ADİYAT SURESİ
Bismillâhirrahmânirrahîm
1,2,3,4,5,6. Soluk soluğa süratle koşan, (koşarken ayaklarını) vurarak ateş çıkaran, sabah erkenden baskın yapan, orada tozu dumana katan ve düşman topluluğunun ortasına dalan atlara andolsun ki, insan gerçekten Rabbine karşı pek nankördür.
7.Hiç şüphesiz buna kendisi de şahittir.
8.Hiç şüphesiz o, mal sevgisi sebebiyle çok katıdır.
9,10,11. Acaba o bilmiyor mu ki, kabirlerde bulunanlar çıkarıldığı ve kalplerdeki ortaya konulduğu zaman, işte o gün onların Rabbi kendilerinin her hâlinden mutlaka haberdardır.
İlk beş ayeti okurken ayet sonralarındaki “Ha” ve “Ayn” harflerinin talaffuz zorluğunu bir de tenvinle uygularsanız nasıl çetin ve bir o kadar ehemm bir eylemler dizisiyle karşılaştığınızı hissedebilirsiniz.
ADİYAT SÜRESİ (100)
DENGE İNSAN DENGE CEMAAT DENGE MİLLET MODELİ. NANKÖRLÙK, FARKINDALIK. (drmavi, 2005)
Ayetleri, biri kişisel ruh yapısı ve güçleri açısından, diğeri de cemaat ve de millet olma açısından, üç ana bakış açısıyla irdelemek istiyoruz.
Önce ilk beş ayeti bütünlük içinde ele almaya çalışacağız. Bu ayetler arasındaki “Fe” harfleri, birbirini takip etme anlamında konu bütünlüğünü ifade etmektedir.
Ayetler, Müfessirlerin öteden beri anladığı at koşuşturmaları, gazi naraları ve savaş meydanlarına tozu dumana katarak yapılan akınlardan bahsetmiyor denemez.
Aynı şekilde Zariyat süresinin ilk beş ayetinde de meleklerin nezaretindeki rüzgarlar ve etkileri işlenmiştir.
Bununla beraber esas manaların sadece bunlardan ibaret olduğu da söylenemez. Söz konusu yorumlar, ayetlerin tefsir edildiği zamana uygun düşen güzel yorumlar olabilir kuşkusuz.
Tıpkı günümüzde yapılan her yorumun, zamanımızın anlayışına uygun gelmesi gibi.
Şu an yapılan açıklamalar nasıl gelecekte yapılacak bütün yorumları sınırlayamaz donduramazsa, geçmişte yapılan yorumlar da herhalde bugün yapılan yorumlara engel teşkil etmemelidir.
Zariyat süresinin ilk beş ayeti ile, bu Adiyat süresinin ilk beş ayeti arasında ilginç bir benzerlik ve örtüşme söz konusudur.
Bir “At” bir “Melek” bir “Rüzgar” veya bir “Atom” ile bir insan bir topluluk ve bir toplum anlatılır mı?..
Farklı ayetlerde benzer teşbih, tasvir, istiare ve mecazları görmekteyiz. Söz gelimi bir “Ağaç” ile insanın güzel veya çirkin söz söylemesi anlatılmaktadır. (14/24-26)
Kur’an’da, insanın inanç, duygu, düşünce ve davranışları rapor edilirken “Kelp” (7/176), merkep (62/5), örümcek (29/41), kütük (63/4) gibi kavramlar zikredilir. Peygamberimiz de insanı hurma ağacına benzetmiştir.
“Küheylan” kelimesi özellikle “Önden giden atlılar” başlığı, günümüzde, küresel boyutlarda, adanmışlık içinde, şevk ve muhabbetle, harıl harıl, çatlarcasına koşuşturup duran, genç dinamik ve muhabbetle adanmış nesil için bir sembol haline gelmiştir diyebiliriz.
Zariyat -1: وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا – Tozutup savuranlara
Atomda elektronlar, çekirdeğin etrafında hayal edemeyeceğimiz bir hızda bir at, bir insan gibi koşuşturup dururlar.
Mesela Müslüman vakar ve istikrarı içinde Hidrojen atomunda, 2000 kilometreyi bulan bu sürat, bir anarşi tufanı durumunda uranyumda 50 bin kilometreye çıkar.
Bu tozu dumana katma aynı zamanda Samanyolu gibi neblülozlarda ve sistemlerde de gerçekleşmektedir. (Bknz: İman Dünyası)
Adiyat-1 وَالْعَادِيَاتِ ضَبْحًا – Yemin olsun! O nefes nefese-harıl harıl süratle koşuşturup duranlara
a-İnsan, Ruhuna ermek, özündeki benlik yapısına kavuşmak için büyük bir heyecanla varlık koşusuna katılmıştır.
O, “Ben!” diyerek start almış, soluk soluğa geçtiği yollarda onu var eden Yaratıcısı hakkında bilgiler toplamış, gerçek görevini ve hedefini kavrayarak Fıtrat yapısını gerçek varlık kimliğine, “Aidiyet kişiliğine” dönüştürmüştür. İnsan öncelikle Esma’nın ruhunu ruhuna sindirmiş sonra eşyanın isimleriyle donanmıştır.
Bu, Ruh planında böyle olduğu gibi, maddi planda da, hem atomda hem de hücrede telaşlı bir koşuşturmanın cereyan ettiğini görebiliriz.
Yukarda ele aldığımız atomda olduğu gibi, bir damla su içinde binlerce hücre de aynı koşuşturma içinde, varlık yarışına katılır (86/5-6) ve zorlu bu mikro maraton sonunda, sadece birinin varlık havuzuna düşmesiyle insanın, embriyolojik yapısıyla dünya serüveni başlamış olur.
İnsanlar, olimpiyatlarda fiziksel koşular ve madalya törenleri düzenledikleri kadar, Ruh ve Benlik koşuları da düzenleyip, insanımızı nefes nefese koştursalardı, “Sadr”larını madalyalarla donatsalardı da, hayat yolunda karşılaştıkları problemler karşısında nefessiz, psikolojik rahatsızlıklar karşısında çaresiz bırakmasalardı!..
b-Bireysel planda, başta -deyim yerindeyse- Mirac baş maratoncusu kainatın Efendisi olmak üzere bütün Peygamberler, hayatlarının tamamında, Hakk yolunda koşturan baş modeller olmuşlardır.
Hz.Nuh’un 950 yıllık Tebliğ maratonu uzun zaman açısından tek örnektir.
Her Peygamber dur durak bilmeden, her türlü eza ve cefaya katlanarak, hayatları boyunca koşturmuş, iki-üç kişiden ibaret de olsa cemaatlerini oluşturmuşlardır.
Peygamberimiz de bir kadın bir çocuk bir köle bir yaşlıyla başlayarak oluşturduğu cemaatine, her olumsuzluğa rağmen 23 yıl boyunca kendisiyle beraber soluk soluğa hizmet ettirmiş, 70-100 binleri bulan bir Sahabe kitlesini ümmetine miras bırakarak gitmiştir.
Peygamberimizden aldıkları hız ve rüzgarla bu aksiyon ve hamle ruhu, Dört Halife, Emevî ve Abbasî dönemlerinde de sürmüş, Endülüs Medeniyeti kurulmuş, Söğüt dalından havalanan kelebek, batıya uçmuş, üç kıtaya açılan kulvarlarda harıl harıl koşturan atlar, 5-6 asırlık Osmanlı medeniyetinin simgeleri olmuştur.
Günümüzde at, hipodromların kem talihlisi, sirklerin eğlence figüranı, servet değerleriyle mezatların argümanı haline dönüşmüş fakat şanlı yerini, harıl harıl motor-otomobil sesleriyle, oradan oraya koşturan, koşturacak yer soluklayan, millet ve insanlık gönüllüsü güzel insanların araçlarına bırakmıştır.
Her tekevvünde sâbikûn-ı Evvelûn, turnikeye ilk girenler vardır.
Hamûle ağır, omuz azdır.
Kulaklar sağır, atmosfer pek ayazdır.
Üç beş yürek avazda,
Nafile! omuz veren çok azdır.
“Kimse yok mu?” Sesine cevap verecek, makas gibi kollarını gerecek,
“Ben!” diye sinelere velvele verecek tek fert yoktur.
Ama “Biz!” diyerek gerçek bir cemaat ve toplum benliği oluşturma yolunda, sokak taşlarını aşındıran, küheylânda fürsan gibi koşturan, köşe bucak temiz bir nâsiye ve ışıktan bir mekan arayan bu, bir avuç Nurdan İnsan vardır.
Ve onlar, ikinci yapılanmanın baş mimarlarıdır.
Bu kendilerine yemin edilen topluluk, “Allah’a ve Ahirete inanırlar, iyiliği tavsiye eder, kötülükten de uzak tutmaya çalışırlar, hayır olan her iş için koşturur dururlar; işte bunlar Salih, iyi kişilerdir” (3/114).
“Bu Salih kişiler ne güzel dost ve arkadaştırlar!” (4/69).
Neden bu Salihler topluluğundan olmak için yüreğimiz çarpmasın! (5/84).
”Rabbim! Beni Müslüman olarak öldür ve beni bu Salihler topluluğu içine kat!” (12/101) duası dilimizde vird-i zeban olmasın!
