır. Nitekim Hayriyye'de de böyle

denilmiştir.

İ Z A H

Kuhistânî'de Zahire'ye nisbetle belirtildiğine göre: Çocuklardan bir kısmı küçük, bir kısmı büyük

olsalar, daha önce geçtiği gibi vasi küçüklerin hissesini mutlak olarak daha önce geçen tafsilat

dairesinde olmak kaydıyla da büyüklerin hissesini satar.

Kuhistânî'nin Sâdiye'den naklettiğine göre de; vasinin bir taşınmaz malı vefâ yoluyla satması

konusunda âlimler ihtilaf etmişlerdir. Hidâye sahibi bunu câiz görmüştür. Çünkü bunda ihtiyacını

gidermekle beraber malını elinde tutmak vardır. Zorba korkusu olduğunda, vasiden başkasının da

yetim malında tasarruf hakkı vardır. Fetvâ bu şekildedir. Konunun tamamı, Mültekâ üzerine

yazdığım ta'likta vardır.

İ Z A H

«Daha önce geçtiği gibi ilh...» Yani vasinin herkesin yanılabileceği kadar bir yanılma ile taşınır

mallan satabileceği, istisnâ edilen yerler dışında taşınmazı satamayacağı geçmişti.

«Vefâ yoluyta..» Yâni beyul-vefa ile. Bu satım şekline, bey'u-câiz ve bey'u-tâat da denilir. Bu konuda

bilgi, kefâlet bahsinin başında geçmişti.

Camiu'l-Fusûleyn de şöyle denilir: «Vasi taşınmaz bir malı, beyu'l-vefa yoluyla satabilir.

Satmayacağı da söylenmektedir.»

«Çünkü bunda... malını elinde bırakmak vardır.» Onu rehin yerine tutarak sahih sayılmasına binaen,

mal elde kalmaktadır.

«Konunun tamamı Mültekâ üzerine yazdığım talikte vardır.» Orada şöyle demiştir: Başkasının da

tasarrufunun cevazına işaret olsun diye, tasarruf sadece vasiye hasredilmemiştir. Nitekim. çocuğun

malı üzerine hakimden korktuğu zaman aynı sokaktan birisinin onda tasarrufta bulunması, zarurete

binâen, istihsânen câizdir. Fetvâ böyledir. Bunu Kuhistânî söylemiştir.

M E T İ N

Vasînin, ölü aleyhine borç ikrarında bulunması veya terikeden bir şeyin başka birinin olduğunu

söylemesi caiz olmaz. Ancak ikrar eden, varis olursa sadece kendi hissesinde caiz olur.

İ Z A H

«...Ölü aleyhine borç ikrarında bulunması caiz olmaz.» Çünkü bu, başkası aleyhine ikrardır. Minah.

(Şayet ikrar etmişse) Mukarru'n-leh'in, bir delil getirmedikçe veya yemin etmedikçe onu almaya

hakkı yoktur. Şayet vasî malı mukkarun leh'e teslim etmişse zamin olur. T.

Mukarrun lehin beyyinesi yoksa ve vasi borcu biliyorsa bunun çâresi Hâniyye ve Hulâsa'nın

Nasîr'den naklen söyledikleri şu beyanlarıdır: Terikede altın ve gümüş varsa ondan borç mikdarı

kadarını alacaklıya emanet verilir. Altın veya gümüş yoksa terikeden borç kadarını alacaklıya satar.

Sonra alacaklı bunu inkâr eder ve kısas olur.

Orada belirtildiğine göre: Mûde' ile müşteri ikrar halinde yemin ederler. Bu çare ancak hâkimin,

onlara hasıl üzerine yemin ettirmesi ile tamam olur.

Edebu'l-Evsiya da Hasi'den naklen : «Fetva böyledir» denilmektedir.

