Kütübü Sitte Hadisleri Dua Bölümü
Kütübü Sitte Dua Bölümü
UMUMİ AÇIKLAMA
Dua Arapça´da, çağırmak, davet etmek, rağbet göstermek, yardım taleb etmek, ismen çağırmak ( tesmiye) mânalarına gelir. İbadete de dua denmiştir. Ebû´l-Kâsım el-Kuşeyrî şu açıklamayı yapar : "Dua Kur´an´da muhtelif mânalarda gelmiştir. 1- İbâdet : وََ تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّهِ مَاَ يَنْفَعُكَ وََ يَضُرُّكَ "Sana fayda da zarar da vermeyecek Allah´tan başkasına dua ( ibadet) etme" ( Yunus 106). 2- İstiğâse ( yardım talebi) : وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ "Allah´tan başka güvendiklerinizi de yardıma çağırın" ( Bakara 23). 3- Nidâ يََوْم يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَجيبُونَ بِحَمْدِهِ "Sizi çağırdığı gün, O´na hamdederek davetine uyarsınız" ( İsra 52). 4- Senâ : قُلْ اَوِدْعُوا اللّهَ اَوِدْعُوا الرَّحْمنَ "De ki : "Gerek Allah deyin, gerek Rahmân deyin, hangisini derseniz deyin en güzel isimler O´nundur" ( İsra 110). Keza : وَقَالَ رَبُّكُمْ ادْعُونِى اسْتَجِبْ لَكُمْ "Rabbiniz : "Bana dua edin ki size icabet edeyim" dedi" ( Gâfir 60). Cumhur, duâyı ibadetin bir şubesi olarak görmüş ve إنَّ الدُّعَاءَ مِنْ اَعْظَمِ العِبَادَة "Dua ibadetin en büyüğüdür" demiştir. Nitekim hadiste de : اَلدُّعَاءُ هُوَ الْعِبَادَةُ "Dua ibadetin tâ kendisi" veya اَلْدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبَادَةِ "Dua ibadetin özü ( iliği)" olarak tavsif edilmiştir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) pek çok hadislerinde mü´minleri dua etmeye teşvik eder : لَيْسَ شَىْءٌ اَكْرَمَ عَلى اللّهِ مِنَ الدُّعَاءِ "Allah indinde duadan daha kıymetli bir şey yoktur." مَنْ لَمْ يَسْألِ اللّهَ يَغْضَبْ عَلَيْهِ "Allah, kendinden istemeyene gadab eder." تسَلُوا اللّهَ مِنْ فَضْلِهِ فَإنَّ اللّهَ يُحِبُّ أنْ يَسْأل "Allah´ın fazlından isteyin, zira Allah istenmesini sever." اَلْدُّعَاءُ مِفْتَاحُ الرَّحْمَةِ "Dua rahmetin anahtarıdır." اَلدُّعَاءُ سَِحُ الْمُؤْمِنِ وعِمَادُ الدِّينِ وَنُورُ السَّمواتِ وَاَرْضِ "Dua mü´minin silahı, dinin direği, semâvat ve arzın nurudur." اَلدُّعُاءُ يَرُدَّ الْقَضَاءَ "Duâ, kazayı defeder." اَلدُّعَاءُ يَنْفَعُ مِمَّا نَزَلَ وَمِمَّا لَمْ يَنْزِلْ فَعَلَيْكُمْ عِبَادُ اللّهِ بِالدّعَاءِ "Dua, gelmiş olan musibet için de henüz gelmemiş olan musibet için de faydalıdır." تاَلدُّعَاءُ يَرُدُّ الْبََءَ "Dua belâyı defeder."[1] DUA FİİLİN PROGRAMIDIR : Dua deyince, sadece dille yapılan duâ anlaşılmamalıdır. Bir de fiilî dua vardır. Mü´min kişi arzularını Rabbinden diliyle taleb ettiği gibi fiilen de teşebbüs edecektir. Dili ile taleb ettiği şeyin gerçekleşmesi için aklın gösterdiği sebeplere başvuracaktır. Nitekim, hastalıklardan kurtulmak için Allah´a dua etmemiz meşru olmakla birlikte, ilaç almamız, maddî olarak tedavi yollarına başvurmamız Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) tarafından irşad buyurulmuştur. Kezâ helâl rızık taleb edilmesini, rızkın bol olması için Allah´a dua edilmesini tavsiye eden, dualarında bunlara yer vererek fiilen örnek olan Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) rızkın meşru yollarını da göstermiş; ziraat, ticaret ve san´atla meşgul olmayı, bunların helâl rızkın kapıları olduğunu söylemiştir. Öyle ise duanın ibâdet yönünden başka, dünyevî ve şahsî hayatımızı ilgilendiren ayrı bir yönü daha vardır : Dua etmek suretiyle arzularımızı, ihtiyaçlarımızı, bir başka ifade ile gerçekleştirilmesi gereken hedefleri ifadeye döküyor, şuur haline getiriyoruz. Yapılacak işleri bir bakıma gündeme getiriyor, plana programa alıyoruz. Rabbimizden dilimizle, sözlü olarak istediğimiz şeylerin gerçekleşmesi için gerekli sebeplere başvurmaya geçiyor, imkânlarımızı, kapasitemizi kuvveden fiile geçiriyoruz. Sözgelimi, Allah´tan buğday isteyen çiftçi, sabanla rahmet kapısını çalmalı, diğer gerekleri olan gübreleme, sulama, koruma gibi sebeplere de başvurulmalıdır. Fiilen çalışma ile gerçekleşecek işler için, "kavlî duâ yeterlidir" diyen bir hadis mevcut değildir. Bilakis Kur´ân-ı Kerim : وَلَيْسَ لِ“نْسَانِ اَِّ مَا سَعَى "Kişiye sâdece çalıştığı vardır" buyurmuştur. [2] BİRİNCİ BÂB DUANIN ÂDÂBI ( Dört fasıldır) * BİRİNCİ FASIL DUANIN FAZİLETİ VE VAKTİ * İKİNCİ FASIL DUA EDENİN HEY´ETİ * ÜÇÜNCÜ FASIL DUANIN KEYFİYETİ * DÖRDÜNCÜ FASIL MÜTEFERRİK HADİSLER BİRİNCİ FASIL DUANIN FAZİLETİ VE VAKTİ ـ1ـ عن النعمان بن بشير رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : الدُّعَاءُ هُوَ الْعِبَادَةُ، ثُمَّ قَرَأَ : )وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِى أسْتَجِبْ لَكُمْ( اŒية. أخرجه أبو داود والترمذى، وهذا لفظ وصححه . 1. ( 1750)- Nu´man İbnu Beşîr ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resulullah ( aleyhissalâtu vesselâm) : "Dua ibadetin kendisidir" buyurdular ve sonra şu âyeti okudular. ( Meâlen) : "Rabbiniz : "Bana dua edin ki size icâbet edeyim. Bana ibadet etmeyi kibirlerine yediremeyenler alçalmış olarak cehenneme gireceklerdir" buyurdu." ( Gâfir 60). [Tirmizî, Tefsir, Gâfir, ( 2973); Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1479). Metin Tirmizî´ye aittir.][3] AÇIKLAMA : Cümle normalde اَلدُّعَاءُ عِبَادَةٌ yani "Dua ibâdettir" şeklinde olması gerekir. Ancak araya hem zamir girmesi ve hem de ibâdet kelimesinin başına eliflâm konarak kelimenin ma´rife kılınması, Arapça´da mânaya kuvvet kazandırmaktadır. Böylece hadis, "ibadet münhasıran duadır, "duadan başka bir şey değildir" gibi hasr ifâde eden bir mânâya gelir. Bunun örneği hacc bahsinde geçmiştir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) haccın esâsını Arafat vakfesi teşkil ettiği için, اَلْحَجُّ عَرَفَةٌ "Hacc Arafat´tır" buyurmuştur. Bunun mânâsı, "haccla ilgili rükünlerin en büyüğü Arafat´taki vakfedir" demektir. Öyle ise, dua da kabul edilsin edilmesin bir ibadet olmaktadır. Çünkü dua ile kişi, ihtiyacını teminde aczini idrak etmiş, bunu ancak her şeye kâdir olan Rabbinin te´min edeceğinin şuuruna ermiş ve bu sebeple O´na iltica etmiş olmaktadır. Esâsen ibâdet de bundan başka bir şey değildir. Nitekim, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın delil olarak okuduğu âyet, önce dua etmeyi emrediyor, sonra da kibir ve büyüklük havasıyla "dua etmemek"i, "ibadet etmemek" olarak ifâde zımnında duâ etme dâvetine icâbet etmeyenlerin cehenneme hakîr ve zelîl olarak gireceklerini beyan ediyor. [4] ـ2ـ وعن ابن عمر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : مَنْ فُتِحَ لَهُ بَابُ الدُّعَاءِ فُتِحَتْ لَهُ أبْوَابُ الرَّحْمَةِ، وَمَا سُئِلَ اللّهُ تَعالى شَيْئاً أحَبَّ إلَيْهِ مِنْ أنْ يُسْألَ الْعَافِيَةَ، وَإنَّ الدُّعَاءَ يَنْفَعُ مِمَّا نَزَلَ، وَمِمَّا لَمْ يَنْزِلْ، وََ يَرُدُّ الْقَضَاءَ إَّ الدُّعَاءُ فَعَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ[. أخرجه الترمذى . 2. ( 1751)- İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kime dua kapısı açılmış ise ona rahmet kapıları açılmış demektir. Allah´a taleb edilen ( dünyevî şeylerden) Allah´ın en çok sevdiği afiyettir. Dua, inen ve henüz inmeyen her çeşit ( musibet) için faydalıdır. Kazayı sadece dua geri çevirir. Öyle ise sizlere dua etmek gerekir."[Tirmizî, Daavât 112, ( 3542).][5] AÇIKLAMA : 1- Kişiye dua kapısının açılması, çokça dua etmeye muvaffak kılınmasıdır. Dua edebilmek, kişi için büyük bir hayırdır. Mü´min, ayet-i kerîmenin mantûkunca, kendisine isâbet eden her hayrı Allah´tan bilmekle mükelleftir : "Sana ne iyilik gelirse Allah´tandır, sana ne kötülük gelirse nefsindendir" ( Nisâ 79), Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) dua etme hayrını "dua kapılarının açılması" olarak ifâde buyurmuştur. 2- Rahmet kapısının açılması, -duası sebebiyle- bazan dileğinin aynen verilmesi, bazan da ona denk şekilde günahının affını ifade eder. Her ikisi de rahmettir, Hadisin başka vecihleri, şârihlerin bu yorumunu te´yîd eder, zîra bir vechinde : فُتِحَتْ لَهُ اَبْوَابُ ا“جَابَةِ "Onun için icâbet kapıları açılır" denilirken, bir başka vechinde : فُتِحَتْ لَهُ ابَوَابُ الْجَنَّةِ "Onun için cennet kapıları açılır" denmiştir. 3- Allah´tan istenenler arasında Allah´ın en ziyade sıhhati sevmesi, insan için sıhhatin önemini te´yîd eder. Ancak, sıhhat ve âfiyet âbid mü´minde kıymet ve değer kazanır. Çünkü mü´min, sıhhatli geçen örünü faydalı ve hayırlı faaliyetle, ibâdetlerle meyvadâr kılar. Sıhhat kâfirin küfrünü, fâsığın fıskını artırabilir. Bu ise kişi için hayır değil, şerdir. Öyle ise mü´min, sıhhat isteyecek fakat bu ömrü hayırlı işlerde geçirme gayretini eksik etmeyecektir, zira ahirette ömrün her anından hesap var ve sağlıklı ömrün hesabını vermek daha zordur. 4- Duanın, inen musibet için faydası, onun ortadan kalkması, hafif atlatılması şeklinde olabilir. Yahut da Cenâb-ı Hakk´ın vereceği sabır ve mukâvemet yoluyla da olabilir. Böylece musibete tahammül edilir ve zararı hafif atlatılır. Zaten gelmiş olan musibet karşısındaki sabırsızlık ve panik musibeti katmerler. Allah´tan geldiğinin şuuru içinde "her duaya cevap var" inancıyla Rabb-i Rahimine iltica edenin kazanacağı rûhî emniyet ve sekinet kişiyi panikten ve dolayısıyla paniğin getireceği müteakip musîbetlerden korur. Binaeleyh, musîbet anında yapılacak duanın tesiri kesindir. 5- İnmeyen musîbete duanın faydası daha zâhirdir. Henüz inmemiş olan belâ, duanın bereketiyle defedilip kaldırılabilir. Yahut, musibete maruz kalacak kişiyi, duanın önceden te´yid ve takviyesi de âlimlerce bir fayda olarak değerlendirilmiştir, duanın kaza ve belayı defedeceğine dair Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın beyanlarını en başta kaydetmiştir. Hadis, son olarak, belirtildiği gibi mutlak hayır ve fayda olan duaya mü´minleri teşvîk etmekte, "öyle ise sizlere dua etmek gerekir" buyurmaktadır. Her duanın icâbet göreceği, mutlaka duaya devam etmek gerektiği husûsunu mâkul bir açıklamaya kavuşturan Bediüzzaman´dan bir pasajı aynen sunuyoruz : "İ´lem eyyühel-azîz : Bazı dualar icâbete iktiran etmez ( kabul görmez) diye iddiada bulunma! Çünkü, dua bir ibadettir. İbadetin semeresi âhirette görülür. Dünyevî maksadlar ise, namaz vakitleri gibi, dualar için birer vakittirler. Duaların semeresi değillerdir. Meselâ : Şemsin ( Güneş´in) tutulması küsuf namazına, yağmursuzluk, yağmur namazına birer vakittir. Ve keza zâlimlerin tasallutu ve belâların nüzûlü, bâzı hususî dualara vakittir. Bu vakitler bâkî kaldıkça o namazlar, o dualar yapılır. Eğer bu vakitlerde dünyevî maksadlar hâsıl olursa, zâten nûrun alâ olur. Ve illâ "icâbet duaya iktiran etmedi ( dua kabul görmedi)" diyemezsin. Ancak "henüz vakit inkizâ etmemiş ( çıkmamış), duaya devam lazımdır" diyebilirsin. Çünkü o maksadlar, duaların mukaddimesidir, neticesi değillerdir. Cenâb-ı Hakk´ın duaların icâbetini vaadetmesi ise, icâbet, ayn-ı kabul değildir ( yani icâbet etmek istenen şeyi aynen kabul etmek demek değildir). Yani icâbet kabulü istilzam etmez ( gerektirmez). Duaya her halde cevap verilir, cevapsız bırakılmaz. Matlûba olan is´af ( verme) ise, Mucîb´in hikmetine tâbidir. Meselâ, doktoru çağırdığın zaman, her halde : "Ne istersin " diye cevap verir. Fakat, bu yemeği veya bu ilacı bana ver dediğin vakit, bazan verir, bazan hastalığına, mîzacına mülayim olmadığından vermez. Adem-i kabul esbabından ( kabul edilmeyiş sebeplerinden) biri de, duayı ibadet kasdıyla yapmayıp, matlubun tahsiline tahsîs ettiğinden aksülamel olur. O dua ibadetinde ihlâs kırılır, makbul olmaz." [6] ـ3ـ وعن عبادة بن الصامت رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : مَا عَلى ا‘رْضِ مُسْلِمٌ يَدْعُو اللّهَ تَعالى بِدَعْوَةٍ إَّ آتَاهُ اللّهُ إيَّاهَا، أوْ صَرَفَ عَنْهُ منَ السُّوءِ مِثْلَهَا مَا لَمْ يَدْعُ بِإثْمٍ، أوْ قَطِيعَةِ رَحِمٍ[. أخرجه الترمذى . 3. ( 1752)- Ubâde İbnu´s-Sâmit ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Yeryüzünde, mâsiyet veya sıla-i rahmi koparıcı olmamak kaydıyla Allah´tan bir talepte bulunan bir Müslüman yoktur ki Allah ona dilediğini vermek veya ondan onun mislince bir günahı affetmek suretiyle icabet etmesin." [Tirmizî, Da´avât 126, ( 3568 ).][7] AÇIKLAMA : Yukarıda kaydedilen "Dua edin icabet edeyim" meâlindeki âyeti açıklayan bu hadis-i şerif, duaların ya aynen kabulü yani ne istenmişse o şeyin verilmesi, ya da bir günahın affı şeklinde mutlaka karşılık göreceğini te´yid eder. Bediüzzaman merhumdan sunduğumuz açıklamaya dayanak şunu diyebiliriz : Cenab-ı Hak, Müslümanın her talebine mutlaka cevap vermektedir. Ancak, her dua eden, dua ettiği şeyin gerçekleşmesini aynen görmeyebilecektir. Çünkü Allah, hikmetle iş yapmaktadır. O´nun hikmeti, isteneni olduğu gibi vermeyi gerektirmeyebilir. O takdirde günahının affı veya -dua ibadet olması sebebiyle- ibadet sevabı kazanmak şeklinde cevap almaktadır. Bu hadis duaya icâbet için gerekli olan iki şarta dikkat çekiyor : 1- Dua ile taleb edilen şey, mâsiyet olmamalı, yani günah olan, Allah´a isyana götürecek olan bir şey olmamalıdır. Çünkü, insan dar görüşlü ve hissî olduğu için, aleyhine olan veya uzun vadede aleyhine tecellî edecek olan bazı şeyleri isteyebilir : "İnsan iyiliğin gelmesine dua ettiği gibi, kötülüğün gelmesine de dua eder. Esasen insanoğlu acelecidir" ( İsrâ 11); "..İhtimal ki hoşlanmadığınız şey, sizin iyiliğinizedir ve ihtimal ki sevdiğiniz bir şey sizin kötülüğünüzedir" ( Bakara 216). 2- Sıla-i rahme aykırı olmamalı : Yani insanlar arasındaki akrabalık, arkadaşlık, komşuluk, din kardeşliği gibi bir kısım yakınlıkların te´sis ettiği beşerî bağları koparıcı bir gaye gütmüş olmamalı. Şimdi âyet ve hadislerde dualarımıza Cenâb-ı Hakk´ın icabet edeceği hususunda verilen kesin te´minat ve garantiye nefisleri iyice ikna için şöyle bir soru soralım : "Madem Allah söz vermiş, Resûlü kesin bir ifade ile mükerrer hadislerinde te´yid etmiş, öyle ise buna inanmamanın veya tereddüt etmenin sebebi ne " "Allah, hâşa va´dinde, sözünde yalancı mı, bizi aldatmak mı istiyor " "Yoksa Allah,va´dini yapmaktan aciz mi " O celle şânuhu, her kusurdan müberra, her şeye kâdir olduğuna göre, va´di haktır. Resûlü ( aleyhissalâtu vesselâm)´nün garantisi ayn-ı hakikattir. Her duamıza ya aynen cevap verilmek, yahut da günahlarımızın affı veya sevaplarımızın artması suretiyle icabet edilmektedir. Yeter ki hak şey taleb edilsin, ihlâsla istenilsin. Ya Rabb! Va´dine istinâden Resûl-i Ekrem ( aleyhissalâtu vesselâm)´ ini, İsm-i Âzam´ını, Kitâb-ı Mübîn´ini ve sana dua eden melâike-i izâm ve Enbiya-ı kirâmı şefaatçi yaparak dua ediyoruz : [8] رَبَّنَا آتِنَا فِى الدٌّنْيَا حَسَنَةً وَفِى اْخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ. آمِينْ ـ4ـ وعن أبى الدرداء رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قال رسول اللّهِ # : أَ أُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِ أعْمَالِكُمْ، وَأرْفَعِهَا في دَرَجَاتِكُمْ، وَأزْكَاهَا عِنْدَ مَلِيكِكُمْ، وَخَيْرٌ لَكُمْ مِنْ إعْطَاءِ الْوَرَقِ وَالذَّهَبِ، وَخَيْرٌ لَكُمْ مِنْ أنْ تَلْقَوْا عَدُوَّكُمْ فَتَضْرِبُوا أعْنَاقَهُمْ وَيَضْرِبُوا أعْنَاقَكُمْ؟ قَالُوا : بَلَى يَارسولَ اللّهِ : قالَ : ذِكْرُ اللّهِ[. أخرجه مالك موقوفاً، والترمذى مرفوعاً . 4. ( 1753)- Ebû´d-Derdâ ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûl-i Ekrem ( aleyhissalâtu vesselâm), ( bir gün) sordu : "En hayırlı olan ve derecenizi en ziyade artıran, melîkinizin yanında en temiz, sizin için gümüş ve altın paralar bağışlamaktan daha sevaplı, düşmanla karşılaşıp boyunlarını vurmanız veya boyunlarınızı vurmalarından sizin için daha hayırlı olan amelinizin hangisi olduğunu haber vereyim mi " "Evet! Ey Allah´ın Resûlü!" dediler. "Allah´ın zikridir!" buyurdu. [Tirmizî, Daavat 6, ( 3374); Muvatta, Kur´ân 24.][9] ـ5ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قال رَسولِ اللّهِ # : يقُولُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : أخْرِجُوا منَ النَّارِ مَنْ ذَكَرَنِى يَوْماً أوْ خَافَنِى في مَقَامٍ[. أخرجه الترمذى . 5. ( 1754)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Allahu Teâlâ hazretleri şöyle seslenir : "Beni bir gün zikreden veya bir makamda benden korkan kimseyi ateşten çıkarın!" [Tirmizî, Cehennem 9, ( 2597).][10] AÇIKLAMA : 1- Hadiste geçen bir gün tâbiri zamanlardan bir zaman, vakitlerden bir vakit demektir. Yani bir kimse mü´min olarak, Allah´ı herhangi bir an için bile zikretmiş olsa bunun boşa gitmeyeceğini, başkaca günahlar için cehenneme girmiş bile olsa dünyadaki o bir müddetcik zikri sebebiyle ateşten çıkarılacağını ifade ediyor. Tîbî, hadiste kastedilen zikrin "kalbî ihlâsla ve doğru niyetle yapılan zikir" olduğunu söyler. "Aksi takdirde kâfirler, kalbî olmaksızın dilleriyle zikri onlar da yapıyorlar" der. Bu mânada olmak üzere Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) : مَنْ قَالَ َ اِلَهَ اَِّ اللّهَ خَالِصاً مِنْ قَلْبِهِ دَخَلَ الْجَنَّةَ "Kim kalbinden gelerek ihlâsla Lâilâhe illallah derse cennete girer" buyurmuştur. 2- Makam da, zaman gibi mutlak ifade edilmiştir. Günah işleme makamında veya durumunda Allah´tan korkup vazgeçen demektir. Nitekim âyet-i kerimede : "Ama kim Rabbinin makamından korkup da kendini kötülükten alıkoymuşsa varacağı yer şüphesiz cennettir" ( Nâziat 40-41) buyurulmuştur. Korkudan maksad, âzaların masiyetten uzak tutulması, tâatle kayıtlanmasıdır. Bu olmadığı takdirde korku laftan ibaret kalır. Korku demeye liyakat kazanmaz. Bazı büyükler fiile intikal etmedikçe, kendimizi "Allah´tan korkuyorum" diyerek aldatmamamıza dikkat çekerler ve : "Eğer derler, birisi size Allah´tan korkmuyor musun diye sorarsa sükût et. Zira hayır desen küfürdür, evet desen yalandır."[11] ـ6ـ وعن معاذ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قال رسولُ اللّه # : مَا مِنْ مُسْلِمٍ يَبِيتُ عَلى طُهْرٍ ذَاكِراً للّهِ تَعالى، فَيَتَعَارَّ مِنَ اللَّيْلِ، فَيَسْألَ اللّهَ تَعالى خَيْراً مِنَ الدُّنْيَا وَاŒخِرَةِ إَّ أعْطَاهُ إيَّاهُ[. أخرجه أبو داود. قوله : »فيَتَعارَّ« أى ينتبه. 6. ( 1755)- Hz. Muâz ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Akşamdan ( abdestli olarak) temizlik üzere zikrederek uyuyan ve geceleyin de uyanıp Allah´tan dünya ve âhiret için hayır taleb eden hiç kimse yoktur ki Allah dilediğini vermesin." [Ebû Dâvud, Edeb 105, ( 5042).][12] ـ7ـ وعن جابر رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسول اللّهِ # : إذا دَخَلَ الرَّجُلُ بَيْتَهُ، أوْ آوَى إلى فِرَاشِهِ ابْتَدَرَهُ مَلَكٌ وَشَيْطَانٌ، يَقُولُ المَلَكُ : افْتَحْ بِخَيْرٍ وَيَقُولُ الشَّيْطَانُ : افْتَحْ بِشَرٍّ، فإنْ ذَكَرَ اللّهَ تَعالى طَرَدَ المَلَكُ الشَّيْطَانَ، وَظَلَّ يَكْلَؤُهُ، وَإذَا انْتَبَهَ مِنْ مَنَامِهِ قاَ ذلِكَ، فإنْ هُوَ قالَ : الْحَمْدُ للّهِ الَّذِى رَدَّ نَفْسِى إلىَّ بَعْدَ مَوْتِهَا وَلَمْ يُمِتْهَا في مَنَامِهَا، الْحَمْدُللّهِ الَّذِى يُمْسِكُ السَّموَاتِ السَّبْعَ أنْ تَقَعَ عَلى ا‘رْضِ إَّ بإذْنِهِ، فإنْ خَرَّ مِنْ فِرَاشِهِ فمَاتَ كَانَ شَهِيداً، وإنْ قَامَ وَصَلَّى صَلَّى في فَضَائِلَ[. أخرجه رزين . 7. ( 1756)- Hz. Câbir ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Bir kimse evine veya yatağına girince hemen bir melek ve bir şeytan alelacele gelirler. Melek : "Hayırla aç!" der. Şeytan da : "Şerle aç!" der. Adam, şayet ( o sırada) Allah´ı zikrederse melek şeytanı kovar ve onu korumaya başlar. Adam uykusundan uyanınca, melek ve şeytan aynı şeyi yine söylerler. Adam, şayet : "Nefsimi, ölümden sonra bana geri iade eden ve uykusunda öldürmeyen Allah´a hamdolsun. İzniyle yedi semayı arzın üzerine düşmekten alıkoyan Allah´a hamdolsun" dese bu kimse yatağından düşüp ölse şehit olur, kalkıp namaz kılsa faziletler içinde namaz kılmış olur." [Rezîn ilâvesidir.][13] ـ8ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : ‘ن أقْعُدَ مَعَ قَوْمٍ يَذْكُرونَ اللّهَ تَعالى مِنْ صََةِ الْغَدَاةِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ أحَبُّ إلىَّ مِنْ أنْ أعْتِقَ أرْبَعَةً مِنْ وَلَدِ إسْمَاعِيلَ، وَ‘نْ أقْعُدَ مَعَ قَوْمٍ يَذْكُرُونَ اللّهَ تَعالى مِنْ صََةِ الْعَصْرِ حَتَّى تَغْرُبَ الشَّمْسُ أحَبُّ إلىَّ مِنْ أنْ أُعْتِقَ أرْبَعَةَ[. أخرجه أبو داود . 8. ( 1757)- Hz.Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Allah´ı zikreden bir cemaatle sabah namazı vaktinden güneş doğuncaya kadar birlikte oturmam, bana İsmâil´in oğullarından dört tanesini âzad etmemden daha sevgili gelir. Allah´ı zikreden bir cemaatle ikindi namazı vaktinden güneş batımına kadar oturmam dört kişi âzad etmemden daha sevgili gelir." [Ebû Dâvud, İlm 13, ( 3667).][14] AÇIKLAMA : 1- Burada Allah´ı zikirden maksad her çeşit zikir olabilir : Kur´ân-ı Kerim´i tilâvet etmek, tesbih ( subhânallah), tehlil ( lâilâhe illallah), tahmid ( elhamdülillah), Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a salavât. Âlimler zikir ve ibadet mânasına dâhil edilen ilmî meşguliyet, tefsir ve hadis gibi şer´î ilimlerin öğrenilmesini de burada mütâlaa ederler. 2- Böyle bir cemaatte, fiilen zikretmeyip dinleyici olarak bulunmanın da aynı fazileti vereceği belirtilmiştir. "Böyle hayırla meşgul olanlara arkadaşlıktan zarar gelmez" denmiştir. 3- Bu hadis, zikrin, köle âzadı ve sadakadan efdal olduğunu beyan etmektedir. 4- Hadis günlük zamanı tanzim yönüyle de yol göstericidir : "Mü´min imkân nisbetinde sabah ve ikindi vakitlerini faydalı sohbetlere tahsis etmelidir.[15] ـ9ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : يَنْزِلُ رَبُّنَا كُلَّ لَيْلَةٍ إلى سَمَاءِ الدُّنْيَا حِينَ يَبْقى ثُلُثُ اللَّيْلِ اŒخِرُ، فَيَقُولُ : مَنْ يَدْعُونِى فَأسْتَجِيبَ لَهُ، مَنْ يَسْأَلُنِى فَأعْطِيَهُ، مَنْ يَسْتَغْفِرُنِى فَأغْفِرَ لَهُ[. أخرجه الستة إ النسائى.وفي أخرى لمسلم : ]إنَّ اللّهَ تَعالى يُمْهِلُ حَتَّى إذَا ذَهَبَ ثُلُثُ اللَّيْلِ ا‘وَّلُ نَزَلَ إلى سَمَاءِ الدُّنْيَا فَيَقُولُ : أنَا المَلِكُ، أنَا المَلِكُ، مَنْ ذَا الَّذِى يَدْعُونِى[. الحديث . والمراد : نزول الرحمة وا‘لطاف ا“لهية . 