Ve “İman edip güzel işler yapanları, halkın en hayırlıları olan (98/7) bu Salihler topluluğu içine katarız!” (29/9) ilahî kelamı gönlümüzü coşturmasın! Coşturup da bizi de onlarla beraber nefes nefese koşturmasın!..
Hiç Allah, harıl harıl koşan atlara yemin eder de, gönüllere adını uçuran, uçan kuşlarla yarışan, küheylan gibi ışıklaşan, ışık olup zamanla yarışan, önden giden O Atların bu Süvarilerine yemin etmez mi?
Zariyat-2: فَالْحَامِلَاتِ وِقْرًا – Ağır yük taşıyanlara.
Atomdaki çekirdek içinde bulunan proton, elektrona nispetle 1836 kez ağır dönmektedir. Onlar elektronlar gibi bağımsız ve adeta sorumsuz değillerdir. Çekirdeğin nizamına uyum içinde son derece ağır ve sorumluluk isteyen bir görev yaparlar. Ateşten ağır bir yük taşırlar.
Bilindiği gibi atom çekirdeği zorla parçalanırsa, ya da (güneşte olduğu gibi) iki atom çekirdeği zorla izdivaç ettirilirse ortaya büyük bir nükleer enerji ve ağır ateş çıkmaktadır.
Bize öyle geliyor ki, atomun kalbi sayılan çekirdek içindeki ağır ateş yükü taşıyan proton gibi, insan kalbinin içinde millet himmeti ateşi taşıyan vicdan, insan varlığı içinde en hassas ve en ağır yükü taşıyan öz bir mekanizma olarak ortaya çıkmaktadır.
Adiyat-2 فَالْمُورِيَاتِ قَدْحا – (Koşarken ayaklarını) vurarak ateş çıkaranlara
a-İnsanın benlik savaşlarında en büyük hasmı, ateş yapısıyla, şeytandır ki, Allah’a karşı yeminle söylediği gibi, kendisiyle beraber cehenneme sürüklemek için, her an insan ruhunun bir köşesini kundaklamak, Ebu Leheb ve karısı gibi elinde ateşle bekleyip yangına vermek ister.
İnsan için en büyük handikap, çıra gibi her an alevlenmeye hazır bir nefis ve ateşler saçan yüksek gerilim hattı gibi bir sinir sistemi yapısına sahip olmasıdır. Nitekim şeytan da bunun bilincindedir ve sürekli bu cephelerden ateş açmaktadır.
İnsan ateş hattında şeytanî cephelere karşı melekle müttefik olmalıdır.
Çünkü melekler, şeytanları bertaraf edecek ateş gücüne sahiptirler. Ortalığı ateşe verecek özel bilgileri toplamak için gök yüzüne yükselip kulak hırsızlığı yapan şeytanların üzerine, ateşten toplar gönderir onları yakarlar.
Böyle nura sığınan insan, bedende ateş yapan mikroplar gibi ruha kor sıçratan günahlardan arındığında, adeta nur kesilir, nur yansıtan bir simaya ve benliğe sahip olur.
Ateşe karşı ateş kesilir ve şeytana şöyle der: “Ateş olsan cirmin kadar yer yakarsın! Hoş onu bile yakamazsın! Çünkü nârsın nûra zarar dokunduramazsın! Benim çıkardığım nûr ateşi senin nâr ateşini söndürür, bana hiçbir şey yapamazsın!”
Nur kesilmiş, nur gibi ağır bir yükü taşıyan alevlenmiş hassas vicdanlar, sanki bir sevda ateşiyle yanıp tutuşmakta, enerji bedenleri adeta alev saçmakta, taşıdıkları nur ışıkları simalarına ve çevrelerine tele’lü’ etmekte yakamozlar gibi yansımaktadır!
b-Dört nala koşan atların birbirine çarpan nalları, çakmak taşı gibi kıvılcımlar sıçratır. Atomlar çarpışır ateşler taşır.
Küheylan kesilmiş çağımızın, Hz.Musa’nın Yed-i Beyzâsı gibi ışık elli insanları da dokundukları gönülleri tutuşturmakta; her evde, beldede, şehirde, ülkede bir ocak tüttürmektedirler.
Onların beyinleri de adeta, vicdanları gibi, milletlerinin ve insanlığın dertleriyle dolmuş, yığılan bulutların yağmuru gibi gözleri dolmuş, ateşlere düşen nesiller adına, itfaiye memurları gibi ateşlere düşmüş, düşüncelerine hafakan şimşekleri üşüşür olmuştur.
Zariyat-3: فَالْمُورِيَاتِ قَدْحًا – Kolayca akıp-süzülüp yürüyenlere
Nötron çekirdek tarafından çekilince, zincirleme reaksiyonlar meydana getirir, müthiş bir enerji yüklenerek, ışık hızına yakın bir hız kazanır. Bu etki gücüyle 30 cm. kalınlığındaki bir kurşun duvarı rahatlıkla delip geçebilir.
Mümin hep vakûr yürür, şeytan ve nefis duvarlarını yıkar, beden engelini aşar, içindeki esaret zincirlerini kırar, şefkat ve muhabbet enerjisiyle ürettiği terleriyle ıslattığı avuçlarının içinde kafes demirlerini de kelepçeleri de eritir, parçalar.
Geçidi olmayan, derin sularla dolan kıtalar da olsa akan su gibi, dağların ve bulutların engelleyemediği ışık gibi, bütün ruhlara sızar, dalar, Sakarya gibi başını vura vura akar gider, sessiz akın eder evrensel sekînesiyle muhabbet havuzunu oluşturur.
Adiyat-3 فَالْمُغِيرَاتِ صُبْحًا – Sabah erkenden baskın yapan akın edenlere
a–İnsanın gündüzü devirip geceye doğru yaptığı yolculuğu daha çok kendine, geçici beden istirahatına yönelik olur. Bu arada Ruh da rüyalarla oyalanır.
Müzzemmil süresinde belirtildiği gibi “Gece programı” için kalkan insan, Ruh, vicdan, akıl ve düşünce ülkelerine seferler düzenler. Bilincine, bilinçaltına, yüksek gerilim yüklemesi yapar, sabah namazıyla programına son noktayı koyar, gecesini gündüzü için mühürler. İç dünyasına düzenlediği ruhbanî bu akınlarla günlük iç fethini tamamlamış olarak, gündüzün dış fethi için hayatın içine dalar fürsanî akınlar yapar.
b-İnsanların rahat uykularında oldukları vakitlerde, sıcak yataklarından yanlarını ayırırlar, kıyama dururlar sonra yürüyen ayak olurlar.
Gecenin sırlı tenevvürü ile aydınlanmış olarak sabaha ererler. Sabah erkenliği içinde ayaklarının uçlarına basarak temkin ve tedbirle yürürler. İnsanlık daha uyanmadan içten içe, Eshab-ı Kehf uslublu, sırlı tenevvürle mesafe kat ederler.
Hiç kimse bizden evvel gidip de gönüllere karanlık taşımasın diye, yüklendikleri ışıkları vakit fevt etmeden, güneşten bile önce, köşe bucak koşturup ulaştırmaya çalışırlar. Programlı sabah akınlarına erken başlarlar, ah edip inleyerek yokuşları aşıp hedefe erken varırlar.
Seher vakitlerini uykuda gündüzlerini tenperverlikte geçiren hiç bir müslüman fert cemaat ve toplum, İslam’ın ideal zirve noktasında güzelliklerini temsile, tebliğe ve yeryüzü verasetine layık olamaz.
Aynı şekilde, Tebliğ inceliklerine vakıf olmayan ve devrin şartlarına göre uygulamayan topluluklar da mefkûrelerine ve hedeflerine ulaşamaz.
Her gecenin kadirli bir gece olduğunu bilirler, Kadir gecesini arar gibi, gece içinde kendilerini ve inip duranları ararlar. Sonra da sabaha kadar yeryüzüne akınlar düzenleyen meleklerden ödünç kanat almış gibi, gönüllerde Rahmetin yaygınlaşması için yeryüzü seferlerine başlarlar.
Eski kavimlerde olduğu gibi, sabah azabını bildirmek için meleklerin gelmesinden (11/81; 37/177), masumları da kapsayacak felaketlerin yağmasından (8/25) endişe duyarlar ve içte istiğfar dışta hizmet seferleriyle gelebilecek felaketlere paratoner olurlar (8/33).
Her yeni gün, bütün yeryüzünde adeta akın akın koşturan elektronlar gibi, bu sabah “Misbah” larıyla, aydınlanır (24/35), insanlık seması onlarla ışıklanarak hayat ve anlam kazanır.
Bu üç ayet, hem fert hem de topluluk planında, Risaletin bidayetinde Mekke dönemini -ki ilk üç yıllık dönemde, kalbî ve zihnî iç dünyadaki oluşum daha sonra Hicrete kadar dışta açık tebliğe yöneliş gerçekleşmiştir- ondan sonra da Medine dönemini, fethe giden yolda yapılan akınları ve evrensel açılımları hatıra getirmektedir.
