GASBEDİLEN MALIN MENFAATLERİNİN TAZMİNİ BAHSİ

«İster istifade etsin, ister etmesin ilh...» Birincisinin şekli şöyledir: Gasbettiği köleyi bir ay

çalıştırdıktan sonra sahibine geri vermesidir. İkincisinin şekli ise; Köleyi gasbetse, bir süre yanında

tuttuktan sonra çalıştırmadan sahibine geri vermesi tarzında olur. Dürer adlı eserde olduğu gibi.

«Bize göre ilh...» Yani Şâfiî'ye hilâfla bize göre zamin değildir. Şu kadar var ki bazı metinlerde

bulunan ifade, gelecekteki «Müslümanın şarabı sözünün atfına uygun değildir.»

«Vakıf olursa ilh...» Yani onun zatı gibi menfaatleri de tazmin ettirilir. Bu durum Aynı ve diğer

kitaplardan naklen, akarın gasbı meselesinde zikredilmiştir.

Velvâliciye'de şöyle denilmektedir: «Gasbettiği vakıf yerinin kıymetini tazmin etmesine

hükmedildiği takdirde gâsıbtan kıymeti alınır ve o kıymetle başka bir arazi alınır. O yer de birinci

vakıf şeklinde vakfedilir.»

«Oturmak veya gelir getirmek için ilh...» Ben diyorum ki, oturma ve gelir getirme dışında câmi gibi

şeye vakfedilmiş olsa da böyledir. Zira Allâme Makdisî, bir kişi haddi aşarak bir camiye el koyup

onu kahve yapsa, onun işgal ettiği süre için ecri misil vermesi hususunda fetvâ vermiştir. Nitekim

Fetevâ-yı Hayriye ve Hamidiye'de de böyledir.

«Yetim malı olursa ilh...» Ben diyorum ki, Bezzâziye'de olduğu gibi bizzat yetimin kendisinin hükmü

de böyledir. Bezzâziye'de şöyle denilmektedir: «Yetim bir çocuğu hasımları hâkimden izinsiz ve

ücretsiz olarak bir işte bir süre çalıştırsalar çocuk baliğ olduktan sonra, eğer yemesine ve içmesine

harcadıkları ecr-i misli karşılamazsa, çocuk onlardan ecri misil taleb eder.» Fetevâ-yı Hayriye ve

Hâmidiye'de de böyle fetvâ verilmiştir.

Kınye adlı eserin icare bahsinde şöyle denilmektedir: «Bir kimse hür bir çocuğu gasbederek ücretli

bir işe verse, çocuk çalışsa, ücret iş aktini yapanındır.» Sonra da kapalı bir biçimde ücretin çocuğa

ait olduğunu ve doğru olanın da bu olduğunu söylemektedir.

Müntekâ'da şöyle bir şey zikredilmiştir: «Bir kimse kölesini birisine bir seneliğine iş akdi yaparak

verse, sonra köle efendisinin kendisini iş akdiyle vermezden önce azad ettiğine dair delil ikâme

etse, ücreti köle alır ilh...»

«Yetimin annesi kocası ile birlikte ücretsiz olarak yetimin evinde otursa ilh...» Yani çocuğun velisi

ile bir kira akti yapmadan otursalar.

«Onlara oturmak yoktur ilh...» Yani onlara oturmak haramdır.

«Ortağının yetimin evinde oturması hali de istisna edilmiştir ilh...»

Yani bir ev yetim çocuk ile baliğ arasında ortaklı olsa, baliğ bir süre otursa.

«Yine yetimin evinde akitsiz olarak bir yabancı da otursa ilh...» Yani çocuğun evinde annesi ve

ortağı olmayan bir yabancı otursa, yine tazminat yoktur.

«Yetimin evi vakıf evi gibidir» denilmiştir ilh...» Yani menfaatlerin tazmininde yetimin evi de vakıf

malı gibidir. Bu da müteahhirün fakihlerin görüşüdür. Şârihin sözünde geleceği gibi dayanılan söz

de budur.

«Her iki fer'i de mütekaddimün fakihlerin «ücret yoktur» sözüne hamletmek mümkündür ilh...» Yani

yetimin annesinin yetimin evinde oturması böyledir. Hamevî bunu açık olarak ifade etmiştir.

Birinci fer'in mütekaddimün fakihlerin görüşüne hamlini ise Minâh sahibi açıklamıştır.

«Güvenilen görüşe gelince ilh...» Yani buna göre artık istisna yoktur. Bundan dolayı Allâme Birî,

«Müellife hayret ediyorum ki gerekçesiz olarak fetvâ verilecek bir görüşten nasıl dönmüştür»

demiştir. Müellifin dönmesinden kaçın.

«Kadının kocasının ücret vermesi gerekir ilh...» Zira ücret gasbedene tabi olanlara değil,

gasbedene vacibtir. Birî Muhit'ten şöyle nakletmiştir:

«Eğer kadının kocası yoksa, ihtiyacı olma hükmüyle kadın yetim çocuğunun evinde ücretsiz olarak

oturabilir. Eğer kocası varsa, oturamaz. Bir kadın kendi evi olduğu zaman çocuğunun evinde

oturmaması gibi. »

«Seyrefiye'de olan ilh...» Seyrefiye'de olan ifade şöyledir: «Kadın kocası ile birlikte küçük yetim

oğlunun evinde otursa, eğer çocuk oturmalarına engel olacak bir durumda değilse, yani çocuk altı

veya yedi yaşında ise, o zaman kadının ecri misil vermesi gerekir. Zira kadının kocası olduğundan

muhtaç değildir. Eğer çocuk engel olmaya kadir bir durumda ise, o zaman kadının üzerine ücret

yoktur.»

Seyrefiye'de Muhit adlı eserden naklen Birî'den olan ifadeye muhalefet vardır. Zira Birî meseleyi

şöyle farzetmiştir: Kadın kocasının izini olmaksızın çocuğunun evinde oturması halinde bu durum

gerçekleşir. Bir de çocuğun men etme kudretinin süresini takdir etmiştir. Ki bu da çocuğun on

yaşında veya daha fazla olmasıdır. Bu ifadenin açık anlamına göre kadın kendi başına oturmuştur.

Çocuk da eğer sekiz veya dokuz yaşında olsa, kadına ücret gerekir.

«Açık değildir ilh...» Açık olmamasının şekli de şöyledir: Çocuğun engel olmaya gücü de yetse

çocuk olduğu için teberru etmesine itibar edilmez.

«Güvenilen görüş üzere ilh...» Yani mutemed görüş üzere yetimin malı da vakıf gibidir.

Tenvîrü'l-Besâir'de de hüküm böyledir. Bazı âlimler tarafından da denildiği, hüküm Seyrefiye'de

olduğu gibi değildir.

«Kocasının üzerine vâcibtir ilh...» Yani oturdukları evin ücreti kadının üzerine değil kocasının

üzerine vâcibtir.

Ben derim ki: Bizim Muhit adlı eserden naklen zikrettiğimiz ifadeye binaen ücret kocanın üzerine

değil, kadının üzerine vacibtir.

«Sonra Hâniye'den şunu nakletmiştir ilh...» Önce İmâdiye'den o da İmam Muhammed'den şunu

nakletmiştir: «İki kişi arasındaki ortak bir toprakta hazır olan kimse ekilmenin" tarlaya menfaatli

olduğunu bilirse tarlanın tamamını eker. Gâib olan ortağı geldiği zaman o yerin hepsi ile o süre

kadar o yerden menfaatlenir. Çünkü gâib olanın rızası o kadarıyla delâleten sâbittir. Eğer hazır

ortak ekmenin tarlaya noksanlık getireceğini bilirse, ekemez. Çünkü rıza sâbit değildir.»