9. ( 1758 )- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Her gece, Rabbimiz gecenin son üçte biri girince, dünya semasına iner ve : "Kim bana dua ediyorsa ona icabet edeyim. Kim benden bir şey istemişse onu vereyim, kim bana istiğfarda bulunursa ona mağfirette bulunayım" der." Rivayetin Müslim´deki bir vechi şöyle : "Allahu Teâla gecenin ilk üçte biri geçinceye kadar mühlet verir. Ondan sonra yakın semâya inerek şöyle der : "Melik benim, Melik benim. Kim bana dua edecek " [Buhârî, Tevhid 35, Teheccüd 14, Daavât 13, Müslim,Salâtu´l-Müsâfirin 166, ( 758 ); Muvatta, Kur´ân 30, ( 1, 214); Tirmizî, Daavât 80, ( 3493); Ebû Dâvud, Salât 311, ( 1315).][16] AÇIKLAMA : 1- Allah´ın dünya semasına inmesini ifade eden rivayetler çoktur, tevâtür derecesine ulaşmıştır. 2- İnme vaktiyle ilgili olarak hadislerde farklı zaman dilimleri zikredilmiştir : "Cuma gecesi", "her gece", "gecenin son üçte biri", "gecenin yarısı, yahut üçte ikisi gittimi", "gecenin üçte biri geçtiği vakit." 3- Allah´ın yeryüzüne inmesi müteşâbih bir ifadedir. İfadeyi, lügavî hakikatiyle anlamak mümkün değildir. Zîra Allah´a mekan izâfe etmek olur. Halbuki Cenab-ı Hakk, mahlûkata ait bir vasıf olan tehayyüzden ( yani mekanla kayıtlanmak, bir yerde olup başka yerde olmamakla, gelmek, gitmek gibi vasıflardan) münezzehtir, uzaktır, bunlar mahlûkatla ilgili nâkıslık ifade eden sıfatlardır. Öyle ise bunların Cenab-ı Hakk´a izâfesi, bir kısım gaybî hakikatı ve İlâhî şuûnâtı bize anlatmak, onların tarafımızdan kavranmasını sağlamaktır. Allah´ın kullarına yakınlaşması, O´nun rahmetini ifade eder. Öyle ise geceleyin belirtilen saatlerde, Allah´ın, yapılan duaları kabul etmek suretiyle lütuf ve rahmetini bol kılacağı, lisan-ı nübüvvette o suretle ifâde edilmiştir. Hammâd İbnu Zeyd, "Allah´ın inmesi, ikbal ve teveccühüdür" demiştir. "Allah´ın emîr ve melekleri iner" şeklinde de te´vil edilmiştir. Hattâbî, bu ve benzer hadislerin sıfat hadisi olduğunu, selef ulemâsının bu sıfatlara inanıp hadisleri zahirî mâna üzerine bıraktığını, tevilden kaçındığını belirtir. Esâsen, hadiste temas edilen mânaya şu âyette destek bulunmuştur : وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفّاً صَفّاً "Rabbin ( in emri geldiği) melekler saf saf olarak geldikleri vakit" ( Fecr 22). [17] ـ10ـ وعن أبى أمامة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قِيلَ يَا رسولَ اللّهِ : أىُّ الدُّعَاءِ أسْمَعُ؟ قالَ : جَوْفَ اللَّيْلِ اŒخِرَ، وَدُبُرَ الصَّلَوَاتِ المَكْتُوبَاتِ[. أخرجه الترمذى.»جَوْفُ اللَّيْلِ« : المراد به ا‘وقات التى يخلو ا“نسان فيها بربه في أثناء الليل، »ودُبُرُ كُلِّ شَئٍ«، وراؤه وعَقِبُهُ، والمراد بعد الفراغ من الصلوات . 10. ( 1759)- Ebû Ümâme ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Derdi ki : "Ey Allah´ın Resûlü! En ziyade dinlenmeye ( ve kabule) mazhar olan dua hangisidir " "Gecenin sonunda yapılan dua ile farz namazların ardından yapılan dualardır!" diye cevap verdi." [Tirmizî, Daavât 80.][18] ـ11ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسول اللّهِ # : َ يُرَدُّ الدُّعَاءُ بَيْنَ ا‘ذَانِ وَا“قَامَةِ. قِيلَ : مَاذَا نَقُولُ يَارسول اللّهِ؟ قالَ : سلُوا اللّهَ الْعَافِيَة في الدُّنْيَا وَاŒخِرَةِ[. أخرجه أبو داود والترمذى، وهذا لفظه . 11. ( 1760)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Ezanla kaamet arasında yapılan dua reddedilmez ( mutlaka kabule mazhar olur.)" "Öyleyse, dendi, "ey Allah´ın Resûlü, nasıl dua edelim " "Allah´tan, dedi, dünya ve âhiret için âfiyet isteyin!" [Ebû Dâvud, Salât 35, ( 521); Tirmizî, Salât 46, ( 216), Daavât 138, ( 3588, 3589).][19] ـ12ـ وعن سهل بن سعد رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : ثِنْتَانِ َ تُرَدَّانِ : الدُّعَاءُ عِنْدَ النِّدَاءِ، وَعِنْدَ الْبَأسِ حَينَ يُلْحِمُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً[. أخرجه مالك وأبو داود . وزاد في رواية : »وتَحْتَ المَطَرِ«رفي المُوَطإ : ]سَاعَتَانِ تُفْتَحُ فِيهِمَا أبْوَابُ السَّمَاءِ، وَقَلَّ دَاعٍ تُرَدُّ عَلَيْهِ دَعْوَتُهُ، حَضْرَةُ النِّدَاءِ لِلصََّةِ، والصَّفِّ في سَبِيلِ اللّهِ. »النِّدَاءُ« : ا‘ذَان . 12. ( 1761)- Sehl İbnu Sa´d ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "İki şey vardır, asla reddedilmezler : Ezan esnasında yapılan dua ile, insanlar birbirine girdikleri savaş sırasında yapılan dua." [Muvatta, Nidâ 7, ( 1, 70); Ebû Dâvud, Cihâd 41, ( 2540).][20] AÇIKLAMA : 1- Rivâyetin Muvatta´da gelen vechi bazı nüshalarda mevkuftur. Ancak, ictihadla söylenemeyecek bu çeşit ahbarın ref´ine hükmedilmiştir. Yani Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in sözü olmalıdır. Mamafih, aynı rivayet İmam Mâlik´ten merfu olarak da rivayet edilmiştir. Muvatta´nın rivayeti metin itibariyle de farklıdır : سَاعَتَانِ يُفْتَحُ لَهُمَا اَبْوَابُ السَّمَاءِ وَقَلَّ دَاعٍ تُرَدُّ عَلَيْهِ دَعْوَتُهُ، حَضْرَةُ النِّدَاءِ لِلصََّةِ وَالصَّفُّ في سَبِيلِ اللّهِ "İki vakit vardır, onlarda sema kapıları açılır,dua edenlerden pek azının duası kabul edilmeyip geri çevrilir : Namaz için ezan okunma vakti, Allah yolunda ( cihad için) saf tutma ânı." 2- Sema kapılarının söylenen iki vakitte açılması, o vakitlerin faziletini ifade eder. Yani o iki vaktin Allah indindeki kıymet ve faziletleri sebebiyle o zamalarda sema kapıları açılır ve yapılan dualar kabul-i İlâhi´ye mazhar olurlar. Hadis nadir hallerde, o mübârek vakitlerde yapılarak duanın geri çevrileceğini ifade ediyor. Zürkânî, duanın kabul edilme şartlarından veya rükünlerinden birinin eksikliği gibi bir sebeple reddedilmesinin söz konusu olacağını belirtir. 3- Duayı makbul kılan savaş, îlayı kelimetullah için yapılan savaştır. Bu da küffâra karşı bu niyetle yapılan savaştır. Ganimet, şeref, tegallüb gibi Allah´ın rızasını kazanmaya yönelik olmayan maksadlarla yapılan savaşlar buraya girmez. 4- Şunu da belirtelim ki, bu anlarda yapılan duada istenen şeyler de mühimdir. Allah´ın rızasına uymayacak şeyler taleb edilmemelidir. Taberânî, Müstedrek ve Deylemî´de gelen bir rivayet şöyle : ثََثُ سَاعَاتٍ لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ مَا دَعَا فِيهِنَّ إَّ اسْتُجِبَ لَهُ لَمْ يَسْألْ قَطِيعَةَ رَحْمٍ أوْ مَأثَمٍ : حِينَ يُؤذِّنُ الْمَؤذِّنُ بِالصََّةِ حَتّى يَسْكُتَ وَحِينَ يَلْتَقِى الصَّفَّانِ حَتَّى يَحْكُمَ اللّهُ بَيْنَهُمَا وَحِينَ يَنْزِلُ الْمَطَرُ حَتّى يَسْكُنَ "Müslüman kişi için üç vakit vardır, onlarda dua ederse, sıla-i rahmi kıran ve günah olan bir şey taleb etmedikçe, kendisine mutlaka icabet edilir : Namaz için müezzin ezan okurken susuncaya kadar, savaşta iki saf karşılaşınca Allah aralarında hükmedinceye kadar, yağmur yağarken kesilinceye kadar."[21] 13ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسول اللّهِ # : أقْرَبُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ مِنْ رَبِّهِ وَهُوَ سَاجِدٌ، فأكْثِرُوا الدُّعَاءَ[. أخرجه مسلم وأبو داود والنسائى . 13. ( 1762)- Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kul Rabbine en ziyade secdede iken yakın olur, öyle ise ( secdede) duayı çok yapın." [Müslim, Salât 215, ( 482); Ebû Dâvud, Salât 152, ( 875).][22] AÇIKLAMA : Bu hadiste ifade edilen yakınlık, maddî bir yakınlık, yâni mekân yakınlığı olmamalıdır. "Zira Allah, ilmiyle kişiyi bilme, kalbinin hatıratından bile haberdar olma, kişi üzerinde istediği şekilde tasarruf ederek ona kıyam, sağlık, hastalık, ölüm verme gibi hususlarla şah damarından daha yakındır" ( Kâf 16). Tıpkı güneşin ışıklarıyla yeryüzündeki herbir mahlukun yanında hazır bulunması gibi. Ama kul, maddî olarak Rabbinden uzaktır, Secde hâlinde kulluk, en geniş, en kâmil hâliyle tezâhür ettiği için, bu kula mânevî bir yakınlık, Rabbinin rızasına uygun bir hal kazandırmaktadır. Nitekim âyet-i kerimede "Secde et ve yakınlık kazan" ( Alak 19) emredilmektedir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), sadedinde olduğumuz rivayette, İlâhî yakınlığa ermede zirve olduğu bizzat Allahu Zülcelâl hazretleri tarafından belirtilmiş olan secde hâlinde çok dua etmeye teşvik etmektedir.[23] ـ14ـ وعنه رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : ثََثُ دَعَوَاتٍ مُسْتَجَابَاتٌ َشَكَّ في إجَابَتِهِنَّ : دَعْوَةُ المَظْلُومِ، وَدَعْوَةُ المُسَافِرِ، وَدَعْوَةُ الْوَالِد عَلى وَلَدِهِ[ . 14. ( 1763)- Yine Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) anlatıyor : "( Allah´ın kabul ettiği) üç müstecab dua vardır, bunların icâbete mazhariyetleri hususunda hiç bir şekk yoktur. Mazlumun duası, müsâfirin duası, babanın evladına duası." [Tirmizî, Birr 7, ( 1906); Cennet 2, ( 2528 ), Daavât 139, ( 3592); Ebû Dâvud, Salât 364, ( 1536); İbnu Mâce, Dua 11, ( 3862).][24] AÇIKLAMA : 1- Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), burada duası makbul olan üç kişiyi haber vermektedir : Mazlum, misafir ve baba. Aslında hadislerde duası makbul olan başka kimseler de mevzubahis edilmiştir. Oruç açtığı sırada oruçlunun duası, âdil imamın duası, gâibin gâibe duası ( kişinin arkasından yapılan dua). Şu halde, hadislerde geçen rakamlar kesin sayı bildirmeye mâtuf değildir. 2- Mazlumun yâni zulme uğrayanların dualarının makbuliyeti, onların Mü´min ve Müslüman olmaları şartına bağlı değilir. Başka rivayetlerde zulme uğrayan kimsenin fâcir ( büyük günahı alenen işleyen) veya kâfir olmaları hâlinde de dualarının makbul olduğu tasrih edilmiştir. اِتَّقُوا دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ وَاِنْ كَانَ كَافِراً فَإنَّهُ لَيْسَ دُونَهَا حِجَابٌ "Mazlumun duasından kaçının, kâfir bile olsa. Zira onun duasının önünde perde yoktur." دَعْوَةُ الْمَظْلُومِ مُسْتَجَابَةٌ وَإنْ كَانَ فَاجِراً فَفُجُورُهُ عَلى نَفْسِهِ "Mazlumun duası makbuldür, fâcir bile olsa; zira onun fücûru kendi aleyhinedir." Hemen kaydedelim ki, hadiste yasaklanan zulüm, mutlaktır. Âlimler, bu durumdan hareketle mal, can, ırz vs. her neye yönelik olursa olsun, bütün çeşitleriyle zulmün yasaklandığını belirtirler.[25] ـ15ـ وعن ابن عمرو بن العاص رَضِىَ اللّهُ عَنْهما قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : مَا منْ دَعْوَةٍ أسْرَعُ إجَابَةً مِنْ دَعْوَةِ غَائِبٍ لِغَائِبٍ[. أخرجهما أبو داود والترمذى. 15. ( 1764)- Abdullah İbnu Amr İbni´l-Âs ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "İcâbete mazhar olmada gâib kimsenin gâib kimse hakkında yaptığı duadan daha sür´atli olanı yoktur." [Tirmizî, Birr 50, ( 1981), Ebû Dâvud, Salât 364, ( 1535); Müslim, Zikr 88, ( 2733); Buhârî, Mezâlim 9.][26] AÇIKLAMA : 1- Bu hadise göre, Allah´ın derhal kabul buyuracağı dualardan biri de, mü´min kimsenin mü´min kardeşi için gıyâbında yapacağı duadır. Bu hususta Müslim´in bir riayeti daha açıktır : دَعْوَةُ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ ‘خِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ مُسْتَجَابَةٌ، عِنْدَ رَأسِهِ مَلَكٌ مُوَكَّلٌ كُلَّمَا دَعَا ‘خِيهِ بِخَيْرٍ قَالَ الْمَلَكُ الْمُوَكَّلُ بِهِ آمِنْ وَلَكَ بِمِثْلِهِ "Müslüman kimsenin, kardeşi için gıyâbında yaptığı dua müstecâbdır. Dua edenin başucunda ona müvekkel bir melek vardır. Kardeşi için hayır dua yaptıkça bu melek : "Amin, istediğin şeyin bir misli de sana olsun" der." [27] İKİNCİ FASIL DUA EDENİN HEY´ETİ ( DIŞ GÖRÜNÜŞÜ) Umumî Açıklama : Hey´et dilimizde bir kaç mânada kullanılır. Şekil, sûret, görünüş, kılıkkıyafet, hâl, durum; bir bütünü teşkil eden cüzlerin hepsi, kurul, jüri vs. Sadedinde olduğumuz hadiste hey´et kelimesi daha ziyade kılıkkıyafet, durum mânalarında kullanılmıştır. Dua eden kimsenin, kılık kıyâfet ve dış görünüş itibariyle takınması gereken bazı tavırlar, dikkat etmesi gereken bazı hususlar mevcuttur. Burada Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın bu çeşit irşadlarını göreceğiz.[28] ـ1ـ عن ابن عباس رَضِىَ اللّهُ عَنْهما قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : َ تسْتُرُوا الجدُرَ، وَمَنْ نَظَرَ في كِتَابِ أخِيهِ بِغَيْرِ إذْنِهِ، فإنَّمَا يَنْظُرُ في النَّارِ، سَلُوا اللّهَ تَعالى بِبُطُونِ أكُفِّكُمْ، وََ تَسْألُوهُ بِظُهُورِهَا، فإذَا فَرَغْتُمْ فامْسَحُوا بِهَا وُجُوهَكُمْ[. أخرجه أبو داود . 1. ( 1765)- İbnu Abbas ( radıyallâhu anhümâ) hazretleri anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Duvarları örtmeyin. Kim kardeşinin mektubuna, onun izni olmadan bakarsa, tıpkı ateşe bakmış gibi olur. Allah´tan avuçlarınızın içiyle isteyin, sırtlarıyla istemeyin; duayı tamamlayınca avucunuzu yüzlerinize sürün." [Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1489, 1490, 1491).][29] AÇIKLAMA : Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) bir kaç meseleye birlikte temas etmiştir : 1- Duvarlar halı, kilim vs. ile örtülmemelidir. Çünkü bu iş, hem mütekebbirlerin amelidir, hem de malın ziyân edilmesi, israf edilmesidir. Zira duvarlarına örtülmesini gerektiren hiçbir zarurî durum mevcut değildir. Müslim´de gelen bir rivayette Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), kapının üzerine halı asmış olan Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ)´ye : "Allah, bize taş ve toprağa elbise giydirmemizi emretmemiştir" diyerek indirtir. 2- Hadiste "kardeşinin kitabı"na bakmak da yasaklanmaktadır. Şârihler, buradaki kitaptan maksadın, içerisinde, öğrenilmesi herkese vacib olan ilmin bulunduğu kitap olmayıp, sâhibi tarafından başkasının bakması arzu edilmeyen mektup olduğu belirtilir. Belki bu mektupta, sır olan, başkasının muttali olması istenmeyen bazı bilgiler vardır. Öyle ise böyle bir mektuba bakmak ateşe bakmak gibidir. Ateşe bakmak için, bazı âlimler "hadisin siyakından anlaşılacağı üzere insan için zararlı bir şey olmalıdır" demişlerdir. Mamafih, bundan maksadın "ateşe yaklaşmak ve yaslanmak" olabileceği, ihtimal olarak belirtilmiştir. Üçüncü bir ihtimale göre mânâsı; kişi, kardeşinin bakılmasını istemediği bir mektubuna bakmakla ateşi gerektiren bir şeye bakmış olmaktadır. 3- Hadisin, sadedinde olduğumuz mevzuya, yani dua edenin hey´eti meselesine temas eden kısmı, son kısmıdır : Dua ederken avucun açılıp avuç içi yukarı gelecek şekilde kaldırılması, elin sırt kısmı yukarı gelecek şekilde tutularak dua edilmemesi, dua bitince de ellerin yüze sürülmesi istenmektedir. Azimâbâdî, bu hususta şu açıklamayı yapar : "Bir şey taleb edene uygun düşeni, elini taleb ettiği şeye doğru uzatması, tazarru ile açıp bol ihsanla dolmasını istemesi, her iki elini birden, ihsan sahibine doğru kaldırmasıdır. Ancak, kim de başına gelen bir belânın kalkmasını isterse, sünnet, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a ittibâen, ellerin sırtını semaya kaldırmaktır. Bunun hikmeti, birincide, arzu edilen şeyin hüsûlüyle tefâül etmek, yâni hayra ermek ümidinde bulunmak, ikincide ise, zararlının def´iyle hayra erme ümidinde bulunmaktır. 4- Duânın sonunda elin yüze çalınması teberrük içindir. Yani, dua ile ellere inmiş olan rahmet eserleri, sürmek suretiyle yüze ulaştırılmış olur.[30] ـ2ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]رَفَعَ رسولُ اللّهِ # يَدَيْهِ في الدُّعَاءِ، حَتَّى رَأيْتُ بَيَاضَ إبْطَيْهِ[. أخرجه البخارى . 2. ( 1766)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) dua ederken ellerini öyle kaldırdı ki, koltuk altlarının beyazlığını gördüm." [Buhârî, İstiska 21.] [31] ـ3ـ وعن عمر رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذا رفَعَ يَدَيْهِ في الدُّعَاءٍِ لَمْ يَرُدَّهُمَا حَتَّى يَمْسَحَ بِهِمَا وَجْهَهُ[. أخرجه الترمذى . 3. ( 1767)- Hz. Ömer ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ellerini dua ederken kaldırınca, onları yüzlerine sürmedikçe geri bırakmazlardı." [Tirmizî, Daavât 11, ( 3383).][32] AÇIKLAMA : Bu rivayet dahi duadan sonra ellerin yüze sürülmesinin meşruiyetini gösterir. Bazı âlimler şöyle bir mütâlaada bulunmuştur : "Allahu Teâlâ, dua edeni hiçbir zaman boş çevirmeyip, kendisi için kalkan ele bir rahmet ulaştırdığına göre, ondaki rahmetin en şerefli ve tekrime en elyak organ olan yüze sirâyet ettirilmesi münâsiptir."[33] ـ4ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]إنَّ رَجًُ كانَ يَدْعُو بِأصْبُعَيْهِ، فقَالَ لَهُ رسول اللّهِ # : أَحِّدْ أَحِّدْ[. أخرجه الترمذى والنسائى، وقال الترمذى : معنى هذا الحديث : إذا أشار الرجل بأصبعه في الدعاء عند الشهادة، ف يشير إ بأصبع واحدة . 4. ( 1768 )- Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Adamın biri iki parmağı ile dua ediyordu. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) : "Birle! Birle!" diye müdâhale etti." [Tirmizî, Daavât 117, ( 3552); Nesâî, Sehv 37, ( 3, 38 ).][34] AÇIKLAMA : İki parmağıyla duadan maksad, dua ederken iki parmağıyla işaret etmesidir. Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm), te´kid maksadıyla iki kere : "birle!" buyurmuştur. Birlemesini söylemesinin sebebi, Rabbülâlemin´in tek olması sebebiyledir. İbnu Deybe´nin, hadisin sonunda kaydettiği şöyle bir açıklama var : "Bu hadisin mânası : "Kişi, dua ederken şehâdet getirince parmağını kaldıracaksa sadece tek bir parmağını kaldırsın" demektir."[35] ـ5ـ وعن سهل بن سعد رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]مَا رَأيْتُ رَسول اللّهِ # شَاهِراً يَدَيْهِ قَط يَدْعُو عَلى مِنْبَرِهِ، وََ عَلى غَيْرِهِ، وَلكِنْ رَأيْتُهُ يَقُولُ هكَذَا : وَأشَارَ بِالسَّبَّابَةِ، وَعَقَدَ بِا“بْهَامِ وَالوُسْطى[. أخرجه أبو داود . 5. ( 1769)- Sehl İbnu Sa´d ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Ben Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı ne minberde ne de bir başka şey üzerinde dua yaparken ellerini uzattığını görmedim. Bilakis şöyle gördüm" dedi ve baş ve orta parmaklarını kapayıp şehâdet parmağını açmış vaziyette işaret etti." [Ebû Dâvud, Salât 230, ( 1105).][36] AÇIKLAMA : 1- Burada Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın koltuk altı görünecek şekilde mübalağalı şekilde kollarını uzatıp kaldırmadığı belirtiliyor. Mübalağalı diye kayıtlamak şarttır. Zira Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in mutad olarak dua sırasında ellerini kaldırdığı sâbit ve müsellem bir husustur. 1766 numarada geçtiği üzere istisnâi durumlarda da koltuk altı görülecek şekilde kollarını kaldırdığı rivayetlerde gelmiştir. 2- Şârih Azimâbâdî, bu hadisin, Sehl İbnu Sa´d´a sorulan bir soruya cevap olma ihtimalinden bahseder. Bu takdirî soru şudur : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) minberde iken hiç ellerini kaldırarak dua etti mi " Sehl bu soruya : "Ben bunu, söylenen şekilde yaptığını görmedim. Ancak, onu vaaz sırasında orta ve baş parmaklarını kapatıp şehâdet parmağıyla işâret eder vaziyette gördüm. Sanki O, bu parmağını teşehhüd sırasında kaldırıyordu" şeklinde cevap vermiştir. Allahu a´lem." Hadisteki ibhâm böyle bir açıklamayı gerekli kılmaktadır.[37] ـ6ـ وعن سلمان رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : إنَّ رَبَّكُمْ حَىٌّ كَرِيمٌ يَسْتَحِى مِنْ عَبْدِهِ إذَا رَفَعَ يَدَيْهِ إلَيْهِ أنْ يَرُدَّهُمَا صِفْراً[. أخرجه أبو داود والترمذى . 6. ( 1770)- Hz. Selmân ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Rabbiniz hayiydir, kerimdir. Kulu dua ederek kendisine elini kaldırdığı zaman, O, ellerini boş çevirmekten istihya eder." [Tirmizî, Daavât 118, ( 3551); Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1488 ).] [38] AÇIKLAMA : 1- Hayiy, çok haya eden, fazlaca utanan demektir. Haya vasfını Allah hakkında lügat manasında kullanmak uygun değildir. Çünkü, lügat olarak haya, kişide ayıplanma ve kınanma korkusu gibi bir şey sebebiyle hâsıl olan değişme ve inkisâr mânasına gelir. Böyle bir hâl Zât-ı Zülcelâl hakkında muhaldir. Öyle ise lügat yönüyle "çok utanan" mânasına gelen hayiy kelimesi Allah hakkında kullanılınca, bundaki gaye maksuddur. Hayadan maksad ve gaye ayıplanacak şeyin yâni hoş olmayan şeyin terki olduğuna göre, ulemâ, Allah hakkında şu mânada anlamıştır : Allah´ın "hayiy" olması, kulu memnun edecek şeyi yapması, ona zarar verecek şeyi terketmesi demektir. Öyle ise sadedinde olduğumuz hadisi, "Cenab-ı Hakk, dua eden kuluna, kulun hayrına olan şeyi mutlaka verir, duasını sevapsız, boş bırakmaz" diye anlayacağız. Bu "verme" işinin Cenab-ı Hakk´ın hikmeti muktezasınca, ya "istediğine aynen kavuşması", yahut "daha iyisinin verilmesi", yahut da "sevap verilmesi, günahlarının azaltılması" şeklinde tecelli edeceği daha önce belirtilmişti ( bak. 1751. hadis). 2- Kerim, istemeden veren, bol veren mânasına gelir. Cenab-ı Hakk´ın vasıflarından biri "istemeden vermek" ise, isteyince daha çok verir demektir. Böylece kul, dua etmeye teşvik edilmiş olmaktadır. 3- Hadiste kul mutlak gelmiştir. Yani, mü´min, fâsık, kâfir ayırımı mevcut değildir. Bazı şarihler "mü´min" diye kayıtlamışlardır. Esâsen, kavlî duayı yani dil ile, sözle olan talebi sadece mü´minler yapar. Öyle ise, mü´minin inanarak yatığı hiçbir dua boşa gitmeyecektir.[39] ـ7ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : ادْعُوا اللّهَ، وَأنْتُمْ مُوقِنُونَ بِا“جَابَةِ، وَاعْلَمُوا أنَّ اللّهَ تَعالى َ يَسْتَجِيبُ دُعَاءً مِنْ قَلْبٍ غَافِلٍ َهٍ[. أخرجه الترمذى . 7. ( 1771)- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Allah´a duayı, size icabet edeceğinden emin olarak yapın. Şunu bilin ki Allah celle şânuhu ( bu inançla olmayan ve) gafletle ( başka meşguliyetlerle) oyalanan kalbin duasını kabul etmez." [Tirmizî, Daavât 66. ( 3474.)][40] AÇIKLAMA : 1- Bu hadis, duanın makbul olmasında gerekli olan mühim âdablarından bir kaç tanesini belirtmektedir : * Duanın mutlaka icabet göreceğine, yani karşılıksız kalmayacağına kesinlikle inanmaktır. Tercümede "emin olmak" tâbirini kullandık, halbuki aslında mukin kelimesi kullanılmıştır. Bu, yakin elde etmiş, kesin inanca ulaşmış, hiçbir tereddüdü kalmamış gibi mânalara gelir, emin olmaktan çok daha kuvvetli bir mâna ifade eder. * Dua ederken kalbin gâfil olması, Allah´ı veya istediği şeyi düşünmemesi, yaptığı dua fiilinin tam şuurunda olmaması demektir. * Oyalanma olarak tercüme ettiğimiz kelimenin aslı lâhin´dir, dilimizdeki lehviyat kelimesi aynı kökten gelir, eğlenen demektir. Bu da, tıpkı gaflet gibi, kalbin Allah´tan başka bir şeyle meşguliyetini ifade eder. Yani, dua eden kimsenin kalbi, zihni, aklı, hayali, kısacası letâif denen bütün mânevî duygu ve cihazları Allah´tan istediğinden başka bir şeyle meşgul olmamalıdır. Aksi halde, sâdece dille, gâfilâne yapılacak bir kısım taleplerin makbul olmayacağını Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) açık bir üslubla beyan etmektedir. 