Buna göre, başta içte ocak gibi yanmadan, dışta gece gündüz köy-kasaba dolaşarak çabalayıp yorulmadan, oluşumu bütün nazik şartlar ve kurallar çerçevesinde, sistemli bir organize içinde yürütmeden, ses getirecek dışa açılımların ve evrensel misyonlu yayılımların gerçekleşmesinin mümkün olamayacağını belirleyebiliriz.
Bu durum raporunun ardından da sanki şu iki sonuca dikkat çekilmekte ve iki temel misyona işaret edilmektedir.
Zariyat-4 فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا – İş bölümü yapanlara and olsun ki
Atomdaki her eleman, mükemmel iş taksimi içinde, kendisi için takdir edilen ve yüklenen görevi hassasiyet içinde, büyük emek gerektiren bir enerji ve eylemle yerine getirir, elementleri oluştururlar. Yoğun çabalar sonucu hayata dinamizm katarlar.
Samimi, yetenekleri yerinde kullanan, sistematik ve çılgınca çalışan kişi ve toplumlar da böyledir. İnsanlık hayatının dinamizmini ellerinde tutarlar.
Tarihimiz, iç ve dış kabiliyetlerin doğru yönlendirilmesi ve taksîm-i a’mâl ile; kışlanın, medresenin ve tekkenin orjinalitesi içinde fonksiyonları sonucu yetiştirdiği çocuklarının yaşanmış hikayeleriyle doludur.
Bu dündü!..
Bugün?..
Dürüstçe, payına düşen işinde uzman olan, ihlasla ve azimle çalışanlar, bugün de yarın da hep hayata Rahmânî yön vermeye ve tozu dumana katarcasına yeyüzü seferlerine devam edeceklerdir! Çünkü yeryüzünen sebeb-i deveranı her asırda varlığa hayat nefheden nurani toplulukların mevcudiyetidir.
Adiyat-4 فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعًا – Haykırarak emekle orada tozu dumana katanlara
a-”Nak’an” kelimesi, savaşta kalkan toz manasını taşımakla beraber, haykırmak, çevresini etkileyecek, söz sarf etmek, ter ve kan dökerek büyük emek harcamak ve çaba göstermek gibi anlamlara da gelmektedir (Yazır,9/38).
İnsan Ruhta kuluçka dönemini yaşadıktan sonra haykırmak, fıtrî olarak emek harcamak ve dış dünyayı hemen sahiplenmek ister.
Yumurtalarından çıkan her canlının, hayatla buluşma sevincini ilan etmek istercesine, belki de şükür ve tesbih ifadesi olarak, ses ve davranışlarıyla çığlık atması koşturmaya, uçmaya başlaması gibi.
Anne karnında embriyo aşamalarını yaşadıktan sonra biz insanların ilk yaptığı iş de bu değil midir? Minicik yapımıza rağmen, çevremizdekilere panik yaşatırız, ortalığı birbirine katarız. Büyüdükçe, öğrendikçe, çevremizi dağıtır ne yaramazlıklar yaparız. Çünkü insanın içi dışına göre dizayn edilmiştir. Dışa uyum sağlamak onu aşmak hatta baskı ve hakimiyet kurmak için var edilmiştir. O, dışa bütün yeryüzüne halife olmuştur.
İnsan duygu ve düşünce dünyasında da benzer duyguları yaşar. Kimisi “Buldum!” diye hamam tasıyla dışarı fırlar, kimisi elinde fırçası tablolarının başında sabahlar. Sporlarda skor yapanlar, ipi göğüsleyenler madalyaya uzananlar, sınav kazanan bir başarıya imza atanlar ruhlarında hep coşku yaşar ve bunu değişik tarz ve dillerle haykırırlar. Fakat bütün bunların temelinde ciddi bir emek harcama, çaba gösterme, ruhta ve yeteneklerde olgunlaşma ve taşma vardır,
Ruhta yaşanan olumlu ve olumsuz her duygu ve düşünce, şiddet ve yoğunluğuna göre dışta bazen aşırı davranışlar şeklinde kendini gösterir.
İnanç ve bilgiden yoksun olmak, aileden ve etkili bir eğitimden uzak kalmak, çevrenin de etkisiyle olumsuz alışkanlıklar kazanmak gibi sebeplerle nefis-ruh hastalığı ve kişilik bozukluğu bulunan insanlarda, kendisine ve başkasına zarar verecek, toplumun huzurunu kaçıracak davranışlar görülebilir.
Ayetlerde belirtildiği ve sık sık vurguladığımız gibi, kendini baştan çıkarır. İçini-duygularını bozar “Azgın” olur, dışını-düşüncelerini, başkalarını-toplumu bozar “Bozguncu” olur.
Bu iki fıtrat bozulması sürecini insandan önce ilk kez iblis-şeytan başlatır. Kibir onun ilk fıtri iblis halini değiştirmiş, nefsini egosunu ileri sürerek azgın hale dönüşmüştür. Sonrasında secdeyi ret, isyan ve insana karşı kin ve intikam kararlılığıyla da değişmez bozguncu şeytanî kimliğine bürünmüştür.
İnsan, hem duygularıyla hem de düşünceleriyle, hem kendinin hem de başkalarının dünyasında büyük değişiklikler yapabilecek bir potansiyele ve aksiyon gücüne sahip olduğuna göre; güzel bir ruh terbiyesiyle haykırmalarına, heyecan ve aksiyon içinde eşya ve hadiselere müdahalelerine bir anlam, amaç ve hedef kazandırılmalıdır.
İnsanın doğasında potansiyel olarak bulunan azgınlığı, inanç ve ibadet şevkine, bozgunculuğu ameli salih ve hizmet coşkusuna dönüştürülmelidir. Hiperaktif çocukların uygun enerji ve meslek alanlarına yönlendirilmeleri gibi.
Gençlerimiz, çocuklarımız, haykırarak çevresine korku salan, zarar veren ve toplum düzenini birbirine katan kişilikler olmaktan kurtarılmalı; ciddi eğitilmeli, meslek öğretilmeli, amaç ve hedef kazandırılmalı ve iş bölümü içinde yetenek ve becerilere göre görevler verilerek, bir seferberlik telaş ve heyecanı içinde topluma ve insanlığa kazandırılmalıdır.
İnsan, haksızlık ve zulüm karşısında haykıran, daima Hakka ve sabra çağıran bir ses, dünya insanına hizmet soluklayan güçlü bir nefes, bulunduğu her yerde iç ve dış canlılığı meydana getirip müsbet anaforlar oluşturan, herkes için ciddi emek harcayarak ter döken aksiyoner bir fert haline getirilmelidir.
Aydınlanmış ferdin aydın siması, bakışları, davranışları, sözleri, bütün çalışmaları, insanlık sahnesinde gönüllere ulaşan birer nurlu çığlık ve haykırış olmalı, gönüllerde mâkes bulmalı; ses getirmeli, coşku saçmalı, gafilleri uyandırmalı, tembellere gayret katmalı, hainlere korku salmalıdır.
Bu tarz üst perdeden kelam etmeyi hatta nara atmayı, ferdiyetçiliğini, öz güvenini ve başarısını onaylama ve ilan etme adına, askeri-politik-ekonomik-teknolojik alandan spor dallarına kadar, dış dünya çok iyi becerebilmektedir.
b-Yeryüzünde, inanç, ideal ve amaç birliği yapmış, samimi kardeşlik duygularıyla kenetlenmiş, çağın gereklerine göre ciddi organize olmuş ve sistemli çalışan toplulukların sesi güçlü olur. Ve ses getirirler. Dünyada farklı ülkelerde tozu dumana katan Lobi faaliyetlerinin güçlerini ve seslerini usûlünce bastırırlar.
Güçlü pek çok düşman kuvveti, tarihte örneği seferler halinde görüldüğü gibi saldırmış, işgal ederek yakıp yıkmış, talan ederek, kıyım uygulamışlardır.
Peygamberimizde ve O’ndan sonra O’nun yolunda olanlarda olduğu gibi, Türk-İslam Tarihinde de azmışlık ve bozgunculuk anlamında bir tozu dumana katma gözlenmez.
Gözlenen şu olmuştur: Savaş ortamında hayvanlar ve ağaçlar bile koruma altına alınmıştır.
Şayet tarih ve İnsanlık, atların nal seslerine, gazilerin nârâlarına, yerinde top gümbürtülerine şahitlik yapmışlarsa bu; gerçek anlamda, Hakk adına, hak, adalet ve zulmü önleme ve insanlığa özgürlüğü, hoşgörüyü ve medeniyeti taşıma adına olmuştur.
Maddi planda olduğu gibi bozgun, fitne ve fesat çıkarmak isteyen topluluklar, topluluk ve millet bünyemizi tozu dumana katmak için, dört bir yandan saldıran şeytan gibi, çok farklı yöntemlerle saldırırlar.
İnançlarımızı, duygularımızı allak bullak etmeye, düşüncelerimizde kaos ve kargaşa meydana getirmeye çalışırlar. Şüpheler atar, diyalektik yaparlar, alay eder tehdit savururlar, sefiller gibi takip eder kelepçe takarlar, deşifre eder ric’ata zorlarlar, iftira atar toplumu huzursuz ederler.