Haniyyede'de şöyle denilmiştir: «Vasinin yanında adil birisi ölünün şu adama bin lira borcu

olduğuna şahitlik etse: Ebû Süleyman'dan nakledildiğine göre, vasî adamdan korkmazsa o parayı

verebilir. Ebû Süleyman'a : «Eğer borç muayyen bir cariye ise ve vasi ölünün ona gasbettiğini

bilirse hüküm nedir?» diye soruldu. «Sahibine verir. Vermezse gasıp zamin olur.» dedi.

İki zarardan daha hafifini irtikab etmiş olmak için varislere zamin olur. Çünkü eğer vermezse yine

zamin olur. Ayrıca bir de günahkar olur. Sahibine vermesi durumunda ise, varislere zamin olmaktan

başka bir sorumluluk yoktur. Düşün.

«Sadece kendi hissesinde caiz olur» Yâni hissesindeki ikrarı sahihtir ve ikrar ettiğinin tamamı

kendi hissesinden alınır. Anla. Terikenin üçte birinin vasiyet olduğunu ikrarı ise böyle değildir.

Çünkü bu sadece hissenin üçte birinde geçerlidir. Nitekim bu, hastalık halinde köle âzâdı bahsinin

baş tarafında geçmişti. Orada borcunda böyle olduğu, sadece borçtan kendi hissesine düşen

kadarını ödemesi gerektiği söylenmişti. Musannıf'ın ikrar bahsinde istisna bölümünün başlarında

belirttiğine göre Ebu'l-Leys bu ikinci görüşü tercih etmiştir.

BİR MESELE :

ölünün terikenin tamamını kaplamayan borcu olsa ve (borç ödenmeden) miras bölüşülse sonra da

alacaklı gelse; varislerin her birinden hissesine düşen borcu alır. Bu, hakimin yanında alacağının

tamamını hepsinden aldığı takdirdedir. Ama varislerden birisini bulursa ondan,elindekinin tamamını

alır. Câmiu'l-Fusûleyn.

M E T İ N

Vasi bir malın başka birine ait olduğunu ikrar etse, sonra da onun küçük çocuğun olduğunu iddia

etse, dinlenmez.

Çocuğun malında, babanın vasisi dedesinden daha çok hak sahibidir. Babanın vasisi yoksa dede

gelir. Nitekim bu Münye'de Hacr bahsinde belirtilmiştir.

Dedenin, borcu ödemek ve vasiyeti yerine getirmek için çocuğun taşınır ve taşınmaz mallarını

satma hakkı yoktur. Vasinin ise buna hakkı vardır. Allah en iyisini bilir.

İ Z A H

«... Bir malın başkasına ait olduğunu ikrar etse...» Yâni Edebü'l-Evsıyâ'da belirtildiği üzere elindeki

bir malı ikrar etse. Bu hüküm, o mal terikeden olmadığı takdirde böyledir. Ama eğer terikeden ise

ikrarı caiz olmaz Şarihin az önce geçen «Vasînin ölü aleyhine bir borç ikrar etmesi ve terikeden bir

şeyin birisine ait olduğunu söylemesi caiz olmaz» sözü buna delalet etmektedir.

«... Dinlenmez.» Çünkü sözü çelişkilidir. Zira onun ikrarı her ne kadar başkası aleyhine geçerli

değilse de kendi aleyhine geçerlidir. Hatta eğer bir gün o mala mâlik olursa, onu mukkarrun leh'e

vermesi emredilir. T.

«Çocuğun malında, babasının vasisi dedesinden daha çok hak sahibidir.» Çocuğun malında

vesâyet: Sırayla babaya, babanın vasisine, onun vasisinin vasisine ilh... aittir. Eğer baba vasi tayin

etmeden ölürse velâyet babanın babasına geçer. Sonra onun vasîsi sonrada vasînin vasîsinedir.

Bunlarda yoksa hakim ve hakimin tayin ettiği vasiye geçer. Birisi, küçük ve büyük çocukları olduğu

halde bir adamı vasi tayin etse ve oğullardân birisi ölüp küçük bir çocuk bıraksa, dedenin vasisi

hepsinin vasisidir. Babasının taşınır malını satması caiz olduğu gibi çocuğun taşınırını satması da

sahih olur. Öğrenilsin.