2- Bu hadisin mânasını te´yid eden başka rivayetler de mevcuttur. Ahmed İbnu Hanbel ( rahimehullah)´in Abdullah İbnu Amr ( radıyallâhu anhümâ)´dan kaydettiği bir rivayet şöyle : اَلْقُلُوبُ اَوْعِيَةٌ وَبَعْضُهَا اَوْعَى مِنْ بَعْضٍ فإذَا سَألْتُمُ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ يَا اَيُّهَا النَّاسُ فَاسْألُوهُ وَاَنْتُمْ مُوقِنُونَ بِا“جَابَةِ فإنَّ اللّهَ َ يَسْتَجِيبُ لِعَبْدٍ دَعَاهُ عَنْ ظَهْرِ قَلْبٍ غَافِلٍ. "Kalpler bir kaptır. Bazısı bazısından daha iyi tutar ( anlayışlıdır). Öyleyse, ey insanlar, Allah´tan bir şey isteyince, Allah´ın icabet edeceğinden emin olarak isteyin. Zîra Allah, kendisine gâfil kalble farkında olmadan dua eden bir kula icâbet etmez." [41] ÜÇÜNCÜ FASIL DUANIN KEYFİYETİ Umumî Açıklama : Duanın makbul olması için, dua edenin hey´eti, tavrı yeterli değildir. Duanın mahiyeti de ehemmiyetlidir. Bir başka ifade ile neler istenmeli, taleb edilmelidir İşte, bu fasılda duanın keyfiyetini ve mahiyetini açıklayan rivayetler görülecektir.[42] ـ1ـ عن فضالة بن عبيد رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]سَمِعَ رسولُ اللّهِ # رَجًُ يَدْعُو في صََتِهِ وَلَمْ يُصَلِّ عَلى النَّبىِّ #، فقَالَ : عَجِلَ هذَا، ثُمَّ دَعَاهُ فقَالَ : إذَا صَلّى أحَدُكُمْ فَلْيَبْدَأ بِتَحْمِيدِ اللّهِ تَعالى وَالثَّنَاءِ عَلَيْهِ، ثُمَّ ليُصَلِّ عَلى النَّبِىِّ # ثُمَّ لْيَدْعُ بَعْدُ بِمَا شَاءَ[. أخرجه أصحاب السنن . 1. ( 1772)- Fadâle İbnu Ubeyd ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) dua eden bir adamın, dua sırasında Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e salat ve selam okumadığını görmüştü. Hemen : "Bu kimse acele etti" buyurdu. Sonra adamı çağırıp : "Biriniz dua ederken, Allahu Teâla´ya hamd u senâ ederek başlasın, sonra Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e salât okusun, sonra da dilediğini istesin" buyurdu." [Tirmizî, Daavat 66,( 3473, 3475); Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1481); Nesâî, Sehv 48, ( 3, 44).][43] AÇIKLAMA : 1- Bu rivayet, duanın makbul olması için mahiyetce nasıl olması gerektiği hususunda bilgi vermektedir. Allah´a hamd ve sena ile başlanmalı ve mutlaka Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a salâtu selâm okunmalıdır. Böylece hamdele ve salvele okunduktan sonra duaya geçilmelidir. 2- Hadisin Tirmizî´de gelen bir vechine göre : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ( Ashâbıyla Mescid´de) otururken biri gelerek namaz kılar ve sonra : "Rabbim bana mağfiret et, bana rahmet et" diye dua eder. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) : "Ey namaz kılan kişi, acele ettin. Namazı kılıp oturdun mu, Allah´a lâyık olduğu şekilde hamdet, bana salât oku. Sonra Allah´a dua et" dedi. Râvi der ki : "Bundan sonra bir başkası daha namaz kıldı, önce Allah´a hamdetti, sonra Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e salât okudu. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buna da şunu söyledi : "Ey namaz kılan kişi dua et, icabet göreceksin!" 3- Salât, dua demektir. Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e salât okumak, O´na dua etmektir. Umumiyetle : "Allahümme salli alâ Muhammedin..." "Ey Allah´ım Muhammed´e salât ( mağfiret, rahmet, bereket) et...!" diye başlayan mesnun, sabit formülleri vardır. Salât kelimesi dilimizde hem namaz, hem de dua kelimeleriyle karşılanır. Yani Arapça olan salât sadece dua demek değildir. İslâm´ın resmî ibadeti olan namaz mânasına da kullanılmaktadır. 4- Duanın makbul olma âdâbından biri de, müteâkip hadiste belirtileceği üzere, yaptığımız duanın Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e salât ile sona ermesidir.[44] ـ2ـ وعن عمر رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسول اللّهِ # : الدُّعَاءُ مَوْقُوفٌ بَيْنَ السَّمَاءِ وَا‘رْضِ َ يَصْعَدُ حَتَّى يُصَلَّى عَلَىَّ، فََ يَجْعَلُونِى كَغُمْرِ الرَّاكِبِ صَلُّوا عَلىَّ أوَّلَ الدُّعَاءِ وَأوْسَطَهُ وَآخِرَهُ[. أخرجه الترمذى موقوفا على عمر، ورفعه رزين.»الغُمْرُ« : القَدَحُ الصغير كالقعب. والمعنى أن الراكب يحمل رحله وأزواده، وبترك قعبه إلى آخر ترحاله، ثم يعلقه على آخرة الرحل أو نحوها كالعوة فليس عنده بمهمّ، فنهاهم # أن يجعلوا الصة عليه تبعاً غير مهمة . 2. ( 1773)- Hz. Ömer ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Dua sema ile arz arasında durur. Bana salât okunmadıkça, Allah´a yükselmez. [Beni hayvanına binen yolcunun maşrabası yerine tutmayın. Bana, duanızın başında, ortasında ve sonunda salât okuyun.]" [Tirmizî, Salât 352, ( 486). Tirmizî, bunu Hz. Ömer ( radıyallahu anh)´e mevkuf olarak rivayet etmiştir. Rezîn ise merfu olarak rivayet etmiştir.][45] AÇIKLAMA : 1- Bu rivayetin, köşeli paranteze ( [...]) kadar olan kısmı, Tirmizî´de mevcuttur ve mevkuftur, yani Hz. Ömer´in sözü olarak kaydedilmiştir. Rezîn, metinde görüldüğü üzere, tam olarak kaydetmiştir ve Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e nisbet etmektedir. Merfu rivayeti de varsa da sahih olanı mevkuf olmasıdır. Ancak muhakkik olan muhaddisler, bu çeşit hükmün reyle verilemeyeceği prensibinden hareketle, hadisin hükmen merfu olduğuna hükmederler. 2- Duanın Allah´a yükselmesi, Allah´a mekan izafesi değildir. Allah´a yükselme, Kur´ânî bir tâbirdir ve kabule mazhar olma mânasına gelir : إلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعَهُ "Güzel sözler O´na yükselir, o sözleri de sâlih amel yükseltir" ( Fâtır 10). 3- Maşraba teşbihine gelince : Yolcu, bineğine yol eşyalarını, azığını yükledikten sonra, son olarak, hın-i hacette kullanmak üzere maşrabasını semerin arkasına takar. Maşraba, yolcu nazarında pek ehemmiyet taşımaz. İşte Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), kendisine yapılacak duayı ( salât), bu yolcu maşrabası gibi ehemmiyeti olmayan, tâlî bir şey kılmamalarını, O´na kıymet verip, duanın başında ve sonunda salavâta yer vermelerini tenbih ediyor. el-Hısnu´l-Hasîn´de, Ebû Süleyman ed-Dâranî duanın âdâbını şöyle tesbit etmiştir : "Allah´tan bir talebin olduğu zaman : * Önce Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a salât okuyarak başla. * Sonra,dilediğin talepde bulun, * Sonra, duanı Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a salât ile sona erdir. ( Duanı iki salât arasında yapmalısın), zîra Cenâb-ı Hakk, keremiyle bu iki salâtı kabul eder. İki makbul dua olan iki salât arasında yer alan talebini reddetmek O´nun keremine muvafık düşmez." Dua´nın kabul şartları üzerine buna benzer bir açıklamayı, Bediüzzaman´dan kaydetmeyi faydalı buluyoruz. Merhum, "mü´minin mü´mine en iyi duası nasıl olmalıdır " saline cevap sadedinde şu açıklamayı yapar : "Elcevap : Esbab-ı kabul dairesinde olmalı. Çünkü bazı şerâit dahilinde dua makbul olur. Şerâit-i kabulün içtimâı nisbetinde makbuliyeti ziyadeleşir. Ezcümle : Dua edileceği vakit, istiğfar ile mânevi temizlenmeli, sonra makbul bir dua olan salavat-ı şerifeyi şefaatçi gibi zikretmeli ve âhirde yine salavat getirmeli. Çünkü iki makbul duanın ortasında bir dua makbul olur. Hem بِظَهْرِ الْغَيبِ yâni "gıyâben ona dua etmek", hem hadiste ve Kur´ân´da gelen me´sur ( 30) dualarla dua etmek. Meselâ : اَللَّهُمَّ إنِّى اَسْألُكَ الْعَفْوَ وَالْعَافِيَةَ لِى وَلَهُ في الدِّينِ وَالدُّنْيَا وَاŒخِرَةِ ربَّنَا آتِنَا في الدُّنْيَا حَسَنَةً وفي اŒخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ. gibi câmi dualarla dua etmek; hem hulus ve huşu ve huzur-u kalb ile dua etmek; hem namazın sonunda, bilhassa sabah namazından sonra; hem mevâki-i mübâreke ( mübârek yerlerde), hususen mescidlerde; hem cumada, hususen saat-ı icâbede; hem Şuhuru Selâsede ( Üç Aylarda), hususen leyâli-i meşhurede ( meşhur gecelerde); hem Ramazan´da, hususen Leyle-i Kadir´de dua etmek kabule karin olması rahmet-i İlâhiyeden kaviyyen me´muldür. O makbul duanın ya aynen dünyada eseri görünür; veyahut dua olunanın ahiretine ve hayat-ı ebediyesi cihetinde makbul olur. Demek aynı maksad yerine gelmezse, dua kabul olmadı denilmez, belki, daha iyi bir surette kabul edilmiş denilir."[46] ـ3ـ وعن ابن مسعود رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]كُنْتُ أُصَلِّى، وَالنَّبىُّ #، وَأبُو بَكْرٍ، وَعُمَرُ رَضِىَ اللّهُ عَنْهما مَعَهُ، فَلَمَّا جَلَسْتُ بَدَأتُ بِالثَّنَاءِ عَلى اللّهِ، ثُمَّ بِالصََّةِ عَلى النَّبىِّ #، ثُمَّ دَعَوْتُ لِنَفْسِى، فقَالَ النَّبيُّ # : سَلْ تُعْطَهُ، سَلْ تُعْطَهُ[ . 3. ( 1774)- Hz. İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ( radıyallâhu anhümâ) beraber otururlarken ben namaz kılıyordum. ( Namazı bitirip) oturunca, Allah´a sena ile zikretmeye başladım ve arkasından Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a salât okuyarak devam ettim. Sonra kendim için duada bulundum. ( Bu tarzımı beğenmiş olacak ki) Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) : "İşte! İstediğin veriliyor. İşte! İstediğin veriliyor" dedi." [Tirmizî, Cum´a 64, ( 593).][47] AÇIKLAMA : 1- Burada İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) salât kelimesi ile kıyamı, rükû ve ______________( 30) Me´sûr, eserde ( hadîste, rivâyette) gelmiş olan demektir. secdesi olan salâtı yani namazı kasdetmiştir. Zîra, sonunda oturduğunu belirtmektedir. 2- Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın "İşte! İstediğin veriliyor" buyurması ve bunu tekrarla te´kid etmesi, İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh)´ un beyan buyurduğu tarzın, duanın makbul olma şartlarına uygunluğunu gösterir. Öyle olmasaydı, müdâhalesi tashihe müteallik olacak idi.[48] ـ4ـ وعن أبىّ بن كعب رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]كانَ النَّبىُّ # إذَا دَعَا ‘حَدٍ بَدَأ بِنَفْسِهِ[. أخرجهما الترمذى وصححهما . 4. ( 1775)- Hz. Übeyy İbnu Ka´b ( radıyallâhu anh) anlatıyor : Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) birisine dua edeceği vakit önce kendisine dua ederek başlardı." [Tirmizî, Daavât, 10, ( 3382).][49] AÇIKLAMA : 1- Bu rivâyet, Müslim´de Hz. Musa ile Hz. Hızır kıssasının bidâyetinde bir kısım ziyade ile yer almıştır : "Resulullah ( aleyhissalâtu vesselâm), herhangi bir peygambere dua etmek isteyince kendinden başlardı". 2- Ancak hemen ifade edelim ki, bu hadiste belirtilen husus Resulullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın müstemir ve muttarid bir âdetini, prensibini ifâde etmemektedir. Çünkü, kendisine hiç yer vermeden yaptığı dua örnekleri vardır.Hz. Hâcer kıssasında : يَرْحَمُ اللّهُ اُمَّ اسْمَاعِيلَ لَوْ تَرَكَتْ زَمْزَمَ لَكَانَتْ عَيْناً مَعِيناً "Allah İsmail´in annesine rahmet buyursun, zemzemi akmaya bıraksaydı tatlı bir pınar olacaktı" der. Hassan İbnu Sâbit ( radıyallâhu anh) için yaptığı duada da şöyle demiştir : اَللَّهُمَّ اَيِّدْهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ "Rabbim onu Rûhu´l-Kudüs´le ( Cebrail) takviye et, güçlendir." İbnu Abbâs ( radıyallâhu anhümâ)´a da şöyle dua etmiştir : اَللَّهُمَّ فَقِّهْهُ في الدِّينِ "Rabbim onu dinde âlim kıl."Hz. Lût ( aleyhisselâm)´a duası şöyledir. يَرْحَمُ اللّهُ لُوطاً لَقَدْ كَانَ يَأوِى إلى رُكْنٍ شَدِىدٍ "Allah Lût´a rahmet buyursun O, çok muhkem bir kaleye sığınmıştı."[50] ـ5ـ وعن أبى مصبح المقرائى عن أبى زهير النميرى رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]خَرَجْنَا مَعَ النَّبىِّ # ذَاتَ لَيْلَةٍ فَأتَيْنَا عَلى رَجُلٍ قَدْ ألَحَّ في المَسألَةِ، فَوَقَفَ رسول اللّهِ # يَسْمَعُ مِنْهُ، فقَالَ : أوْجَبَ إنْ خَتَمَ، فَقِيلَ : بِأىِّ شَئٍ يَخْتِمُ يَارسول اللّهِ؟ قالَ : بِأمِينَ، وَانْصَرَفَ، فَقِيلَ لِلرَّجُلِ : يَافَُنُ اخْتِمْ بِأمِينَ، وَأبْشِرْ[. أخرجه أبو داود.»أوْجَبَ« : إذَا فعل شيئاً يوجب له الجنة أو النار . 5. ( 1776)- Ebû Müsabbih el-Makrâî, Ebû Züheyr en-Nümeyrî ( radıyallahu anh)´den naklen anlatıyor : "Bir gece Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ile beraber çıktık., Derken bir adama rastlatdık. Sual ( ve Allah´tan talep) hususunda çok ısrarlı idi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) onu dinlemek üzere durakladı. Ve : "Eğer ( duayı) sonlandırırsa vâcib oldu!" buyurdu. Kendisine : "Ne ile sonlandırırsa ey Allah´ın Resûlü!" denildi. "Âmin ile" dedi, uzaklaştı. Adama : "Ey fülan! duanı âminle tamamla ve de gözün aydın olsun!" dedi." [Ebû Dâvud, Salât 172, ( 938 ).][51] AÇIKLAMA : 1- Tîbî hadisten şu neticeyi çıkarır : "Bu hadis, dua eden kimseye, duanın sonunda âmin demesinin müstehab olduğuna delildir. Ancak imam dua ediyor ve cemaat âmin diyorsa, imamın ayrıca âmin demesine hâcet yoktur, cemaatin âmini ile iktifa eder." Aliyyu´l-Kârî, bu görüşe katılmaz : "Namazda, kıyasa göre imam da âmin demelidir, namaz dışında da uygun olanı hem imam, hem cemaat her ikisinin de âmin çekmesidir" der. 2- Hadiste geçen "vâcib oldu" tâbiri "cennet vâcib oldu" demektir.Böylece Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) duada ısrar etmeyi, mübâlağaya yer vermeyi teşvik etmiş olmalıdır. Az ve ısrarsız dua bir nevî istiğna alâmetidir, kulluk edebine yakışmaz. Duada ısrar, pekçok hadiste övülmüştür.[52] ـ6ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : إذَا دَعَا أحَدُكُمْ فََ يَقُل : اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى إنْ شِئْتَ. اللَّهُمَّ ارْحَمْنِى إنْ شِئْتَ، ولكِنْ لِيَعْزِمِ المَسْألَةَ، فإنَّ اللّهَ تَعالى َ مُسْتَكْرِهَ لَهُ[. أخرجه الشيخان.وللستة إ النسائى عن أبى هريرة بنحوه »الْعَزْمُ« : الجد، ونفى التردد. 6. ( 1777)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Sizden biri dua edince "Ya Rabb! Dilersen beni affet! Ya Rabb dilersen bana rahmet et!" demesin. Bilâkis, azimle ( kesin bir üslubla) istesin, zira Allah Teâla Haretleri´ni kimse icbar edemez." [Buhârî, Daavât 21, Tevhîd 31; Müslim, Zikr 7, ( 2678-79); Muvatta, Kur´an 28 ( 1, 213); Tirmizî, Daavât 79 ( 3492); Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1483); İbnu Mâce, Dua 8, ( 3854).][53] AÇIKLAMA : 1- Bu rivâyet, yapmak istediği her şeyi Allah´ın meşietine bırakmakla emredilmiş olan mü´minin ( Kehf 24) Allah´tan taleb ettiği şeyde azimli davranmasını, Allah´ın meşîetine ( yani dilemesine) bırakmadan, kesin bir üslubla istemesini emretmektedir. Bazı âlimler, buradaki azmin mânasını "icabet hususunda Allah hakkında hüsn-i zan etmektir" diye te´vil etmişlerdir. 2- Hadisin Müslim´de gelen bir vechinde وَلْيُعَظِّمِ الرَّغْبَةَ "Rağbeti büyültsün" emreder. Bu ifade şârihlerce : "Duayı tekrar etmek, ısrarla üzerinde durmak sûretiyle duada mübâlağa etsin" diye anlaşılmıştır. Mamafih, bununla "büyük çok şeylerin istenmesi" de anlaşılmıştır. Bu son mânayı te´yîd eden bir karîne aynı hadisin sonunda yer alan فَإنَّ اللّهَ َ يَتَعاظَمُهُ شَىْءٌ "Zîra Allah´a hiç bir şey büyük gelmez" ifâdesidir 3-Hadis, Cenab-ı Hakk´tan azimle, ısrarla istemek gerektiğini, "dilersen affet, dilersen rızık ver." gibi Allah´ın dilemesine ( meşietine) bırakmamak gerektiğini ifâde ettikten sonra bunun sebebini son cümlede belirtmektedir : "Allah Teâla Hazretleri´ni kimse icbar edemez." Zîra "dilersen" tâbiri, mecbur edilmesi mümkün olan kimseler hakkında kullanılması münâsiptir ve nezaket ifâde eder. Cenab-ı Hakk ise bundan münezzehtir, öyle ise meşîete tâlik etmenin bir ifâdesi yoktur. Hadisteki yasağı izah sadedinde, "dilersen affet." gibi meşîete tâlik edilen ifâdelerde taleb edilen şey ve talepde bulunulan Zât hakkında bir nevi istiğna mânası mevcuttur." dahi denmiştir. İki mâna da sahih ise de, önceki evlâdır. İbnu Battâl der ki : "Bu hadisten, kişinin dua ederken, matlûbunu, elinden gelen bütün gayreti sarfederek taleb etmesi, isteğine icâbet edileceği husûsunda ümid içinde bulunması, fakat -Kerim olan bir Zât´tan talepde bulunması haysiyetiyle asla ümitsizliğe düşmemesi gerektiği anlaşılmaktadır." İbni Uyeyne de şöyle demiştir : "Kişiyi, kusurunun büyüklüğü ( ümitsizliğe sevkederek) dua etmesine mâni olmamalıdır Zira, Cenab-ı Hakk, mahlûkatının en kötüsü olan İblis´in bile duasına icâbet etmiştir. Zira İblis : "İnsanların tekrar dirilecekleri güne kadar bana mühlet ver!" dedi de Allah : "Sen, kendisine mühlet verilenlerdensin" ( A´raf 14-15) diyerek duasını kabul etti".[54] ـ7ـ وعن أبى موسى رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]كُنَّا في سَفَر فَجَعَلَ النَّاسُ يَجْهَرُونَ بِالتَّكْبِيرِ، فقَالَ النَّبىُّ # : ارْبَعُوا عَلى أنْفُسِكُمْ)ـ1( ، فَإنَّكُمْ َ تَدْعُونَ أصَمَّ، وََ غَائِباً إنَّكُمْ تَدْعُونَ سَمِيعاً بَصِيراً وَهُوَ مَعَكُمْ، وَالَّذِى تَدْعُونَهُ أقْرَبُ إلى أحَدِكُمْ مِنْ عُنُقِ رَاحِلَتِهِ[. أخرجه الخمسة إ النسائى.»ارْبَعُوا« أى ارفقوا . 7. ( 1778 )- Ebû Musâ ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Bir sefere ( Hayber Seferi) çıkmıştık. Halk ( yolda, bir ara) yüksek sesle tekbir getirmeye başladı. Bunun üzerine Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) ( müdahele ederek) : "Nefislerinize karşı merhametli olun. Zîra sizler, sağır birisine hitab etmiyorsunuz, muhâtabınız gâib de değil. Sizler gören, işiten, ( nerede olsanız) sizinle olan bir Zât´a, Allah´a hitab ediyorsunuz. Dua ettiğiniz Zât, her birinize, bineğinin boynundan daha yakındır" dedi." [Buhârî, Daavât 50, 67, Cihâd 131, Meğâzî 38, Kader 7, Tevhîd 9; Müslim, Zikr 44, ( 2704);Tirmizî, Daavât 3, 59, ( 3371, 3457); Ebû Dâvud, Salât 361. ( 1526, 1527. 1528 ).][55] AÇIKLAMA : 1- Bu hadiste, tekbir "dua" olarak tavsif edilmektedir.Tekbir, bir talep için değil, zikrullah için söylenmiş olmasına rağmen dua olarak tavsifi, aslında duaın da zikrin de bir ibâdet, yani kulluk tezahürü olmasından ileri gelir. 2- Yüksek sesle tekbir getirenlere Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın, "Nefislerinize karşı merhametli olun" buyurması, gereksiz yere kendinizi yormayın demektir. Zîra tekbir, alçak sesle de olsa, Cenâb-ı Hakk işitecektir.[56] ـ8ـ وعن معاذ رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]سََمِعَ رسولُ اللّه # رَجًُ يَقولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ تَمَامَ النِّعمَةِ؟ فقَالَ : دَعْوَة دَعَوْتُ بِهَا أرْجُو بِهَا الخَيْرَ. قالَ : فإنَّ تَمَاَمَ النِّعْمَةِ دُخُولُ الجَنَّةِ، وَالْفَوْزُ مِنَ النَّارِ، وَسَمِعَ رَجًُ يَقُولُ : يَا ذَا الجََلِ وَا“كْرَامِ، فقَالَ : قَدِ اسْتُجِيبَ لَكَ فَسَلْ، وَسَمِعَ آخَرَ يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ الصَّبْرَ، فقَالَ سَألْتَ اللّهَ تَعالَى : البََءَ فَسَلْهُ الْعَافِيَةَ[. أخرجه الترمذى . 8. ( 1779)- Hz. Muâz ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), bir kimsenin : "Ya Rabbi, senden nimetin kemâlini taleb ediyorum" dediğini işitmişti. Sordu : "Nimetin kemâli nedir " "Bu bir duadır, onunla dua edip, onunla hayır ( çok mal) ümîd ettim" dedi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) "Sordum, zîra, nimetin kemâli cennete girmektir, ateşten kurtulmaktır" dedi. Bir başkasının da şöyle dediğini işitti : "Ey celâl ve ikrâb sâhibi Rabbim!" hemen şunu söyledi : "Duana icâbet edilmiştir, ( ne arzu ediyorsan) durma iste" Derken, bir başkasının : "Ya Rabbi senden sabır istiyorum!" dediğini işitmişti, ona da : "Allah´tan bela istedin, afiyet iste!" dedi. [Tirmizî, Daavât 99, ( 3524).][57] AÇIKLAMA : 1- Bu hadiste, dua ederken talep edilen temâmu´nnimet´in ne olduğu hususunda talep eden kimseyi işitince, bununla neyi taleb etmekte olduğunu sormuştur. Adam "Müstecab bir dua olarak onunla dua ediyorum, o sayede arzum yerine geliyor" demek istemiş, hayır kelimesiyle de matlûbunu belirtmiştir. Böylece anlaşılmıştır ki, "çok mal" istemektedir. Nitekim اِنْ تَرَكَ خَيْراً "Birinize ölüm geldiği zaman eğer mal bırakıyorsa." ( Bakara 180) meâlindeki ayette hayır kelimesi "mal" mânasında kullanılmıştır. Resûlullah ( aleyhisselâtu vessâlam) adamın davranışını red ve tashih maksadıyla : "Temâmu´n -nimet ( yani nimetin kemali, tamamlanması) cennettir, ateşten kurtulmaktır" açıklamasını yapar. Bu sözleriyle şu âyeti hatırlatmış olmaktadır : ".Ateşten uzaklaştırılıp cennete sokulan kimse artık kurtulmuştur." ( Âl-i İmrân 185). 2- Hadiste geçen celâl ve ikram sahibi tâbiriyle, "büyüklük ve azamet sâhibi, dostlarına yâni velî kullarına ikramı bol olan Allah" kastedilmiştir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın, "Ya zel celâl ve´l-ikrâm" diyerek duaya başlayan kimseye : "Duana icâbet edilmiştir, ne arzu ediyorsan durma iste!" demesini değerlendiren âlimler, bu sözle başlanan duanın müstecab olacağı hükmünü çıkarmışlardır.[58] ـ9ـ وعن عائشة رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كانَ رسولُ اللّه # يَسْتَحِبُّ الجَوَامِعَ مِنَ الدُّعَاءِ، وَيَدَعُ مَا سِوَى ذَلِكَ[ . 9. ( 1780)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) özlü duaları tercih eder, diğerlerini bırakırdı." [Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1482).] AÇIKLAMA : 1- Özlü diye tercüme ettiğimiz kelimenin aslı câmi kelimesinin cem´i ( çoğulu) olan cevâmi´dir, az kelime ile çok mâna ihtiva eden demektir. Çok mânadan maksad, hem dünyaya hem de âhirete ait hayırlardır. Şu âyet-i kerîme özlü duaya en güzel örnektir : رَبَّنَا آتِنَا في الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفي اŒخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ "Rabbimiz, bize dünyada da âhirette de iyilik ver ve bizi ateşten koru" ( Bakara 201). Dünya ve âhiret için afiyet taleb eden dualar da böyledir. Aliyyü´l-Kârî der ki : "Câmi ( özlü) dualardan maksad, her eşit sâlih gayeleri cemeden, Allahu Teâla hazretlerine övgüyü, senâyı ve isteme âdâbını cemeden dualardır". el-Muzhir´in açıklaması şöyle : "Bunlar kelimeleri az, mânaları çok olan dünya ve âhiret meselelerine şâmil dualardır. Şu duada olduğu gibi : اَللَّهُمَّ إنِّى اَسْألُكَ الْعَفْوَ والْعَافِيَةَ فِي الدِّينِ وَالدُّنْيَا وَاŒخِرَةِ "Allah´ım, senden af; din, dünya ve âhiretim için âfiyet, diliyorum." Şu dua da bir başka örnektir : اَللُّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ الْهُدَى وَالتُّقَى وَالْعَفَافَ وَالغِنَى "Allah´ım senden hidâyet, takva ( Allah korkusu), iffet ( dünyevî arzulardan korunma), ve ( gönül) zenginliği istiyorum." Bu örnekler hep Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´tan mervî me´sûr dualardır. Dikkat edilirse taleb edilen şeyler hep mutlaktır : "Hidâyet, takva, iffet, zenginlik. Böylece dünyevî, uhrevî, maddî ve mânevî her çeşidi kastedilmiş olmaktadır. Câmi ( özlü) kelâm deyince bu kastedilmektedir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) bir hadislerinde, "Bana cevâmiu´lkelîm ( özlü sözler) verildi" buyurur.