Farklı yerlerde değişik oluşumlara göz yumar, arka çıkarlar. Gelecekte birlik ve beraberliğimizi ve gelişmeye yönelik çalışmalarımızı dinamitlemek, bölerek zayıf düşürmek için kullanır, üzerimize salarlar.
Hak vesilelerle Hak hedefe yürürken, en az düşman güçler kadar tozu dumana katmadıkça, katar gibi çalışmadıkça, önce içimize sonra dışımıza haykırmadıkça, gerçekçi, salih ve güncel yöntemlerle organize olup, fedakarca maddi manevi emek harcamadıkça; onların karşılarında durmak, tutunmak ve hayır gerekçeli misil-bil-mukâbelede bulunarak, sözümüzü dinlenir hale getirmek mümkün olmayacaktır.
Bu ayetle gelen ayet arasında bir bağ oluşturduğunu gördüğümüz bir ayetle geçiş yapmak istiyoruz:
“Allah dünya üstünlüğü-hükümdarlık, hikmet ve dilediği ilimlerden verdiği (Islahçı) Davud (Bozguncu ve fitne-fesat üreten) Calût’u yendi.
Eğer Allah’ın, insanlardan bir kısmının kötülüğünü bir başka insanlarla gidermiş olmasaydı, yeryüzü bozgun yerine döner-alt üst olur-denge bozulurdu. Allah insanlığa karşı fazl ve lutuf sahibidir”(2/251).
Zariyat-5: إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ – Size va’d edilen kesinlikle doğrudur
Adiyat-5 فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعًا – Ve düşman topluluğunun ortasına dalanlara
Toplulukların tam ortasına, merkezine, kalbine dengeyle girmiş, yeryüzünde denge olmuşlardır.
Kur’an’da “Ümmet-i vasat“ olarak nitelenen topluluğa, güven içinde ve insanlığa huzur verici niteliğiyle Dinin güzellikleriyle beraber, yeryüzü halifeliğinin -insanlık dinamizmine yön verme yetki ve etki gücünün- bırakılacağı va’d edilmektedir (24/55)
Allah, gönül Fatihlerinin, insanlığın kalbini fethetme çabaları adına yaptıklarının sonucunun, fetih sevinci olacağı yolundaki Va’dinden asla dönmeyeceğini belirtir (30/6). Ayet de bunu teyid ve te’kid ediyor.
Ayette “Vesat” kelimesi geçmektedir. Bu ferdin denge kazanmasını, Salih topluluğun, toplulukların tam içinde ve ortasında, evrensel dengeyi temsil etmesini hatırlatmaktadır.
“Dengeli insan” ve “Denge Topluluğu” kavramları, Kur’an’da “Dengeli tutum tarzı”ile beraber birer kez geçmekte, kelimenin üç türevinde de aynı anlamlar işlenmektedir.
a-Dengeli insan modeli:
“İçlerinden en dengeli-orta yolda olanı: Ben size Rabbinizi tesbih etseydiniz ya! dememiş miydim?” (68/28).
Bu konuya temas ettiğimiz Kalem süresinde, Fatiha süresinde ve ilgili konularda bahsettiğimiz gibi, insan inanç, ibadet, Salih ameller ve güzel hizmetlerle, ruhunda, duygu ve düşüncelerinde, tutum ve davranışlarında dengeli olma becerisini elde eder. İfrat ve tefrit dediğimiz iki kutuptaki yanlışlıklardan uzak kalır.
Ruhta denge kazanma, psikolojik rahatsızlıklar açısından çok önemlidir. Çünkü nefis-ruh hastalıklarının temelinde, ruhun dengesizliği yatmak tadır.
Ruhun dengesini bozan birinci amil ise nefsin olumsuz istek ve arzularıdır.
Nefsi günahlardan arındırarak, iman ve ameli salihle benlik dengesi kazanan insanlar, ruh dünyalarında bir denge ve bütünlük sahibidirler, nefsin yol açtığı ruhsal hastalıklar, kişilik ve davranış bozukluklarından uzaktırlar
b-Dengeli davranış modeli:
“Yemin kefareti olarak. Ailenize yediğiniz yemeğin dengeli-orta halli olanından yoksullara yedirmek veya onları giydirmek gerekir…”(5/89).
İnsanın günlük hayatında ömür boyu yaşayacağı iki temel şahsî konu göz önüne getiriliyor. Yeme ve giyme…
İnsandan hiç ayrılmayan, her yerde beraber yaşadığı iki olay… İnsan bu iki basit ama temel konuda dengeli yaşamaya alışabilse, israftan kaçınsa, hayatî pek çok konuda denge sağlamakta da zorluk çekmeyecektir.
Çünkü bu iki beşerî hadise, her gün sürekli insanın duygu ve düşüncelerini, ruh ve bedenini meşgul etmekte ve tekrarlanmaktadır.
Bu insanın zorlanmadan kolayca alışkanlık kazanması için basit ama mükemmel fırsat demektir. Televizyon programları gün boyu yemek ve giyinmek konusunda yarış yapmaktadır.
Bu iki konu bir simge olmalı bunlarla işe başlamalıyız. Zamanla bütün duygu düşünce ve davranışlarımıza ve insanlarla olan ilişkilerimize, bu kazanılmış denge ile yaklaşıp başarılı olabiliriz.
Kur’an’da müstesna bir dengeli davranış (deyim yerindeyse) modeli öğreten adeta ahlakta bir metodoloji kuran bir yaklaşım vardır. İyi etüd edilmesini salık veririz.
وَالَّذِينَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا
“Harcadıklarında israf da etmezler cimrilik de; ikisi arasında orta bir yol tutarlar.“(Furkan/67)
Ayet iki olumsuz davranışı nazarımıza vererek adeta cümleyi siz tamamlayın demeye getiriyor; o olumsuzların karşılığı olan olumlu olan yönleri belirlememizi teşvik ediyor.
Her insanın rahatlıkla belirleyebileceği bir şey:
İsraf olumsuz bir davranışsa onun yerine geçmesi gereken benzeri ama müsbet olanı cömertlik olmalıdır.
Aynı şekilde cimrilik yerini tutumluluğa bırakmalıdır.
Konu verme ya da vermeme konusudur.
Vermede de denge olmalıdır vermemede de…
Allah ve Rasulünün sevdiği ve teşvik ettiği verme vardır ki cömertlik demektir. Yerine göre vermeyi kontrol altına almak vardır tutumluluk demektir.
Birbirine benzeyen israf ve cömertlik ile cimrilik ve tutumluluk amaç niyet ve sonuçlarına göre anlam kazanmakta sahibine de değer kazandırmaktadır.
Siz cesareti olumlu yer zaman ve biçimde kullanır zulümde kırıp dökmede tedbirsizlikte yersiz ve zamansız kullanmazsınız. Ya da onurlu olma ile kibirliolmayı birbirinden ayırırsınız. Tevazu ile zilleti de birbirine karıştırmazsınız. Meşru dairedeki yeme içme ve cinsellikle gayr-ı meşrusunu ayıramayacak durumda olmazsınız.
Hayatımız boyunca her inanç duygu ve düşünce ürünü söz ve davranışlarımıza bu mizan ve adese ile dengeli bakma alışkanlığı kazanabiliriz.
Bu ve benzeri konulardaki dengesizliklerin de ruh-nefis hastalıkları olarak tezahür edeceğini söylemek yanlış olmayacaktır. Diğer tanımla dengeli duygu düşünce ve davranış becerisi kazananlarda psikolojik problemlerin yaşanma ihtimali sıfırlanmış en azından minimize edilmiş olmaktadır.
c-Denge topluluğu modeli:
“Sizi vesat ümmet-denge topluluğu yaptık. Sizin insanlara, Peygamberin de size şahit olması için…” (2/143).
Dengeli insanlardan meydana geldiği ve insanlığa denge kazandırmayı temsil ettikleri, insanlığın içine içine içtenlikle, ortasına ortasına fedakarca yöneldikleri için “Denge topluluğu” diyebiliriz. İşlerin kıyısından ucundan tutmakla denge sağlanmaz, aksine bozulur.
Bu topluluk öncelikle, İslam’ın ruhuna uygun olarak, objektif ve evrensel bir hoşgörü anlayışına sahiptir.
Toplumda bir kesimi tercih edip başka herhangi bir kesime cephe almaz, gönülleri, din, mezhep, meşrep, kültür vb. ayırımlar yapmadan gönül kapıları herkese ardına kadar açıktır. Bu yönleriyle fert ve toplumu tam ortalamış, dairenin merkez noktasına oturmuştur. Her şahıs, grup ve anlayışa aynı mesafeden bakmaktadır.
Ayrıca, insanların, inanç ibadet, ahlak, hukuk, ekonomi, siyaset, diplomasi, eğitim, kültür, örf adet vb. konularda da orta yoldan bakış açısını getirecek anlayışa, bilgi sunumuna, açıklamalara ve tutum ve davranışlara sahip bulunmaktadırlar.
Bu dengeli topluluğa bakan, gören, tanıyan, konuşan, izleyen, dostluklarını paylaşan kim olursa olsun, önyargısız baktığı, insaflı bir değerlendirme yaptığı zaman şu kanıya varacaktır: “Ben dinimi, en sağlıklı şekliyle şimdi görebiliyorum, anlayabiliyorum, yaşayabiliyorum! Hayata, kendime ve dünyaya denge içinde bakabiliyorum!..”
