DEYN (BORÇ) SEBEBİYLE HACİR ALTINA ALINAN KİMSENİN TASARRUFLARI BAHSİ

«Borçlardan sonra lazım olur ilh...» Yani borçlardan dolayı hacredilen kimse bir mal ile ikrar etse, o

ikrar ettiği malı hacrine sebep olan borçlarını ödedikten sonra öder. Ama bu malda eğer hacrden

sonra istifade ettiği bir mal değilse. Yoksa, ikrar ettiği malı da hacrden sonra istifade ettiği maldan

öder. Nitekim Mevahib ve Hidâye'de de böyledir.

Biz bunu Tatarhâniye ve Mülteka şerhinden naklen zikrettik. Tatarhâniye'de daha sonra «O halde

alacaklıların haklarını iptale sebep olan her tasarrufa hacr tesir. Hibe ve sadaka gibi. Satışa gelince,

eğer kıymetinin misli ile satıyorsa, caizdir. Eğer çok düşük bir fiyatla satıyorsa. caiz olmaz. Alan

müşteri de gabni izale etmekle fesih arasında muhayyerdir. Hastanın satışı gibi. Eğer malını

alacaklısına satsa, sattığı malın semeni ile borcunu takas etse, caizdir. Eğer borçlusu bir kişi ise.

Yok eğer borçlusu çok ise, eğer kıymeti ile satarsa, satışı takassız geçerlidir. Bu mahcur,

alacaklıların bazısının alacağını ödese, bazısınınkini ödemese, yine hasta gibidir» denilmiştir.

Özetle.

«Delil ilh...» Yani. onun ödünç aldığına veya kıymeti karşılığında aldığına şahitlik edenler olursa.

Tatarhâniye.

«Hakimin ilmi ilh...» Mutemed olan, hâkimin kendi ilmiyle satmasının caiz olmamasıdır. T.

«İstihlâk ettiği bir mal gibi ilh...» Zira istihlâk ettiği malın sahibi de alacaklılara dahil olur. Eğer

mehr-i misliyle bir kadınla evlenirse, bunun hükmü de böyledir. İbni Melek.

Onun malı istihlâk etmesinden maksat, yani kendisi ikrar etmeden, malı istihlâk ettiğinin sabit

olmasıdır. Eğer ikrarı ile sabit olursa, buhususta Tatarhâniye'de şöyle denilmiştir: «Borçlu salâh

sahibi olduktan sonra ikrarı kendisinden sorulur. Şöyle ki, ikrar ettiği mal, hacrden önce üzerinde

bir hak mıydı? Eğer evet derse, o mal ile de sorumlu tutulur. Eğer evet demezse sorumlu tutulmaz.

Hacir altındaki çocuk hakkında da cevabın böyle olması gerekir.»

METİN

Bir kimse iflas etse, yanında satın aldığı bir eşya olsa. bunu satıcının izni ile parasını ödemeden

kabzetmiş olsa, satıcı onun semeninde diğer alacaklılarla eşittir. Eğer o eşyayı kabızdan önce veya

sonra iflas etmiş olsa, eşyayı da satıcının izni olmadan kabzetmiş bulunsa, onu satan kimse geri

ister veya semenini ödetmek için hapsettirir.

İmam Şâfii de, «Satıcı satım akdini feshetme hakkına da sahiptir» demiştir.

Hâkim bir kimseyi hacretse, o da davasını ikinci bir hâkime götürse, ikinci hâkim onu serbest

bırakarak tasarruflarına icazet verse, (-Hâniye'de böyledir. Bu görüş Dürer ve Minâh'ta yoktur.-) caiz

olur. Mahcurun malında yaptığı alış-veriş gibi tasarruflar, ikinci hâkimin icazetinden ister önce

olsun, ister sonra, câizdir. Çünkü birinci hacri ictihad konusu olan bir meseledir. O halde onun

birinci hacri, diğer bir hâkimin tasdikine bağlı bulunur.

FER'İ MESELELER:

Gaib olan kimsenin hacredilmesi de geçerlidir. Şu kadar var ki o öğreninceye kadar hacredilmiş

olmaz. Hâniye.

Hacr, rüşdle kalkmaz. Bir kimse reşid olduğunu iddia etse hasmı da onun sefahat üzere kaldığını

iddia etse, ikisi de delil getirseler, uygun olan, onun sefihliğinin kaldığını isbat eden delilinin tercih

edilmesidir. Eşbâh.