[59] ـ10ـ وعن ابن مسعود رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]كانَ رسولُ اللّه # يُعْجِبُهُ أنْ يَدْعُو ثََثاً، وَيَسْتَغْفِرَ ثََثاً[. أخرجهما أبو داود . 10. ( 1781)- Hz. İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) duayı üç kere yapmaktan, istiğfarı üç kere yapmaktan hoşlanırdı." [Ebû Dâvud, Salât 361, ( 1524).] AÇIKLAMA : Daha önce de geçtiği üzere, Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) ısrar ve tekrar tavsiye etmektedir. Bu rivâyet, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın, dua veya istiğfar ettiği zaman üçer sefer tekrarladığını göstermektedir. [60] DÖRDÜNCÜ FASIL MÜTEFERRİK HADİSLER ـ1ـ عن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قالَ رسولُ اللّه # : يُسْتَجَابُ ‘حَدِكُمْ مَالَمْ يَعْجَلْ، يَقُولُ : قَدْ دَعَوْتُ رَبِّى فَلَمْ يَسْتَجِبْ لِى[. أخرجه الستة إ النسائى.وفي أخرى لمسلم قال : ]َ يََزَالُ يُسْتَجَابُ لِلْعَبْدِ مَالَمْ يَدْعُ بِإثْمٍ، أوْ قَطِيعَةِ رَحِمٍ[.وفي أخرى للترمذى : ]مَا مِنْ رَجُلٍ يَدْعُو اللّهَ تَعالى إَّ اسْتَجَابَ لَهُ، فإمَّا أنْ يُعَجِّلَ لَهُ في الدُّنْيَا، وَإمَّا أنْ يَدَّخِرَ لَهُ في اŒخِرَةِ، وَإمَّا أنْ يُكَفِّرَ عَنْهُ مِنْ ذُنُوبِهِ بِقَدْرِ مَا دَعَا، مَالَمْ يَدْعُ بِإثْمٍ، أوْ قَطِيعَةِ رَحِمٍ، أوْ يَسْتَعْجِلْ.[ 1. ( 1782)- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyudular ki : "Acele etmediği müddetçe herbirinizin duasına icâbet olunur. Ancak şöyle diyerek acele eden var : "Ben Rabbime dua ettim duamı kabul etmedi." [Buhârî, Daavât 22; Müslim, Zikr 92, ( 2735); Muvatta, Kur´an 29 ( 1, 213); Tirmizî, Daavât 145, ( 3602, 3603); Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1484).] Müslim´in diğer bir rivâyeti şöyledir : "Kul, günah talebetmedikçe veya sıla-i rahmin kopmasını istemedikçe duası icâbet görmeye ( kabul edilmeye) devam eder." Tirmizî´nin bir diğer rivâyetinde şöyledir : "Allah´a dua eden herkese Allah icâbet eder. Bu icâbet, ya dünyada peşin olur, ya da ahirete saklanır, yahut da dua ettiği miktarca günahından hafifletilmek sûretiyle olur, yeter ki günah taleb etmemiş veya sıla-ı rahmin kopmasını istememiş olsun, ya da acele etmemiş olsun." [61] AÇIKLAMA : Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), bu hadislerinde dua eden insanların bir zaafına dikkat çekmektedir : "İsti´cal, yani acelecilik. Bir başka ifâde ile duanın hemen karşılığını görme arzusu, Müslim´in bir rivâyetinde "Ya Rasulallah İsti´cal nedir " diye sorulunca şu açıklamayı yapar : "Dua ettim, ettim de hiçbir neticesini görmedim" der ve o anda duayı terkeder." Şu halde Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm), duanın terkine sevkedecek bir aceleciliği hoş görmüyor. Bu sebeple, her hâl u kârda dua etmeye devam edilmesi için, duanın mutlaka netice vereceğini kesin bir dille ifâde ettikten sonra bu kabulün şu sûretlerden biriyle olcağını belirtir : 1- Ya isteğe uygun olarak dünyada görülecek bir şekilde makbul olur. 2- Ya âhirette verilmek üzere sevap takdir edilir. 3- Yahut günahları affedilir." Şu halde, bu hadis, neticeye hiç aldırmadan dua etmeye, Allah´tan hayırlı şeyler istemeye devam etmeye teşvik etmektedir. Duayı ibadetin, kulluğun bir gereği bilip, ara vermeden devam etmelidir. Mü´min ibadetten usanmaz, zaten hayatının gayesi ibadet ve kulluktur. Zîra Allah insanları sadece ve sadece ibâdet için yaratmış bulunmaktadır ( Zâriyat 56). İcâbetin gecikmesi, henüz vakti gelmediğinden, yahut daha çok ibadet edip mübâlağa göstermesi gereğindendir. Zîra, önce de belirtildiği gibi, Cenâb-ı Hakk duada mübâlağa ve ısrarı sevmekte, çok dua edenlerin duasını kabul buyurmaktadır.[62] ـ2ـ وعن جابر رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : َ تَدْعُوا عَلى أنْفُسِكُمْ، وََ تَدْعُوا عَل أوَْدِكُمْ، وََ تَدْعُوا عَلى خَدَمِكُمْ، وََ تَدْعُوا عَلى أمْوَالِكُمْ َ تُوَافِقَ)ـ1( مِنَ اللّهِ سَاعَةَ نَيْل فِيهَا عَطَاءٌ، فَيَسْتَجِيبُ لَكُمْ[. أخرجه أبو داود.»النَّيْلُ« : النوال، والعطاء . 2. ( 1783)- Hz. Câbir ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Nefislerinizin aleyhine dua etmeyin, çocuklarınızın aleyhine de dua etmeyin, hizmetçilerinizin aleyhine de dua etmeyin. Mallarınızın aleyhine de dua etmeyin. Ola ki, Allah´ın duaları kabul ettiği saate rastgelir de, istediğiniz kabul ediliverir." [Ebû Dâvud, Salât 362, ( 1532).][63] AÇIKLAMA : 1- Burada yasaklanan "aleyhe dua" dan maksad dilimizde beddua veya ilenç dediğimiz şeydir, yâni kötü temennîlerde bulunmaktır. Kişinin kendisi için, "Gözlerim kör olsun"; evladı için, "Allah canını alsın"; malı için, "yok olsun, ateş olsun." gibi sözler sarfetmesidir. İnsanlar çoğu kere bu çeşit sözleri çok samimî olmaksızın, bir dil alışkanlığı şeklinde sıkca kullanırlar. İşte bu hadiste, Resûlullah( aleyhissalâtu vesselâm), bu hareketin mü´minlik edebine uymadığını, dilimizi, zihnimizi böylesi sözlere alıştırmamamız gerektiğini ders veriyor. Bu sözlerin, Cenâb-ı Hakk´ın duaları kabul ettiği bir âna rastlayacak olursa, pek samimî olmadan yapılan bu bedduaların bed âkibeti ile karşılaşabileceğini belirtiyor. Bir başka hadiste dualara meleklerin "âmin!" demeleri sebebiyle kişinin kendisi için hayırdan başka bir temennîde bulunmaması tavsiye ediliyor : َ تَدْعُوا عَلى اَنْفُسِكُمْ إَّ بِخَيْرٍ فَاِنَّ الْمَئِكَةَ يُؤَمِّنُونَ عَلى مَا تَقُولُونَ "Kendiniz için sâdece hayır dileyin. Zîra melekler, dualarınıza "âmin!" derler." ـ3ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : لِيَسْألْ أحَدُكُمْ رَبَّهُ حَاجَتَهُ كُلَّهَا حَتَّى يَسْألَ شِسْعَ نَعْلِهِ إذَا انْقَطَعَ[. أخرجه الترمذى.وزاد في رواية عن ثابت البنانى رحمه اللّه مرسً : ]حَتَّى يَسْألَهُ المِلْحَ، وَحَتَّى يَسْألَهُ شِسْعَهُ إذَا انْقَطَعَ[.»الشِّسْعُ« سير النعل الذى يدخل بين ا‘صابع . 3. ( 1784)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Sizden herkes, ihtiyaçlarının tamamını Rabbinden istesin, hatta kopan ayakkabı bağına varıncaya kadar istesin." [Tirmizî, Daavât 149, ( 3607, 3608 ).] AÇIKLAMA : Münavî şu açıklamayı sunar : "Cenâb-ı Hakk, kendisine tevekkül eden herkesin ihtiyaç duyup arzu ettiği şeyleri, az olsunçok olsun, büyük olsunküçük olsun, te´min etmeyi tekeffül etmiştir." Ayakkabı bağının bile Allah´tan istenmesiyle ilgili olarak da şunu söyler : " En değersiz bir şeyin bile büyüklerin büyüğünden ( Allah´tan) istenmesi. O´ndan büyük bir şeyin istenmesinden daha çok mâna taşır. ( Bu sebeple hadis, istesin kelimesini kullandı ve buna bir mâni olmadığını, isteyeni reddedecek bir aracı da olmadığını göstermek için "istesin" kelimesini ikinci sefer tekrar etti. Ayrıca "istemek vak´ası"yla Cenâb-ı Hakk´ın kâinattaki eksiksiz hâkimiyeti idrâk edilir, rahmetinin, ihsanının, cömertliliğinin ve kereminin şuaları müşâhede edilir. İsteneni Cenab-ı Hakk´ın vermesi, isimlerinin ve sıfatlarının bir gereğidir de. Bu isim ve sıfatlarını, onların muktezâ ve müteallikâtından, âsârından ve ahkâmından ayrı düşünmek câiz değildir. Öyle ise Hak Teâlâ Hazretleri cömerttir ve kemâl mertebesinde cömertlik ( cûd) onun vasfıdır. Bu sebepledir ki, kendisinden istenmeyi sevmiş ve insanların kendisinden istemesini taleb etmiş, isteyecek kimseleri yaratıp, onlara istemek îlam etmiş ve de, kendisinden istenenleri yaratmıştır. O, isteyeni de, istemelerini de, istediklerini de yaratandır." Şunu da kaydetmek isteriz : İhtiyaçlarımızın tahakkukunda, dua, sâdece lisânî talepden ibâret değildir. Lisânen ifâdeye döktüğümüz, belirgin hâle getirdiğimiz, ihtiyacımızı fiilî taleple de istememiz gerekir. Zîra âyet-i kerimede : وَاَنْ لَيْسَ لِ“نْسَانِ إَّ مَا سَعَى "İnsan için, kendi çalıştığından başkası yoktur" ( Necm 39) buyurulmuştur. Öyle ise kişinin te´min etmek istediği her ihtiyacı önce lisanen Allah´tan isteyip, sonra da çalışarak elde etmesi : neticede "kendine ulaşan -maddî ve mânevî- her çeşit hayrı, bir ayakkabı bağı bile olsa, Allah´dan bir lütuf, bir ikram bilmesi" ( Nisa 79) mü´minlik edebidir.[64] ـ4ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْه : ]أنَّ رَسُولَ اللّهِ # قالَ : مَنْ لَمْ يَسْألِ اللّه يَغْضِبْ عَلَيْهِ[ . 4. ( 1785)- Ebû Hüreyre hazretleri ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Allah Teâla Hazretleri kendisinden istemeyene gadap eder." [Tirmizî, Daavât 3, ( 3370); İbnu Mâce, Dua 1, ( 3827).][65] AÇIKLAMA : Âlimlerimiz, hadisi şöyle açıklar : "Dua etmeyene Allah´ın gadap etmesi yani kızması bu hareketin tekebbür ve istiğnadan ileri gelmesi sebebiyledir. Allah´a karşı tekebbür ve istiğna ise kulluk edebine yakışmayan, câiz olmayan bir haldir. "Tîbî şöyle demiştir : "Allah, fazlından istenmesini sever. Bu sebeple, kim Allah´tan talepte bulunmazsa ona buğzeder, buğzedilenin ( Kur´ân-ı Kerim´de zikri geçen) mağdûbaleyh ( Fatiha 7) zümresinden olduklarında şüphe yoktur."[66] ـ5ـ وعن ابن مسعود رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسول اللّه # : سَلُوا اللّهَ تَعالى مِنْ فَضْلِهِ، فإنَّ اللّهَ يُحِبُّ أنْ يُسْألَ، وَأفْضَلُ العِبَادَةِ انْتِظَارُ الفَرَجِ[. أخرجهما الترمذى . 5. ( 1786)- İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) hazretleri anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Allahu Teâla Hazretleri´nin fazlından isteyin. Zira Allah, kendisinden istenmesini sever. İbadetin en efdali de ( dua edip) kurtuluşu beklemektir." [Tirmizî, Daavât 126 ( 3566).][67] AÇIKLAMA : Kurtuluş diye tercüme ettiğimiz kelimesinin aslı ferec´tir, darlıktan, sıkıntıdan kurtulmak mânasına gelir. Kurtuluş beklemek, Allah´tan başkasına şikayeti terkederek bela ve hüznün gitmesini sabır içerisinde gözetmek mânasına gelir. Bu en efdal ibâdettir. Çünkü belâya sabırla mukâbele Allah´ın kazasına inkıyad ve rızadır. Esâsen, her çeşit tedbire rağmen gelen musîbet karşısında sabır ve metanetten başka yapacak bir şey yoktur. Sabırsızlık, telaş, başkalarına dert yanmak, bağırıp çağırmak hiçbir derde deva getirmez, üstelik artırır. Burada sabrın tavsiyesi, tedbirin terkedilmesi mânasını taşımaz. Bilakis, elden gelen tedbir ve çâreye başvurduktan sonra ferec ve kurtuluşu sabır içinde Allah´tan beklemek tavsiye edilmektedir. Şifayı verenin Allah olduğunu bildiren Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), tedâvi aramaya devam etmeyi emretmiştir : [68] إنَّ اللّهَ تَعَالى اَنْزَلَ الْدَّاءَ والدَّوَاءَ وَجَعَلَ لِكُلِّ دَاءٍ دَوَاءً فَتَداوَوْا. .. ـ6ـ وعن جابر رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قالتِ امرأةٌ : يارسولَ اللّه، صَلِّ عَليَّ وَعَلى زَوْجِى، فقَالَ # : صَلَّى اللّهُ عَلَيْكِ وَعَلى زَوْجِكِ[. أخرجه أبو داود . 6. ( 1787)- Câbir ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Bir kadın : "Ey Allah´ın Resûlü, bana ve kocama dua ediver!" diye ricada bulunmuştu. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) efendimiz : "Allah sana da, kocana da rahmet etsin!" diye dua buyurdu." [Ebû Dâvud, Salât 363, ( 1533).] [69] AÇIKLAMA : 1- Ebû Dâvud bu hadisi : اَلصََّةُ عَلى غَيْرِ النَّبِىِّ # "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´tan başkasına salât" adını taşıyan bir babta kaydeder. Dua ve teberrük mânasına salâtın, bazı âlimlerce Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) dışındaki insanlar için de kullanılması câiz görülmüştür. Nitekim, âyeti kerîmede, zekâtını verenler için : وَصَلِّ عَلَيْْهِمْ "Onlara dua et" denmektedir. Âyet meâlen şöyle : "( Ey Muhammed), mallarının bir kısmını, kendilerini temizleyip arıtacak sadaka olarak al. Onlara dua et. Senin duan onlar için bir huzurdur" ( Tevbe 103). Rivâyete göre, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) Ebû Evfâ ailesi, zekâtlarını getirdikleri zaman onlara şöyle dua etmiştir. اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى آلِ أبِى اَوْفَى "Allah´ım Ebû Evfa ailesine rahmet et," 2- Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e ümmetinden olan salât, ta´zim ve tekrim ( saygı ve hürmet) ifade eder. Bu mânadaki salât ona hastır. Hatta İbnu Abbâs ( radıyallâhu anh) : "Salâtı hiç kimse Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´tan başka birisi hakkında kullanamaz, câiz değildir" demiştir : َ تَنْبَغِى الصََّةُ مِنْ اَحَدٍ عَلى اَحَدٍ إَّ في حَقٍّ النَّبِىِّ عَلَيْهِ الصََّةُ وَالسََّمُ Ancak Şia, bu mânada, salâtı Hz. Ali ve onun evladları için kullanırlar. Onlar yukarıda kaydettiğimiz âyeti delil göstererek, "zekâtını verenler hakkında" kullanılabileceğini söylerler ve ilâve ederler : "Öyle ise, Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin ( radıyallâhu anhüm) hakkında niye câiz olmasın " Keza derler ki : "Selamlaşmada bir kimse esselamu aleyküm dese, diğeri ona ve aleykümü´sselam diye mukabele eder. Bu da gösterir ki, bu lâfzı Müslümanların büyük çoğunluğu hakkında kullanmak câizdir. Öyle ise, Âl-i Beyt hakkında kullanılması niye câiz olmasın " Kadı İyâz der ki : "Bu tâbir Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) hakkında câizdir. Bunun delili şu rivâyettir : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a ( Ashab´tan) bazıları sordu : "Ey Allah´ın Resûlü! Sana selam´ın nasıl olacağını biliyoruz, ama salât nasıl olmalıdır " Şu cevabı verdi : "Size öğretildiği şekilde söyleyin. Deyin ki : "Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammed kemâ salleyte alâ İbrahîme ve alâ Âli İbrahim." Mâlumdur ki, Muhammed ailesinde peygamber yoktur. Öyle ise Âli İbrahim hakkında câiz olduğu üzere aynı şekilde Hz. Ali hakkında da câiz olur." [70] ـ7ـ وعن أبى الدرداء رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رَسولُ اللّه # : مَا مِنْ عَبْدٍ مُسْلِمٍ يَدْعُو ‘خِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ)ـ1( إَّ وَقَالَ المَلَكُ : وَلَكَ بِمِثْلٍ[. أخرجه مسلم وأبو داود.وزاد : ]إَّ قَالَتِ المََئِكَةُ : آمِينَ)ـ2( ، وَلَكَ بِمِثْلٍ)ـ3( [ . 7. ( 1788 )- Ebû´d-Derdâ ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kardeşinin gıyabında dua eden hiçbir mü´min yoktur ki melek de : "Bir misli de sana olsun" demesin." [Müslim, Zikr 86, 88, ( 2732, 2733); Ebû Dâvud, Salât 364, ( 1534).] Ebû Dâvud´un rivâyetinde şu ziyâde vardır : "Melekler : "Âmin, bir misli de sana olsun!" derler."[71] ـ8ـ وعن عائشة رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : مَنْ دَعَا عَلى مَنْ ظَلَمَهُ فَقدِ انْتَصَرَ)ـ4( [. أخرجه الترمذى . 8. ( 1789)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Her kim, kendine zulmedene beddua ederse, ondan intikamını ( dünyada) almış olur." [Tirmizî, Daavât 115, ( 3547).][72] AÇIKLAMA : 1- Münâvî der ki : "Mazlum, beddua etmek sûretiyle zâlimin ırzından alıp, onun günahını azaltır. Böylece mazlumun sevabı da, bedduası nisbetinde azalmış olur. Bu hadis şunu haber veriyor : Zulme mâruz kalan kişi, diliyle bile olsun intikam alsa, zâlimdeki hakkını dünyada almış olur ve zâlimin günahı kalmaz, mazlumun da âhirette alacağı bir ecri kalmaz. Öyle ise hadis, mazluma, dünyada intikam almamayı, ecrini Allah´a bırakarak zâlimi affetmeyi tavsiye etmiş olmaktadır. Nitekim âyet-i kerîmede : وَلَمَنْ صَبَرَ وَغَفَرَ اِنَّ ذَلِكَ لَمِنْ عَزْمِ اُمُورِ "Ama sabredip bağışlayanın işi, işte, bu azmedilmeye değer işlerdendir" ( Şûra 43) buyurulmaktadır. 2- Hadis, Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in zâlim veya mazlum bütün ümmetine karşı şefkat duyduğunu göstermektedir. Mazlumlara şefkat duymakta, zîra ecirden mahrum kalmaması için affetmesini istemektedir. Zalimlere karşı şefkat duymaktadır zira, mazlum beddua ettiği taktirde, duasının kabul edilerek aleyhinde tecelli etmesi mevzubahistir. Cenâb-ı Hakk zâlimi affedeni övdüğü gibi intikam alanı da övmüştür." [73] İKİNCİ BÂB DUANIN KISIMLARI ( İki kısımdır) BİRİNCİ KISIM SEBEBE VE VAKTE BAGLI DUALAR ( Yirmi fasıldır) *BİRİNCİ FASIL İSM-İ ÂZAM VE ESMÂ-İ HÜSNA DUALARI İKİNCİ FASIL NAMAZ DUALARI ÜÇÜNCÜ FASIL TEHECCÜD DUALARI DÖRDÜNCÜ FASIL AKŞAM VE SABAH YAPILACAK DUALAR BEŞİNCİ FASIL UYUMA VE UYANMA DUALARI ALTINCI FASIL EVDEN ÇIKIŞ VE EVE GELİŞ DUALARI YEDİNCİ FASIL OTURMA-KALKMA DUALARI SEKİZİNCİ FASIL SEFERDE OKUNACAK DUALAR DOKUZUNCU FASIL ÜZÜNTÜ VE TASA HALİNDE OKUNACAK DUALAR ONUNCU FASIL HAFIZAYI GÜÇLENDİRME DUALARI ON BİRİNCİ FASIL GİYİNME VE YEMEK DUALARI ON İKİNCİ FASIL KAZA-İ HACET DUASI ON ÜÇÜNCÜ FASIL MESCİDE GİRİŞ-ÇIKIŞ DUALARI ON DÖRDÜNCÜ FASIL HİLALİ GÖRÜNCE OKUNACAK DUA ON BEŞİNCİ FASIL GÖK GÜRLEYİNCE, RÜZGAR ESİNCE, BULUT ÇIKINCA OKUNACAK DUALAR ON ALTINCI FASIL AREFE GÜNÜ, KADİR GECESİ DUASI ON YEDİNCİ FASIL HAPŞIRINCA YAPILACAK DUA ON SEKİZİNCİ FASIL HZ. DÂVUD ( aleyhisselam)´UN DUASI ON DOKUZUNCU FASIL HZ. YÛNUS ( aleyhisselâm) KAVMİNİN DUASI YİRMİNCİ FASIL BELAYA UGRAYANI GÖRÜNCE OKUNACAK DUA İKİNCİ KISIM SEBEBE VE VAKTE BAGLI OLMAYAN DUALAR BİRİNCİ FASIL İSM-İ ÂZAM VE ESMÂ-İ HÜSNA DUALARI ـ1ـ عن بريدة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]سَمِعَ النَّبىُّ # رَجًُ يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ بِأنِّى أشْهَدُ أنَّكَ : أنْتَ اللّهُ َ إلَهَ إَّ أنْتَ ا‘حَدُ الصَّمَدُ الذى لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفْواً أحَدٌ، فقَالَ : وَالَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ لَقَدْ سَألَ اللّهَ بِاسْمِهِ ا‘عْظَمِ الَّذِى إذَا دُعِِىَ بِهِ أجَابَ، وَإذَا سُئِلَ بِهِ أعْطَى[. أخرجه أبو داود والترمذى . 1. ( 1790)- Hz. Büreyde ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resulullah ( aleyhissalâtu vesselâm), bir adamın şöyle söylediğini işitti : "Allah´ım, şehâdet ettiğim şu hususlar sebebiyle senden talep ediyorum : Sen, kendisinden başka ilah olmayan Allah´sın, birsin, samedsin ( hiçbir şeye ihtiyacın yok, her şey sana muhtaç), doğurmadın, doğmadın, bir eşin ve benzerin yoktur."Bunun üzerine Efendimiz ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular : "Nefsimi kudret elinde tutan Zât´a yemin olsun, bu kimse, Allah´tan İsm-i Âzamı adına talepte bulundu. Şunu bilin ki, kim İsm-i Âzamla dua ederse Allah ona icâbet eder, kim onunla talepde bulunursa ( Allah ona dilediğini mutlaka) verir." [Tirmizî, Daavât 65, ( 3471); Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1493).] AÇIKLAMA : 1- Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), burada, dua ederken İsm-i Âzam şefaatçi yapılarak istendiği taktirde Cenâb-ı Hakk´ın isteneni vereceğini ifâde buyuruyor. Müteâkiben göreceğimiz üzere ( 1974 numaralı hadis) Allah´ın doksan dokuz ismi vardır. Bunlardan biri, İsm-i Âzâm´dır. İsm-i Azâm´ın hangisi olduğu kesin şekilde belirtilmemiştir.2- Tîbî demiştir ki : "Bu hadis delâlet eder ki : "Allah´ın bir İsm-i Âzam´ı var, o şefaatçi yapılarak dua ederse icâbet eder ve o isim burada mezkurdur. Keza hadiste : "Allah´tan başka şeylerden yüz çevirerek, tam bir ihlâsla zikredilen her isim, İsm-i Âzam´dır, zira harflerin birbirine karşı farklı bir şerefi yoktur" diyenlere de hüccet vardır. Başka hadislerde de benzer şeyler zikredilmiştir. Onlarda, bu hadiste bulunmayan isimler de mevcuttur. Ancak, hepsinde "Allah" kelimesi mevcuttur. Bu durumdan hareketle İsm-i Âzam´ın "Allah" lafzı olduğuna hükmedilmiştir."3- Hadiste dua etmekle, istemek ( talepte bulunmak) arasında bir tefrik yapılmamaktadır. Buna göre, kulun : "Falanca şeyi bana ver" sözü, onun istemesi, taleb etmesidir. Dua ise, kulun nida ederek "Ey Rabbim! diye seslenmesidir. Rabb Teâla bu seslenmeye : "Lebbeyk ey kulum ( ey kulum söyle ne istiyorsun " diye cevap verir.Bu durumda kulun istemesine mukabil Rabb´in vermesi ( îta etmesi) vardır. Şu halde, dua ve isteme arasında belirtilen bu fark mevcuttur. Bu ince farkın her zaman gözetilmeyip, birinin diğeri yerine kullanılması da câizdir, vâkidir. Nitekim Tîbî der ki : "Duaya icabet, dua edenin, duayı kabul edenin yanında bulunduğuna delâlet eder, bu da, îtanın ( vermenin) hilâfına ihtiyacın yerine getirilmesini tazammun eder. Şu halde ikincisi daha üstündür." ـ2ـ وعن محجن بن ا‘درع رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]سَمِعَ النَّبِىُّ # رَجًُ يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ بِاللّهِ ا‘حَدِ الصَّمَدِ الذى لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدُ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفْواً أحَدٌ، أنْ تَغْفِرَ لِى ذُنُوبِى إنَّكَ أنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ، فقَالَ : قَدْ غُفِرَ لَهُ، قَدْ غُفِرَ لَهُ[. أخرجه داود والنسائى . 2. ( 1791)- Mihcen İbnu´l-Edra´ ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) bir adamın : "Ey Allah´ım, bir ve samed olan, doğurmayan ve doğurulmayan, eşi ve benzeri de olmayan Allah adıyla senden istiyorum. Günahlarımı mağfiret et, sen Gafûrsun, Râhimsin!" dediğini işitmişti, hemen şunu söyledi : "O mağfiret edildi. O mağfiret edildi. O mağfiret edildi!" [Ebû Dâvud, Salât 184, ( 985); Nesâî, Sehv 57, ( 3, 52).] ـ3ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]دَعَا رَجُلٌ فقَالَ : اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ بِأنَّ لَكَ الحَمْد، َ إلَهَ إَّ أنْتَ المَنَّانُ، بَدِيعُ السَّموَاتِ وَا‘رْضِ ذُو الجََلِ وَا“كْرَامِ، يَاحَىُّ يَاقَيُّومُ، فقَالَ النَّبىُّ # : أتَدْرُونَ بِمَ دَعَا؟ قَالُوا : اللّهُ وَرَسُولُهُ أعْلَمُ، قالَ : وَالَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ لَقَدْ دَعَا اللّهَ بِاسْمِهِ ا‘عْظَمِ الَّذِى إذَا دُعِىَ بِهِ أجَابَ، وَإذَا سُئِلَ بهِ أعْطى[. أخرجه أصحاب السنن . 