Önemlisi de bu topluluk, ayette dünya ve insanlık için denge topluluğu olarak görülmekte, insanlık için “Şahit” olarak nitelendirilmekte ve durumları Peygamber Efendimizle irtibatlandırılmaktadır.
Bunu, kendi toplumlarını ve insanlığı her an rasat edenler, dengesizliklerini izleyen ve denge kazanmaları için gerekeni yapma yolunda denge içinde yürüyenler, dünyanın her yerinde; “Yakından daha güzel şahitlik yapalım!” diyerek, denge müesseseleri açarak her milletin içinde kabul gören şahitler olarak anlayabiliriz.
BURAYA KADAR, net bir şekilde ele alınmadan, yer, zaman, şahıs ve topluluk ismi verilmeden tüm zamanlara, mekanlara ve şahıslara mal edilen bir topluluktan, olaydan ve bazı özelliklerden söz edildiği anlaşılmış olmalıdır.
Bundan sonraki ayetler, insanı ciddi bir oto kontrole, kendisini ve sahip olduğu değerleri gözden geçirmeye davet etmektedir.
Ancak davet etmeden önce, insanın nankör ve hırslı yönüne dikkat çekilmektedir. Bu yapılırken de insanın kendinden, kendini gözlemlemekten, kendi tarihini izlemekten uzak kaldığı, inhirafla Hak’tan hak vesilelerden uzak kalabileceği gerçeğine işaret edilmektedir.
Aynı zamanda sosyolojik tarihî bir yasaya işaret ediliyor.
Tarihteki canlı aksiyon halindeki topluluklar, cemaat ruhunun sönmesiyle, ferdî hayatlarına gömülüp, toplumsallaşmaktan kaçıp bireyselleştikleri her zaman diliminde yosun tutmuşlar, dünya hırslarının önüne geçememişler, nankörleşerek, sadece benliklerini ideolojilerini ön plana çıkarmışlar, böylece cemaat halindeki güçlerini ve tarihî kimliklerini kaybetmişler Hüseyindir.
Allah onları yeryüzüne varis kılmayı murat etmiş, onlar dört duvarlı odalarını makamları servetleri köşk ve sarayları tercih etmişlerdir.
Şayet insanlar sahip oldukları değerlerin kıymetini bilmez, nankörlük yapar emanetin hakkını vermezlerse, verilenler onlardan alınır, layık olan başkalarına verilir (5/54).
Her insan kendisine verilenlerle imtihan edilir. Her fert cemaat ve millete bir kısım atiyyeler (ihsanlar) verilir. O atiyyelerin idamesi ve ziyadeleşmesi matiyyelere (liyakata) bağlıdır. Evsafta inhiraf, o ihsanın inkıtaını ve el değiştirmeyi sonuç verir.
6- إِنَّ الْإِنسَانَ لِرَبِّهِ لَكَنُودٌ – Şüphesiz insan Rabbine karşı çok nankördür
Nankörlük, vereni görmemek verdiğine takılmak, verene görüp teşekkür etmemek bencil olmak, şükür olarak verdiklerini başkalarıyla paylaşmamak şeklinde tezahür eder.
Özetle insan başını yukarıya çevirmez ki Rabbini bilsin, aşağıya çevirmez ki muhtacı görsün, baktığı hep kendisidir. İnsanın kendine ve bağlı olduğu dünyaya bağlılığını aşması, Rabbe yönelmesi böylece nankörlüğünü kırması lazımdır.
İnsanın insana nankörlüğü bir derece anlaşılabilir bir şey olabilir. Zamanında, yeterince veya uzun süre vermemiştir. Verdiğini geri almış ya da başa kakmıştır. Karşılık beklemiştir, verdiği bozuk veya değersiz çıkmıştır yahut farklı yönden bir zulüm veya haksızlık yapmıştır gibi sebeplerle insanlar birbirlerine vefasız davranabilir.
Fakat insanın, Allah’a karşı nankörlük yapmasının ne gibi bir gerekçesi olabilir ?
O, Her ihtiyacını zamanında, yeterince hatta fazlasıyla, peşin, karşılıksız vb. özelliklerde verdiği gibi üstelik, sonsuz bir hayatta asıllarını da vermeyi vaat etmiştir. Bu nankörlüğe akıl sır erecek gibi değildir?.
Nankörlüğün farklı sebepleri ve türleri olabilir.
1-İnkar nankörlüğü.
İnkarcıda benlik kendi için hayatın esası ve merkezidir. Her şeyi benliğine, benliğini de kendine mâl eder. Azmışlık içindedir ve nefsinden başka bir güç kabul etmez, güç diye ortaya çıkanları bozgunculuğuyla ezmek yok etmek ister.
2-Gaflet nankörlüğü.
Nefis zevklerine düşkünlükten kaynaklanır. İnsanın Allah’a imanı olduğu halde, vazgeçemediği günah alışkanlıkları, o alışkanlıklarından vazgeçip sadece Allah düşüncesine odaklanma ve ona yönelme alışkanlığı kazanmasına izin verememektedir.
3-Enaniyet nankörlüğü.
İnat ve haset-kıskançlık damarıdır ki, itaatkar ve günahtan uzak kalan bir insan da olsa, sözgelimi başka topluluklara lutfedilen maddi manevi başarıları çekemez, taassupla hareket eder. Bazen hasım bilir yok etmek bile ister.
Ya da bir kısım başarıları nefsine mal eder. Matiyyeleri görmez atiyyelere gözünü diker; Lutfî ve fazlî olanlara kesbî olarak bakar gurura kapılır.
4-Emanet nankörlüğü.
Kişisel olarak insan Ruh hayatında kendisine verilen kalp akıl, vicdan irade, duygu düşünce, duyular gibi değerli sermayesinin kıymetini bilmez, onları yaratılışları istikametinde kullanmaz, suistimal eder. Böylece emanete hiyanetlik ve nimetlere nankörlük yapmış olur.
Sahip olduğu mal mülk makam ve servet için de aynı değerlendirme yapılabilir. Hak, hakça davran ve verdiklerimi muhtaçlarla paylaş der o yakın çevresine yığar.
5-Toplumsal nankörlük.
Nankörlüğün kitleselleşmesi az görülen bir olay değildir. Kur’an, sık sık pek çok nimetlere sahip olduğu halde bunları verene ve gönderdiği Nebisine sırtını dönen, bu büyük Peygamber ve Vahy nimetinin farkına varamayan eski toplumlardan bahsetmektedir.
Ve Allah’a karşı kolayca nankörlük yapan insanın, insanlara karşı nankörlük yapması daha kolay olacaktır.
Ayet, Allah’ın nimetlerinin farklı olanına dikkat çekiyor. Bu büyük nimet, Denge ve Şahitler Topluluğu olarak nitelendirilen çağımızdaki örnek insanların varlığı olarak görünüyor.
Böyle bir tekevvünü kitleler bir araya gelseler gerçekleştiremezler. Peygamberimizin belirttiği gibi üç kişi bir cemaat nimetini elde edebilirler de, milletler bir araya gelse o anlamda; ruhta bütünleşmiş ve ihlasla hedefe kitlenmiş bir oluşum meydana getiremezler.
Kitleler, çoğunlukla bedensel bir araya gelmelerden ibarettir. Nerde güçlü akım varsa o taraf dönüverirler. Menfaat sağlayan tarafa kümeleniverirler.
Dine hizmet mi paraya hizmet mi tercih noktasında yığınlar halinde kayıverirler.
Böyle bir nimeti görmemek, bakmamak, tatmamak, gönül ve adım birliği yapmamak, en azından kadir kıymet bilmemektir.
Ancak hayırlı ve ihlaslı toplulukların dedikodusunu yapmaya, tavır almaya, hasım olmaya iftira atmaya bitirme andı içmeye; “İnananlar kardeştir” ayetinden hareketle en hafif tabiriyle nankörlük denebilecektir.
Bu konuda kudsî bir hadis, umarız kadir bilmezleri inâbeye, soğuk duranları intibâha, hasım olanları hidayete sevk eder: Allah meleklere kullarının durumlarını sorar. “Cenneti istiyorlar” derler. Allah: “Cennetimi hiç görmüşler mi?” der. Sonra melekler cehennem den sana sığınıyorlar” deyince Cenab-ı Hak: “Cehennemi görmüşler mi?” diye sorar.
Sonunda da ben onları affettim buyurunca meleklerin: “İçlerinde günahkar olanlar da var!” şeklin de hikmet sormaları karşısında Rabbimiz: “Hüm kavmün lâ yüşkâ celîsühüm-Onlar öyle topluluktur ki onlarla oturanlar şakî-bedbaht olmazlar!” buyurur.
7- وَإِنَّهُ عَلَى ذَلِكَ لَشَهِيدٌ – Kendisi de buna şahittir
Kıyamet süresi 14. ayette de, insanın, kıyamet günündeki, kendi iç dünyasına yönelik derinlemesine bu iç gözleminden söz etmektedir.
İnsanın kendine şahid olması-objektif gözlemlemesi ve basiretiyle kendinin, bütün ayrıntılarıyla ve boyutlarıyla farkına varması söz konusudur.
