ABIK
Kaçak köle anlamına gelen bir fıkıh terimi. Mastarı ibâk olup,
hür olsun köle olsun firar eden insan için kullanılır. Bir İslâm hukuku terimi
olarak ise; bir kölenin, elinde bulunduğu kimsenin yanından bir korku veya
işinde bir zorlama olmaksızın isyan ederek kaçmasıdır. (İbnü'l-Manzûr,
Lisanü'l-Arab, Âbık maddesi).
İslâm'da kölenin efendisinin yanından kaçması yasaklanmış ve
bunu alışkanlık hâline getirme hukukî bir ayıp sayılmıştır. Köle firarını
yasaklayan çeşitli hadisler vardır. Cerîr b. Abdullah el-Becelî'nin naklettiği
bir hadis şöyledir: "Allah Rasûlü şöyle buyurmuştur: "Herhangi bir köle
efendisinden kaçarsa, dönünceye kadar küfre düşmüş olur." Başka bir rivayette,
"Bir köle firar ederse, ondan zimmet kalkmış olur" (Müslim, Sahih, Nst. M. Fuad
Abdulbaki, I, 83), Kölenin kaçak sayılması için âkıl ve bâliğ olması gerekir.
Çocuk veya akıl hastası olursa yitik veya yolunu kaybetmiş sayılır (el-Fetâvâ'l
Ankaraviyye, el-Emîriyye, I, 204).
Hanefî ve Mâlikîlere göre, kaçak bir köleyi gören kimse,
yakalamadığı takdirde zâyi veya telef olacağından korkarsa ve gücü de yetiyorsa
bunu yakalaması gerekir. Ancak böyle bir köleyi kendisi için tutması haramdır.
Şâfiîlere göre ise, efendisinin izni olmaksızın kaçak köleyi yakalamak câiz
değildir (İbnü'l-Hümâm, Fethu'lKadîr, IV, 434; İbn Âbidîn, Reddü'lMuhtâr, III,
325). Köle, yakalayanın elinde, sahibine geri verinceye kadar emânet hükümlerine
tâbi bulunur. Sahibi bulunmazsa ilgili resmî makama teslim edilir
(el-Fetâvâ'l-Ankaraviyye, I, 203).
İslâm VI. M. yüzyılın gereği köleliği kaldırmamış, ancak köle
ve câriyelere birtakım insanî haklar bahşetmiş, her fırsatta onları
hürriyetlerine kavuşturmanın faziletinden bahsetmiş ve tedricen kalkması için
gerekli düzenlemeler getirmiştir. Ashâb-ı Kiramdan Ebû Zerr (r.a.) zenci bir
köle ile tartışmış, durum Rasûlullah (s.a.s.)'a intikâl edince, o şöyle
buyurmuştur: "Köleler, Allâh'ın sizin elinizin altında bulundurduğu
kardeşlerinizdir. Onlara yediğinizden yedirin, giydiğinizden giydirin. Onlara
üstesinden gelebilecekleri yükü yükleyiniz. Eğer ağır yük yüklerseniz, onlara
yardım ediniz" (Buhârî, İman, 22, Itk, 15; Müslim, Eymân, 40). Köle ve câriye
gerçeği olan bir devirde bununla ilgili düzenlemelerin bulunması tabiidir.
(Ayrıca bk. Azad etmek).
Hamdi DÖNDÜREN