3. ( 1792)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Bir adam şöyle dua etmişti : "Ey Allah´ım , hamdlerim sanadır, nimetleri veren sensin, senden başka ilah yoktur, Sen semâvat ve arzın celâl ve ikrâm sahibi yaratıcısısın, Hayy ve Kayyûmsun ( kâinatı ayakta tutan hayat sahibisin.) Bu isimlerini şefaatçi yaparak senden istiyorum!"( Bu duayı işiten) Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) sordu : "Bu adam neyi vesile kılarak dua ediyor, biliyor musunuz ""Allah ve Resûlü daha iyi bilir ""Nefsimi kudret elinde tutan Zât´a yemin ederim ki, o Allah´a, İsm-i Âzam´ı ile dua etti. O İsm-i Âzam ki, onunla dua edilirse Allah icabet eder, onunla istenirse verir." [Tirmizî, Daavât 109 ( 3538 ); Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1495); Nesâî, Sehv 57, ( 3, 52).] ـ4ـ وعن أسماء بنت يزيد رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]قال رسُولُ اللّهِ # : اسْمُ اللّهِ ا‘عْظَمُ في هَاتَيْنِ اŒيَتَيْنِ : وَإلهُُكُمْ إلَهٌ وَاحِدٌ َ إلهَ إَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ. وَفاتِحَةِ سُورَةِ آلِ عِمْرَانَ : الم اللّهُ َ إلَهَ إَّ هُوَ الحَىُّ الْقَيُّومُ[. أخرجه أبو داود والترمذى وصححه . 4. ( 1793)- Esmâ Bintu Yezîd ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Allah´ın İsm-i Âzam´ı şu iki âyettedir : 1- "İlahınız, tek olan ilahdır, ondan başka ilah yoktur. O Rahmân ve Rahîm´dir." ( Bakara 163).2- Âl-i İmrân sûresinin baş kısmı : Elif-Lâm-Mim. O Allah ki, O´ndan başka ilah yoktur, O Hayy ve Kayyûmdur" ( Âl-i İmrân 1-3). [Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1496); Tirmizî Daavât 65, ( 3472).] الجََلِ وَا“كْرَامِ، يَاحَىُّ يَاقَيُّومُ، فقَالَ النَّبىُّ # : أتَدْرُونَ بِمَ دَعَا؟ قَالُوا : اللّهُ وَرَسُولُهُ أعْلَمُ، قالَ : وَالَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ لَقَدْ دَعَا اللّهَ بِاسْمِهِ ا‘عْظَمِ الَّذِى إذَا دُعِىَ بِهِ أجَابَ، وَإذَا سُئِلَ بهِ أعْطى[. أخرجه أصحاب السنن . 3. ( 1792)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Bir adam şöyle dua etmişti : "Ey Allah´ım , hamdlerim sanadır, nimetleri veren sensin, senden başka ilah yoktur, Sen semâvat ve arzın celâl ve ikrâm sahibi yaratıcısısın, Hayy ve Kayyûmsun ( kâinatı ayakta tutan hayat sahibisin.) Bu isimlerini şefaatçi yaparak senden istiyorum!"( Bu duayı işiten) Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) sordu : "Bu adam neyi vesile kılarak dua ediyor, biliyor musunuz ""Allah ve Resûlü daha iyi bilir ""Nefsimi kudret elinde tutan Zât´a yemin ederim ki, o Allah´a, İsm-i Âzam´ı ile dua etti. O İsm-i Âzam ki, onunla dua edilirse Allah icabet eder, onunla istenirse verir." [Tirmizî, Daavât 109 ( 3538 ); Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1495); Nesâî, Sehv 57, ( 3, 52).] ـ4ـ وعن أسماء بنت يزيد رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]قال رسُولُ اللّهِ # : اسْمُ اللّهِ ا‘عْظَمُ في هَاتَيْنِ اŒيَتَيْنِ : وَإلهُُكُمْ إلَهٌ وَاحِدٌ َ إلهَ إَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ. وَفاتِحَةِ سُورَةِ آلِ عِمْرَانَ : الم اللّهُ َ إلَهَ إَّ هُوَ الحَىُّ الْقَيُّومُ[. أخرجه أبو داود والترمذى وصححه . 4. ( 1793)- Esmâ Bintu Yezîd ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Allah´ın İsm-i Âzam´ı şu iki âyettedir : 1- "İlahınız, tek olan ilahdır, ondan başka ilah yoktur. O Rahmân ve Rahîm´dir." ( Bakara 163).2- Âl-i İmrân sûresinin baş kısmı : Elif-Lâm-Mim. O Allah ki, O´ndan başka ilah yoktur, O Hayy ve Kayyûmdur" ( Âl-i İmrân 1-3). [Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1496); Tirmizî Daavât 65, ( 3472).] ـ5ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : إنَّ للّهِ تِسْعَةً وَتِسْعِينَ اسماً مَنْ حَفِظَهَا دَخَلَ الجَنَّةَ، إنَّ اللّهَ وِتْرٌ يُحِبُّ الوِتْرَ.وفي رواية : »مَنْ أحْصَاهَا)ـ1( «. أخرجه البخارى بهذا اللفظ، ومسلم بدون ذكر الوتر، والترمذى.وزاد فعدها : ]هُوَ اللّهُ الَّذِى َ إلَهَ إَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ. المَلِكُ. القُدُّوسُ. السََّمُ. المُؤمِنُ. المُهَيْمِنُ. الْعَزِيزُ. الجَبَّارُ. المُتَكَبِّرُ. الخَالِقُ. البَارِئُ. المُصوِّرُ. الغَفَّارُ. الْقَهَّارُ. الوَهَّابُ. الرَّزَّاقُ. الْفَتَّاحُ. الْعَلِيمُ. القَابِضُ. الْبَاسِطُ. الخَافِضُ. الرَّافِعُ. المُعِزُّ. المُذِلُّ. السَّمِيعُ. الْبَصِيرُ. الحَكَمُ. الْعَدْلُ. اللَّطِيفُ. الخَبِيرُ. الحَلِيمُ. العَظِيمُ. الْغَفُورُ. الشَّكُورُ. الْعَلِىُّ. الْكَبِيرُ. الحَفِيظُ. المُقيتُ. الحَسِيبُ. الجَلِيلُ. الكَرِيمُ. الرَّقيبُ. المُجِيبُ. الْوَاسِعُ. الحَكِيمُ. الْوَدُودُ. المَجِيدُ. الْبَاعِثُ. الشَّهِيدُ. الحَقُّ. الْوَكِيلُ. الْقَوِىُّ. المَتِينُ. الْوَلِىُّ. الحَمِيدُ. المُحْصِى. المُبْدِئُ. المُعيدُ. المُحْيِى. المُمِيتُ. الحَىُّ. القَيُّومُ. الوَاجِدُ. المَاجِدُ. الْوَاحِدُ. ا‘حَدُ. الصَّمَدُ. الْقَادِرُ. المُقْتَدِرُ. المُقَدِّمُ. المُؤَخِّرُ. ا‘وَّلُ. اŒخِرُ. الظَّاهِرُ. البَاطِنُ. الوَالِى. المُتَعَالِى. البَرُّ. التَّوَّابُ. المُنْتَقِمُ. الْعَفُوُّ. الرَّءوُفُ. مَالِكُ المُلْكِ. ذُو الجََلِ وَا“كْرَامِ : المُقْسِطُ. الجَامِعُ. الْغَنِىُّ. المُغْنِى. المَانِعُ. الضَّارُّ. النَافِعُ. النُّورُ الهَادِى. الْبَدِيعُ الْبَاقِى. الْوَارِثُ. الرَّشِيدُ. الصَّبُورُ[. ولم يفصل ا‘سماء غير الترمذى . 5. ( 1794) - Hz. bu Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlulah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Allah´ın doksan dokuz ismi vardır. Kim bunları ezberlerse cennete girer. Allah tektir, teki sever." Bir rivâyette : "Kim o isimleri sayarsa cennete girer" buyurmuştur. Buhârî hadisi bu lafızla tahric etmiştir. Müslim´de "tek" kelimesi yoktur. [Buhârî, Daavât 68; Müslim, Zikr 5, ( 2677); Tirmizî, Daavât 87, ( 3502).] Tirmizî´nin rivâyetinde Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) Allah´ın isimlerini şöyle yazdı : "O Allah ki O´nda başka ilâh yoktur. Rahman´dır. Rahim´dir. El-Meliku´l-Kuddûsu, es-Selâmu, el-Mü´minu, el-Müheyminu, el-Azîzu, el-Cebbâru, el-Mütekebbiru, el-Hâliku, el-Bâriu, el-Musavviru, el-Gaffâru, el-Kahhâru, el-Vehhâbu, er-Rezzâku, el-Fettâhu, el-Alîmu, el-Kâbizu, el-Bâsitu, el-Hâfidu, er-Râfiu, el-Muizzu, el-Müzillu, es-Semîu, el-Basîru, el-Hakemu, el-Adlu, el-Latîfu, el-Habîru, el-Halîmu, el-Azîmu, el-Gafûru, eş-Şekûru, el-Aliyyu, el-Kebîru, el-Hafîzu, el-Mukîtu, el-Hasîbu, el-Celîlu, el-Kerîmu, er-Rakîbu, el-Mucîbu, el-Vâsiu, el-Hakîmu, el-Vedûdu, el-Mecîdu, el-Bâisu, eş-Şehîdu, el-Hakku, el-Vekîlu, el-Kaviyyu, el-Metînu, el-Veliyyu, el-Hamîdu, el-Muhsî, el-Mubdiu, el-Muîdu, el-Muhyi, el-Mümîtu, el-Hayyu, el-Kayyûmu, el-Vâcidu, el-Mâcidu, el-Vâhidu, el-Ahadu, es-Samedu, el-Kâdiru, el-Muktediru, el-Muahhiru, el-Evvelu, el-Âhiru, ez-Zâhiru, el-Bâtinu, el-Vâli, el-Müte´âli, el-Berru, et-Tevvâbu, el-Müntekimu, el-Afuvvu, er-Raûfu, Mâliku´l-Mülki, Zü´l-Celâli ve´l-İkrâm, el-Muksitu, el-Câmiu, el-Ganiyyu, el-Muğnî, el-Mâni´, ed-Dârru, en-Nâfiu, en-Nûru, el-Hâdî, el-Bedîu, el-Bâki, el-Vârisu, er-Reşîdu, es-Sâbûru." İsimleri bu şekilde, sâdece Tirmizî saymıştır.[74] »الْقُدُّوسُ« : الطاهر من العيوب، »السََّمُ« : ذو السم، أى الذى سلم من كل عيب، وبرئ من كل آفة، »المؤمن« : الذى يصدق عباده وعده فهو من ا“يمان بمعنى التصديق، أو يؤمّنهم يوم القيامة من عذابه، فهو من ا‘مان »المُهَيْمِنُ« : الشهيد، وقيل : ا‘مين، وأصله مؤيمن، فقلبت الهمزة هاء، وقيل : الرقيب والحافظ، »العَزِيزُ« : القاهر الغالب، والعزة : الغلبة »الجَبَّارُ« : هو الذى أجبر الخلق، وقهرهم على ما أراد من أمر ونهى، وقيل : هو العالى فوق خلقه »المتَكَبِّرُ« : المتعالى عن صفات الخلق، وقيل : الذى يتكبر على عتاة خلقه إذا نازعوه العظمة فيقصمهم، والتاء في المتكبر تاء المنفرد، والمتخصص، تاء المتعاطى المتكلف، وقيل : إن المتكبر من الكبرياء الذى هو عظمة اللّه تعالى من الكبر الذى هو مذموم، »البَارِئ« : هو الذى خلق الخلق عن مثال، إ أن لهذه اللفظة من اختصاص بالحيوان ما ليس لغيره من المخلوقات، وقلما تستعمل في غير الحيوان فيقال برأ اللّه تعالى النسمة، وخلق السموات وا‘رض، »المُصَوِّرُ« : هو الذى أنشأ خلقه على صور مختلفة، ومعنى التصوير التخطيط والتشكيل، »الغَفَّارُ« : هو الذى يغفر ذنوب عباده مرة بعد مرة، وأصل الغفر : الستر والتغطية، واللّه تعالى غافر لذنوب عباده ساتر لها بترك العقوبة عليها »الفَتَّاحُ« : هو الحاكم بين عباده، يقال فتح الحاكم بين الخصمين إذا فصل بينهما، ويقال للحاكم الفاتح، وقيل : هو الذى يفتح أبواب الرزق والرحمة لعباده، والمنغلق عليهم من أرزاقهم، »الْقَابِضُ« : الذى يمسك الرزق عن عباده بلطفه وحكمتهِ، »البَاسِطُ« : الذى يبسط الرزق لعباده ويوسعه عليهم بجوده ورحمته فهو الجامع بين العطاء والمنع، »الخَافِضُ« : الذى يخفض الجبارين والفراعنة. أى يضعهم ويهينهم، »الرَّافِعُ« : الذى يرفع أولياءه ويعزهم، فهو الجامع بين ا“عزاز وا“ذل، »الَحَكَمُ« : الحَاكم، وحقيقته الذى سلم له الحكم ورد إليه، »العَدْلُ« : هو الذى تميل به ا‘هواء فيجور في الحكم، وهو من المصادر التى يسمى بها كرجل ضيف وزور، »اللّطِيفُ« : الذى يوصل إليك أربك في رفق، وقيل : هو الذى لطف عن أن يدرك بالكيفية، »الخَبِيرُ« : العالم العارف بما كان وما يكون، »الغَفُورُ« : من أبنية المبالغة في الغفران، »الشَّكُورُ« : الذى يجازى عباده ويثيبهم على أفعالهم الصالحة فشكر اللّه تعالى لعباده إنما هو مغفرته لهم وقبوله لعبادتهم. »الكَبِيرُ« هو الموصوف بالجل وكبر الشأن. »المُقِيتُ« هو المقتدر، وقيل : هو الذى يعطى أقوات الخئق. »الحَسِيبُ« هو الكافى، وهو فعيل بمعنى مفعل كأليم بمعنى مؤلم، وقيل : هو المحاسب. »الرَّقيبُ« هو الحافظ الذى يغيب عنه شئ. »المُجِيبُ« هو الذى يقبل دعاء عباده ويستجيب لهم. »الوَاسِعُ« الذى وسع غناه كل فقير ورحمته كل شئ. »الوَدُودُ« فعول بمعنى مفعول من الودّ، فاللّه تعالى هو مودود : أى محبوب في قلوب أوليائه، أو هو بمعنى فاعل. أى إن اللّه يود عباده الصالحين بمعنى يرضى عنهم. »المجيدُ« هو الواسع الكريم، وقيل : هو الشريف. »البَاعِثُ« هو الذى يبعث الخلق بعد الموت يوم القيامة. »الشَّهيد« هو الذى يغيب عنه شئ، يقال : شاهد وشهيد، كعالم وعليم : أى أنه حاضر يشاهد ا‘شياء ويراها. »الحَقُّ« هو المتحقق كونه ووجوده. »الوَكِيلُ« هو الكفيل بأرزاق عباده، وحقيقته أنه الذى يستقل بأمر الموكول إليه، ومنه قوله تعالى : حَسْبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ. »القَوِىُّ« القادر، وقيل : هو التام القدرة والقوة الذى يعجزه شئ. »المَتِينُ« هو الشديد القوى الذى تلحقه في أفعاله مشقة. »الْوَلِىُّ« الناصر، وقيل : المتولى ل‘مور القائم بها كولّى اليتيم. »الحَمِيدُ« المحمود الذى استحق الحمد بفعله وهو فعيل بمعنى مفعول. »المحْصِى« هو الذى أحصى كل شئ بعلمه ف يفوته شئ من اشياء دق أو جلّ. »المُبْدِئُ« الذى أنشأ ا‘شياء، واخترعها ابتداء. »المُعِيدُ« هو الذي يعيد الخلق بعد الحياة إلى الممات، وبعد الممات إلى الحياة. »الوَاجِدُ« هو الغنى الذى يفتقر، وهو من الجدة والغنى. »الوَاحِدُ« هو الفرد الذى لم يزل وحده، ولم يكن معه آخر، وقيل : هو المنقطع القرين والشريك. »ا‘حَدُ« الفرد، والفرق بين الواحد وا‘حد، أن أحداً بنى لنفى مايذكر معه من العدد فهو يقع على المذكر والمؤنت، يقال : ما جاءنى أحد. أى ذكر و أنثى، وأما الواحد فإنه وضع لمفتتح العدد، تقول : جاءنى واحد من الناس، و تقول فيه جاءنى أحد من الناس، فالواحد بنى على انقطاع النظير والمثل، وا‘حد بنى على انفراد، والوحدة عن ا‘صحاب، فالواحد منفرد بالذات، وا‘حد منفرد بالمعنى. »الصَّمَدُ« هو السيد الذى يصمد إليه الخلق في حوائجهم. أى يقصدونه : »المُقْتَدِرُ« مفتعل من القدرة، وهو أبلغ من قادر. »المقَدِّمُ« الذى يقدم ا‘شياء فيضعها في مواضعها. »المُؤخِّرُ« الذى يؤخرها إلى أماكنها، فمن استحقّ التقديم قدّمه، ومن استحقّ التأخير أخره. »ا‘وَّلُ« هو السابق ل‘شياء كلها. »اŒخِرُ« الباقى بعد ا‘شياء كلها. »الظَّاهِرُ« هو الذي ظهر فوق كل شئ وعه. »البَاطِنُ« هو المحتجب عن أبصار الخئق. »الوَالِى« مالك ا‘شياء المتصرف فيها. »المُتَعالِى« هو المنزه عن صفات المخلوقين تعالى أن يوصف بها وجلّ. »البَرُّ« هو العطوف على عباده ببره ولطفه. »المُنْتَقِمُ« هو المبالغ في العقوبة لمن يشاء، وهو مفتعل من نقم ينقم إذا بلغت به الكراهية حدّ السخط. »الْعَفُوُّ« فعول من العفو بناء مبالغة، وهو الصفوح عن الذنوب. »الرَّؤُوفُ« هو الرحيم العاطف برأفته على عباده، والفرق بين الرأفة والرحمة أن الرحمة قد تقع في الكراهية للمصلحة، والرأفة تكاد تقع في الكراهية. »ذُو الجََلِ وا“كْرامِ« مصدر جليل، يقال : جليل بين الجلة والجل. »المُقْسِطُ« العادل في حكمه، أقسط الرجل إذا عدل فهو مقسط، وقسط إذ جار فهو قاسط. »الجَامِعُ« الذى يجمع الخئق ليوم الحساب. »المَانِعُ« هو الناصر الذى يمنع أولياءه أن يؤذيهم. »النُّورُ« هو الذى يبصر بنوره ذوو العماية ويرشد بهداه ذوو الغواية. »الوَارِثُ« هو الباقى بعد فناء الخئق. »الرَّشِيدُ« هو الذى يرشد الخلق إلى مصالحهم، فعيل بمعنى مفعل »الصَّبُور« هو الذى يعاجل العصاة بانتقام منهم بل يؤخر ذلك إلى أجل مسمى، فمعنى الصبور في صفة اللّه تعالى قريب من معنى الحليم إ أن الفرق بين ا‘مرين أنهم يأمنون العقوبة في صفة الصبور كما يأمنون منها في صفة الحليم، سبحانه وتعالى عما يقول الجاحدون علوّاً كبيراً. El-Kuddûs : Ayıplardan temiz demektir. es-Selâm : Selâm sahibi, yani herçeşit ayıptan selâmette, her türlü âfetten berî demektir. el-Mü´min : Kullarına va´dinde sâdık olan demektir. Tasdîk mânasına olan imandan gelir. Yahut, kıyamet günü kullarına, azabına karşı garanti veren, güven veren demektir, bu mâna emân´dan gelir. el-Muheymin : Şâhid olan ( görüp gözeten) demektir. Emîn mânasına geldiği de söylenmiştir. Aslı, müeymin´dir, ancak hemze, hâ´ya kalbolmuştur. Keza er-Rakîb ve el-Hâfiz mânâsına geldiği de söylenmiştir. el-Azîzu : Kahreden, galebe çalan demektir. "İzzet", galebe, çalmak mânasına gelir. el-Cebbâr : Mahlukâtı mecbur eden; emir veya yasak her ne dilerse ona zorlayan demektir. Bu kelimenin, bütün mahlukâtının fevkinde yücedir mânasına geldiği de söylenmiştir. el-Mütekebbir : Mahlukâta ait sıfatlardan yüce, uzak mânasına gelir. Ayrıca : "Mahlukâtından büyüklük taslayarak kendisiyle azamet yarışına kalkanlara büyüklüğünü gösteren ve onlara haddini bildiren mânasına geldiği de söylenmiştir. Keza şu mânaya geldiği de belirtilmiştir : "Mütekebbir" Allah´ın azametini ifâde eden kibriyâ kelimesinden gelir, tezyîfî bir mâna taşıyan kibir kelimesinden gelmez. el-Bâriu : Mahlukâtı, mevcut bir misâle bakmaksızın, yoktan, örneksiz olarak yaratan mânasına gelir. Bu kelime, öncelikle hayvanlar için kullanılır, diğer mahluklar için pek kullanılmaz. Hayvanlar dışındaki mahlukât hakkında nâdiren kullanılır. Meselâ : Allah canlıları yoktan yarattı demek için بَرَأَ اللّهُ تَعَالَى النَّسَمَةَ dediğimiz halde, semâvat ve arz hakkında خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَاَْرْضَ deriz. el-Musavvir : Mahlukâtı farklı sûretlerde yaratan" demektir. Tasvîr lügat olarak hat ve şekil çizmek mânasına gelir. el-Gaffâr : Kullarının günahlarını tekrar tekrar affeden, mânasına gelir. Gafr kelimesi, aslında setr ( örtmek) ve kapamak mânalarına gelir. Allah Teâla kullarının günahlarını affedici, onlar için cezayı terketmek sûretiyle ( günahları) örtücüdür. el-Fettâh : Kulları arasında hâkim demektir. Araplar, hâkim iki hasmın ( dâvalıdâvacı) arasındaki ihtilafı çözdüğü zaman : "Hâkim iki hasmın arasını fethetti" derler. Hükmetti, çözüme kavuşturdu mânasında, hâkime fâtih dendiği de olmuştur. Mamafih "Kullarına rızk ve rahmet kapılarını açan", rızıklarından kapanmış olanları açan mânasına da gelir. el-Kâbız : Kullarının rızkını lütfu ve hikmetiyle tutan mânasına gelir. el-Bâsıt : Kullarına rızkı açıp cûd ve rahmetiyle genişleten demektir. Böylece Cenâb-ı Hakk, hem ihsan sahibi, hem de onu men edici olmaktadır. el-Hâfid : Cebbarları ve firavunları alçaltan demektir. Yâni onları horlar ve değersiz kılar demektir.er-Râfi´ : Velîlerini, dostlarını yüceltir. Azîz kılar demektir. Böylece Allah, hem zelîl hem de azîz kılıcı olmaktadır. el-Hakem : Hâkim demektir. Bu da hakikatı hükmetme yetkisi kendisine verilen, ona gönderilen demek olur. el-Adlu : Kendinde heva meyli olmayan, hükümde doğruluktan ayrılmayan cevre yer vermeyen mânasına gelir. Aslında masdardır. Ancak âdil makamında kullanılmıştır. Âdil´den daha beliğdir, çünkü müsemma, fiilin kendisiyle isimlenmiştir. el-Latîfu : Arzunu sana rıfkla ulaştıran demektir. "Mahiyeti, idrak edilemeyecek kadar latîf" mânasına geldiği de söylenmiştir. el-Habîru : Olanı ve olacağı bilen kimseye denir. el-Gafûru : Bağışlamada mübalağa eden, çok bağışlayan demektir.eş-Şekûru : Kullarını, sâlih fiilleri sebebiyle mükâfatlandıran ve sevap veren demektir. Allah´ın kullarına şükrü, onlara mağfireti ve ibâdetlerini kabul etmesidir. el-Kebîru : Celâl ( büyüklük) ve şânının yüceliği sıfatlarını taşıyan kimsedir. el-Mukîtu : Muktedir demektir. Ayrıca, mahlukâta gıdalarını veren mânasına geldiği de söylenmiştir. el-Hasîbu : el-Kâfi demektir. Muf´il mânasında fâildir, tıpkı mü´lim mânasında elîm gibi, hasîb´in muhâsib mânasında kullanıldığı da söylenmiştir. er-Rakîbu : Kendisinden hiçbir şey gâib olmayan hâfız ( muhâfız) demektir. el-Mucîbu : Kullarının duasını kabul edip, icâbet eden zât demektir. el-Vâsiu : Zenginliği, bütün fakrları bürüyen; rahmeti herşeyi kuşatan demektir. el-Vedûdu : el-Vedd ( sevgi) kelimesinden mef´ûl mânasında feûl´dür. Allah Teâlâ Mevdûd´dur. Çok sevilir. Yani velîlerinin kalbinde sevgilidir. Veya fâil mânasında feûldür. Yani Allah Teâla sâlih kullarını sever, bu da "onlardan razı olur" demektir. el-Mecîdu : Keremi geniş olan demektir. Şerif mânasını taşıdığı da söylenmiştir. el-Bâisu : Mahlukâtı, ölümden sonra kıyamet günü yeniden diriltir demektir. eş-Şehîdu : Kendisinden hiçbir şey gâib olmayan kimse demektir. Şâhid ve şehîd aynı mânada kullanılır, tıpkı âlim ve alîm kelimeleri gibi. Mâna şöyledir : Allah, ( her yerde) hâzırdır. Eşyayı müşahede edip her an görür. el-Hakku : Varlığı ve vücudu gerçek olan demektir. el-Vekîlu : Kulların rızıklarına kefil demektir. Hakikat şudur : Kendisine tevkîl edilmiş olanı işinde müstakil söz sâhibi olmaktır. Bu hususta şu âyet hatırlanabilir : "( Dediler ki) Allah bize yeter, O ne güzel vekildir" ( Âl-i İmrân 173). el-Kaviyyu : el-Kâdir ( güçlü) demektir. Ayrıca : "Kudreti ve kuvveti tam, O´nu hiçbir şey âciz kılamaz" mânasına da gelir. el-Metînu : Şedîd ve kavî olup, hiçbir fiilinde meşakkatle karşılaşmayan demektir. el-Veliyyu : Nâsır ( yardımcı) demektir. Ayrıca : "İşlerin kendisiyle yürüdüğü mütevelli, yetimin velîsi gibi" diye de açıklanmıştır. el-Hamîdu : Fiiliyle hamde hak kazanan mahmûd kimsedir. Bu kelime mef´ûl mânasında fâildir. el-Muhsî : İlmiyle herşeyi sayan, nazarından büyük veya küçük hiçbir şey kaçmayan kimse demektir. el-Mübdiu : Eşyayı yoktan ilk defa var eden, yaratan demektir. el-Muîdu : Mahlukâtı hayattan sonra tekrar ölüme, öldükten sonra da tekrar hayata iâde eden kimse demektir. el-Vâcidu : Fakirliğe düşmeyen zengin demektir. Bu kelime, gına demek olan cide kökünden gelir. el-Vâhidu : Tek başına devam eden, yanında bir başkası olmayan ferd´dir. Ayrıca, şerîk ve arkadaşı olmayan kimse mânası da mevcuttur. El-Ahadu : Ferd demektir. Ahad ile vâhid arasındaki farka gelince, ahad, kendisiyle bir başka adedin zikredilmesini men edecek bir yapıya sâhiptir. Kelime hem müzekker, hem de müennestir. "Bana kimse ( ahad) gelmedi derken, gelmeyen hem erkektir, hem de kadındır." Vâhid´e gelince bu sayıların ilki olarak vazedilmiştir : "Bana halktan biri ( vahid) geldi" denir ama, "Bana haktan kimse ( ahad) geldi" denmez. Vâhid, emsâl ve nazîri kabûl etmeyen bir mâna üzere bina edilmiştir. Ahad ise ifrad ve arkadaşlardan yalnızlık üzere bina edilmiştir. Öyle ise, vâhid, zât itibariyle münferiddir, ahad ise mâna itibariyle münferiddir. es-Samedu : İhtiyaçlarını te´min etmek üzere, halkın kendisine başvurduğu efendidir. Yani halkın kendisine yöneldiği kimsedir. el-Muktediru : Kudret kökünden müfteil babındandır. Kâdir´den daha öte bir güçlülük ifâde eder. el-Mukaddimu : Eşyayı takdim edip, yerli yerine koyan demektir. el-Muahhiru : Eşyayı yerlerine te´hir eden demektir. Kim takdime hak kazanırsa ona takdîm eder, kim de te´hîre hak kazanırsa ona da te´hîr eder. el-Evvelu : Bütün eşyadan önce var olan demektir.el-Âhiru : Bütün eşyadan sonra bâkî kalacak olan demektir. ez-Zâhiru : Herşeyin üstünde zâhir olan ve onların üstüne çıkan şey demektir. el-Bâtınu : Mahlukâtın nazarlarından gizlenen demektir. el-Vâlî : Eşyanın mâliki ve onlarda tasarruf eden demektir. el-Müteâli : Mahlukâtın sıfatlarından münezzeh olan, bu sıfatların biriyle muttasıf olmaktan yüce ve âlî olan. el-Berru : Katından gelen bir iyilik ve lütufla, kullarına karşı merhametli, şefkatli demektir. el-Müntakimu : Dilediğine ceza vermede şiddetli davranan demektir. Nekame kökünden müfteil babında bir kelimedir. Nekame, hoşnudsuzluğun öfke ve nefret derecesine ulaşmasıdır. el-Afuvvu : Afv´dan feûl babında bir kelimedir. Bu bâb mübalağa ifâde eder. Öyle ise mâna : "Günahları çokça bağışlayan" demek olur. er-Raûfu : Katından gelen bir re´fetle ( şefkatle) kullarına merhametli ve şefkatli olan demektir. Re´fetle rahmet arasındaki farka gelince; rahmet bazan maslahat gereği istemeyerek de olabilir. Re´fet isteksiz olmaz, isteyerek olur. Zü´l-Celâl : Celâl, celîl´in masdarıdır. Celâl, celâlet, nihâyet derecede büyüklük, azamet demektir. Zü´l-Celâl büyüklük sahibi olan mânasına gelir. el-Muksidu : Hükmünde âdil, demektir. Ef´al babında adaletli oldu mânasına olan bu kelime, sülâsî aslında zulmetti mânasına gelir. Nitekim kasıt; cevreden, zâlim demektir. el-Câmiu : Kıyamet günü mahlukâtı toplayan demektir. el-Mâniu : Dostlarını, başkalarının eziyetinden koruyan yardımcı demektir. en-Nûru : Körlüğü olanları nuruyla görür kılan, dalâlette olanları da hidâyetiyle irşâd eden demektir. el-Vârisu : Mahlukâtın yok olmasından sonra da bâki kalan demektir. er-Reşîdu : Mahlukâta maslahatların gösteren demektir. es-Sabûru : Âsîlerden intikam almada acele etmeyen, cezalandırmayı belli bir müddet te´hîr eden demektir. Allah´ın sıfatı olarak sabûr´un mânası halîm´in mânasına yakındır. Ancak ikisi arasında şöyle bir fark vardır : Sabûr sıfatında cezanın mutlaka olacağını beklemeyebilirler. Ancak halîm sıfatıyla Allah´ın cezasına kesin nazarıyla bakarlar. Allah inkarcıların söylediklerinden münezzeh ve mukaddestir, uludur, yücedir.[75] İKİNCİ FASIL NAMAZ DUALARI 1-İSTİFTAH UMUMÎ AÇIKLAMA : Yapmamız gereken duaların bir kısmı namazla ilgilidir. Daha namaza başlarken okumamız gereken dualar olduğu gibi, namazın içinde, muhtelif safhalarda, keza namazdan selâmla çıktıktan sonrada okunacak dualar mevcuttur. Şu halde burada bu dualarla ilgili bir kısım rivâyetleri göreceğiz.