Vehbâniye'de şöyle denilmiştir: «İki hasmın birisi ikrarının hacirden önce diğeri de hacr sırasında

olduğunu iddia etseler, hacr sırasında ikrar edildiğini iddia edenin sözü kabule daha layıktır.

Hacredilen kimse bir şey satsa, hâkim de onun satışına icazet verse, fakat müşteriye malın

semenini vermemesini söylese, müşteri buna rağmen semeni öderse, zarar eder. Hâkim o semeni

tekrar alır.»

İZAH

«İflâs etme ilh...» Yani elinde bir kuruş kalmayacak bir duruma düşse, Bazı alimler de. iflas

kelimesini tefsir ederken. dirhemleri varken, sonra dirhemleri gidip fulus sahibi olması demişlerdir.

Misbâh.

Burada iflastan maksat. hâkimin onun iflası ile hükmetmesidir. Biliniz ki, iflas eden kimseye mal

satan adam eğer malin bedelini peşin konuşmuşsa diğer alacaklılara eşit olur. Ama eğer semeni

vadeli ise, diğer borçlulara ortak olmaz. Şu kadar var ki, sattığı malın semenin ödeme vakti

girdikten sonra alacaklının kabzettiğine hisselerine göre ortak olur. Makdisi'de de böyledir.

Sayıhânî.

«Satan adam geri ister ilh...» Yani aldığı malı, satıcıdan izinsiz olarak kabzettikten sonra iflas

ederse, satıcı onu geri alabilir. Musannıfın «hapsettirir» sözü de kabızdan önce ifllas etmesine

bağlıdır. Burada musannıfın iki sözü birbirine telif edip neşretmesi tertibin aksinedir. Düşünülsün.

«Hâniye'de de böyledir ilh...» Şârih bu sözü ile Şurunbulâliye'ye uyarak metin üzerinde kapalılığı

gidermiştir. Zira Hâniye'de olanı nakletmiş, sonra da tasarruflarına icazet vermeyi serbest

bırakılmasına şart kılmıştır.

Ben derim ki: Açık olan şudur ki, hâkimin icazeti onun yaptığı şeylerin caiz olmasının şartıdır.

Yoksa serbest bırakılmasının cevazı için değildir. Metinde zikredilen ise serbest bırakmasının

cevâzıdır. O halde, musannıfın bu sözü metin üzerine bir kapalılığı giderme değil, belki diğer bir

hüküm ifadesidir. Düşünülsün.

«Birinci harci ictihad konusu olan bir meseledir ilh...» Hidâye'de önce bu görüş «Birinci hâkimin

hacri fetvâdır, hüküm değildir» sözüyle açıklanmıştır. Çünkü hakkında hüküm verilen bir şey için

verilen ikinci bir hüküm mevcut değildir. Sonra Hidâye sahibi sözlerine devamla, «Eğer birinci

hâkimin hacri hüküm olmuş olsa, hükmün kendisi ihtilaf edilecek bir konudur. O zaman da tasdik

etmek gerekir» demiştir.

Zeylâî de, «Ta ki gerekli ola, zira, ihtilaf eğer hükmün kendisinde vaki olursa, zaten tasdik lazım

gelmez. Bununla birlikte, üzerinde icma edilmiş bir hüküm de olmaz. Eğer ihtilaf hükümden önce

mevcut ise üzerinde icma edilmiş bir konu olur. O zaman da iki hâkimden birisinin sözü hükümle

tekid edilir. Sonra da hüküm bozulmaz. Ama eğer ihtilaf hükmün kendisinde ise, o zaman ikinci bir

hükümle de ihtilaf hasıl olur. O zaman da üzerinde icma edilen bir konu olması için diğer bir hüküm

lazım gelir. Çünkü ihtilafın varlığından sonra ona hükmedilmektedir. İşte mânâsı budur.»

Şu kadar var ki, burada da kapalılık vardır. Çünkü onda ihtilaf hükümden önce de mevcuttur. Zira

İmam Muhammed bizzat sefahetle de hacredileceği görüşündedir. Onun tasarrufları da asla nâfiz

değildir. O zaman da hükümde ihtilaf olur. Bu ihtilaf da kalmaz. Ta ki bu hükmün cevazına

hükmedilsin.

«Öğrenene kadar ilh...» Yani hacri bilmedikçe. Bezzâziye'de şöyle denilmektedir: «Eğer

hacredildiğini âdil bir adam haber verir, o da kabul ederse, kendiliğinden hacredilmiş olur. Tasdik

etmese de yine öyledir.» Sonra da, «İzin ile hacr arasında onun mezun olması için kölenin o âdil

kimsenin haberini tercih etmesi ile tasdik etmesi arasında bir fark yoktur. Fakih Ebû Bekr el-Belhî

böyle zikretmiştir. Onun görüşüne dayanılmıştır. Ancak hacirle iznin orasını ayırdetmenin aksine»

demiştir.