Ahiretteki basiret vukûfiyeti, dünyadaki gibi sebepler perdesinden, nefsin ve duyuların tesirinden uzak olduğundan, insanın bütün hafızasını ve bilinçaltını kapsamış, insanın bütün duygu, düşünce ve davranışlarının dökümünü içermiş olacaktır.
İnsan ahirette kendisine, iç dünyasına, hakkal-yakînde gözlem yapabilecekse şayet, ilmel-yakîn ve aynel-yakîndeki şahitliği, müşahedesi ve gözlemiyle bu dünya hayatında bunu yaşayabilir demektir.
a-Ayette “Şehîd” kavramı geçmektedir.
Aynı kelimenin geçtiği çoğu ayette, Allah’ın her şeye şahit olduğundan ve gördüğünden (5/117), ahiretteki şahitlikten (41/47,50/21), Peygamberlerin ümmetlerine şahitliğinden (4/41), borç sözleşmelerinde şahit eşliğinde yazdırmaktan (2/282), bir yerde, mesela harpte hazır bulunmaktan (4/72) söz edilirken bir ayette kalbi olan kulak veren ve kendini müşahede eden insan için geçmiş olaylarda öğüt bulunduğundan bahsedilir (50/37).
İnsanın kendine şahit ve müşahid olması, kendini müşahede etmesi, kendini müşahede altında tutması, yeni ifadesiyle “İç Gözlem” yapmasıyla ancak; kalbini, aklını, duygu ve düşüncelerini okuması mümkün olur. Alak süresindeki ilk ayet de esasen insanın öncelikle kendisini okumasını ister.
Bir mahkemede şahitlik yapmak insanı heyecanlandırır, terletir, tedirgin eder. Yalancı şahitlik yedi büyük günahtan biri sayılır. Bu da olaya ayrı bir hassasiyet kazandırır ve insan ayrıntısına kadar düşünür, taşınır, kılı kırk yarar, adaletsizlik olmasın hak hukuk çiğnenmesin ve sorumlu olmayalım diye, şahit olduğu bir olayı, duyarlı şekilde seçtiği cümlelerle ifade etmeye çalışır.
İnsan kıyamette mahkeme önüne çıkacak ve kendisi hakkında şahitlik yapması istenecektir. Yapmak istemese ya da dili farklı şeyler söylemek istese de, elleri ayakları (36/65), hatta cildi (41/21) şahitlik yapacaktır. Ard arda açılan hafıza dosyaları da aslında buna şahitlik yapacaklardır.
Ancak insan, dünyadaki mahkemelerde şahitlik yaparken başkasına karşı titiz davrandığı gibi, kendi iç dünyasını gözlemleme ve şahitlik yapma konusunda aynı ciddiyeti ve hassasiyeti göstermekte midir acaba? Ya da yaptıklarına Allah’ın ve görevli meleklerin şahid olduğuna…
İnsan, kişisel iç gözlem ve oto kontrol yaptığında Ruhundaki boşlukları, kalbindeki yaraları, kafasındaki şüphe ve tereddütleri fark eder.
Dış hata ve günahlarının, psikolojik davranış bozukluklarının iç kaynaklarına ulaşır. Nefis-ruh hastalıklarının kişiliği konusun da nasıl bozukluklar oluşturduğunu tesbit eder. Edemediği noktalarda psikiyatrist yardımıyla görmesi sağlanır.
İnsanın yoğun olarak kendi şahitliğini yaptığı en uygun platform seccadesidir, ya da bir köşeye çekilip okuyup tefekkür ettiği anlardır. Özellikle de işlediği günahlardan sonra içi yanıp, boynunu burktuğu, kaddinin iki büklüm olduğu, kapısına başını koyup “Rabbim! Af var mı?” dediği andır.
Bu halinde insan iç dünyası itibariyle şeffaflaştığından içini daha rahat okur, olayları net görüp aktaran şahit gibi kendini kendisine, sonra Rabbisine daha güzel ifade eder. Aksattığı ibadetlerle Rabbe, ucundan tutmadığı hizmetlerle toplumuna ve insanlığa karşı vefasızlık yaptığını anlar
En katı ve günahlara dalmış insanlarda bile, kendi içine şahit olma hissi az çok bulunur.
Hatta bir yönüyle diyebiliriz ki, farkında olsun olmasın, zulüm yapıp öfke ve kin kusan insanlarla, günah bataklığına gırtlağına kadar saplanmış insanların, bu duruma gelişlerinin hikayesi iyi dinlense, ruhlarını yansıtmaları sağlansa, inkarcılıkla tamamen mahiyet değiştirmemişlerse, kendi iç hastalıklarına nasıl şahitlik yaptıkları ve hüzünlenerek, kendilerinden ve yaptıklarından aslında çok da hoşnut olmadıkları görülecektir.
Kur’an insanın iç gözlem yapmasını, kendisine şahit olarak durumunu gözden geçirmesini istemektedir. Bu konuda kullanılan kelimelerden bir tanesi de “Nazara” bakmak kelimesi ve türevleridir.
Mesela: “Ey iman edenler! Allah’dan korkun, her nefis yarın-ahiret için ne hazırlamış ona baksın!” (59/18). “İnsan yemeğinin nasıl hazırlandığına baksın!”(80/24), “İnsan nasıl bir damla sudan yaratıldığına baksın!” (86/5).
Bir ayette Hz.İbrahim oğlu İsmail’e rüya yoluyla (Rüyalar sadece Peygamberler için geçerli emir anlamındadır) Allah’tan kurban etme emri aldığını ifade eder, aynen şöyle der: “Oğlum Bak ne görüyorsun?” Hz. İsmail cevaben: “babacığım Emredildiğini yap, beni inşallah sabredenlerden bulacaksın!”( 37/102).
Burada tamamen bir iç okuma ve onu rapor etme görülmektedir. İç gözlem yapan Hz.İsmail, kendi ruhuna bakmış, vicdanında ve zihninde yazılı olan satırları okumuş; kendisinin Rabbi karşısındaki, Rabbisinin kendisi karşısındaki konumuna ve durumuna bakmış, sözleriyle de buna tercüman olmuştur. Bu yönüyle o, hem Allah’a yönelmiş ve tevekkül etmiş hem de sabır gücüne ulaşmış ve teslim olmuş bir ruh yapısına sahip bulunmaktadır.
b-Söz konusu topluluk, insanlık çapında evrensel şahitler olduklarından, bu müstesna makamın gereği olarak iç şahitlik ve kendilerini sık sık gözden geçirmede titizlik de bir o kadar önem kazanmaktadır.
Temsil keyfiyetlerinin zaman aşımına uğramaması için sürekli metafizik yenilenme içinde olmaları gerekmektedir.
Çünkü insanlığın gözleri onların üzerindedir, onların gözleri de sürekli, keskin gözlü bir şahin gibi, başkalarının kendi üzerlerindeki gözlerden daha hassas şekilde kendi üzerlerinde iç dünyalarında olması gerekmektedir.
Bir de vicdanlar toplumsallaşınca birbirinin gören gözü işiten kulağı, düşünen aklı ve kalbi, dili ayağı haline gelir.
Aynı duygu ve düşünceleri yansıtacak şekilde homojenleşirler. Birbirinin nurdan yansımaları adeta hologramları gibidirler, birbirlerine ayna olmuşlardır. Birinde hepsini hepsinde birini okumak ve görmek mümkün gibidir. Bir beden hücresinde, bedenin bütününe ait belli mekanizmaları programlarını ve gen haritasını okuma gibi.
c-İç gözlem, insanın iç dünyasını ciddi anlamda okuması, analiz etmesi, titiz bir müfettiş gibi teftiş etmesi bir savcı edasıyla sorgulaması, dosyalar hazırlaması, gerekiyorsa yaptırım uygulamasıyla gerçek anlamını kazanabilir.
Bu iç gözleme davet karşımıza, ayetlere bağlı olarak, şu üç soru çıkmaktadır: Önceki ayet daha çok dışa yönelik-afaki, sonraki ayet ise içe yönelik-enfüsi açılım sağlayabilir.
– Ben bana peşin ve karşılıksız verilen onca nimete karşı nasıl, neden böyle bir nankörlük yaptım-yaparım
– Ben neden dışa açıldığım kadar sıkça içime inip iç gözlem yapamıyorum-yapmalıyım
– Ben içimde nelere karşı hangi aşk-tutku duygularını besliyorum.
FARKINDALIK-İÇ GÖZLEM
Bu ayet insanın kendinin farkında olması yolunda ciddi uyarı yapmaktadır.
Farkındalık, zihnin yoğunlaşması, bir noktaya odaklanması ve insanın, duygu düşünce ve davranışlarının bilincinde olması diye tanımlayabiliriz. Alt yazılı filim izlerken, görüntüye veya yazıya odaklanan insan çoğunlukla diğerini kaçırır farkına varma alışkanlığı okumakla, dinlemekle, yazmakla, düşünmekle ve kuşkusuz çok egzersizle kazanılabilir.
Bu ayetlerde dikkat çeken bir husus, Allah’ın peşin ve karşılıksız verdiği onca nimetlere ve vermeyi va’d ettiklerine karşı insanın kendi nankörlüğünün farkında olması üzerinde durulmasıdır.