[76] ـ1ـ عن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كانَ رسولُ اللّهِ # إذَا كَبَّرَ لِلصََّةِ سَكَتَ هُنَيَّةً قَبْلَ أنْ يَقْرأَ، فَقُلْتُ يَا رسوُلَ اللّهِ : بِأبِى أنْتَ وَأُمِّى سُكُوتَكَ بَيْنَ التَّكْبِيرِ وَالْقِرَاءَةِ مَا تَقُولُ؟ قَالَ : أقُولُ : اللَّهُمَّ نَقِّنِى مِنْ خَطَايَاىَ كَمَا يُنَقَّى الثَّوْبُ ا‘بْيَضُ مِنَ الدَّنَسِ. اللَّهمَّ اغْسِلْنِى مِنْ خَطَايَاىَ بِالْمَاءِ وَالثَّلْجِ وَالْبَرَدِ[. أخرجه الخمسة إ الترمذى، وهذا لفظ الشيخين.زاد أبو داود والنسائى في أوَّله : ]اللَّهُمَّ بَاعِدْ بَيْنِى وَبَيْنَ خَطَايَاىَ كَمَا بَعَدْتَ بَيْنَ المَشْرِقِ وَالمَغْرِبِ[ . 1. ( 1795)- Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) namaz için tahrîme tekbirini alınca kıraate geçmezden önce bir müddet sükût buyurmuştur. Ben : "Ey Allah´ın Resûlü, dedim, anam babam sana feda olsun, tekbir ile kıraat arasındaki sükût esnasında ne okuyorsunuz " Bana şu cevabı verdi : "Ey Allahım, beni hatalarımdan öyle temizle ki, kirden paklanan beyaz elbise gibi olayım. Allahım beni, hatalarımdan su, kar ve dolu ile yıka" diyorum." [Buhârî, Ezân 89; Müslim, Mesâcid 147, ( 598 ); Ebû Dâvud, Salât 123, ( 781); Nesâî, İftitâh 15, ( 2, 128, 129).] Ebû Dâvud, Nesâî ( ve Buhârî´nin) rivâyetlerinin başında şu ziyade vardır : "Allahım, benimle hatalarımın arasını doğu ile batının arası gibi uzak kıl."[77] AÇIKLAMA : 1- Normalde çamaşırın temizliği için sadece su kullanıldığı halde, hadiste bir ve buzun da zikri, âlimler tarafından farklı yorumlara tâbi kılınmıştır, ancak hepsi de neticede maksadın mübalağalı şekilde ifâdesinde birleşirler. Mesela Hattâbî der ki : "Kar ve dolunun zikri te´kîd içindir. Zîra, bunlar zaten elle dokunulmayan, temizlikte de kullanılmayan iki sudur." İbnu Dakîku´l-Îd der ki : "Böyle denmekle âzamî derecedeki temizlik ifâde edilmiştir. Zîra, üzerinden üç ayrı temizlik maddesi geçen elbise tertemiz olur. Mamafih, bunların her birinden maksadın mecaz olması da mümkündür. Yani onlarla kiri kaldıran sıfat kinâye olunmuştur, tıpkı şu âyette olduğu gibi : وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْلَنَا وَارْ حَمْنَا "Rabbimiz bizi affet, bize mağfiret et ve bize merhamet et..." ( Bakara 285). Tîbî de buna işareten der ki : "Sudan sonra kar ve buzun da zikrinden maksad, afdan sonra rahmet ve mağfiretin bütün envâını -pek şiddetli olan cehennem azabının harâretini söndürmek için- taleb etmektir." Hadîsin, Abdullah İbnu Ebî Evfâ tarafından Müslim´de kaydedilen rivâyetinde suyun soğukluk kaydıyla zikri de bu mânayı te´yîd eder. Böylece Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) hataları -ateşe girmeye sebep olmasından ötürü- cehenneme benzetmiş ve onun söndürülmesini de yıkamaya teşbîh buyurmuş, söndürme işinde, söndürücülerin hepsini sudan başlayarak en soğuğuna varıncaya kadar zikretmekle üslûbda mübalağaya yer vermiştir. Türbüştî der ki : "Bu üç şeyin betahsis zikri, bunların semâdan inmeleri sebebiyledir." Kirmânî der ki, "Bu üç duada, üç vakte işaret edilmiş olma ihtimali de vardır. Uzaklaşma istikbâle, temizlik hâl-i hâzıra, yıkama geçmişe işarettir." İbnu Hacer der ki, "Bu durumda, istikbâlin önce zikri, husûle, gelecek olanın def´ine gösterilecek ihtimam, vukua gelmiş olanın ref´inden önce olduğu içindir." Yani günah işleyip sonra da affıyla uğraşıncaya kadar, öncelikle günah işlememeye gayret gösterilmelidir.[78] 2- HADİSTEN ÇIKARILAN BAZI HÜKÜMLER * Hadisten, tahrîme tekbiri ile kıraat arasında dua okumanın meşrû olduğu hükmü çıkarılmıştır. Ancak İmam Mâlik bu hükme katılmamıştır. * İmam Şâfiî ve başka bâzıları bu hadise dayanarak namazda, Kur´ân´da olmayan bir şeyle dua etmenin câiz olduğuna hükmederler. Hanefîler bu görüşe katılmazlar. * Hadis, Ashâb´ın Rusûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı hareket, sükûn, gizli, açık bütün ahvâliyle tesbit edip, dini en mükemmel şekliyle muhafaza ettiklerini göstermekte, bu hususta muknî bir örnek sunmaktadır. * Bazı Şâfiîler, kar ve dolunun temizleyici olduklarına bu hadisten delil çıkarmışlardır.[79] ـ2ـ وعن ابن عمر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]بَيْنَمَا نَحْنُ نُصَلِّى مَعَ رسُولِ اللّهِ # إذ قالَ رَجُلٌ مِن القَوْمِ : اللّهُ اَكْبَرُ كَبِيراً، وَالْحَمْدُللّهِ كَثِيراً، وَسُبْحَانَ اللّهِ بُكْرَةً وَأصِيً، فقَالَ # : مَنِ الْقَائِلُ كَلِمَةَ كَذَا و َكَذَا؟ قالَ الرَّجُلُ : أنَا يَارسُولَ اللّهِ، فقالَ : عَجِبْتُ لَهَا فُتِحَتْ لَهَا أبْوَابُ السَّمَاءِ. قَالَ ابْنُ عُمَرَ : فَمَا تَرَكْتُهُنَّ مُنْذُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ # يَقُولُ ذلِكَ[. أخرجه مسلم والترمذى والنسائى.وزاد النسائى في رواية : ]لقَدْ رَأيْتُ ابْتَدَرَهَا اثْنَا عَشَرَ مَلَكاً[ . 2. ( 1796)- İbnu Ömer ( radyallahu anhumâ) anlatıyor : "Biz, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ile birlikte namaz kılarken, cemaatten biri aniden : "Allahu ekber kebîrâ, velhamdü lillâhi kesîrâ, subhânallâhi bükraten ve asîlâ ( Allah, büyükte büyüktür, Allah´a hamdimiz çoktur, sabah akşam tesbihimiz Allah´adır!" dedi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) efendimiz : "Bu sözleri kim söyledi " diye sordu. Söyleyen adam : "Ben, ey Allah´ın Rusûlü" dedi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesellâm) efendimiz : " "O sözler hoşuma gitti. Sema kapıları onlara açıldı" buyurdu. İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ) der ki : "Söylediği günden beri o zikri okumayı hiç terketmedim." [Müslim, Mesâcid 150, ( 601); Tirmizî, Daavât 137, ( 3586); Nesâî İftitâh 8, ( 2, 125).] Nesâî, bir rivâyette şu ziyâdede bulunmuştur : "On iki adet meleğin, bu sözleri ( yükseltmek üzere) koşuştuklarını gördüm."[80] AÇIKLAMA : 1-Hadiste beyan edilen gök kapılarının açılması o zikrin Allah indinde makbul olduğuna delildir. Çünkü duaların kıblesi sema, makbul sözlerin şe´ni kabûl-i İlâhî semâsına yükselmektir. Âyette : "Güzel sözler O´na yükselir, o sözleri de sâlih ameller yükseltir" buyurulmuştur ( Fâtır 10) 2-Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın ifâdeleri, bu zikrin dilden düşürülmemesine bir teşviktir. Nitekim İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ), dinlediği günden itibâren bunu her fırsatta dilinden düşürmemiştir.[81] ـ3ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]بَيْنَمَا رسولُ اللّه # يُصَلِّى إذْ جَاءَهُ رَجُلٌ قَدْ حَفَزَهُ النَّفْسُ، فَقَالَ : اللّهُ أكْبَرُ، الْحَمْدُللّهِ حَمْداً كَثِيراً طَيِّباً مُبَارَكاً فِيهِ، فَلمَّا قَضى رسولُ اللّه # الصََّةَ قالَ : أيُّكُمُ المُتَكَلِّمُ بِالْكَلِمَاتِ؟ فَأرَمَّ الْقَوْمُ، فقَالَ : إنَّهُ لَمْ يَقُلْ بأساً، فقَالَ الرَّجُلُ : أنَا يَارَسُولَ اللّهِ، قالَ : لَقَدْ رَأيْتُ اثْنَىْ عَشَرَ مَلَكاً يَبْتَدِرُونَهَا أيُّهُمْ يَرْفَعُهَا[. أخرجه مسلم وأبو داود والنسائى.»حَفْزَهُ النَّفَسُ« أى تتابع بشدة كأنه يحفز صاحبه : أى يدفعه.»وَأرَمَّ الْقَوْمُ« أطرقوا سكوتاً . 3. ( 1797)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) namaz kılarken nefes nefese bir adam geldi ve : "Allahu ekber, Elhamdü lillâhi hamden kesîran tayyiben mubâreken fîhi. ( Allah büyüktür, çok temiz ve mübârek hamdler Allah´adır!)" dedi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) namazı bitirince : "Şu kelimeleri hanginiz söyledi " diye sordu. Cemaat bir müddet sessiz kaldı, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) : "( Kim söylediyse çekinmesin, benim desin), Zîra fena bir şey söylemiş değil)" dedi. Bunun üzerine adam : "Ben, ey Allah´ın Resûlü!" dedi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) da : "Ben on iki melek gördüm. Her biri, bu kelimeleri ( Allah´ın huzuruna) kendisi yükseltmek için koşuşmuşlardı." [Müslim, Mesâcid 149, ( 600); Ebû Dâvud, Salât 121, ( 763) : Nesâî, İftitâh 19, ( 2, 132, 133).][82] AÇIKLAMA´sı 1800 numaralı hadiste gelecek.[83] ـ4ـ وعن جابر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رَسولُ اللّهِ # إذَا اسْتَفْتَحَ الصََّةَ كَبَّرَ، ثُمَّ قال : إنَّ صََتِى وَنُسُكِى وَمَحْيَاىَ وَمَمَاتِى للّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ َ شَرِيكَ لَهُ، وبِذلِكَ أُمِرْتُ وَأنَا أوَّلُ المُسْلِمِينَ. اللَّهُمَّ اهْدِنِى ‘حْسَنِ ا‘عْمَالِ وَأحْسَنِ ا‘خَْقِ، َ يَهْدِى ‘حْسَنِهَا إَّ أنْتَ، وَقِنِى سَىِّئَ ا‘عْمَالِ، وَسَيِّئَ ا‘خَْقِ َ يَقِى سَيِّئَهَا إَّ أنْتَ[. أخرجه النسائى . 4. ( 1798 )- Hz. Câbir ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) namaza başlarken tekbir getirir, sonra ( bazan) şunu okurdu : "İnne salâtî ve nüsükî ve mahyâye ve memâtî lillâhi Rabbi´l-âlemîn. Lâ şerîke lehu ve bizâlike ümirtü ve ene evvelü´lmüslimîn. Allahümmehdinî li-ahseni´l a´mâli ve ahseni´l-ahlâki. Lâ yehdî li-ahsenihâ illâ ente. Ve kınî seyyie´l-a´mâl ve seyyie´l-ahlâk. Lâ yakî seyyiehâ illâ ente. ( Namazım, ibâdetim hayatım ve ölümüm âlemlerin şeriksiz Rabbi Allah içindir. Ben bununla emrolundum. Ben bu emre teslim olanların ilkiyim. Ey Allah´ım, beni amellerin ve ahlâkın en iyisine sevket. Bunların en iyisine senden başka sevkeden yoktur. Beni kötü amellerden ve kötü ahlâktan koru, bunların kötülerinden ancak sen korursun." [Nesâî, İftitâh 16, ( 2, 129).] AÇIKLAMA : 1800 numaralı hadistedir. ـ5ـ وعن محمد بن مسلمة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ ]أنَّ النَّبىَّ # كانَ إذَا قامَ يُصَلِّى تَطَوُّعاً قالَ : اللّهُ أكْبَرُ وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذِى فَطَرَ السَّموَاتِ وَا‘رْضَ حَنِيفاً مُسْلِماً ومَا أنَا مِنَ المُشْرِكِينَ، وَذَكَرَ مِثْلَ حَدِيثِ جَابِرٍ، ثُمَّ قالَ : اللَّهُمَّ أنْتَ المَلِكُ َ إلهَ إَّ أنْتَ، سُبْحَانَكَ وَبِحَمْدِكَ، ثُمَّ يَقْرأُ[. أخرجه النسائى . 5. ( 1799)- Muhammed İbnu Mesleme ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) nâfile namaz kılmak için kalktığı vakit ( bazan) şunu okurdu : "Allahu ekber veccehtü vechiye li´llezî fatara´s-Semâvâti ve´l-arza hanîfen müslimen ve mâ ene mine´lmüşrikîn... ( Allah büyüktür. Yüzümü Hanîf ve Müslüman olarak semâvat ve arzı yaratan Allah´a yönelttim. Ben müşriklerden değilim)..."[84] Devamını Hz. Câbir ( radıyallâhu anh)´in rivâyetinde olduğu şekilde zikretti. Sonra şunu okudu : "Allahümme ente´l-Meliku. Lâ ilâhe illâ ente sübhâneke ve bihamdike [Allahım ( kâinatın gerçek) Meliki sensin. Senden başka ilah yoktur. Seni hamdinle takdîs ederim)." Sonra kıraata geçti." [Nesâî, İftitâh 17, ( 2, 131).][85] AÇIKLAMA,1800 numaralı hadistedir.[86] ـ6ـ وعن عائشة رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذا افْتَتَحَ الصََّةَ قالَ : سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ، وَتَبَارَكَ اسْمُكَ، وَتَعالَى جَدُّكَ، وََ إلَهَ غَيْرُكَ[. أخرجه أبو داود والترمذى.والمراد »بِالْجَدِّ« في حق اللّه تعالى عظمته وجله : أى صار جدك عالياً . 6. ( 1800)- Hz. Aişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) namaza ( iftitah tekbiri ile) başlayınca şunu okurdu : "Subhâneke Allahümme ve bihamdike ve tebâreke´smüke ve teâlâ ceddüke ve lâ ilâhe gayruke. ( Allah´ım seni her çeşit noksan sıfatlardan takdîs ederim, hamdim sanadır. Senin ismin mübârek, azametin yücedir, senden başka ilah da yoktur)." [Tirmîzî, Salat 179, ( 243); Ebû Dâvud, Salat 122, ( 776); İbnu Mâce, İkâmeti´s-Salat 1, ( 804).][87] AÇIKLAMA : Bu hadisler, namazda tahrîme ( veya iftitah tekbirin)den sonra Kur´ân kıraatine geçmeden önce istiftah duasının okunacağını ifâde ederler. Bu, Ebû Hanîfe, Şâfiî, Ahmet İbnu Hanbel ve Cumhur´a göre müstehabtır. İmam Mâlik´e göre ise müstehab değildir. Ancak bizzat okunacak duâ husûsunda âlimler ihtilâf etmişlerdir. * Ahmed İbnu Hanbel ve İmam Âzam ( rahimehumallâh)´a göre son rivâyette kaydettiğimiz Sübhâneke okunmalıdır. Delilleri de Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ)´nin mezkur rivâyetidir. Bu rivâyet, Ahmed İbnu Hanbel ve Müstedrek´de de rivâyet edilmiştir. Hâkim, sıhhatini te´yid eder. Bu hadis, bazı ilâvelerle Ebû Saîdi´l-Hudrî başta, başka bir kısım sahâbilerden de rivâyet edilmiştir. Ancak Tâbiîn ve Etbauttâbiîn ulemâsı amelde, çoğunlukla Hz. Âişe´nin rivâyetini esas almıştır. Mamafih Hz. Ömer ve İbnu Mes´ud´un rivâyetleri de bunun aynısıdır. Namazda onların da bunu okuduğu bilinmektedir. * Bu babta yukarıda Hz. Ebû Hüreyre, Hz. Câbir İbnu Abdillah, Muhammed İbnu Mesleme ( radıyallâhu anhüm)´den farklı dualar kaydettik. Hz. Ali´den kaydedilen bir başka rivâyet daha var. Demek ki, Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) istiftah duasını farklı şekillerde okumuşlardır. Bunlardan birini sahih addedip diğerlerine bâtıl demek mümkün değildir. Hattâ İbnu Ömer ( radıyallâhu anh)´in bir rivâyetine göre, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) namaza başlayınca önce veccehtü vechiye diye başlayan duayı, arkadan Sübhâneke duasını, bundan sonra da İnne salâtî ve nüsükî diye başlayan duayı okur, ondan sonra kıraate geçerdi. İbnu´l-Esîr´in Şerhu´l-Müsned´de kaydettiğine göre, İmam Şafiî ( rahimehullah) hazretleri -farz olsun, nafile olsun- bütün namazlarda bu duâların hepsini baştan sona okurmuş. Hanefîlerden Ebû Yûsuf, "Namazda Sübhâneke ile birlikte Veccehtu vechiye beraber okunmalıdır" demiştir. el-Muhît´de geldiğine göre veccehtü vechiye duası tekbirden önce okunmalıdır, bu müstehabtır. Aksini söyleyen de olmuştur. Şâfiîlere göre, imam, Fatiha ile sûre arasında biraz sükut eder, bu arada cemaat da Fatiha´yı okur. Şafiî hazretleri, namaza başlarken imam ve cemaatin, aynı istiftah duasını okuyacaklarını açıkça söylemiştir. Yine Şafiîlere göre, imamın Fatiha ile sûrelerden sonra sükut etmesi, cemaatin Fâtiha okumalarını te´min içindir. Hanefîler cemaat halinde imamın arkasında bir şey okumadıkları için sondaki bu sükut, kıraatla rükûnun arasını ayırmaya hamledilmiştir, kıraat bitince rükûya gitmekte acele etmemekten ibârettir. Kasten uzatılması mekruhtur. Yanılarak uzatılırsa farzın te´hirine sebep olduğu için secde-i sehiv gerekir. İmam Mâlik, farz veya nâfile herhangi bir namazın başında, ortasında ve sonunda herhangi bir duayı okumakta beis görmez. Şâfiî´nin de görüşü bu ise de, istiftah duasını okumak sünnettir. Hanefîlere göre, istiftah duası olarak Sübhâneke´den başka bir dua okumak câiz değildir. Bu hususta rivâyet edilen dualar, farz namazların tahiyyatlarında teşehhüdden sonra namazın nihayetinde okunabilir. Nafilelerde daha müsâmahalı olan Hanefîler bu babta gelen rivâyetleri gece namazlarına hamlederler. İbnu Battâl, adı geçen sükutun Medine örfünde yerleşmemiş olmasını gözönüne alarak, buna Resûlullah ( aleyhissalât vesselâm)´ın bazan yer verdiği hükmüne ulaşır ve terkini câiz görür. Hadiste geçen "Annem babam sana feda olsun" tâbirinin Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) hakkında kullanılması câizdir. Bazı âlimler, herkes için kullanılabilir demiş ise de "câiz değildir" diyen de olmuştur. Üçüncü bir görüşe göre ise sâdece sâlihler için câizdir, başkalarına söylenemez. [88] RÜKÛ VE SECDELERDE OKUNACAK DUÂLAR ـ1ـ عن ابن عباس رَضِىَ اللّهُ عَنْهما قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : أَ، وَإنِّى نُهِيْتُ أنْ أقْرَأ القُرْآنَ رَاكِعاً وَسَاجِداً، فَأمَّا الرُّكُوعُ فَعَظّمُوا فِىهِ الربَّ، وَأمَّا السُّجُودُ فَاجْتَهِدُوا في الدُّعَاءِ، فَقَمِنٌ أنْ يُسْتَجَابَ لَكُمْ[. أخرجه مسلم وأبو داود والنسائى.ومعنى »قَمِن« جدير . 1. ( 1801)- İbnu Abbâs ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Haberiniz olsun, ben rükû ve secde hâlinde Kur´ân okumaktan men edildim. Öyleyse rükûda Rabb Teâlâ´ yı tâzim edin, secdede ise dua etmeye gayret edin, ( zîra secdede iken yaptığınız dua) icâbet edilmeye lâyıktır." [Müslim, Salât 207 ( 479); Ebû Dâvud, Salât 152, ( 876); Nesâî, İftitâh 98, ( 2, 189).][89] AÇIKLAMA : 1-Bir kısım rivâyetler rükû ve secde hâlinde Kur´ân okunmayacağını belirtirler. Şârihler bunun sebebini şöyle açıklarlar : "Rükû ve sücud halleri, kulun Rabbi karşısındaki tevâzuunu ifâde etmektedir. Bu sebeple o haller zikre tahsis edilmişlerdir. Dolayısıyla, aynı halde Kelâmullah ile mahlûkun sözleri eşit tutularak beraber zikredilmeleri mekruhtur. 2-Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) : "...Ben rükû ve secde hâlinde Kur´ân okumaktan men edildim" demekle, sâdece kendisine âit bir yasağı değil, ümmetinin de tâbi olması gereken bir yasağı ifâde ediyor. Zîra ümmeti, -nadir hasâis dışında- her hareketinde Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a uymakta mükelleftir. Üstelik, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), ashâbına rükû halinde Allah´ı tâzim, secde halinde de dua etmeleri için emirde bulunmuştur. Böyle bir emir de, sözünü ettiğimiz yasağın Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in şahsına ait olmayıp, bütün ümmete şâmil olduğunu gösterir. Hülâsa rükû ve secde hâlinde Kur´ân okumak yasaklanmıştır. Rükûda tesbih, secdede ise tesbih ve dua yapılır. 3- Hanefîlere göre, namazın bir rüknünde, namaz fiilleri cinsinden bir ilâvede bulunulsa secde-i sehiv gerekir, zîra vâcibin veya farzın te´hiri mevzubahistir. Şâfiîlere göre rükû ve secdelerde Fâtiha´dan başka bir sûre veya âyet okumak mekruhtur. Fakat namaz bozulmaz. 4- Fatiha okumaya gelince, bu hususta Şâfiîlerden iki farklı görüş rivâyet edilir : Birine göre Fâtiha ile başka sûre arasında fark yoktur. Dolayısı ile Fatiha´nın okunması da mekruhtur, ancak namazın sıhhatini bozmaz. İkinci görüşe göre Fatiha´yı, rükû ve secdede kasden okumak haramdır, namazı bozar. Sehven okumak mekruh değildir. Ancak, gerek sehven olsun ve gerekse kasden olsun, Fatiha´nın okunması Şâfiî hazretlerine göre secde-i sehiv gerektirir.[90] ـ2ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كانَ رسولُ اللّه # يَقُولُ في سُجُودِهِ : اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى ذَنْبِى كُلَّهُ، دِقَّهُ وَجِلَّهُ، أوَّلَهُ وَآخِرَهُ، سِرَّهُ وَعََنِيَتَهُ[. أخرجه مسلم وأبو داود . 2. ( 1802)- Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) hazretleri anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), secdelerinde şunları söylerdi : "Allahümmağfirlî zenbî küllehu, dıkkahu ve cüllehu, evvelehu ve âhirehu, sırrahu ve alâniyyetehu. ( Allahım! Büyükküçük birincisonuncu, gizli-açık, bütün günahlarımı mağfiret buyur." [Müslim, Salât 216, ( 483); Ebû Dâvud, Salât 152, ( 878 ).][91] ـ3ـ وعن عائشة رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كانَ رسولُ اللّهِ # يُكْثِرُ أنْ يَقُولَ في رُكُوعِهِ وَسُجُودِهِ : سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا وبِحَمْدِكَ. اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى : يَتَأوَّلُ الْقُرآنَ[. أخرجه الخمسة إ الترمذى.وفي أخرى لمسلم وأبى داود والنسائى : ]كانَ يَقُولُ في رُكُوعِهِ وَسُجُودِهِ : سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ المََئِكةِ وَالرُّوحِ[.وفي أخرى لمالك والترمذى وأبى داود : ]فَقَدْتُهُ # مِنَ الْفِرَاشِ فَالْتمَسْتُهُ فَوَقَعَتْ يَدِى عَلى بَطْنِ قَدَمَيْهِ، وَهُوَ سَاجِدٌ يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِرِضَاكَ مِنْ سَخَطِكَ، وَأعُوذُ بِمُعَافَاتِكَ مِنْ عُقُوبَتِكَ، وَأعُوذُ بِكَ مِنْكَ، َ أُحْصِى ثَنَاءً عَلَيْكَ أنْتَ كَمَا أثْنَيْتَ عَلى نَفْسِكَ[ . 3. ( 1803)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resullulah ( aleyhissalâtu vesselâm) rükûsunda ve secdelerinde şu duayı çokca okurdu : "Sübhânekallâhümme Rabbenâ ve bihamdike, Allahümmağfirlî. ( Allah´ım, seni takdis ve tenzih ederim. Rabbimiz! Takdisimiz hamdinledir. Ey Allahım, beni mağfiret et.)" Bu duayı okumakla Kur´ ân´a yani Kur´ân´ın : "Rabbini hamd ile tesbîh et" ( Nasr 3) âyetine] uyuyordu." [Buhârî, Ezân 123, 139, Meğâzî 50, Tefsîr, İzâcâe nasrullahi ve´l-Feth; Müslim, Salât 217, ( 484); Ebû Dâvud, Salât 152, ( 877); Nesâî, İftitâh 153, ( 2, 219).] Müslim, Ebû Dâvud ve Nesâî´de gelen bir rivâyette şöyle denir : "Resûllullah ( aleyhissalâtu vesselâm) rükû ve secdesinde şöyle derdi : "Subbûhun kuddûsün Rabbü´lmelâiketi ve´r-Rûhi, ( Münezzehsin, mükaddessin, meleklerin ve Ruh´un Rabbisin)". Muvatta, Tirmizî ve Ebû Dâvud´un bir rivâyetinde şöyle denir : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı yatakta kaybettim ve araştırdım, derken elim ayağının altına rastladı. Secdede idi ve : "Allahümme innî eûzu birızâke min sahtike ve eûzu bimuâfâtike min ukûbetike ve eûzu bike minke Lâ uhsî senâen aleyke. Ente kemâ esneyte alâ nefsike. ( Allahım! Senin rızanı şefaatçi kılarak öfkenden sana sığınıyorum. Affını şefaatçi yaparak cezandan sana sığınıyorum. Senden de sana sığınıyorum. Sana layık olduğun senâyı yapamam. Sen kendini sena ettiğin gibisin)" diyordu."[92] AÇIKLAMA : 1- Bu hadis, görüldüğü üzere muhtelif kaynaklarda bazı farklılıklarla gelmiştir. Müellifimiz, burada daha ziyâde rükû ve secde hâlinde okunacak duaları göstermek istediği için rivâyetteki başka unsurları imkân nisbetinde tayyedip hadîsi özetlemiştir. Mesela Hz. Âişe ( radıyallahu anhâ) şöyle anlatır : "Bir gece Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı yatakta kaybetmiştim. Hanımlarından birinin yanına gitti zannettim. Aramaya başladım. Sonra geri döndüm. Rükû veya secdede idi : "Sübhâneke ve bi hamdike lâilahe illâ ente!" diyordu. Ben : "Annem bâbam sana kurban olsun. Ben neyin peşindeyim, sen neyin peşindesin!" dedim." 2- Âişe vâlidemizin, kıskançlığın sevkiyle Hz. Peygember ( aleyhissalâtu vesselâm)´i araması, onu secde eder bulmasına ve secde sırasında okuduğu duaları zabtedip rivâyet etmesine vesîle olur. Şüphesiz, secdede okunacak duaları Ashab biliyor idi. Ancak, bunların farklı şekiller aldığı ortaya çıkmış olmaktadır. 3- Sübbûh, Allah´ın, ilâha lâyık olmayan her türlü noksanlıklardan, şerîkten, benzerden münezzeh olması demektir. Kuddûs ise, Allah´ın, ilaha layık olmayan herşeyden temizlenmiş olduğunu ifade eder, mübârek mânasında olduğu da söylenmiştir. Bu kelimeler sebbûh ve kaddûs şeklinde de rivâyet edilmiştir. Fasih olanı subbûh ve kuddûs şekilleridir. Bunlar, bazı âlimlerce Allah´a ait isimlerdendir, sıfat diyen de olmuştur. 