Sonra da Kınye adlı eserden şunu nakletmiştir: «Hazır olan ortağın müşterek mülkte ücret vermesi

gerekmediği gibi gâib olan ortak tarlayı o süre kadar kullanma hakkına da sahip değildir. Zira

nöbetleşe kullanmak ancak husumetten sonra olur.» Sonra da sözlerine devamla, «Bunların

arasında birbirine aykırılık vardır. Ancak yer meselesi ile ev meselesinin arasını ayırmak gerekir. Bu

da uzaktır. Veya bunların ikisi. iki ayrı rivayettir» demiştir.

Sonra da Hâniye'den şunu nakletmiştir: «Ev meselesi tarla meselesi gibidir. Bir eve ortak olan gâib

kimse de daha önce hazır olan kimse de ortağının oturduğu süre kadar oturma hakkına sahiptir.

Meşâyih de bunu istihsan yoluyla kabul etmiştir. İmam Muhammed'den de bu şekilde rivayet

edilmiştir. Fetvâ da bu şekildedir.» Özetle.

Birî de Hâniye'nin ifadesini mufassal olarak naklederek ikrar etmiştir. Onun gibi hâşiyeci Ebussuud

da ikrar etmiştir.

«Fakihler demiştir ilh...» «Fakihler demiştir» sözü genellikle zayıflığı ifade etmek için kullanılır. Bu

meselede şârihten başkasının sözünde «fakihler demiştir.» sözünü görmedim. Umulur ki şârih bu

sözü, bu sözün aksinin daha tercihe şayan olduğunu bildirmek için eklemiştır. Onun aksi de

musannıfın şirket kitabının sonunda Manzume-i Muhibbiye'den naklettiğidir. İbni Nüceym de

bununla fetvâ vermiştir. Günümüzde de bu görüşe göre amel edilmektedir. Şârihe uygun olan, bu

meseleyi gelecekteki musannıfın, «ancak mülk teviliyle oturabilir.» sözünden sonra zikretme-siydi.

Nitekim Birî ve diğerleri böyle zikretmişlerdir.

METİN

Gasbedilen malın sahibi onu kâr ve gelirini almak için hazırlamış olsa. yani onu gelir getirmesi için

yapsa veya satın alsa, bazı alimlere göre de gelir getirmesi için üç sene peş peşe kiraya verse

gâsıb bu malların menfaatlerine zamin olur.

Eşbâh'ta şöyle denilir: «Bir binayı kiraya vermekle onu geliri için hazırlamış olmaz. Ancak binayı

gelir getirmek için yapar veya satın alırsa bu bina gelir için hazırlanmış olur. Bir de müşteri için

hazırlanmış olmakla da gelir için hazırlanmış olmaz. Kullananın malın gelirinin alınması için

hazırlandığını bilmesi de şarttır ki, ücret vermesi vâcib olsun. Hem, kullanan kimse de gasb ile

şöhret bulmuş bir kimse olmamalıdır.»

Ben derim ki: Eğer mal sahibi ile kullanan kimse bu bilgi hususunda ihtilâf etseler, makbul olan

söz, yemini ile birlikte kullananındır. Çünkü o inkâr etmektedir. Diğeri ise iddia edendir. Bunu

şeyhimiz söylemiştir.

Ev sahibinin ölmesi veya satması ile gelirini olmak için hazırlama batıl olur.

Kendisi için bir bina yapmış olsa, sonra onu gelir getirmek için hazırlamak istese, eğer bunu dili ile

söyleyerek halka haber verdiyse, geliri için hazırlanmış olur. Bunu musannıf zikretmiştir.

Ancak, geliri için hazırlanmış bir binada mülkiyet tevili ile oturuyorsa, o zaman zıman yoktur.

Meselâ, ortaklardan bir tanesi ortaklı evde otursa, Kınye adlı eserden naklen geçtiği gibi ev yetimin

dahi olsa, yine zıman yoktur. Uyanık ol.

Vakıf malına gelince, iki kişi üzerine vakfedilen binaya birisi zorla otursa, diğerine ücret vermesi

gerekir.

Birisi gelir için hazırlanmış bir evde bir akitle oturursa, meselâ rehin olan bir binada rehin olan

otursa, sonra o binanın başkasının olduğu ve kıra için hazırlandığı anlaşılsa, bunda da yine

tazminat yoktur.

Yalnız şu kaldı: Gâsıb bunlardan birisini kiraya vermiş olsa, kiracının üzerine ecri misil değil

konuşulan ücreti vermesi gereklidir. Ücreti almak da gâsıba lazım değildir. Belki kabzettiğini mâlike

verir. Eşbâh ve Kınye.

Şurunbulâliye'de şöyle denilmiştir: «Menfaati terketmiş olsa oturduğu zaman ücret vermesi

gerektiği gibi bunda da ücrete zamin olur mu? Araştırılsın.»

Müslümanın şarabı ve domuzunun telef edilmesi yukarıda zikri geçenlerin aksine zımanı

gerektirmez. Yani müslüman olsa, elinde domuz ve şarap olsa. bu domuz ve şarabı bir müslüman

veya bir zımmî telef etse, tazmin gerekmez. Telef eden müslüman onların kıymetini tazmin eder.

Zira şarap bize göre hükmün kıyemî mallardandır.

Şarap ve domuz bir zımmînin olsa, telef eden Devlet başkanından veya görevli memurlardan başka

birisi ise, çünkü devlet başkanı, bu telefi ceza olarak bildiği için zamin olmaz. Şarap küpünün

hükmü de bunun gibidir. İmam Muhammed buna muhalefet etmiştir. Ama ölmüş bir hayvanda veya

kanda asla tazmin yoktur.

Ama bunun aksine bir müslüman zımmîden şarabı satın olarak içse, ne zıman, ne de semen vardır.

Çünkü onu satıcının yetki vermesiyle yapmıştır. Gasbetse bunun aksinedir. Müctebâ.

Bir zımmî, diğer bir zımmînin şarabını telef etmiş olsa. sonra ikisi de müslüman olsalar veya birisi

müslüman olsa, onun üzerinde hiçbir tazminat yoktur. Ancak bir rivayette, telef edenin üzerine

şarabın kıymetini tazmin etmek gerekir.

Bir kimse bir müslümanın şarabını gasbetse, o şarabı kıymetli olmayan bir şeyle sirke yapsa,

meselâ bir buğday tanesi veya az bir tuzla veya güneşin karşısında beklemekle veya bir diğerinin

ölmüş hayvanının derisini gasbederek toprak ve güneş gibi kıymeti olmayan şeylerle ta-bağlasa,

malik her iki şekilde de meccânen onları alır. Şu kadar var ki bunları telef etmiş olsa, o zaman

zamin olur. Ama kendileri telef olmuş olsa, bir şey alamaz. Vehbâniye şerhinde ise, derinin

tabağlanmış kıymetini tazmin edeceği zikredilmiş, Mültekâ'da da bu görüşe dayanılmıştır.

Müslüman gasbettlği şarabı çok tuz veya sirke gibi kıymetli bir şeyle sirke yapsa, ona mâlik olur.

Mâlikine de hiçbir şey tazmin etmez. İmameyn buna muhalefet etmiştir.