«Hacr, rüşdle kalkmaz ilh...» Bu da yine İmam Ebû Yûsuf'un görüşüdür. İmam Muhammed buna

muhalefet etmiştir. Nitekim biz Cevhere'den naklen ihtilafın semeresinin beyânı ile bunu zikrettik.

«Rüşde erdiğinî iddia etse ilh...» Yani hâkim onu hacr koyduktan sonra hacrin iptali için reşid

olduğu iddia etse.

«Eşbâh ilh...» Muhit'te Ebû Yûsuf'un «Sefih ancak hâkimin hacri ile hacrolunur.» sözünün delili

zikredilirken söylenilen «Zahir olan sefihin sona ermesidir.» sözüyle Eşbâh'ta bu söz üzere istidlâl

edilmiştir. Zira onun aklı, onun sefihliğine engeldir.

Eşbâh'ta şöyle denilmiştir: «Dış görünüşün haline... haline şehâdet ettiği delil kabul edilmez.»

Ben derim ki: Zahir, sefihliğin sona ermesinin sefihliğine hüküm verilmezden öncedir. Muhit'in

kelâmının siyakı da buna delâlet eder. Ama onun sefihliğine hüküm verilmezden öncedir. Muhit'in

kelâmının siyakı da buna delâlet eder. Ama onun sefihliğine hüküm verildikten sonra ise -nitekim

bu Eşbâh'ta meselenin mevzuudur- o sefih hükümle tekid edilmiş ve sabit olmuştur. Asıl da o

sefihliğin devamıdır. İmam Ebû Yûsuf'a göre sübutundan sonra hacr ancak hükümle kalkar ifadesi

de delâlet eder. Eğer asıl sefihliğin zevali olsaydı, hâkimin hükmüne ihtiyaç kalmazdı. Bundan

dolayı da Makdisî, Eşbâh hâşiyesinde «Hâkim sefih üzerine hacr konulmasından sonra hâkimin

hükmünün hilâfını iktiza edecek bir şey mevcut değildir. Açık olan sefihliğin bekasıdır» demiştir.

Hamevî de Şeyh Salih'ten bu şekilde nakletmiştir. O zaman uygun olan, sefihliğin zevalinin delilinin

takdim edilmesidir. Bunun misali zikrettikten sonra Allâme Birî şöyle der: «Ben Zahiretü'n-Nâzir'de

sefihliğin sona ermesinin takdim edileceğini kat'i bir ifade ile gördüm.» Bunu Ebussuud nakl ve

ikrar etmiştir.

Hülasa, ben şarihten başka hiç kimsenin Eşbâh sahibine tabi olduğunu görmedim. Allah daha

iyisini bilir.

«Vehbâniye'de ilh...» Birinci beytin ikinci mısrası değiştirilmiştir. Aslı şöyledir: «Her kim tehiri iddia

ederse, tehir edilmez.» Birinci beytin manâsı şudur: Eğer adam salâhından sonra mahcur olduğu

halde malını istihlak ettiğini ikrar etse, mal sahibi ikran hacr halinde değil, salâh halinde yaptığını

iddia etse, makbul olan söz, ikrar edenindir. Çünkü o ikrarını ikrarın sıhhatine münafi olan belli bir

hale izafe etmiştir. Hakikatinde mukır değil, münkir olmuş olur. Söz de münkirindir. Yine bunun

gibi, mal sahibi, malı kendisine fesat zamanında ikrar ettiğini fakat onun hak olduğunu iddia etse,

mukır da hak olmadığını iddia etse, söz mukırrındır.

İkinci beytin manâsı da şudur: Hacırlı olan kimse bir şey satsa, hâkim de onun satışına icazet

verse. yalnız hâkim müşteriyi ona semeni vermekten nehyetse, o da verse, semen de helâk olsa

müşteri semen için hâkime zamindir. Zira hâkimi onu semeni vermekten nehyettiği zaman kabz

hakkı Hâkimin olmaktadır. Mahcur burada ecnebi gibidir. Eğer hâkim nehyetmezse, müşterinin

semeni ona vermesi caizdir. Zira Kadı'nın onun bey'ine icazeti semenin ona verilmesine de

icazettir. Bey ile vekil olan, kabzla da vekildir. Allah Teâlâ daha iyisini bilir.