4- Hadiste geçen ruh nedir Âlimler çoğunluk itibariyle muradın Cebrâil olduğunu söylerler. Bazıları ise "büyük bir melektir" demiştir. Ruh için "İlâhî rahmet", "meleklerin dahi göremediği başka bir mahlûk" diyenler olmuştur. Kur´ân-ı Kerîm´de muhtelif âyetlerde Ruh´a temas edilir ( Nahl 2, İsrâ 85, Şuara 193, Gâfir 15, Meâric 4, Nebe 38, Kadr 4). Ruh için Cumhur, "Cebrâil´dir" demiştir. İhtilaflı meselelerde esas olan Cumhur´un görüşüdür.[93] 5- Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) kulluğun en güzel ifadesi olarak, günahları îtiraf edip, Allah´ın öfke, ceza gibi muâmelerinden Allah´ın rızasına ve affına sığınıyor. "Senden sana sığınıyorum" cümlesi ile ilgili olarak Hattâbî şu açıklamayı sunar : "Burada bir mânâ inceliği vardır. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesellâm) Allah Teâla´nın öfkesinden yine O´nun rızasına, azâbından affına iltica etmiştir. Bunun mânası, O´na karşı yaptığı ubûdiyet ve senalarda vâki olan kusurlardan dolayı Allah´tan af dilemektir. 6- "Sana layık olduğun senâyı yapamam" ifâdesi, Allah´a karşı gerekli olan ubûdiyetin hakkını veremem demektir. Çünkü sena, Allahın üstün vasıflarını zikretmektir. İfâdenin kelimesi kelimesine tercümesi : "Senin senanı saymakla bitiremem, sen kendini nasıl sena etti isen sen öylesin" şeklinde olmalıdır. Allah Teâla Hazretleri´nin nimetleri, sıfatları o kadar çoktur ki, beşer kapasitesi onların tamamını idrâkten âcizdir, akıl Zât-ı İlâhî´nin yüceliğini ihâtadan nâkıstır. Resûlullah ( aleyhissalâtu veselâm), beşer idrâkinin, Allah hakkında, -en hâlis niyetle, en kâmil imanla dahî olsa- ortaya koyacağı her çeşit tavsîfatın, takdîratın O´nu açıklamaktan, bütün çıplaklığı ile hakikat-ı İlâhiye´yi ortaya koymaktan aciz ve nâkıs kalacağını böyle ifade buyurmuştur : "Ya Rabb! Biz beşerî idrakimizle seni kavramaktan, mümkün olanlar için yaratılan dilimizle İlahî şuunâtını ifadeye dökmekten âciziz, ancak imanımızla yüceliğini tasdîk ediyor, sen kendini nasıl sena etti isen öyle olduğunun kabul ediyoruz." 7- Hadiste açıklanması gereken bir ifâde : "Bu duayı okumakla Kur´ ân´a uyuyordu" diye tercüme ettiğimiz cümledir. Kelimesi kelimesine tercüme "Kur´ân´ı te´vîl ediyordu" şeklinde yapılmalıydı. İbnu Hacer bunu : "Kur´ân-ı Kerîm´in rükû ve sücudda yapılmasını emrettiği şeyi yapıyordu" diye açıklar. İlâveten der ki : "A´meş´in rivâyetinde açıklandığı üzere "Kur´ân" ile kastedilen şey, bir kısmıdır, o da zikredilen sûredir ve zikredilen zikirdir. İbnu´s-Seken´in rivâyetinde, bundan maksat فَسَبِّحْ بِحَمْدِرَبِّك "Rabbine hamd ile tesbîh et" ( Nasr 4) âyetidir. Böylece bu rivâyet, bu âyetteki iki ihtimalden birini tâyin etmiş olmaktadır. Zîra âyetteki "tesbîh et!" emrinden murad, hamd´in kendisi olma ihtimali var, zîra hamd´in tesbîh mânasını taşıması mevzubahistir. Zîra hamd, mahmûd fiilleri Allah´a nisbeti iktiza ettiği için tenzîh mânâsında tesbîhtir de... Durum bu olunca, "Tesbîh et!" emri ile kastedilen şeyin "hamdle mütelebbis ( karışık) olarak yapılacak tesbih" olma ihtimâli de var. Bu durumda tesbih ve hamd beraberce yapılmadıkça emre uyulmuş olmaz Âyetin zâhir mânâsı da budur."[94] 8-BÂZI HÜKÜMLER * İbnu Dakîku´l-Îd der ki : "Bu rivâyet rükûda duanın, sücûdda tesbîhin mübah olduğuna delalet eder. Bu söylenene, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın : "Rükûda Rabb Teâlâ´yı tâzim edin, sücûdda da duaya gayret edin" hadisinde muhalefet yoktur. Zîra, sadedinde olduğumuz hadisin cevaza hamledilmesi mümkündür ve bu esastır. Sücudla ilgili emri de duayı çok yapmaya hamledebiliriz. Nitekim "gayret edin" ibâresi de bu çok yapma te´vilini te´yîd eden bir unsurdur." Secdede duayı çok yapma üzerine hadisler gelmiştir. Bunlardan biri : اَقْرَبُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ مِنْ رَبِّهِ وَهُوَ سَاجِدٌ فَاكْثرُوا فِيهِ مِنَ الدُّعَاءِ "Kulun Rabbine en yakın olduğu zaman secde hâlidir. Öyle ise secdede iken çok dua edin" hadisidir. Secdede çok dua etme emri, her hâceti çokça talep metmeye teşviki de içine alır. Nitekim, daha önce de kaydedildiği üzere, bu ayakkabı bağına varıncaya kadar maddî ihtiyaçlarımızın da talebini ihtiva eder. Çok duaya, istenen bir şeyi tekrar tekrar taleb de dâhildir. * Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ)´nin, secde etmekte olan Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in ayağına değmesi, kadının teması ile abdestin bozulmayacağına Hanefîlerce delil kılınmıştır. Ancak diğer üç mezhebe göre kadının değmesi abdesti bozar. * Secdede ayakları dikmek sünnettir.[95] ـ4ـ وعن ابن مسعود رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : إذَا رَكَعَ أحَدُكُمْ فَلْيَقُلْ ثََثَ مَرَّاتٍ : سُبْحَانَ رَبِّىَ الْعَظِيمِ، وَذلِكَ أدْنَاهُ، وَإذَا سَجَدَ فَلْيَقُلْ : سُبْحَانَ رَبِّىَ ا‘عْلَى ثَثاً، وَذلِكَ أدْنَاهُ[. أخرجه أبو داود والترمذى 4. ( 1804)-İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Sizden biri rükû edince üç kere "Sübhâne rabbiyel azîm ( Büyük Rabbim ( her çeşit kusurdan) münezzehdir" desin. Bu, en az miktardır. Secde yapınca da üç kere "Sübhâne Rabbiye´l a´lâ ( Ulu Rabbim ( her çeşit kusurdan) münezzehdir" desin. Bu da en az miktardır." [Ebû Dâvud, Salât 154, ( 886); Tirmizî, Salât 194, ( 261).][96] AÇIKLAMA : Önceki hadisin açıklamasında belirttiğimiz üzere, rükû ve sücûdda okunacak duaların mâhiyeti rivâyetlerde farklı şekillerde gelmiştir. Sadedinde olduğumuz İbnu Mes´ud rivâyeti onlardan biridir. İbrahim Nehâî, Hasan Basrî, Ebû Hanîfe, Ebû Yusuf, Muhammed ve bir rivâyette Ahmed İbnu Hanbel bu rivâyeti esas alarak üçer sefer bu duaları okumayı sünnet addetmişlerdir. Rivâyet üçten aşağı tutulmamasını tavsiye eder. Demek ki, üçten az olursa sünnete riâyet edilmemiş olacaktır. Fazla okumaya mâni yok. Ancak nihâî hududu hususunda bazı yorumlar vardır : Mâverdî : "Kemâli on bir veya dokuzdur, vasatı beştir, ancak bir kere ile iktifa etse yine de tesbih husule gelmiş olur" der. Tirmizî´nin İbnu´l-Mübârek ve İshâk İbnu Râhuye´den naklettiğine göre, imamın beş kere tesbih okuması müstehabdır. Şevkâni´nin kaydına, göre, tesbihlerin dokuzdan fazla kılınması halinde sehiv secdesi gerekeceği, üçten fazla okunduğu takdirde sayının çift değil, tek tutulması ile ilgili sarih bir delil yoktur. Rükû ve secdelerde yapılacak zikrin hükmü ihtilaflıdır. Ebû Hanîfe, İmam Mâlik ve İmam Şâfiî´ye göre sünnettir, terkinde bir şey gerekmez, ancak kasden terkedilmesi mekruhtur. Ahmed İbnu Hanbel ve diğer bazı âlimlere göre vâcibtir, kasden terki namazı bozar, sehven terkinde secde-i sehiv gerekir. Zahirîlerden İbnu Hazm ise "farzdır" demiştir.[97] ـ5ـ وعن جابر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كانَ رسولُ اللّهِ # إذَا رَكَعَ قالَ : اللَّهُمَّ لَكَ رَكَعْتُ، وَبِكَ آمَنْتُ، وَلَكَ أسْلَمْتُ، وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ، أنْتَ رَبِّى خَشَعَ سَمْعِى، وَبَصَرِى، وَلَحْمِى، وَدَمِى، وَعِظَامِى للّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ[. أخرجه النسائى.»الخُشُوعُ« الخضوع والذل . 5. ( 1805)- Hz. Câbir ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), rükû yaptığı zaman : "Allahümme leke reka´tu ve bike âmentü ve leke eslemtü ve aleyke tevekkeltü ente Rabbiye, haşaa sem´î ve basarî ve lahmî ve demî ve izâmî lillahi Rabbi´l-âlemin. ( Ey Allahım sana rükû yapıyorum, sana inandım, sana teslim oldum, sana tevekkül ettim. Sen Rabbimsin, kulağım, gözüm, etim, kanım ve kemiklerim Âlemlerin Rabbi olan Allah önünde haşyette, tezellüldedir." [Nesâî, İftitâh 104, ( 2, 192). Bu rivâyet Müslim´de gelen uzun bir rivayetin bir parçasıdır ( Salâtu´l-Müsâfirîn) 201, ( 771).][98] ـ6ـ وعن ابن أبى أوفى رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذَا رَفعَ ظَهْرَهُ مِنَ الرُّكُوعِ قَالَ : سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ، اللَّهُمَّ رَبَّنَا لَكَ الْحَمْدُ مِلءَ السَّموَاتِ، وَمِلْءَ ا‘رْضِ، وَمِلْءَ مَا شِئْتَ منْ شَئٍ بَعْدُ[. أخرجه مسلم وأبو داود والترمذى . 6. ( 1806)- İbnu Ebî Evfâ ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) sırtını rükûdan kaldırdığı zaman : "Semiallâhu limen hamideh, Allahümme Rabbenâ leke´lhamdü mil´essemâvâti ve mil´el-arzi ve mil´e mâ şi´te min şey´in ba´du. ( Allah, kendisine hamd edeni işitir. Ey Allahım, ey Rabbimiz, semâlar dolusu, arz dolusu ve bunlardan başka istediğin her şey dolusu hamdler sana olsun" [Müslim, Salat 204, ( 476); Ebû Dâvud, Salât 144, ( 846).][99] ـ7ـ وعن ابن عباس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]كَانَ رسول اللّهِ # يَقولُ بَيْنَ السَّجْدَتَيْنِ : اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى وَارْحَمْنِى وَاجْبُرْنِى وَاهْدِنِى وَارْزُقْنِى[. أخرجه أبو داود والترمذى، واللفظ له . 7. ( 1807)- İbnu Abbâs ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) iki secde arasında : "Allahümme´ğfir lî ve´rhamnî, ve´cbürnî, ve´hdinî ve´rzuknî. ( Allahım bana mağfiret et, merhamet et, beni zengin kıl, bana hidâyet ver, bana rızık ver) derdi". [Ebû Dâvud, Salât 145, ( 850); Tirmizî, Salât 211, ( 284); İbnu Mâce, Salât 23, ( 898 ).][100] AÇIKLAMA : 1- Son üç rivâyet, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın rükûdan doğrulurken olsun, iki secde arasındaki doğrulmada olsun muhtelif tesbihler okuduğunu göstermektedir. 2- Okunan duada geçen kelimeler ma´lum ise de şârihler şu açıklamayı sunarlar : "İstenen mağfiret insanlara karşı işlenen günahların affı ve ibâdetlerde yapılan kusurların bağışlanması içindir. İstenen rahmet, amelin karşılığı olan rahmet değil, Allah´ın lütfuna, keremine lâyık olan rahmettir veya "ibadetimi kabul etmek suretiyle rahmet kıl" demektir. Zenginlik talebinden maksad gönül zenginliği, dünya ve madde karşısında istiğna ve tokgözlülük talebidir. Rızk talebinden maksad temiz ve helâl rızık, ihtiyaçları karşılayacak rızıktır veya mânevî derecelerde veya uhrevî yüksek derecelerin kazanılmasında yardımdır. 3-Hadis, ayrıca, oturma sırasında iki secde arasında bu kelimelerle dua etmenin meşrû olduğuna delâlet eder.[101] ـ8ـ وعن علىّ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كانَ النَّبىُّ # إذَا سَجَدَ قالَ : اللَّهُمَّ لَكَ سَجَدْتُ، وَبِكَ آمَنْتُ، وَلَكَ أسْلَمْتُ، سَجَدَ وَجْهِىَ لِلَّذِى خَلَقَهُ وَصَوَّرَهُ، وَشَقَّ سَمْعَهُ، وَبَصَرَهُ تَبَارَكَ اللّهُ أحْسَنُ الخَالِقِينَ، ثُمَّ يَكُونُ آخِرُ مَا يَقُولُ بَيْنَ التَّشَهُّدِ وَالتَّسْلِيمِ : اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى مَا قَدَّمْتُ، وَمَا أخَّرْتُ، وَمَا أسْرَرْتُ، وَمَا أعْلَنْتُ، وَمَا أسْرَفْتُ، وَمَا أنْتَ أعْلَمُ بِهِ مِنِّى، أنْتَ المُقَدِّمُ، وَأنْتَ المُؤَخِّرُ َ إلَهَ إَّ أنْتَ[. أخرجه الخمسة إ البخارى . 8. ( 1808 )- Hz. Ali ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) secde ettiği vakit şöyle dua okurdu : "Allahım sana secde ettim, sana inandım, sana teslim oldum. Yüzüm de, kendisini yaratıp şekillendiren, ona kulak, göz takan yaratanına secde etmiştir. Yaratanların en güzeli olan Allah ne yücedir" ( Hacc 14). Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın teşehhüdle selam arasında okuduğu en son duası : "Allahümmağfir lî mâ kaddemtü ve mâ ahhartü ve mâ esrertü ve mâ a´lentü ve mâ esreftü ve mâ ente a´lemu bihî minnî ente´lmukaddim ve ente´lmuahhir. Lâ ilâhe illâ ente. ( Allahım, geçmiş ömrümde yaptıklarımı, gelecekte yapacaklarımı, gizli işlediklerimi, alenî yaptıklarımı, israflarımı, benim bilmediğim fakat senin bildiğin kusurlarımı affet. İlerleten sen, gerileten de sensin, senden başka ilah yoktur)". [Müslim, Salâtul-Müsâfirîn 201, ( 771), Tirmizî, Daavât 32, ( 3417, 3418, 3419); Ebû Dâvud, Salât 121, ( 760); Nesâî, İftitâh 17, ( 2, 130).][102] ـ9ـ وعن ابن عمرو بن العاص رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]قالَ أبُو بَكْرٍ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ لرسول اللّهِ # : عَلِّمْنِى دُعَاءً أدْعُو بِهِ في صََتِى، قالَ : قُلِ اللَّهُمَّ إنِّى ظَلَمْتُ نَفْسِى ظُلْماً كَثيراً، وََ يَغفِرُ الذُّنُوبَ إَّ أنْتَ فَاغْفِرْ لِى مَغْفِرَةً مَنْ عِنْدَكَ وَارْحَمْنِى إنَّكَ أنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ[. أخرجه الخمسة إ أبا داود . 9. ( 1809)- Abdullah İbnu Amr İbni´l-As ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a, Hz. Ebû Bekir ( radıyallâhu anh) gelerek : "Bana namazda okuyacağım bir dua öğret" dedi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ona şu duayı okumasını söyledi : "Allahümme innî zalemtü nefsî zulmen kesîran ve lâ yağfiru´zzünûbe illâ ente fa´ğfir lî mağfireten min indike verhamnî inneke ente´lğafûru´rrahîm. ( Allahım ben nefsime çok zulmettim. Günahları ancak sen affedersin. Öyle ise beni, şanına layık bir mağfiretle bağışla, bana merhamet et. Sen affedici ve merhamet edicisin". [Buhârî, Sıfâtu´s-Salât 149, Daavât 17, Tevhîd 9; Müslim, Zikr 48, ( 2705); Tirmizî, Daavât 98, ( 3521); Nesâî, Sehiv 58, ( 3, 53).][103] AÇIKLAMA : 1- Kaydettiğimiz bu son rivâyetler namazda, selamdan önce okunması sünnet olan duaları göstermektedir. Bu dualarda Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) nefsine zulmettiğini ifâde edip af ve mağfiret dilemekte, gizli-açık, evvel-âhir işledikleri günahlardan söz etmekte, Allah´ tan rahmet taleb etmektedir. Bazı âlimler, sûre-i Fetih´in baş kısmında ifâde edildiği üzere, geçmişgelecek bütün günahlar Cenâb-ı Hakk´ın affına mazhar olduğu halde Resûlullah´ın böyle dua etmesini müşkilâtlı bulmuşlar. Ancak bu itiraza birkaç açıdan cevap verilmiştir : 1) Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ümmetine duayı öğretmek maksadıyla böyle hareket etmiştir. 2) Bu duadan murad, ümmeti için talepte bulunmaktır, böylece mâna şöyle olur "Yâ Rabbi ümmetim için senden mağfiret diliyorum..." 3) Tevâzu yolundan gidip, kulluk izhar etmek, Allah´tan korkuyu benimseyip, tâzimini ifâde etmek, O´na olan fakrını göstermek, rızasını arzu ederek emrine itaat etmek istemiştir. Duasına icabet edilmiş olmasına rağmen talebi tekrar etmekten vazgeçmiyor, çünkü bu davranış sevap hâsıl etmekte, mânevî ve uhrevî dereceleri yükseltmektedir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın dua hususunda verdiği bu şahsî örnek, ümmeti böyle davranmaya, duada ısrara teşvik eder. Zîra Efendimiz, mazhar olduğu kesin mağfirete rağmen tazarru, dua ve niyazı terketmezse, bu hususta kesin bir garantisi olmayan insan daha çok dua ve tazarru etmek zorundadır. 2- Hz. Ebû Bekir´e öğrettiği duadan hareketle şu da söylenmiştir : "Bir insan sıddîkiyet gibi ne kadar yüce bir mertebede de olsa kusurdan mücerred olamaz". 3-"Şanına layık bir mağfiretle bağışla" diye tercüme ettiğimiz ifade; indindeki mağfiretle diye, aslına kelime yönünden daha uygun bir tercümeye de kavuşturulabilir. Tîbî, buradaki mağfiret kelimesinin nekre oluşunu "künhü idrak edilmeyen büyük bir gufran ( bağışlama) talebi" olarak açıklar. Allah´ın indinden olma vasfının da buradaki büyüklük arzusunun bir başka ifâdesi olduğunu belirtir ve : "Çünkü Allah´ın indinden olan şeyi vasfetmek mümkün olmaz" der. İbnu Dakîku´l-Îd iki ihtimalin üzerinde durur : "Biri, mezkûr tevhide bir işârettir, sanki şöyle denmiş olmaktadır : "Allahım, bunu ancak sen yaparsın, öyleyse onu benim için yap!" Diğerine gelince -ki bu ihtimal daha muvafıktır- bu, kulun güzel veya başka bir amel sebebiyle hiçbir sûrette liyakat kazanmaksızın sırf mahz-ı lütuf olacak bir mağfiretin talebine işarettir". Bâzı âlimler, bu ikinci te´vîli tercih ederek mânayı şöyle ifade etmişlerdir : "Allahım, ben amelimle lâyık olmasam da sen bana, ( şanına yakışan) bir fazlınla mağfiret eyle". 4-Âlimlerden cevâmiu´lkelîm ihtiva eden matlub duaları sormak müstehabtır. Ancak duanın, namazın neresinde yapılacağı hadiste tasrih edilmemiştir. Cumhur, bazı karînelerden hareketle, yerinin son oturmada ( ka´de-i âhire´de), selam vermezden önce olduğunu söylemiştir. Hemen kaydedelim ki sücûd ve teşehhüdde olacağını söyleyen de olmuştur.[104] TEŞEHHÜDDEN SONRA OKUNACAK DU ـ1ـ عن ابن عباس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]كَانَ رسول اللّه # يَقُولُ بَعْدَ التَّشَهُّدِ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ جَهَنّمَ، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَأعُوذُ بِكَ مِنْ فِتْنَةِ الدَّجَّالِ، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ فِتْنَةِ المَحْيَا وَالمَمَاتِ[. أخرجه أبو داود . 1. ( 1810)- İbnu Abbâs ( radiyallahu anhümâ) hazretleri anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) teşehhüdden sonra şunu okurdu : "Allahümme innî eûzu bike min azâbi cehennem ve eûzu bike min azâbi´lkabri ve eûzu bike min fitneti´d-Deccâl ve eûzu bike min fitneti´lmahyâ ve´lmemât. ( Allahım, ben cehennem azabından sana sığınırım. Kabir azabından da sana sığınırım. Deccal fitnesinden de sana sığınırım, hayat ve ölüm fitnesinden de sana sığınırım)". [Ebû Dâvud, Salât 184, ( 984).][105] AÇIKLAMA : 1-Buradaki teşehhüd´den maksadın son teşehhüd olduğu hadisin bâzı vecihlerinde belirtilmiştir. 2-Zahirîler, "teşehhüd" tâbirini mutlak zikreden rivayetleri esas alarak, hadiste zikredilen dört şeyden istiâze etmeyi her iki teşehhüdde de vâcib addetmişlerdir. Halbuki mutlak´ın mukayyede hamledilmesi umûmî bir kâidedir. 3-Bâzı rivâyetlerde " ...فَلْيَتَعَوَّذْ. .. " Yani : "Biriniz son teşehhüdden çıkınca şu dört şeyden istiâze etsin..." şeklindeki emre dayanarak, Zahirîler bu duanın okunmasını "vacib" eddetmişlerdir. Zahirî olmayanlardan da böyle hükmedenler olmuştur. Tâvus İbnu Keysân, bu duayı okumadan selâm veren oğluna namazı iâde ettirir. Cumhur, nedbe hükmetmiştir : "Dileyen okur" der. 4- Hadis, kabir azabından istiâzeye yer vermekle kabir azabının varlığını haber vermekte ve dolayısıyla bunu inkâr eden Mûtezile takımını tekzib etmiş olmaktadır. Aslında kabir azabı sadece bu hadisle sübut bulmaz, mânevî tevâtür derecesini bulan çok sayıda rivâyet mevcuttur. 5- Mahya ( hayat) fitnesinden maksad -İbnu Dakîku´l-Îd´e göre- kişiye hayatı boyu ârız olan dünyevî fitneler, imtihanlardır : Madde, şehvet, cehalet gibi sebeplere dayanan imtihanlar. Bunların en ciddi olanı ölüm anındaki imtihandır, zîra insanın hayatını, iman veya küfür üzerine mühürleyecektir. 6-Memat ( ölüm) fitnesinden muradın ölüm anındaki fitne olabileceği belirtilmiştir. Her ne kadar bu, hayat içerisinde cereyan ediyor ise de ölüme yakınlığı sebebiyle buna nisbeti uygun görülmüştür. Üstelik ehemmiyetli bir fitne olması haysiyetiyle ayrıca dikkat çekilmesi normal olmaktadır. Mamafih bununla kabir fitnesinin murad edilmiş olabileceği âlimlerce belirtilmiştir. Şurası muhakkak ki, ölenlerin kabirlerinde fitneye uğrayacakları kesindir, pek çok hadis bunu ifade etmiştir. Hemen ifade edelim : Ölüm fitnesi ile kabirdeki fitnenin kastedildiğini söyleyince fitne kelimesini "azab" mânasında anlamamız gerekir. Fitne âyet ve hadislerde, azab, imtihan, yakmak, saptırmak, kötülük yapmak, belaya uğratmak, delilik, şirk, tefrika, kargaşa, iman zayıflığı -küfür, isyan- muhalefet gibi değişik mânalarda kullanılmıştır. "Mahya fitnesi"nden murad sabırsızlığa mübtela olmaktır, memat fitnesinden murad da kabirde Münker-Nekir´in soruları karşısında şaşırmak, cevap verememektir" diyen de olmuştur. 7-Deccâl, ahirzamanda çıkıp, ümmet içerisinde maddî ve bilhassa mânevî pek büyük tahribatlar yapacak bir şahıstır... Bu mevzuya 5011-5015 numaralı hadislerde yer vereceğimiz için, burada açıklamaya girmiyoruz. Ancak şunu belirtelim ki, Deccal fitnesini günde beş vakit istiaze edilecek şekilde namaza dâhil edilmesi, bu meselenin ehemmiyetini ifade eder. Nitekim, rivâyetler Ashab devrinde, Deccal bilgisinin temel eğitim müfredatına dâhil edilerek ilkokul yaşındaki çocuklara mahalle mekteplerinde öğretildiğini göstermektedir.[106] SELÂMDAN SONRA OKUNACAK DUA ـ1ـ عن ابن عباس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]سَمِعْتُ رسول اللّهِ # لَيْلَةً حِينَ فَرَغَ مِنْ صََتِهِ يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنى أسْألُكَ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِكَ تَهْدِى بِهَا قَلْبِى، وَتَجْمَعُ بِهَا أمْرِى، وَتَلُمُّ بِهَا شَعَثِى، وَتَرُدُّ بِهَا غَائِبى، وَتَرْفَعُ بِهَا شَاهِدِى، وَتُزَكِّى بِهَا عَمَلِى وَتُلْهِمُنِى بِهَا رُشْدِى، وَتَرُدُّ بِهَا أُلفَتِى، وَتَعْصِمُنِى بِهَا مِنْ كُلِّ سُوءٍ، اللَّهُمَّ أعْطِنِى إيماناً وَيَقِيناً لَيْسَ بَعْدَهُ كُفرٌ، وَرَحْمَةً أنَالُ بِهَا شَرَفَ كَرَامَتِكَ في الدُّنْيَا وَاŒخِرَةِ، اللَّهُمَّ إنِى أسألُكَ الْفَوْزَ في القَضَاءِ، وَنُزُلَ الشّهَدَاءِ، وَعَيْشَ السُّعَدَاءِ، وَالنَّصْرَ عَلى ا‘عْدَاءِ، اللَّهُمَّ إنِّى أُنْزِلُ بِكَ حَاجَتِى، وَإنْ قَصُرَ رَأيِى، وَضَعُفَ عَمَلِى، وَافْتَقَرْتُ إلى رَحْمَتِكَ، فَأسْألُكَ يَا قَاضِىَ ا‘مُورِ، وَيَا شَافِىَ الصُّدُورِ كَمَا تُجِيرُ بَيْنَ البُحُورِ أنْ تُجِيرَنِى مِنْ عَذَابِ السَّعِيرِ، وَمِنْ دَعْوَةِ الثُّبُورِ وَمِنْ فِتْنَةِ الْقُبُورِ. اللَّهُمَّ مَا قَصُرَ عَنْهُ رَأيِى وَلَمْ تَبْلُغْهُ مَسْألَتِى، وَلَمْ تَبْلُغْهُ نِيَّتِى مِنْ خَيْرٍ وَعَدْتَهُ أحَداً مِنْ خَلْقِكَ، أوْ خَيْرٍ أنْتَ مُعْطِيهِ أحَداً مِنْ عِبَادِكَ، فَإنِّى رَاغِبٌ إلَيْكَ فِيهِ وَأسْألُكَهُ بِرَحْمَتِكَ يَا رَبَّ الْعَالَمِينَ. اللَّهُمَّ يَاذَا الحَبْلِ الشَّدِيدِ، وَا‘مْرِ الرَّشِيدِ، أسْألُكَ ا‘مْنَ يَوْمَ الْوَعِيدِ، وَالجَنَّةَ يَومَ الخُلُودِ مَعَ المُقَرَّبِبنَ الشهُودِ، الرُّكَّعِ السُّجُودِ، المُوفِينَ بِالْعُهُودِ، إنَّكَ رَحِيمٌ وَدُودٌ، وَإنَّكَ تَفْعَلُ مَا تُرِيدُ. اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا هَادِينَ مُهْتَدِينَ غَيْرَ ضَالِّينَ وََ مُضِلّينَ، سِلْماً ‘وْلِيَائِكَ، حَرْباً ‘عْدَائِكَ، نُحِبُّ بِحُبِّكَ مَنْ أحَبَّكَ، وَنُعَادِى بِعَدَاوَتِكَ مَنْ خَالَفَكَ. اللَّهُمَّ هذَا الدُّعَاءُ وَعَلَيْكَ ا“جَابَةُ، وَهذَا الجُهْدُ وَعَلَيْكَ التُّكَْنُ. اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِى نُوراً في قَلْبِى، ونُوراً في قَبْرِى، وَنُوراً مِنْ بَيْنِ يَدَىَّ، وَنُوراً مِنْ خَلْفِى، وَنُوراً عَنْ يَمِينِى، وَنُوراً عَنْ شِمَالِى، وَنُوراً مِنْ فَوْقِى، وَنُوراً مِنْ تَحْتِى، وَنُوراً في سَمْعِى، وَنُوراً في بَصَرِى، وَنُوراً في شَعَرِى، وَنُوراً في بَشَرِى، وَنُوراً في لَحْمِى، وَنُوراً في دَمِى، وَنُوراً في مُخِّى، وَنُوراً في عِظَامِى . اللَّهُمَّ أعْظِمْ لِى نُوراً، وَأعْطِنِى نُوراً، وَاجْعَلْ لِى نُوراً، سُبْحَانَ الَّذِى تَعَطّفَ العِزَّ وَقَالَ بِه، سُبْحَانَ الَّذِى لَبِسَ المَجْدَ وَتَكَرَّمَ بِهِ، سُبْحَانَ الَّذِى َ يَنْبَغِى التَّسْبِيحُ إَّ لَهُ. سُبْحَانَ ذِى الْفَضْلِ وَالنِّعَمِ. سُبْحَانَ ذِى المَجْدِ وَالْكَرَمِ. سُبْحَانَ ذِى الجََلِ وَا“كْرَامِ[. أخرجه الترمذى.»