Ölmüş hayvanın derisini selem yaprağı veya mazı gibi kıymetli birşeyle tabağlasa, mâlik onu alır

tabağın fazlalaştırmış olduğu kıymeti de gâsıba geri verir. Gâsıb hakkını alana kadar tabağladığı

deriyi malike vermeyebilir. Kendi kendine telef olması gâsıb deriyi telef edince, zamin olmaz.

Bir kimse, bir zımmîye ait murdar ölmüş hayvanı veya kasden besmelesiz kesmeyi mübah kabul

eden Şafiîlere ait kasden besmelesiz kesilen hayvanı telef etse, zıman yoktur. Mülteka. Çünkü

burada mücâdele velâyeti sabittir. Ama birisinin çalgı aletini kıran kimse bu alet kâfire ait olsa bile

kıymetini zamin olur. İbni Kemâl. Yani çalgı aletinin oyulmuş haldeki ağacının kıymetine zamindir.

Birisinin ekşitilmiş kaynatılmış üzüm şırasını telef eden kimse de onun mislini değil kıymetini

zamindir. Bunun açıklaması içecekler konusunda gelecektir. Bu sayılan şeylerin hepsinin de satımı

geçerlidir. İmameyne göre ise bu sayılan şeylerde zıman yoktur, satımları da geçerli değildir. Fetvâ

da imameynin görüşü üzerinedir. Mültekâ, Dürer, Zeylâî, ve diğer kitaplar. Musannıf da bunu ikrar

etmiştir.

Askerlerin davuluna, Hülâsa'nın yasaklamalar bahsinde buna balıkçıların davulu da eklenmiştir, bir

de düğünlerde çalınması mübâh olan def'e gelince, birisi bunları kırdığı takdirde zamin olur. Geçen

şekillerdeki zıman ve satış türkücü cariye ve bunun gibi dövüşken koç, havada uçan güvercin,

dövüş için hazırlanan horoz ve burulmuş köle gibi şeylerde olduğu gibi geçerlidir. Zira bunları

helâk ettiği takdirde bunların sanatları ile birlikte değil, sade kıymetlerini tazmin etmek vacibtir.

Yani kölenin burulmamış halindeki kıymetini zamin olur.

İZAH

«Üç sene peş peşe kiraya verse ilh...» Musannıf Minâh'ta birisi mülkünü üç sene peş peşe kiraya

vermiş olsa, bununla o mülkü gelirini almak için hazırlamış olacağını naklettikten sonra şunu da

zikretmiştir: «Bir yıl, iki yıl veya daha fazla kiraya vermiş olsa o mülk geliri için hazırlanan bir mülk

olmaz.»

Ben derim ki: Kınye adlı eserin kira bahsinin başlarında Asl'dan naklen şöyle denilmiştir: «Birisi bir

yer kiralamış olsa, onu bir kaç sene ekmiş kiracı birinci yılın ücretini, ondan sonraki seneler için de

ekinin tarlaya getirdiği noksanlığı vermesi gerekir. Fazla kalanı ise imam Ebû Hânife ve

Muhammed'e göre tasadduk eder.»

Kadı Sedir de şöyle der: «Bu doğrudur, eğer o yer kiraya verilen bir yer, olarak bilinmiyorsa, yani

her yıl kiraya verilmiyorsa bu böyledir. Ama eğer kiraya verilen bir yer olarak biliniyorsa, diğer

yılların da ihtilâfsız olarak ecri mislini vermesi gerekir.»

Buradan anlaşıldı ki, Ebû Hânife ve Muhammed'e göre tarla bir veya iki yıllığına kiraya verilmekle, o

tarla devamlı kiraya verilen bir tarla olmaz. Bunun misli Muhit adlı eserde de vardır.

Ben derim ki: Bunun acık anlamı. üç yıldan fazla kiraya verilirse, bu o tarlanın kiraya vermek için

hazırlandığını gösterir. O zaman Eşbâh'ın gelecekteki mutlak ifadesinde bir görüş vardır.

Düşünülsün.

«Binayı kiralamakla onu gelir için hazırlamış olmaz ilh...» Musannıfın burada bina ile kaydetmesi,

zira tarla kiraya verilmekle ziraat için hazırlanmış sayılır. Meselâ, tarla, halkının adeti başkalarının

tarlalarını ekmek olan bir köyde ve tarlanın sahibi de tarlasını kendi başına ekmiyorsa. o zaman o

tarla sahibi eken kimseden köydeki maruf miktar kadar ücret alabilir. Nitekim Zâhire adlı eserden

naklen Birî'de de böyledir. B\z bu konudaki sözleri yukarıda tam olarak nakletmiştik.

«Müşteri için ilh...» Yani müşteri eğer onu gelir getirmesi için almamışsa. Çünkü gelir için alırsa,

alışı onu gelir için hazırlanmış yapar.

«Kullanan kimse de gasb ile meşhur bir kimse olmamalıdır ilh...» Zâhire de bu şekilde kaydetmiştir.

Zira, Zâhire sahibi şöyle demektedir: «Fakihler şöyle demiştir: Birisi gelir getirmesi için hazırlanmış

bir binada akitsiz olarak otursa, ücret vermesi vacibtir. Çünkü delâleten bunun ücret vermesi

anlaşılmış olur.»

Yine Zâhire'nin ziraat ortakçılığı konusunda şöyle denilmektedir: «Binada oturmak kiralanmış

olarak yorumlanır. Ancak mülk açıklaması ile oturursa, o zaman kiraya yorumlanmaz.» Düşünülsün.

Ben derim ki: Şârih kira akdinin feshi babından hemen önce aynen şunu zikretmiştir: Eşbâh'ta

şöyle denilmiştir: Hana konaklayan, hamama giren, gelir için hazırlanmış bir binada oturan kimse

ücretten kaçınmak için gasbettiğini iddia etse, tasdik edilmez. ücret vermesi vacibtir.» Ben diyorum

ki, kendisiyle fetvâ verilen görüş üzere yetim malının hükmü de böyledir.»

Ben derim ki: Bunların hepsi, eğer adam ücret taleb etmezse böyledir. Ama ücret taleb ederse, o

şey gelir için hazırlanmış olmasa bile, oturanın ücret vermesi vacibtir. Zira Kınye'nin icare bahsinde

şöyle denilmektedir: «Fakihlerin hepsi, malı gasbedilen kimse şahitler huzurunda binasını

gasbeden adama ya binayı iade etmesini veya her ay bin dirhem ücret vermesini söylese, onun

şahit getirmesi geçerlidir. O zaman ondan sonra gâsıb o evde oturursa, konuşulan ücreti vermesi

gerekir demişlerdir.»

«Bunu şeyhimiz demiştir ilh...» Yani hiç kimseye isnad etmeyerek Minâh haşiyesinde demiştir.

Ben derim ki: Uygun olan, bunu gelir için hazırladığı han ve hamam gibi zahir ve meşhur olmayan

şeylerle kaydetmesidir. Bu kayıtta bu mesele ile anifen takdim ettiğimiz «eğer gasbı iddia ederse

tasdik edilmez» meselesi arasında uygunluk meydana gelir.

«Dili ile söyleyerek halka haber verdiyse gelir için hazırlanmış olur

ilh...» Metnin bazı nüshalarında ise «caiz olur» denilmiştir.

BİR UYARI: Kira bahsinde zikrettiğimiz üzere gelir için hazırlanmak akara has bir şey değildir. Zira

Hâmidiye'de şöyle denilmektedir: «Kervancının hayvanını izinsiz ve kira akdi de olmaksızın

kullanan kimsenin üzerine ecri mislin vacib olduğu hususunda fetvâ verilmiştir.»