İnsan kendi inanç ve ahlakî durumunu da gelecekte karşılaşacağı ahiret sorgulamasını ve cezayı da bildiği halde nasıl oluyor da göz göre göre hala dünyaya karşı şiddetli hırs gösteriyor, dünyalıklar peşin de koşabiliyor ve tereddüt etmeden günahlara dalabiliyor?
Bunun bir sebebi, insanın bilinçle kabullenmesi ve kabullendiğinin farkında olmasıyla ilgilidir. “Ben, ben olayım her şeye razıyım!” Felsefesi şeytanla başlar, her insanda nüve halinde temsil edilir. Her insanın dünyadaki inanç, bilgi, kültür, servet, şöhret, evlat nüfuz gibi halleri onu bağlar, onu öyle yapar. Böyle olmayı insan kabullenir, hayatta o kimliği alır. Kendini gerçekleştirirken bazı şeyleri çiğnediğinin de farkındadır fakat dönüşü yoktur. O öyledir artık. Nankörse nankördür, asi ise asidir, günahsa günahtır.
Bu bakış açısı insanı, farkındalık içinde küfre de götürebilir, nifaka da isyankarlığa da, günahkarlığa da, ciddiyetten uzak laubali bir Müslümanlık anlayışına da götürebilir. Bu nokta enaniyet alanı olduğundan, Müslüman kimse ciddi risk bölgesindedir.
Bunun diğer sebebi, bilinçli-farkındalık içinde bir akıl-kalp kabullenmişliğinden çok, nefsin, hazıra meftûn ve sona kör olan baskın özelliğinden kaynaklanan, duygulara ve arzulara kapılmak, nefsin hoşuna giden hazlara ve alışkanlıklara bağlanmışlık olarak görülebilir.
Beden duyularla zevklere öylesine odaklanır ki ne kalbin, ne aklın ne ruhun karşı koyacak mecali vardır. Arada bilinç gelip gitse, vicdan bir nota vursa ve durumun farkına varsa bile, nefis ağzını sütten kesememektedir.
Yani canının istediğine ulaştığı, menfaati olan şeye cevap bulduğu noktada insan, farkında da olsa, gelecekteki azaba rağmen, mecazı hakikat gibi görerek, akıbetine razı olarak peşin ücreti tercih edebilmektedir.
Bu, inandığımız anlamda imanı olmayan bir militanın, benliğini tamamen teslim ettiği bir duygu ve düşünce uğruna gözünü kırpmadan ölüme gitmekten menfî bir tad almasına ve bu tutumdan vazgeçmemesine benzer.
Burası nefis alanı olduğundan ve inkara yol olabilecek bir çizgi anlamına gelen günahları şiddetle arzuladığından, nefsin bu işgaline karşı da son derece duyarlı olmak gerekir.
Günümüzde çok satan kişisel gelişimle ilgili çoğu kitapta insanın ayna karşısına geçip kendisini izlemesi, tebessüm etmesi, fizyolojik yolla ruhsal yapısında değişim meydana getirmesi öğütlenir.
Bu dış gözlem, insanın iç gözlem yapmasına yardımcı olduğu ve kalp dünyasına anlam kazandırdığı oranda yararlı olabilir.
Bu yaklaşım, eğer ciddi bir iç bağlantı yoksa, insanın ucba düşmesini, başkaları karşısında kendini beğenmesini ve Narsist duyguların gelişmesini de sonuç verebilir.
Öte yandan ayna, kaybettiğimiz ben’i bulmamıza da yardım edebilir, hamde ve şükre vesile anahtar da olabilir.
Rabbimizin güzel sıfat ve isimlerini yansıtan bir ayna yapımızla aynaya bakmak gerçekten bir başka da olabilir; Rabbimizin yüzümüzde desenlenen sanatını alkışlama adına (Meleklerin Adem’e secde etmesi gibi) aynayı, aynada kendimizi, kendimizde Rabbimizin bendesini ve sanatını öpesimiz gelir.
Ve duygulanarak şöyle diyesimiz: اَللّٰهُمَّ أَحْسِنْ عَاقِبَتَنَا فِي اْلأُمُورِ كُلِّهَا وَأَجِرْنَا مِنْ خِزْيِ الدُّنْيَا وَعَذَابِاْلآخِرَةِ“Allahümme ahsin hulukî kemâ ahsente halkî”. “Rabbim! Yaratılışımı güzel yaptığın gibi ahlakımı da güzel eyle!..” Ahmed b. Hanbel (el-Müsned 4/181)
Böyle bir dua işte o zaman aynalı bir dua olur.
8- وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ – Hayra-mala-dünyalığa şiddetle düşkündür.
a-İnsanın iç gözlemle kendinde şahit olacağı diğer bir yönü, mal mülk para gibi menfaatine yarayan şeylere karşı alabildiğine bağımlı ve hırslı oluşudur. İç kitabını karıştıran insan, ilk sayfalarda bu konuya da mutlaka rastlayacaktır.
O kadar ki ayet bu konu da ilginç bir tesbit yapıyor. Belki çoğunluğumuz itibariyle böyle düşünmemişizdir ama böyle düşünen ve davranan insanları görmüşüzdür.
Ya da derinliklerde benzer duygular taşıyor da olabiliriz. Şöyle der ayet: “De ki: Rabbimin hazinesine siz sahip olsaydınız, harcanır korkusuyla kıstıkça kısardınız. İnsanoğlu pek eli sıkıdır” (17/100).
İnsanın, Allah tarafından istenen iç gözlemi yapması sonucu ortaya çıkan gerçek şudur: İnsan, kendisine verilen veya kendi elde ettiği dünyalıklar karşısında sahiplenme duygusuyla hareket ediyor, peşin maddi manevi hazlar karşısında Allah’ı unutuveriyor.
Nankörlüğün de cimriliğinde ana çıkış noktası burasıdır. Dünyalığı delicesine seven güçlü nefis potansiyeli, Allah’ı tercih etmesine engel teşkil edebiliyor. İnsan iç dünyasında bu noktaya mutlaka ağırlık vermeli, projektörleri bu noktaya çevirmelidir: “Ben neyi kime karşı tercih ediyorum! Bendeki emanet O’na bende beni sahipleniyorum ” diyebilmelidir.
Ayrıca şu değerlendirme de yapılabilir: İnsanın nankör oluşu, âriye verilenleri sahiplenmesi ama verene vefasız davranmasıyla gerçekleşirken, mala hırslı ve cimri oluşu da insanlara karşı ihsansız şefkatsiz davranmasıyla gerçekleşmiş olmaktadır.
Bu iki konu aslında insanın esas varlık amacı konusudur. Allah’a yönelecek, O’ndan alacak; insana yönelecek ona verecektir. Mevlana ile sembolleşen olay!..
Nankörlük ve mal hırsı, İnsanın ruh dünyasına ait rahatsızlıkların babası ve anası gibidirler. Hem birbirlerini hem de diğer rahatsızlıkları tevlid ederler.
Dünya hırsı olan bir insan, vefasızlık yaparak, nankörlüğe düşebilir. Nankör olan da, kendi nefsini konu yaptığından, mala hırslı hale gelebilir.
Birisinde Allah’a yöneliş iptal edilmekte diğerinde de insanlara yöneliş ortadan kaldırılmış olmaktadır.
Allah’tan kopan bir insan, insanlarla güzel iletişim kuramaz, insanlardan ve onlara malla ve hizmetlerle hayırlar yapmaktan uzak kalan da Allah’ın razı olacağı bir hayat yaşamış olmaz. Kabe’de de olsa: “Kullarımı hangi ateşlerde bıraktın da geldin denir?..
b-Dünyanın lüksüne kapılmak, rahat ve rehavete gömülmek, hiss-i semâhati yeterince coşturmamak, Şahitler topluluğunun handikaplarından biri haline gelebilir.
Dünya malına düşkünlük, ihlas ve samimiyeti zedeler, yoksul Müslümanların hüsn-ü zannını kırar. Kötü örnek oluşturur. Muhtaç nice gönüller himmet beklerken, onca insanın hakkını zimmetine geçirmiş olabilir, umuma ait olanı kendi çevresine tahsisle, zulümle, onca nimet nikmete dönüşebilir..
İnsan, ayette “Şedîd” olarak tanımlanıyor. Yani nimetlere, dünyalıklara şiddetle düşkün!
Başka ayetlerde Allah da kendini ve azabını “Şedîd” olarak vasıflandırıyor. Şu ayetin anlamını iç gözlemimizde kendimize karşı kullanabiliriz:
“..Kim Allah’ın nimetlerini değiştirirse, bilsin ki Allah’ın azabı şedîddir-şiddetlidir” (2/211). “Dünya mallarıyla geçinirler ama dönüş bizedir azab da şiddetlidir” (10/70), “Şükrederseniz arttırırım, nankörlük yaparsanız azabım şiddetlidir” (14/7).
9,10,11- أَفَلَا يَعْلَمُ إِذَا بُعْثِرَ مَا فِي الْقُبُورِ – Bilmiyor mu ki kabirde bulunanlar çıkacak, وَحُصِّلَ مَا فِي الصُّدُورِ – “Sadır”larda olanlar dökülecek, إِنَّ رَبَّهُم بِهِمْ يَوْمَئِذٍ لَّخَبِيرٌ – Rableri yaptıklarından haberdardır.