Kardeşin, annenin, amcanın ve diğer akrabaların asilerine gelince: İsbicâbî şerhinde beyan

edildiğine göre, kendisinden önce gelen biri yoksa borcu ve vasiyeti için ölünün malını satma

hakkına sahiptirler. Küçüklerin taşınmaz mallarını ise satamazlar. Çünkü onların malı korumaktan

başka bir hak ve görevleri yoktur. Bunların, ticaret için bir şey satın almaya ve çocuğun mûsîleri

cihetinden maliki olduğu malda tasarrufa da haklar; yoktur. Çünkü onlar ona göre yabancıdırlar.

Herhalde doğrusu: "Musilerinden başka cihetinden» olmalı idi. Gerekçe buna delalet etmektedir.

Ayrıca peşindeki: «Evet, onların çocuk için zaruri olan yiyecek veya giyecek maddelerini

satınalmaya, yetimin mûsî cihetinden varis olduğu taşınır mallarım satmaya hakları vardır.» sözü de

buna delalet eder.

Evet, bu vasilerin çocuk için zaruri olan yiyecek ve giyecek maddelerini satın almaya, yetimin musî

cihetinden vâris olduğu taşınır mallarını satmaya hakları vardır. Çünkü bu malı korumadır. Zira

parayı korumak malı korumaktan daha kolaydır. Edebu'l-Evsiyâ ve başka kitaplar.

Camiu'l-Fusuleyn'de şöyle denilmektedir: «Bu konuda asıl şudur: Vasilerin zayıf olanı hallerin

kuvvetlisinde, hallerin zayıfında vasîlerin kuvvetlisi babanın, dedenin ve hakimin vasisidir. Hallerin

zayıfı da varislerin büyüklük halidir. Buna göre, varislerin büyük olmaları halinde varis gaib iken

babanın vasisi gibidir. Demekki anne (ve benzerleri)nin vasisi, varisler büyük olupda hazır

olmadıklarında babanın vasisinin yapabileceği gibi, küçüğün taşınmaz malını satabilir.

Vasilerin zayıf olanının hallerin zayıf olanındaki hükmü nedir? Bak. Düşün.

«...Hacr bahsinde belirtilmiştir.» Me'zun bahsinde deseydi daha iyi idi. T.

«Dedenin... çocuğun taşınır ve taşınmaz mallarını satma hakkı yoktur.» Hâniyye'de şöyle

denilmektedir: «Ebû Hanife vasî ile. ölenin babasını ayrı mütâlaa etti. Ölünün vasîsi, borcu ödemek

ve vasîyeti yerine getirmek için terikeyi satabilir. Ölenin babası ise ölünün borcunu değil de,

sadece çocukların borcunu ödemek için terikeyi satabilir.»

Şemsu'l-Eimme el-Hulvanî şöyle demiştir:

«Bu, Hassaftan öğrenilen bir faidedir. Muhammed ise, babayı, dedenln yerlne kaim kılmıştır.

Hassâf'ın sözü ile fetvâ verilir.»

Camiu'l-Fusuleyn de şunları görmekteyiz: «Dede taşınır malları alıp satabilir. Ama o, borç veya

vasiyet için terikeyi satarsa caiz olmaz. Babanın vasisi ise böyle değildir.»

«Vasi ise bunun aksinedir.» Yâni, Edebü'l-Evsıyâ'da belirtildiğine göre, babanın vasîsi. Bunun

zahirine göre : Dedenin vasîsi de dede gibidir. Dolayısıyle buna evleviyetle hakkı yoktur. Tahtâvî

şöyle der: «Alacaklılar meselelerini hâkime götürürler. O da, onlar için, alacakları kadarını satar.

Musâ leh'ler içinde hüküm aynıdır. Allah en iyisini bilir.