Menâhî el-Ankaravî Kınye hâşiyesinde, o da Rüknü'l-Eimme'den naklen şöyle demiştir: «Birisi diğer

bir adamın öküzünü veya arabasını kullanmış olsa, ecri misil vermesi gerekir. Eğer mal sahibi onu

kira için hazırlamışsa. Yani diliyle kıra için hazırladığını söylemişse.» Hıfzedilsin, çünkü bu

karıştırma mahallidir.

«Ancak gelir için hazırlanmış bir binada ilh...» Musannıfın buradaki «gelir için hazırlanmak» kaydı

ifade ediyor ki buradaki istisna yalnız gelir için hazırlanan şeye aittir. Ayrıca şunu da ifade

etmektedir ki vakıf ve yetim malında her ne şekilde oturursa otursun, ücret vermesi vacibtir. Bu

kayda lüzum görülmesi, metinden ilk bakışta anlaşılanın aksine olarak, yukarıdaki dayanılan

görüşten dolayıdır. Bundan ötürü sârih akarın gasbı bahsinde şunu zikretmiştir: Birisi bir bina

alarak onda otursa, sonra binanın vakıf veya bir yetimin olduğu anlaşılsa, onların mülkünü

korumak için ücret vermesi gerekir. Biz de yukarıda «Tercih edilmiş olan da budur.» dedik. Halbuki

adam o binada mülk veya akit tevili ile oturmuştu. Bunu hıfzet, zira bu meseleyi birçok kimse

anlamamıştır.

«Ortamı evde otursa ilh...» Dükkân da olsa, İmâdiye'de olduğu gibi, hüküm yine böyledir.

«Uyanık ol ilh...» Yani bunun mütekaddimunun görüşü üzerine bina edildiğinden gâfil olma. H.

«Birisi zorla otursa ilh...» Veya iki ortaktan birisi otursa, yani binanın bir kısmı bir kimsenin mülkü

olsa, diğer kısmı da başka bir kimsenin üzerine vakıf olsa, bunlardan binanın bütününde zorla

oturan diğerine kira verir.

«Zorla otursa ilh...» Musannıfın burada *cebren» kelimesiyle kaydetmesi, vakıf kitabının başında

geçen şu ifadelere dayanır: «Üzerlerine vakfedilen bir binada birisi otursa, diğeri kendisine yetecek

yer bulamasa. oturan kimse için ücret yoktur. Kendisine uygun bir yer bulamayan kimse diğerine:

«Senin kullandığın kadar ben de kullanacağım» deme hakkına sahip değildir. Zira nöbetleşe

oturmak ancak husumetten sonra (yani mahkeme kararından sonra) olur.»

«Başkasının olduğu anlaşılsa ilh...» Yani binanın Sahihin olmadığı ve kira için hazırlanmış olduğu

ortaya çıksa. H.

«Yine tazminat yoktur ilh...» Çünkü bu kimse kira ücretini taahhüt ederek binada oturmamıştır.

Nitekim binayı malikin kendisi rehin olarak verdiğinde rehin alanın onda oturması halinde kira

parası gerekmez. Kınye.

«Ben derim ki: Belki ücret rehin verene aittir. Çünkü o gasıb durumundadır. Düşünülsün. Birî.

«Gâsıb bunlardan birisini kiraya vermiş olsa ilh...» Yani gâsrb vakıf, yetim veya gelir için hazırlanan

bir şeyin menfaatini kiraya vermiş olsa. Eşbâh.

«Kiracının konuşulan ücreti vermesi gerekir ilh...» Yani bu ücreti gâsıba verecektir. Çünkü kira

aktini yapan gâsıbtır.

«Ücret almak da gâsıba gerekli değildir ilh...» Yani ecn misli vermesi gerekmez. Nitekim Eşbâh'ın

ifadesi de böyledir.

«Belki kabzettiğini mâlike verir ilh...» Bunun özeti şöyledir: Gâsıbın ecr-i misilden az bile olsa,

yalnız kiraya verdiği miktarı mâlike vermesi gerekir. Hâmevî.

«Ve Kınye ilh...» Kınye'nin ifadesi şöyledir: «Gelir için hazırlanmış bir binayı veya vakfı veya yetimin

malını gasbetmiş olsa, ve bu malı kiraya verse, kiracı da onda otursa, kiracıya ecri misil değil,

konuşulan ücreti vermek gerekli olur.» Kınye sahibine, «Peki gâsıb malike ecri misli verecek

midir?» diye sorulunca, «Hayır, Gâsıbın ücret vermesi gerekmez» demiştir. Şu kadar var ki

kabzettiğini mal sahibine vermesi gerekir. Uygun olan da ancak budur. Sonra, kiracının konuşulan

ücreti mâlike mi, yoksa gâsıba mı vereceği sorulmuştur. Buna da «kendisiyle kira akdi yaptığı

kimseye verecektir» cevabını vermiştir. Fakat bu âkidin onu yemesi helâl değildir. Belki onu mâlike

geri vermelidir. Ebû Yusuf'tan da âkidin aldığı ücreti tasadduk etmesi gerektiği rivayet edilmiştir.

Allâme Birî, «Doğru olan, bu hüküm, mütekaddimûnun görüşünün ayrıntısıdır. Müteahhırûn

âlimlerin görüşüne gelince. gâstbın ecri misil vermesi gerekir.» demiştir. Yani eğer kiracıdan aldığı

ecri misil veya daha az olursa bu böyledir. Eğer kiracıdan aldığı ecri misilden fazla olursa, yine

aldığını mâlike verir. Çünkü ona helâl değildir. Nitekim bunu Hamevî yazmış ve Ebussuud da ikrar

etmiştir.

«Şurunbulâliye'de ilh...» Şurunbulâliye'nin ifadesi şöyledir: «Ancak mülk veya akde dayanarak

oturmuş olsa, o zaman menfaati âtıl bırakmasına bakılır ilh...»

Ben derim ki: Şurunbulâliye'nin ifadesindeki «atele» kelimesinin zamiri oturana dönse, bir anlamı

olmaz. Çünkü oturduğu takdirde artık mülkü boş bırakmamış, yararlanmış olur. Eğer «atele»

kelimesindeki zamir «mülk tevili ile» oturan kimseye dönerse, zaman tereddüde gerek kalmaz.

Çünkü oturduğu takdirde menfaati tam almıştır, ücret vermesi gerekmez. Artık boş bıraktığı zaman

ücret vermesinin lâzım geleceği nasıl söylenebilir? Eğer zamin gâsıba döndürülürse, o zaman

ifadenin akışı şöyle olur: Eğer gâsıb bu üç şeyden birisinin menfaatini âtıl bırakırsa, binanın sahibi

istifade etmezse. Bu şekil de musannıfın ve Dürer sahibinin ifadelerinden anlaşılmaktadır. Çünkü

bu üç şey musannıfın geçmişteki «ister faydalansın, ister boş bıraksın» sözünden istisna edilmiştir.

Bu istisna da ifade ediyor ki, adı geçen üç şeyden birisinin menfaatlerine, ister istifade etsin, ister

boş bıraksın, gâsıb zamin olur. Düşünülsün.

Hâmidiye'de şu mesele sorulmuştur: Vâkıf olan bir dükkânı Zeyd bir süre gasbederek boş bıraksa

Hamidiye sahibi, musannıfın ifadesi ile istidlâl ederek Zeyd'in o dükkâna ecri misil vermesi

gerektiğinde fetvâ vermiştir.

Zamir gâsıbtan kiralayan kiracıya döndürülse, bu hiç doğru olmaz. Zira Şurunbulâliye'de kiracıdan

hiç söz edilmemiştir.