Davranışlar ve beden dili kimi zaman insanın iç dünyasını yansıtan önemli ipuçları ve görünen kişilik kılavuzları olarak iş görür. Ancak, kimi zaman da bir insanı davranışlarıyla tamamıyla anlamak, çözmek ve kişiliğini kavrayabilmek oldukça zordur.
Kur’an ve Hadisler bu sebeple münafıklar ve nifak özellikleri üzerinde hassasiyetle dururlar.
Psikoloji ilmi bu noktada çok önemli bir işleve sahiptir denebilir. Çünkü davranışların arka planlarına inmek duygu ve düşünceleri okumak ve analiz etmek, zihni ya da kalbi uzmanlık ve zenginlik isteyen bir konudur.
Ayet insanın “Sadr”ında olanların ortaya çıkarılması ifadesiyle bu noktaya parmak bastığı gibi, gerçek adaletin gerçekleşmesi için de, iç dünyamızda olup bitenlerin, bütün duygu ve düşüncelerimizin ortaya konmasının gerekli olduğunu ve mahşerde zaten bunun gerçekleşeceğini vurgulamış olmaktadır.
Bu sebeple insanı şiddetli azaba hazırlayabilecek şiddetli günah ve kötülük arzularına karşı, şiddetli bir iç gözlem yapıp kendinin şiddetle farkında olması, içindekiler ortalığa saçılmadan önce içini güzelce okuması gerekir.
Ayet dünyada kendisinin farkına varamamış, dünyalıklara dalmış kimseleri oluşumları toplumları uyaracak farklı, dünya dışı bir yöntem uyguluyor; kabirleri harekete geçiriyor, içindekileri dışarı çıkarıyor; sonra insanın kalbinde, aklında, hafızasında bilinçaltında ne varsa, kabirdekilerin ortaya çıkması gibi, onların da insan tarafından ortaya çıkarılması ve irdelenmesi isteniyor.
Böylece insanıın hem benliğiyle hem de şiddetle aşk derecesinde sevdiği dünyası ile arasına giriyor, hayat bağlarını keserek ölümle yüzleşmesini sağlıyor. Fakat bazen insanın ölü görmesi, hatta eliyle kefenli cesedi mezara koyması, etkili olmayabilir ve kısa zamanda dünya zevkleri insana çekebilir. Miras nice kalpleri kör edebilir.
Ayet de aslında ölümden çok kabirlerin canlanmasından, adeta ona benzeyen “sadr” ın (bilinç ve bilinçaltının) canlanmasından bahsetmektedir
İnsanlar kabre konmayı bilirler, fakat kabirden kalkmayı bilmezler. İnsanların uyarılmasında bilmedikleri imajların kullanılması daha derin etki yapabilir. İnsan yaşadığı bir olayı hayalinde canlandırır geçer.
Oysa yaşamadığı bir olayın nasıl olabileceği hususu üzerinde uzun durur, benzer olaylarla karşılaştırır, tasvirler canlandırmalar yapar, zihninde tanımlamaya tasvir etmeye çalışır; bu da ruhu ciddi etkileyebilir.
Bu şekilde ayet, geleceğe psikolojik bir yolculuk yaptırmak süretiyle, duygu ve düşünceleri uyandırmakta, insanın kendinin farkına varmasını sağlamakta, Rabbine değil insanın kendine, ahirete değil dünyaya yönelip takılmasının, başarıları kendine ve topluluğuna mâl etmesinin olumsuz durumuna dikkat çekmekte, son uyarı olarak da Rabbiyle karşılaştırmaktadır.
İnsan ne kadar yatarsa yatsın anne karnından mutlaka çıkacaktır. Çıkmak istemese de sezeryanla çıkaracaklardır. Kışın beyaz kefeni altında kabir ve berzah hayatı yaşayan varlıklar baharda nasıl canlanıyorsa, kemiklere benzeyen ağaç dallarından çiçek ve meyva çıkıyorsa, dallara benzeyen kemiklerden de insan çıkarılacak, yattığí yerden kaldırılacaktır. İnsan taşlaşsa da demirleşse de, ölüme çare buldum diyeceği noktada olduğu düşüncesine kapılsa da bu böyle olacaktır.
Kabirle diriliş arası hayata berzah hayatı denir. Berzah adeta bilinçaltı mallarının sergilendiği bir vitrin bir pazar gibidir.
Dünyada insan hangi iç gözlemleri yapmış, hangi duygu ve düşünce tohumlarını bilinçaltı tarlasına ekmişse, hangi sözleri sarf etmiş, davranışlar sergilemişse berzahta da onlar tezgahlara konacaktır. Unutulmuş ama kayıtları silinmemiş pek çok dosya orada, sahibinin berzah ekranında gösterilecektir.
Ve tıpkı dünyada, iç dünyasında zihninde sevinç ya da üzüntü yaşayan insan gibi berzah hayatı huzurlu veya ezalı geçecektir. Berzah bilinçaltımızın bir kopyası gibi yaşanacaktır.
Mahşerde hesap yerinde ise “Sadr” diye tanımladığımız, insanın kalbinde, aklında, hafızasında bütün benliğinde olan her şey ortaya çıkarılacak, meleklerin yazdığı, hafızanın kaydettiği ve icraatçı organların insanın lehinde veya aleyhinde şahitlik yapacakları olaylar bir bir belirlenecektir.
Bilinçaltı aynı zamanda “Perde” anlamına gelen bir berzahtır da. İki denizin karışmasını engelleyen perde-berzah (55/19-20) gibi fonksiyon icra eder.
Bilinçaltı, bilinç ve kalp arasında yalıtkan ama iletken bir tampon bölge gibidir. Bir ayna gibi kendinde yansıyan bütün duygu ve düşünce görüntülerini anında aynen uygulanmak üzere, bilince de kalbe de, yaptıramasa da yansıtır. Nefis ve şeytanın etkisiyle kalp ve bilinç, kapılarını açar beden uygular, uygulanmayanlar arşivlenir.
İşte dünyadaki gibi bilinçaltına hapis olmuş, davranışlara dökülmemiş bu bilinçaltı kabrinden, berzah kabrine yansıyanların, dünyadaki gibi insan ruhunu olumsuz olarak etkilememesi büyük ihtimaldir.
Bu, dünyada, iç gözlemlerle vicdan ve irademizin yardımıyla, bilinçaltını kontrol altında tutmamızın, kabre ve berzah hayatımıza yansıyan olumlu bir sonucu olacaktır.
Aksi durumdakiler ise, durmadan dönen teyip kaseti gibi, yaptıkları gözlerinin önünden sürekli geçecek, gerçek gözlem yapma mecburiyetinde kalarak, ilerdeki akıbetlerinin endişesiyle eziyet çekeceklerdir.
Yukarda geçen iç gözlemle bu ayetler arasındaki irtibat fark edilmektedir. İnsan, iç aleminde hangi hayatı kurmuş ve buna şahit olmaktaysa, o iç hayatının aynısı ölüm sonrasında başlayacak berzah hayatına da yansıyacak ve orada, otomatik dönen klipler gibi geçmiş ve gelecek hayatına şahit olacak izleyip duracaktır.
F. Razinin dediği gibi, bir anne gibi davranmalıyız. Anne ve çevresi, çocuk daha dünyaya gelmeden evvel, onun için pek çok güzel çalışma yapar. Doğduğunda ona mutluluk verecek eşya ve ortamı titizlik içinde hazırlanır. Kendi ruhumuzun berzahtan çıkacağı durumu hesaba katarak, onun için orada lazım olacak inanç, ibadet, ameli salih ve güzel hizmet çalışmalarını burada fırsat elimizdeyken hazırlamak en akıllıca davranış olacaktır.
Vasıflarını yeterince anlatmaya çalıştığımız topluluk, kabir sonrasına hazırlanmak için bulunmaz bir fırsattır. Burada yaşayacağımız, güzel sohbet anıları, sağa sola koşuşturmalar, yorgunluklar, deniz aşırı yolculuklar, katlanılan zorluklar, himmetlerimiz, kabrimizde bizi şefkatli bir ana kundağı gibi saracak, koruma altına alacak, dev bilinçaltı ekranında yansıyacak anılarımızla berzahımız saâdetgâhımız olacaktır.
Allah verdikleriyle sınadığı ve rütbeler lutfettiği gibi, aldıklarıyla da imtihana tabi tutar ve dereceler bahşeder. Arif abid insan, Rabbisi verdiğinde içten şükreder başkalarına da ihsan eder, Rabbisi aldığında sabreder ve hep O’na teveccüh eder.
Ve yeryüzünün şahitleri olan bu insanlardan, ne kadar çok insan görür, tanır, gönüldaşlık kurar muhabbet duyarsanız, berzah sonrası hesap yerinde o kadar şahidiniz olacak ve bu sevdiklerinizle beraber bulunacaksınız demektir.
Gün boyu nerelerde oturursanız oturunuz ama mutlaka Nur Sofrasında oturanlara da misafir ve enîs-ü celîs olunuz. Ta rûzi mahşerde “Lâ yüşkâ celîsühüm” listesinde kaydınız okunsun!