«Müslüman olsa, elinde domuz ve şarap bulunsa ilh...» Elindeki şarap ve domuzu müslüman

olduğu halde elde etse, hüküm yine böyledir. Zira açık olduğuna göre hüküm değişmez. Musannıfın

bunu zikretmesi müslümana hüsnü zan etmesindendir. T.

Cevâhirü'l-Fetâvâ'da şöyle bir şey vardır: «Bir müslüman diğer bir müslümandan şarap gasbetse,

gâsıbın şarabı ödemesi gerekir mi? Eğer geri vermezse, kıyamet günü sorumlu tutulur mu? Eğer

geri verildiğinde onun şarabı sirke yapacağı kesin olarak bilinirse, geri vermesine hükmedilir. Eğer

şarabı aldığında onu içeceği bilinirse, o zaman gâsıba şarabı dökmesi emredilir. Bunun örneği

şudur: Birisinin kılıcı diğer birisinin elinde olsa, kılıç sahibi onu almak için gelse. kılıcı bir

müslümanı öldürmek için aldığı kesin olarak bilinirse. o zaman adam kılıcı ona vermez. Ama onun

adam öldürme niyetinden caydığını kesin olarak bildiği zaman kılıcını ona verir.» Minâh.

«Zıman yoktur ilh...» Bu, «zikri geçenlerin aksine» sözünün sonucudur. Bunun şekli nedir? Çünkü

müslüman hakkında bunlar mütekavvim mal değildir. Zira mal edinme konusunda mal sahibinin

dini esas alınır.

Şurunbulâliye'de şöyle denilmektedir: «İmam Ebû Yûsuf'un görüşü üzerine şarabı dökmek için

yardığı tulumu da zamin olmaz. Fetvâ da İmam Ebû Yûsuf'un görüşü üzerinedir. Burhan'da olduğu

gibi.»

Bu hüküm dünya bakımındandır. Ahirete ait hüküm ayrıdır.

Eğer şarabı gasbedilen kimse sirkeci ise, şırayı sirke yapmak için yapmışsa, o zaman gâsıbın

üzerine gasb günâhı vardır. Eğer onu içmek için yapmışsa, ahirette artık malikin gâsıb üzerinde bir

hakkı bulunmaz. Cevâhirü'l-Fetâvâ'dan naklen Minâh'ta da böyledir.

«Telef eden müslüman onların kıymetini tazmin eder ilh...» Eğer telef eden zımmî olursa, şarabın

mislini, domuzun da kıymetini tazmin eder. İbni Melek.

«Kıymetini ilh...» Yani şarapla domuzun. Metnin bazı nüshalarında «yani şarabın kıymetini»

denilmiştir. Birinci görüş Kenz ve Kudurî gibi musannıfın da «eğer onlar bir zımmînin ise» sözüne

daha uygundur. İkinci göriiş ise, o da şarihin açıklamasına uygundur. Zira Gâyetü'l-Beyân' da da

Kâfî şerhinden naklen, «Müslüman zımmînin domuzunu helâk etmiş olsa, Ebû Hânife'ye göre

tazminat yoktur. İmameyn buna muhalefet etmiştir. Bu konunun tamamı Kâfi şerhindedir»

denilmiştir.

«Hükmen kıymeti takdir edilen şeylerdendir ilh...» Her ne kadar şarap misli ise de. Zira müslüman

şarabı birisine temlik etmeden veya kendisine mülk edinmekten men edilmiştir. Çünkü temlik veya

temellük etmek onu yükseltmektir. Zeylâî.

«Şarap ve domuz bir zımmînin olsa ilh...» Musannıf bu görüşü mutlak zikretmiştir. O zaman

zımmînin şarap ve domuzun satışını açıkça yapmasını da kapsamına alır. Minâh sahibi

Müctebâ'dan naklen şöyle demektedir: «Bir zımmî İslâm ülkesinde domuz veya şarabin satışını

açıkça yapmış olsa, ona engel olunur. Eğer bir kişi onun şarabını dökse veya domuzunu öldürse.

kıymetine zamindir. Ancak bunu yapan emir olursa, yapabilir. Bununla birlikte şarabı dökmek için

parçaladığı tuluma ve öldürdüğü domuza da zamin olmaz. Çünkü bunun tazminatı ihtilâflı bir

meseledir.»

T. de Burhan'dan şunu nakletmîştir: «Bu itlaf «izhar etmese» sözüyle kayıtlanır. Yani şarap ve

domuz zımmînin olsa ve o bunların satışını açıktan yapmasa, o zaman telef eden kimse bunların

kıymetini tazmin eder. Düşün.» Bu husustaki sözlerin tamamı ileride gelecektir.

«Ukûbet bildiğinden ilh...» Yani Devlet yöneticileri dökmeyi ve domuzu öldürmeyi bir ceza olarak

caiz görürse. Yani devlet başkanı müctehid olursa. Veya bu görüşte olan bir müctehidi taklit

ediyorsa. Nitekim geçmiş açıklama da bunu ifade eder.

«Ölmüş bir hayvanda veya kanda asla zımam yoktur ilh...» Yani zımmînin de olsa, mutlaka zımanı

yoktur. İleride'de açıklanacaktır. Zira semâvî dinlere inanan hiç kimse ölmüş hayvanla kanı mal

olarak kabul etmez. Hidâye. Burada hayvan eğer kendi başına ölmüşse, hüküm böyledir. Çünkü

ateşperest (mecûsînin) olan kestiği, boğduğu ve vurup öldürdüğünün satımı İmam Ebû Yûsuf'a

göre caizdir. İmam Muhammed buna karşı çıkmıştır. O zaman bunda zıman vacibtir. İtkâni.

Kifâye'de de bunu teyit edilmiştir.

«İçse ilh...» Burada içmekten maksat mutlaka telef etmektir. Ama ne şekilde telef ederse etsin.

Kinye'den naklen Minâh'ta olduğu gibi.

«Çünkü onu satıcının yetki vermesiyle yapmıştır ilh...» Bu görüş gasb ile satın alma arasındaki

muhalefetin şeklim açıklamaktadır. Minâh'ta şöyle denilmektedir: «Şu kadar var ki bunda bir görüş

vardır. Bu meşhur kaideye aykırıdır. Meşhur kaide şöyledir: Kapsamlı olan bir şey kapsamın butlanı

ile bâtıl olur. İşte burada da şaraptaki satım bâtıl olduğu zaman onun butlanı ile bâtıl olur. Ancak

bunun bu meşhur kaideden çıktığı iddia edilebilir. Çıkışının şekli açıklanır, veya o meşhur kaidenin

çoğunluk olduğu söylenir.»

Remlî derki: «Bunu bu meşhur kaideden çıkarmak mümkündür. Çünkü zımmînin satışla müslümanı

onu içmeye musallat etmesi zımnen değil, kasden hasıl olmuştur. »

«İkisi de müslüman olsalar veya birisi müslüman olsa ilh...» Yani şarabın mislini ödemekle hüküm

verilmezden önce veya sonra. Minâh.

«Ancak bir rivayette ilh...» Yani Ebû Hânife'den yapılan bir rivayette. Bu rivayet de İmam

Muhammed'in görüşüdür.

«Telef edenin üzerine şarabın kıymetini tazmin etmek gerekir ilh...» Yani telef eden kimse

müslüman olursa. İkisi de müslüman olurlarsa, telef eden kimsenin İsâmiyeti diğerinden önce

olursa, hüküm yine böyledir.

Zeylâî şöyle demektedir: «Eğer kıymeti taleb eden hâkim tarafından şarabın mislini tazmin hükmü

verildikten sonra müslüman olursa, o zaman telef edenden bir şey tazmin edemez. Çünkü şarap

onun hakkında artık mütekavvim değildir. Müslüman olmakla zimmetinde olan şaraptan ibra etmiş

olmaktadır. Eğer ikisi beraber müslüman olsalar, hüküm yine böyledir. Çünkü ikisinin islâm

olmasında şarabı taleb eden adamın islâmı da mevcuttur. Eğer yalnız telef eden adam müslüman

olur, sonra da malik müslüman olursa, Ebû Yûsuf telef eden adam üzerine bir şey vacib değildir,

demiştir. Ebû Yûsuf'un kavli de Ebû Hânife'den rivayet edilmiştir.» Anla.

Burada «şarap»la sınırlandırılmıştır. Zira Tatarhâniye'de, «Bir zımmî diğer bir zımmînin domuzunu

telef ederse, onların ikisinin beraber veya birisinin müslüman olması halinde zimâniyet devam eder.

Zira domuzu telef etmekle asıl mevcut olan şey kıymettir. İslâm da kıymetin tazmin edilmesine

aykırı değildir» denilmiştir.

«Meccânen onları alır ilh...» Zira şarabı sirke etmesi veya deriyi tabağlaması, sirke ve deriyi yıkama

menzilesindedir. O zaman yine malikin mülkiyeti üzerine devam eder. Zira sirke yapmak veya

tabağlamakla maliyet sabit olmaz.

«Bunları telef etmiş olsa, zamir» olur ilh...» Zira burada gasbedilen şey müslümanın şarabıdır.

Halbuki yukarıda geçtiği gibi müslümanın şarabına telefle zamin olunmaz. Bu vehmettiriyor ki,

burada da yine tazminat yoktur. O halde musannıfın burada «lakin» demesi yerinde olurdu.

«Zamin olur ilh...» Yani şarabın ve derinin kıymetine zamin olur.

«Derinin tabağlanmış kıymetini tazmin edeceği ilh...» Yani itlaf edilen surette. T.

«Mültekâ'da da bu görüşe dayandırılan başka yerler de vardır ilh...» Zira Mültekâ sahibi. «Gâsıb

tabağlamış olduğu deriyi telef etse, ona tabağlanmış halindeki kıymetini tazmin eder. Bazı alimler

tarafından da onun tabağlı değil, temiz bir derinin kıymeti ne ise onu tazmin eder denilmiştir.»

«Ona malik olur ilh...» Zira tuzlu sirke mütekavvim maldırlar. Şarap ise mütekavvim değildir. O

zaman gâsıbın tarafı tercih edilir. O sirke hiç bir şey tazmin etmeden onun olur.

«İmameyn buna muhalefet etmiştir ilh...» Yine imameyne göre malik dilerse o sirkeyi alır, ona da

onun sirke yapmak için kattığı tuz ve sirke ağırlığınca tuz veya sirke verir. Eğer gâsıb o sirkeyi telef

ederse, hiçbir şey tazmin etmez. Yine imameyn buna muhalefet etmiştir. İmameyne göre zamin

olur. Mültekâ.

«Malik onu alır ilh...» Sadrı Şeria'nın «Deriyi kıymetli birşeyle tabaklasa gâsıbın mülkü olur» görüşü

birinci nüshayı yazanın kaleminden çıkan bir yanılmadır. Nitekim Bâkânî bunu açıklamıştır. Dürrü

Müntekâ.

Bazı âlimler tarafından. «Sirke ile deri arasındaki fark nedir ki mâlik deriyi alıyor fakat sirkeyi

almıyor? Aradaki fark şudur: Deri devam etmektedir: Gasıb sadece ondan necaseti izale etmiştir.

Şarap ise devam etmemektedir. Belki başka bir şey olmuştur. İbni Kemâl'in bu konuda bir görüşü

vardır» denilmiştir.

«Tabağın fazlalaştırmış olduğu kıymeti de gâsıba geri verir ilh...» Şöyle ki, deri önce tabağlı olarak

kıymetlendirilir, sonra da tabağsız ve kesilmiş bir hayvanın derisi olarak kıymetlendirilir, ikisinin

orasındaki farkı mâlik, gâsıba verir. Mültekâ.

Mülteka şerhinde de Mâlikin deriyi gâsıba vermesi ve ona tabağsız haldeki deriyi tazmin ettirmesi

hakkı yoktur. Çünkü tabağdan önce onun kıymeti yoktur, ölmüş bir hayvanın derisidir» denilmiştir.

«Gâsıb deriyi mâlike vermeyebilir ilh...» Eğer gâsıbın elinde helâk olursa, o ziyadenin kıymeti de

mâlikten düşer. İbni Kemâl.

«Telef etmiş olsa, zamin olmaz ilh...» Yani telef etse, Ebû Hânife'ye göre zamin olmaz. İmameyne

göre ise, onun temiz hâlindeki kıymetini zamin olur. Zira derinin kıymetlenmesi gâsıbın fiiliyle

meydana gelmiştir. Onun hakkı deride mevcuttur. Kıymet konusunda den gâsıbın fiiline tâbidir. Zira

tabağlanmazdan önce deri, ölmüş hayvanın derisi olduğundan kıymeti yoktu. Asıl olan sanat olup,

telef halinde gâsıb sanatını tazmin etmez. Öyleyse, ona tabi olan deriyi de tazmin etmez. Ama

kıymetsiz birşeyle tabağlanan deri bunun aksinedir. Zira gâsıb içın onda kıymetli bir şey yoktur.

Gâsıbtan başkasının telef etmesi de bunun aksinedir. Zira, asıl da asla tâbi olan da tazmin ettirilir.

İbni Melek.

Gâsıb tabağlandıktan sonra o deriyi kürk yapsa, eğer deri kesilmiş bir hayvanın derisi ise, fakihlerin

ittifakı ile derinin gasb gününün kıymetini tazmin eder. Eğer ölmüş bir hayvanın derisiyse, hiçbir

şey tazmin etmez. Çünkü isim ve maksadının değişmesi, gâsıbın fiili iledir. Bu konunun tamamı

Tebyîn adlı eserdedir.

«Zıman yoktur ilh...» Bu söz yukarıda geçenle birlikte tekrardır. Musannıfın bu sözü tekrar etmesi

sonra gelen mesele ile irtibatı sağlamak ve aralarındaki farkı ortaya koymak içindir. Nitekim Hidâye

adlı eserde de buna işaret edilmiştir.

Hidâye'de şöyle denilmektedir: «Biz zımmîleri inandıkları bâtıl şey üzerinde terketmekle emredildik,

öyleyse öncelikle bizim ictihad ehlinin ictihadlarını da onlara bırakmamız gerekir. Bunlarla birlikte

ictihadda doğru olma ihtimali de vardır. Aradaki fark şudur: Mücâdele velâyeti sabittir. Çünkü

besmelesiz kesilen hayvanın haram olduğuna delil mevcuttur. O zaman tazmin inancına itibar

edilmez.»

«Görüşü mücâdele velâyeti sabittir ilh...» Yani bu velâyet nasla sâbittir. Zira, Allahu Teâlâ, «Üzerine

AIIah'ın adınm anılmadığı kesilmiş hayvanları yemeyin.» (En'âm: 121) buyurmuştur.

İnâye adlı eserde şöyle denilmektedir: «Birisi biz bunu kabul etmeyiz: Zira zımmîlerle mücadeleyi

terketmemize delâlet eden delil, öncelikle sizin kararlaştırdığınıza göre, müctehidlerle de

mücadeleyi terketmemize delâlet eder, diyebilir. Buna cevap olarak şöyle denilir: Zımmîlerle

inançları konusunda mücadele etmemizin delili Rasûlullâh (s.a.v.)'ın «Zımmilerle itikadları üzerinde

mücadele etmeyi terkedin» hadisidir. Bu da hizmet akti ile sâbittir. Zimmet akti ise müctehidler

hakkında yoktur.»

Sadi'nin hâşiyesinde de şöyle denilmektedir: «Besmelesiz kesilen hayvanın etinin helâl kılınması

Kitap'ın nassına aykırıdır. Halbuki hasım da buna inanmıştır. O zaman mücadele velâyeti sabit olur.»

«Çalgı âleti ilh...» Zurna, kaval, def, davul, tanbur gibi aletleri.

«Velev kafirin de olsa ilh...» Uygun olan, «müslümanın dahi olsa» demesiydi. Çünkü o zaman

öncelikle kâfirin olması durumunu da ifade etmiş olurdu. Zira âlimler kâfirlerin aletlerinin tazmin

edileceği konusunda ittifak etmişlerdir. Nitekim ileride gelecektir. Hem birisi müslümanın şarabını

dökse zamin olmaz. Ama kâfirin şarabını dökse, zamin olur. Nitekim kâfirin çalgı âletinin tazmin

edileceği öncelikle bilinir.

İbni Kemâl'in ifadesi ise şöyledir: «Burada musannıfın «müslümanın olsa bile» yerine «velev kâfirin

de olsa» demesi, Hidâye sahibinin dediği gibi, tazminatı bakımından çalgı aletinin müslüman veya

kâfirin olması arasında fark" yoktur.»

«Çalgıya elverişli olmayan ilh...» Yani defi kırarsa, yalnız kasnağını verir.

«Bunun açıklatması içecekler konusunda gelecektir ilh...» Bu konu Hidâye'de burada açıklanarak,

«Birisinin ekşitilmiş üzüm şırasını veya kaynatılarak yarısı uçmuş üzüm şırasını telef eden kimse

onun mislini değil, kıymetini zamin olur» denilmiştir.

«Bu sayılan şeylerin hepsinin de satımı geçerlidir ilh...» Çünkü bunlar kıymetli maldırlar. Bunlardan

eğlence dışında da bu âletlerden yararlanılır. O zaman bunların bu şekil tazminata aykırı değildir.

Şarkı söyleyen câriye gibi. Nasıl ki birisi şarkı söyleyen cariyeyi öldürse, zamin olur. Çünkü şarkı ve

türkü söylemenin dışında ondan başka şekillerde de istifade edilir. Ama şarap ve diğer içkiler

bunun aksinedir. Çünkü bunların aynı haramdır. Hiçbir şeyde kullanılamazlar.

Ekşimiş üzüm şırasına ve benzerine gelince, bunların haram oluşu ictihad ve âhad hadislerle

bilinmektedir. Bundan ötürü onların haramlığı, şarabın haramlığından daha eksiktir. O sebeble biz

onların satışını caiz gördük ve onların mislinin değil kıymetinin tazmin edileceğine hükmettik.

Çünkü müslüman böyle şeyl'erden men edilir.

Şu kadar var ki eğer bunların mislini almış olsa. caiz olur. Çünkü kıymetten düşmemiştir. İtkânî.

Özetle.

«İmameyne göre ise bu sayılan şeylerde tazminat yoktur, alım-satımları da geçerli değildir ilh...» Bu

ihtilaf çalgı âletlerim kırmanın mübâh olmasında değil, tazminatındadır. Bir de bunların kırılmış

şekliyle başka şeyde kullanılıp kullanılmayacağı hususundadır. Yoksa, eğer başka şeyde kullanılıp

kullanılmayacağı hususundadır. Yoksa, eğer başka şeyde kullanılamıyorsa, imamların ittifakı ile

kıran kimse hiçbir şeye zamin değildir. Bir de bu ihtilâf çalgı âletini kırma ve benzeri şeylerin

imamdan izinsiz yapılması hususundadır. Eğer imamın izni ile yapılmışsa, yine ittifakla zamin

değildir.

Ama şarkı-türkü söyleyen kimsenin dışındaki bir kimsenin çalgı aletini kırmak veya şarapçı

olmayan birisinin şarap küpünü kırmakta ihtilaf vardır. Yoksa, bunların olursa ittifakla zamin

değildir. Çünkü eğer kırmasa yine o fiiline döner.

Bir de ihtilâf bu âletlerin müslümanın olup olmaması hususundadır. Zira eğer bu âletler zımmînin

olursa, kıymeti neye ulaşırsa ulaşsın, imamların ittifakı ile zamindir. Zımmînin haçını kırmanın

hükmü de böyledir. Zira haç zımmî hakkında mütekavvim bir maldır.

Ben derim ki: Şu kadarı var ki Kuhistânî ve İbni Kemâl bu meselelerde zımmînin de müslüman gibi

olması gerektiğini ifade etmişlerdir. Dürrü Müntekâ.

Ben yine derim ki: İhtiyâr adlı eserde de bu konularda zımmînin müslüman gibi olduğu hususu açık

olarak belirtilmiştir. Umulur ki, Hidâye'de yalnız müslümanın zikredilmesi, ihtilâf mahalli olduğu

içindir.

«Mübâh olan def ilh...» Mübâh der denilerek zil takılı olan deften kaçınılmıştır. Nihâye'de

Ebülieys'ten rivâyetle şöyle denilmiştir: «Uygun olan, zilli defin mekruh olmasıdır.»

METİN

Birisinin ümmü'l-veledini gasbetse, helâk olsa, zamin olmaz. Ama müdebberin ölmesi bunun

aksinedir. Çünkü müdebberin kıymeti vardır ama ümmü'l-veledin kıymeti yoktur. İmameyne göre ise

ümmü'l-veledi de zamin olur. Çünkü onun da kıymeti vardır.

Birisinin bağlı kölesinin ipini veya bağlı hayvanının ipini veya ahırının kapısını veya kafesinin

kapısını açsa, onlar da kaçıp gitseler, veya kendisine eziyet eden kimseyi, sultana haber vermeden

vazgeçmeyeceğini bildiği için sultana şikâyet etse, veya borçlarını bazen ödeyen bazen ödemeyen

kimseyi sultana haber verse, veya birisinin hazine bulduğunu sultana haber verse, sultan da onu

borçlu kılsa, bu sayılanların hiçbirinde adam zamin olmaz.

Ama eğer sultan bu şikâyetlerin hepsinde tazmin ettirmiş olsa, o zaman zamin olur. Birisini haksız

yere sultana şikâyet etse, İmam Muhammed'e göre aynı fiili bir daha yapmaması için tazmin ettirilir.

Fetva da İmam Muhammedin bu görüşüyle verilir ve şikâyetçi ta'zir cezasına çarptırılır.

Bu şikâyetleri yapan kimse köle olursa, azadından sonra bu tazminat taleb edilır.

Şikâyeti yapan kimse ölse, şikâyet edilen kişi uğramış olduğu zarar miktarınca onun terekesinden

alır. Sahih olan da ancak budur. Cevâhî-rü'l-Fetâvâ.

Musannıf nakletmiştir ki: Eğer şikâyet edilen kişi korkusundan binadan düşerek ölse, onu şikâyet

eden onun diyetini ödemeye borçlu olur. Ama vurmakla ölmüş olsa, borçlu değildir. Çünkü darpla

ölüm meydana gelir. Bu konu hırsızlık babında geçmiştir.

Birisi diğerinin kölesine isyan ederek kaçmasını emretse, veya kendini öldür dese, o da kaçsa veya

öldürse, o kimsenin bu kölenin kıymetini vermesi gerekir.

Birisi diğerinin kölesine efendisinin malını telef etmesini söylese o da telef etse. âmir zamin olmaz.

Aradaki fark şudur: O kaçmasını veya öldürmesini emretmekle gâsıb olmaktadır. Ama efendisinin

malını telef etmesini söylediğinde malın gâsıbı olmamaktadır. Belki köleye gâsıb olmaktadır. Köle

de mevcuttur, telef olmamıştır. Malın telefi de kölenin fiili iledir.

ki, altı şey dışında emrettiği için emreden üzerine tazminat yoktur. Bu altı kimse şunlardır: 1)

Sultan, 2) Baba, 3) Efendi emredici olursa, 4) Emredilen çocuk, 5) Köle, 6) Köleye efendisinden

başka birisinin malını telef etmesi emredilmiş olursa. Bu sayılanların hepsinde, emredilen (memur)

zamin olur, tazmin ettiğini rücu ederek âmirinden alır.

Bir de, başkasının duvarında bir kapı açmayı emretse, açan kimse zamin olur. O da tazmin ettiğini

rücu ederek âmirden alır. Eşbâh.

Başkasının kölesini kendi işinde çalıştırsa. yani kendi işine gönderse, köle olduğunu bilmese veya

köle ona hür olduğunu söylese, köle helâk olduğu takdirde kıymetini zamin olur. İmâdiye.

İmâdiye'de şöyle denilmektedir: «Birisi diğerinin yanına gelerek hür olduğunu söylese ve iş istese,

o do çalıştırsa, köle helâk olsa, sonra onun başkasının kölesi olduğu anlaşılsa, kölenin kıymetini

zamin olur. İster köle olduğunu bilsin, ister bilmesin, eğer adam köleyi kendi işinde değil,

başkasının işinde çalıştırırsa, zamin olmaz. Çünkü bununla gâsıb değildir. Bu, şunun gibi olur:

Birisi bir köleye, ağaca çıkıp sallayarak meyvelerini dökmesini ve yemesini söylese, o da ağaçtan

düşerek ölse, âmir zamin olmaz. Ama ağaca çıkıp sallayarak meyvelerini dökmesini ve birlikte

yemelerini söylese, o zaman kölenin kıymetinin hepsine zamin olur. Zira köleyi tamamen kendi

menfaati için çalıştırmıştır.»

Bir köle kan alıcıya gelerek kendisinden kan almasını söylese, o da mutad şekilde ondan kan alsa,

köle de bundan ölse kan alıcının akilesi kölenin kıymetini zamindir. O halde mutad kan almanın

gayrında evleviyetle zamın olur. Çocukta da hüküm böyledir. Çocuğun diyeti de kan alıcının âkilesi

üzerine vacib olur. İmâdiye.

Birisi üzerinde efendisinin malı olan bir köleyi gasbetse, köleyi gasbettiği gibi malı da gasbetmiş

olur. Fakihler belki kölenin üzerindeki elbiseye de zamin olur, demişlerdir. Çünkü kölenin elbisesi

de kölenin aynına tâbidir. Ama hür bunun aksinedir.

Vehbâniye'de şöyle denilmektedir: «Gasbedilen köle sanatlarını unutsa, unutmanın kölenin fiyatına

getirdiği noksanlığa zamin olur. Gasbettiği köle»yanında Kur'an'ı unutsa veya ihtiyarlasa, yine onun

noksanlığına zamindir. Dellâl sattığı malın kıymetini bildiği halde sultana daha aşağı bir fiyatla

satsa, onun noksanını tazmin eder. Çift kullanılabilen mallardan birisini telef etse, mâtik kalanı

gâsıba teslim ederek çiftini ondan taleb eder.»

Ben derim ki: İmam Ebû Yûsuf'tan rivayet edilmiştir ki, ancak telef ettiği tek malın kıymetini öder,

çiftinin değil. Bezzâziye'de de «Tercih edilen ancak Ebû Yûsuf'tan rivayet edilendir.» denilmiştir.

Şurunbulâliye de bunu ikrar etmiştir.

Şurunbulâliye, Vekbâniye'deki «sultan»ın bir kayıt olmadığını zikrederek «Uygun olan, hâkimin de

onun tazminine hükmetmesi gerekir. Bilhassa vakıf ve yetim malının satışında» demiştir. AIIah en

doğrusunu bilir.

«Helâk olsa ilh...» Musannıfın burada «helâk» ile tabiri ifade ediyor ki, onu gâsıb helâk etmiş olsa.

bunun gereği ihtilâfsız olarak sabit olur. Yani gâsıb zamin olur.

Ben derim ki: Tahâvî şerhinden naklen Tatarhâniye'de şöyle denilmektedir: «Ümmü'l-veled veya

müdebberden birisini yaralasa, câninin üzerine icmâ ile cinâyet erşi gerekir.»

«Müdebberin ölmesi bunun aksinedir ilh...» Müdebberin kıymeti kölenin kıymetinin üçte ikisidir.

Bazı âlimler tarafından, «Müdebber kölenin kıymeti. kölenin kıymetinin üçte ikisidir. Bazı âlimler

tarafından, «Müdebber kölenin kıymeti, kölenin kıymetinin yarısıdır» denilmiştir. Bunu Aynî ifade

etmiştir. Ama bu tazminatı ödemekle gâsıb ona mâlik olmaz. Çünkü müdebber köle bir mülkten bir

mülke intikali kabul etmez. Ebussuud.

«Çünkü onun da kıymeti vardır ilh...» Yani ümmü'l-veledin de kıymeti vardır. Onun kıymeti normal

bir kölenin kıymetinin üçte biridir. Hamevî.

«Birisinin bağlı kölesinin ipini ilh...» Burada imamlar arasındaki ihtilâf akıl hastası olan köle

hakkındadır. O halde adamın bağını çözdüğü köle eğer akıllı ise, fakihlerin ittifakı ile zamin olmaz.

Şurunbulâliye, Bezzâziye'den.

«Onlar da kaçıp gitseler ilh...» Adamın zamin olmaması İmam Ebû Hânife'nin ve Ebû Yûsuf'un

görüşüdür. İmam Muhammed buna muhalefet ederek ahırın kapısı ile kafesin kapısını açarak

onların kaçmasına sebeb olan adam zamindir demiştir.

Kuhistânî ve Bercendî'nin açık ifadesine göre, İmam Muhammed adı geçenlerin hepsine muhalefet

etmiştir. Kuhistânî ve Bercendî'de şu da vardır: «Eğer emânetçi bu zikredilenleri yapmış olsa,

fakihlerin ittifakı ile zamin olur. Zira emâneti aldığında korumayı üzerine almıştır.» Dürrü Müntekâ.

Şurunbulâliye'de şöyle denilmektedir: «Nâzım'da şöyle denilmiştir: «Adam bunlardan başka bir şey

daha yapsa, meselâ kafesi açtığında kuşlara «kış» dese veya ahırın kapısını açtığında hayvanların

çıkmasında kullanılan bir ses çıkarsa, ittifakla zamin olur. Yine fakihler icma etmiştir ki, yağ sıvı

halde iken tulumu yırtsa veya ipi keserek kandili düşürse. Zamin olur.» T.