تَلُمَّ بِهَا شَعَثِى« أى تَجمع بها متفرق أمرى، »وَتُزَكِّى« تطهر، »تُجِيرُ بَيْنَ الْبُحُورِ« أى تمنع أحدها من اختط باŒخر. »الحَبْلُ« السبب، أو القرآن، أو الدين »السِّلْمُ« المسالم المصالح، »وَالحَرْبُ« ضده تسميته بالمصدر. »الجُهْدُ« بفتح الجيم المشقة وبضمها الطاقة والقدرة، والمراد »بالنُّورِ« المسئول في جميع ما تقدم : ضياء الحق وبيانه. »تَعَطَّفَ الْعِزّ« أى تردى به على سبيل التمثيل، ومعناه اختصاص بالعزّ، واتصاف به، ومعنى »وقَال بِهِ« أى حكم ف يردّ حكمه . 1. ( 1811)- İbnu Abbas ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın geceleyin namazdan çıkınca şu duayı okuduğunu işittim : "Allahım! Senden, katından vereceğin öyle bir rahmet istiyorum ki, onunla kalbime hidâyet, işlerime nizam, dağınıklığıma tertip, içime kâmil iman, dışıma amel-i sâlih, amellerime temizlik ve ihlâs verir, rızana uygun istikâmeti ilham eder, ülfet edeceğim dostumu lutfeder, beni her çeşit kötülüklerden korursun. Allahım, bana öyle bir iman, öyle bir yakîn ver ki, artık bir daha küfür ( ihtimali) kalmasın. Öyle bir rahmet ver ki, onunla, dünya ve ahirette senin nazarında kıymetli olan bir mertebeye ulaşayım. Allahım! Hakkımızda vereceğin hükümde lütfunla kurtuluş istiyorum, ( kurbuna mazhar olan) şühedâya has makamları niyaz ediyorum, bahtiyar kulların yaşayışını diliyorum, düşmanlara karşı yardım taleb ediyorum! Allahım! Anlayışım kıt, amelim az da olsa ( dünyevî ve uhrevî) ihtiyaçlarımı senin kapına indiriyor ( karşılanmasını senden taleb ediyorum). Rahmetine muhtacım, halimi arzediyorum. ( İhtiyacım ve fakrım sebebiyledir ki) ey işlere hükmedip yerine getiren, kalplerin ihtiyacını görüp şifâyâb kılan Rabbim! Denizlerin aralarını ayırdığın gibi benimle cehennem azabının arasını da ayırmanı, helâke dâvetten, kabir azabından korumanı diliyorum. Allahım! Kullarından herhangi birine verdiğin bir hayır veya mahlukatından birine vaadettiğin bir lütuf var da buna idrakim yetişmemiş, niyetim ulaşamamış ve bu sebeple de istediklerimin dışında kalmış ise ey âlemlerin Rabbi, onun husûlü için de sana yakarıyor, bana onu da vermeni rahmetin hakkında senden istiyorum. Ey Allahım! Ey ( Kur´ân gibi, din gibi) kuvvetli ipin, ( şeriat gibi) doğru yolun sâhibi! Kâfirler için cehennem vaadettiğin kıyamet gününde, senden cehenneme karşı emniyet, arkadan başlayacak ebediyet gününde de huzur-ı kibriyana ulaşmış mukarrebîn meleklerle, ( dünyada iken çok) rükû ve secde yapanlar ve ahidlerini îfa edenlerle birlikte cennet istiyorum. Sen sınırsız rahmet sahibisin, sen ( seni dost edinenlere) hadsiz sevgi sahibisin, sen dilediğini yaparsın. ( Dilek sahipleri ne kadar çok, ne kadar büyük şeyler isteseler hepsini yerine getirirsin.) Allahım! Bizi, sapıtmayıp, saptırmayan hidâyete ermiş hidâyet rehberleri kıl. Dostlarına sulh ( vesilesi), düşmanlarına da düşman kıl. Seni seveni ( sana olan) sevgimiz sebebiyle seviyoruz. Sana muhâlefet edene, senin ona olan adâvetin sebebiyle adâvet ( düşmanlık) ediyoruz. Allahım! Bu bizim duamızdır. Bunu fazlınla kabul etmek sana kalmıştır. Bu, bizim gayretimizdir, dayanağımız sensin. Allahım! Kalbime bir nur, kabrime bir nur ver; önüme bir nur, arkama bir nur ver; sağıma bir nur, soluma bir nur ver; üstüme bir nur, altıma bir nur ver; kulağıma bir nur, gözüme bir nur ver; saçıma bir nur, derime bir nur ver; etime bir nur, kanıma bir nur ver; kemiklerime bir nur koy! Allahım nurumu büyüt, ( söylediklerimin hepsine bedel olacak) bir nur ver, ( söylenmiyenleri de kuşatacak) bir nur daha ver! İzzeti bürünmüş, onu kendine alem yapmış olan Zât münezzehtir. Büyüklüğü bürünmüş ve bu sebeple kullarına ikramı bol yapmış olan Zât münezzehtir. Tesbih ve takdîs sadece kendine layık olan Zât münezzehtir. Fazl ve nimetler sâhibi Zât münezzehtir. Azamet ve kerem sahibi Zât münezzehtir. Celâl ve ikrâm sâhibi Zât münezzehtir." [Tirmizî, Daavât 30, ( 3415).][107] AÇIKLAMA : 1-Bu hadis, burada kaydedilen uzun şekli ile başka bir tarikten gelmemiştir. Ancak, hadiste geçen muhtelif kısımlar çoğunluk itibariyle ayrı ayrı hadisler halinde rivâyet edilmiştir. 2-Hadiste açıklanması gereken bir kaç nokta var : * Altı cihete ve vücudun her uzvuna konulması istenen nur nedir Burada hakikat mi kastedilmiştir, mecaz mı Kurtubî der ki : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´n taleb ettiği bu nurları zahirine hamletmek mümkündür. Bu durumda Efendimiz, Allah´tan azalarından herbirine, kıyamet gününün karanlığında -kendine ve kendine tabi olacaklara veya Allah´ın dilediği kimselere aydınlık sağlayacak olan- bir nur vermesini taleb etmiş olmaktadır". Ancak Kurtubî : "Evlâ olan ihtimal, buradaki nur´la ilmin kastedilmiş olmasıdır, tıkpkı âyet-i kerimede Cenâb-ı Hakk´ın ( meâlen) : "Allah kimin gönlünü İslâma açmışsa, o, Rabbi katında bir nur üzre olmaz mı ..." ( Zümer 22), veya : "Ölü iken kalbini diriltip insanlar arasında yürürken önünü aydınlatacak bir nur verdiğimiz kimsenin durumu, karanlıklarda kalıp çıkmayan kimsenin durumu gibi midir " ( En´am 122) buyurduğu gibi". Kurtubî şöyle bir sonuca varır : "Bunun mânası hususunda söylenebilecek gerçek şudur : "Nur, kendisine nisbet edilen şeyi aydınlatıp ortaya çıkaran bir vâsıtadır. Öyle ise nisbet edildiği şeye göre farklı şekillerde yorumu gerekir. Sözgelimi kulağın nuru mesmuâtı ( işitilen şeyleri) ortaya çıkarır. Gözün nuru, görülecek şeyleri açar, kalbin nuru bilinen şeyleri ( malumât) açar, vücut organlarının nuru, kendilerine terettüp eden taatleri ortaya kor". Tîbî ise şunları söyler : "Her bir uzuv için teker teker nur taleb etmenin mânası tâat ve ma´rifet nurlarıyla zinetlenmek, bunların dışında kalan şeylerden temizlenmektir. Zîra şeytan insanı altı cihetten vesveselerle sarar. Sanki bundan kurtuluş, bu altı cihete hâkim olacak nurlarla mümkündür". Tîbî sözünü şöyle neticeye bağlar : "Bütün bu işler, hidayete, beyana ve hakkın ziyâsına râcidir. Bu hususa şu âyet-i kerime işâret eder : "Allah, göklerin ve yerin nurudur. Onun nuru, içinde ışık bulunan bir kandil yuvasına benzer. O ışık bir cam içindedir. Cam ise, sanki inci gibi parlayan bir yıldızdır. Bu, ne yalnız doğuda ve ne de yalnız batıda bulunan bereketli zeytin ağacından yakılır. Ateş değmese bile, nerdeyse yağın kendisi aydınlatacak! Nur üstüne nurdur. Allah dilediğini nuruna kavuşturur" ( Nur 35).[108] ـ2ـ وعن ثوبان رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كانَ رسول اللّه # إذَا سَلّمَ يَسْتَغْفِرُ ثََثاً ويَقُولُ : اللَّهُمَّ أنْتَ السََّمُ، وَمِنْكَ السََّمُ، تَبَارَكْتَ وَتَعالَيْتَ يَا ذَا الجََلِ وَا“كْرَامِ[. أخرجه الخمسة إ البخارى . 2. ( 1812)- Hz. Sevbân ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) selam verip ( namazdan çıkınca) üç kere istiğfarda bulunup : "Allahümme ente´sselâm ve minke´sselâm tebârekte ve teâleyte yâ ze´lcelâli ve´l-ikrâm. ( Allahım sen selamsın. Selamet de sendendir. Ey celâl ve ikrâm sâhibi sen münezzehsin, sen yücesin)" derdi." [Müslim, Mesâcid 135, ( 591); Tirmizî, Salât 224, ( 300); Ebû Dâvud, Salât 360 ( 1513); Nesâî, Sehv 80, ( 3, 68 ).][109] AÇIKLAMA : 1-Müslim´in rivâyetinin devamında şu ziyâde yer alır : Velîd der ki : "Evzâî´ye, sordum, hadiste zikredilen istiğfar nasıl olur " Bana : "Estağfirullah estağfirullah dersin" diye cevap verdi". 2-Selâm, Allah´ın isimlerindendir. Hadiste : "Allahım sen, mahlûkata has her çeşit kusurlardan, noksanlıklardan selâmettesin, uzaksın" demektir. "Selâmet de sendendir" sözü de, "İnsanlara selâmeti sen verirsin, dilersen sen alırsın, selâmetin varlığı da yokluğu da sendendir" mânasını ifâde eder. Tebârekte, mübârek oldun, münezzeh oldun mânalarına gelir. Bu tâbirin aslı bereket´tir. Bereket ise kesret, çokluk ve nemâ ( artma) mânasına gelir. "Celâl ve kemâl sıfatlarının çokluğu sebebiyle, noksan sıfatlardan uzaksın, büyüksün..." gibi mânalarla te´vil edilebilir. Hülâsa, selam verdikten sonra okunan bu zikr, hürmet makamında sena ve tenzih maksadıyla söylenmektedir.[110] ـ3ـ وعن كعب بن عجرة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]أنَّ النَّبىَّ # قالَ : مُعَقِّبَاتٌ َ يَخِيبُ قَائِلُهُنَّ، أوْ فَاعِلُهُنَّ دُبُرَ كُلِّ صََةٍ، ثََثٌ وَثََثُونَ تَسْبِيحَةً، وَثََثٌ وَثََثُونَ تَحْمِيدَةً، وَأرْبَعٌ وَثََثُونَ تَكْبِيرَةً[. أخرجه مسلم والترمذى والنسائى.وفي رواية للنسائى عن زيد بن ثابت رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]فَلَمَّا أُمِرُوا بِذلِكَ رَأى رَجُلٌ مِنَ ا‘نْصَارِ في مَنَامِهِ أنَّ رَجًُ يَقُولُ اجْعَلُوهَا خَمْساً وَعِشْرِينَ، وَاجْعَلُوا فِيهَا التَّهْلِيلَ، فَلَمَّا أصْبَحَ ذَكَرَ ذلِكَ لِرَسُولِ اللّهِ # فَقَالَ : اجْعَلُوهَا كَذَلِكَ[. سمى التسبيحات »مُعَقِّبَاتٍ« ‘نهَا تعود مرة بعد مرة، وكل من عمل عم ثم عاد إليه فقد عقب . 3. ( 1813)- Ka´b İbnu Ucre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) duyurdular ki : "Namazın takipçileri ( muakkıbât) var. Onları her namazın peşinden söyleyenler -veya yapanlar- ( cennet ve mükâfaat hususunda) hüsrâna uğramazlar. Bunlar otuz üç adet tesbih, otuz üç adet tahmid, otuzdört adet tekbir´dir". [Müslim, Mesâcid 144, ( 596); Tirmizî Daavât 25, ( 3409); Nesâî, 91, ( 3, 75).] Nesâî´nin Zeyd İbnu Sâbit ( radıyallâhu anh)´ten yaptığı bir rivâyette şöyle denmektedir : "Bu emredildiği zaman Ensâr´dan bir adam rüyasında görür ki bir kimse : "Bunu yirmi beş yapın, tehlîli de ilâve edin" demektedir. Sabah olunca bunu Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a anlattı. Efendimiz : "Söylendiği şekilde yapın!" buyurdu".[111] AÇIKLAMA : 1-Hadiste geçen "muakkıbât" lügat olarak takipçiler demektir. Bundan murâd tesbihât´dır. Tesbihler birbirini peşpeşe takip ettikleri için böyle tesmiye edilmiştir. Namazı takiben okunduğu için de bu ismi almış olabileceği söylenmiştir. Aliyyü´l-Kârî başka ihtimaller de kaydeder. 2-Hadiste zikri geçen "tesbih"ten maksad sübhânallah kelimesidir, "tahmid"le elhamdülillah, "tekbir"le de Allahu ekber kelimesi kastedilmiştir. 3- İbnu Hacer, bu üç kelime ile ilgili muhtelif rivâyetler geldiğini belirttikten sonra meselâ sübhânallah kelimesinin bazılarında 33, bazılarında 25, bazılarında 11, bazılarında 10, bazılarında 3, bazılarında 1, 70 ve 100 kere tekrarı tavsiye edildiğini; keza elhamdülillah kelimesinin de tekrar edileceği miktarla ilgili olarak 33, 25, 11, 10, 100 rakamlarının geldiğini; Lâilahe illallah kelimesiyle ilgili olarak da 10, 25, 100 rakamlarının geldiğini belirtir. Zeynüddin el-Irâkî : "Bunların hepsi güzeldir, bu miktarların artması Allah´ı daha da memnun eder" der. Begavî, bu farklı rivayetleri şöyle bir te´ville cem´etmeye çalışır : "Muhtemelen bu rivâyetler müteaddit zamanlarda vârid olmuştur ve kişi içinde bulunduğu ahvâle göre, bu rakamlardan birini seçerek o miktarda tekrarda muhayyer bırakılmıştır". Âlimler umumiyetle bu tesbihâttan her birinin otuz üçer defa yapılmasının efdal olduğunu söylerler. Tekbirden sonra Lailahe illallahu vahdehu lâ şerîke leh... denir ki bununla yüz tamamlanır. Şunu da belirtelim ki, âlimler, hadiste gelen rakamlara riayet etmeli, ne eksik ne de fazla yapmamalı, aksi takdirde vaadedilen sevap aynen elde edilemez, biz göremesek de anlayamasak da bu miktarlarda bir kısımı hikmetler vardır, demişlerdir. Bâzı âlimler, ziyâde ve noksan kasden yapılırsa sevap hâsıl olmaz derken, diğer bazıları ziyâdenin sevabı gidermeyeceğini söylemiştir. Bazı rivayetler, tesbihatı Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in parmaklarııyla yaptığını haber verir. Hattâ Efendimiz´in : "Parmaklarla sayın, zîra onlar sorulacaklar ve konuşturulacaklar" dediği rivayetlerde gelmiştir. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh), bin düğüm ihtiva eden bir sicimi olduğunu, onunla saydığını ve her gece bir devir tesbih yapmadan uyumadığını söylemiştir. Onun sayma işinde çekirdekleri kullandığı da rivayet edilmiştir. Tesbihâtı saymada, Ashâb´ın ve Ümmühâtu´lmü´minîn´in çakıl ve çekirdekleri kullandıklarına dâir pekçok rivayet gelmiştir. Bu durumu Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) görmüş ve takrir buyurmuştur. Bazı âlimler parmakla saymanın tesbih vs. vasıtasıyla saymaktan efdal olacağını söylemiş ise de, esas olan, hata yapmaktan emin olmaktır, hangi şekilde hatayı bertaraf edebilecekse o tercih edilmelidir ( Aliyyu´l-Kârî).[112] ـ4ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسول اللّه # : مَنْ سَبَّحَ اللّهَ دُبُرَ صََةِ الْغَدَاةِ مِائَةَ تَسْبِيحَةٍ، وَهَلَّلَ مِائَةَ تَهْلِيلَةٍ، غُفِرَتْ لَهُ ذُنُوبُهُ وَلَوْ كَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ[. أخرجه النسائى. 4. ( 1814)- Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kim sabah namazının arkasından yüz kere tesbihde ve yüz kere tehlilde bulunursa, deniz köpüğü gibi çok bile olsa günahları affedilir". [Nesâî, Sehv 95, ( 3, 79).][113] ـ5ـ وعن عقبة بن عامر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]أَمَرنِى رسولُ اللّه # أنْ أقَرأَ الْمُعَوِّذَاتِ دُبُرَ كُلِّ صََةٍ[. أخرجه أبو داود والنسائى . 5. ( 1815)- Ukbe İbnu Âmir ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) her namazın arkasından muavvizâtı okumamı emretti." [Ebû Dâvud, Salât 361, ( 1523); Nesâî, Sehv ( 79, ( 3, 68 ).][114] AÇIKLAMA : Hadiste geçen Muavvizât tâbiri üzerinde iki ihtimal ileri sürülmüştür : * Ya, cem´in ekalli ikidir ve bu durumda muavvizeteyn diye bilinen Felak ve Nâs sûreleri kastedilmiştir. * Ya da Felak ve Nas sûrelerine İhlâs, Kâfirûn sûreleri de dahil edilmiştir. Zîra bu sûrelerde şirkten uzaklaşma ve Allah´a iltica vardır, binaenaleyh Muavvizeteyn´le mahiyetce yakındırlar, zîra bu hal bir nevi istiâze mânası taşır ( Aliyyu´l-Kârî).[115] ÜÇÜNCÜ FASIL TEHECCÜD NAMAZI ESNASINDA DU ـ1ـ عن ابن عباس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذَا قَامَ مِنَ اللّيْلِ يتَهَجَّدُ قالَ : اللَّهُمَّ رَبَّنَا لَكَ الْحَمْدُ أنْتَ قَيِّمُ السَّموَاتِ وَا‘رْضِ وَمَنْ فِيهِنَّ وَلَكَ الْحَمْدُ، أنْتَ نُورُ السَّموَاتِ وَا‘رْضِ وَمَنْ فِيهِنَّ وَلَكَ الْحَمْدُ، أنْتَ مَالِكُ السَّموَاتِ وا‘رْضِ وَمَنْ فِيهِنَّ وَلَكَ الْحَمْدُ، أنْتَ الحَقُّ، وَوَعْدُكَ الحَقُّ، وَلِقَاؤُكَ حَقٌّ، وَقَوْلُكَ حَقٌّ، وَالْجَنَّةُ حَقٌّ، وَالنَّارُ حَقٌّ وَالنَّبِيُّونَ حَقٌّ، وَمُحَمَّدٌ # حَقٌّ، وَالسَّاعَةُ حَقٌّ. اللَّهُمَّ لَكَ أسْلَمْتُ، وَبِكَ أمَنْتُ، وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ، وَإلَيْكَ أنَبْتُ، وَبِكَ خَاصَمْتُ، وَإلَيْكَ حَاكَمْتُ، فَاغْفِرْ لِى مَا قَدَّمْتُ، وَمَا أخَّرْتُ، وَمَا أسْرَرْتُ، وَمَا أعْلَنْتُ، وَمَا أنْتَ أعْلَمُ بِهِ مِنِّى، أنْتَ المُقَدِّمُ، وَأنْتَ المُؤَخِّرُ َ إلَهَ إَّ أنْتَ[. أخرجه الستة، وهذا لفظ الشيخين . 1. ( 1816)- Hz. İbnu Abbâs ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) teheccüt namazı kılmak üzere geceleyin kalkınca şu duayı okurdu : "Allahım, Rabbimiz! Hamdler sanadır. Sen arz ve semâvatın ve onlarda bulunanların kayyumu ve ayakta tutanısın, hamdler yalnızca senin içindir. Sen semâvat ve arzın ve onlarda bulunanların nûrusun, hamdler yalnızca sanadır. Sen haksın, va´din de haktır. Sana kavuşmak haktır, sözün haktır. Cennet haktır, cehennem de haktır. Peygamberler haktır, Muhammed ( aleyhissalâtu vesselâm) de haktır. Kıyamet de haktır. Allahım! Sana teslim oldum, sana inandım, sana tevekkül ettim. Sana yöneldim. Hasmına karşı senin ( bürhanın) ile dâvâ açtım. Hakkımı aramada senin hakemliğine başvurdum. Önden gönderdiğim ve arkada bıraktığım hatalarımı affet. Gizli işlediğim, alenî yaptığım, benim bilmediğim, senin benden daha iyi bildiğin hatalarımı da affet! İlerleten sen, gerileten de sensin. Senden başka ilah yoktur". [Buhârî, Teheccüt 1, Daavât 10, Tevhîd 8, 24, 35; Müslim, Salâtu´l-Müsâfirin 199, ( 769); Muvatta, Kur´ân 34, ( 1, 215, 216); Tirmizî, Daavât 29, ( 3414); Ebû Dâvud, Salât 121, ( 771); Nesâî, Kıyâmu´l-Leyl 9, ( 3, 209, 210).][116] AÇIKLAMA : 1-Teheccüd, lügat olarak gece uyanık kalmak demektir. Nihâye´de, bu kelimenin ezdâd´dan olduğu ve dolayısiyle geceleyin uyumak mânasına da geldiği belirtilir. Burada gece namazı mânasında kullanılmıştır. Çünkü, gerek Kur´ân-ı Kerim ve gerekse hadisler sıkça gece namazına teşvik ederler. Teheccüd Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in hayatında mühim bir yer işgal eder. Meseleye 3004-3017 numaralı hadislerde genişçe temas edilecektir. 2-"Önden gönderdiğim" sözünden "şu ana kadar işlediğim" mânası anlaşıldığı gibi "hayatta iken işlediklerim" mânası da anlaşılabilir. Böyle olunca "arkada bıraktığım" tâbirinden de "Bundan sonra işleyeceklerim" anlaşılabileceği gibi, "öldükten sonra devam edecek olanlar" da anlaşılabilir. Bilindiği üzere kişi öyle işler yapar ki, onun kötülükleri ölümünden sonra da devam eder, tıpkı amel defterini hayır yönüyle ölümden sonra da açık bırakan sadaka-i câriye, faydalı ilim ve hayırlı evlat gibi. Şu halde öldükten sonra da menfî tesiri devam edecek hatalarımız sebebiyle tevbe istiğfar gerekmektedir.[117] DÖRDÜNCÜ FASIL AKŞAM VE SABAH YAPILACAK DUÂLAR ـ1ـ عن ابن مسعود رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رسولُ اللّه # يقُولُ إذَا أمْسى : أمْسَيْنَا وَأمْسَى المُلْكُ للّهِ وَالْحَمْدُ للّهِ. َ إلَهَ إَّ اللّهُ وَحْدَهُ َ شَرِيكَ لَهُ لَهُ المُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، وَهُوَ عَلى كُلِّ شَئٍ قَدِيرٌ. رَبِّ أسْألُكَ خَيْرَ مَا في هذِهِ اللَّيْلَةِ، وَخَيْرَ مَا بَعْدَهَا، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ هذِهِ اللَّيْلَة. وَشَرِّ مَا بَعْدَهَا. رَبِّ أعُوذُ بِكَ مِنَ الْكَسَلِ وَسُوءِ الْكِبَرِ. رَبِّ أعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابٍ في النَّارِ، وَعَذَابٍ في الْقَبْرِ، وَإذَا أصْبَحَ قالَ ذلِكَ : أصْبَحْنَا وَأصْبَحَ المُلْكُ للّهِ وَالْحَمْدُ للّهِ[. أخرجه مسلم وأبو داود والترمذى . 1. ( 1817)- İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) akşam olunca şu duayı okurdu : "Elhamdulillah geceye erdik. Mülk de, Allah için geceye erdi. Allah´tan başka ilâh yoktur. Tektir, ortağı yoktur. Mülk O´nundur, hamdler O´nadır, O, her şeye kâdirdir. Rabbim! Bu gecede olacak hayrı, bundan sonra olacak hayrı senden taleb ediyorum. Bu gecede olacak şerden ve bundan sonra olacak şerlerden sana sığınıyorum. Rabbim! Tembellikten, yaşlılığın kötülüklerinden sana sığınıyorum. Rabbim! Cehennem azabından, kabir azabından sana sığınıyorum!" İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) devamla, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın sabah olunca şu duayı okuduğunu söyledi : "Elhamdulillah sabaha erdek. Mülk de Allah için sabaha erdi". [Müslim, Zikr 75, ( 2723); Tirmizî, Daavât 13, ( 3387); Ebû Dâvud, Edeb 110, ( 5071).][118] ـ2ـ وعن أبى سم عن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]سَمِعْتُ رسولَ اللّهِ # يَقُولُ : مَنْ قالَ إذَا أصْبَحَ وَإذَا أمْسَى : رَضِينَا بِاللّهِ رَبّاً، وَبِا“سَْمِ دِيناً، وبِمُحَمَّدٍ # رَسُوً، كَانَ حَقّاً عَلى اللّهِ أنْ يُرْضِيَهُ[. وزاد رزين : ]يَوْمَ الْقِيَامَةِ[ . 2. ( 1818 )- Ebû Selâm, Hz. Enes ( radıyallâhu anh)´ten naklediyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın şöyle söylediğini işittim : "Kim akşama ve sabaha erdiği zaman : "Rabb olarak Allah´a, din olarak İslâm´a, resûl olarak Muhammed ( aleyhissalâtu vesselâm)´e razı olduk" derse onu razı etmek de Allah üzerine bir hak olmuştur". [Rezîn bu duaya : "Kıyamet günü" ifadesini ilave etmiştir. ( Ebû Dâvud, Edeb 110, ( 5072)] İbnu Mâce, Dua 14, ( 3870).][119] ـ3ـ وعن عبداللّهِ بن غنام البياضى رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : مَنْ قالَ حِينَ يُصْبِحُ : اللَّهُمَّ مَا أصْبَحَ بِى مِنْ نِعْمَةٍ أوْ بِأحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ فَمِنْكَ وَحْدَكَ َ شَرِيكَ لَكَ، لََكَ الْحَمْدُ، وَلَكَ الشُّكْرُ فَقَدْ أدَّى شُكْرَ يَوْمِهِ، وَمَنْ قَالَ مِثْلَ ذلِكَ حِينَ يُمْسِى فَقَدْ أدَّى شُكْرَ لَيْلَتِهِ[. أخرجهما أبو داود . 3. ( 1819)- Abdullah İbnu Gannâm el-Beyâzî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kim sabaha erdiği zaman : "Allahım, benimle veya mahlukatından herhangi biriyle hangi nimet sabaha ermişse bu sendendir. Sen birsin, ortağın yoktur, hamdler sanadır, şükür sanadır" derse, o günkü şükür borcunu ödemiştir. Kim de aynı şeyler akşama erince söylerse o da o geceki şükür borcunu eda eder". [Ebû Dâvud, Edeb 110, ( 5073).][120] AÇIKLAMA : Hadis, akşama ve sabaha eren kişinin üzerinde bir hamd ve şükür borcu olduğunu belirtiyor. Bu borcun ödenmesi için Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın okunmasını tavsiye ettiği dua bize gösteriyor ki, şükür ve hamd, mazhar olunan nimetlerin Allah´tan geldiğini bilmekten, bunu lisanen ifade etmekten ibarettir. Gerek hamd ve gerekse şükür, mâna yönüyle birbirine yakındır. Nihaye´de açıklandığına göre hamd, şükre nazaran daha umumîdir. Kişinin hem güzel sıfatları ve hem de yaptığı iyilik sebebiyle ona hamd ( övgü) ifade edilebilir. Ama şükür, sâdece yaptığı iyilik için ifade edilir. güzel sıfatları için edilmez. Şu halde şükr, -ki dilimizde bu mânada teşekkür kelimesini kullanırız- yapılan bir iyiliğe, mazhar olunan bir nimete, sözle, fiille ve niyetle mukabele etmektir. İyiliğe mazhar olan, mün´ime yani nimet veren, iyilik yapan kimseye diliyle övgüsünü ifâde eder, nefsini de taatine amâde kılar, nimetin asıl sahibinin o olduğuna itikad eder. İşte hakikî şükür böyle ifade edilir.[121] BEŞİNCİ FASIL UYUMA VE UYANMA DUÂLARI ـ1ـ عن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رسولُ اللّهُ # إذَا أوَى إلى فِرَاشِهِ قَالَ : الْحَمْدُ للّهِ الَّذِى أطْعَمَنَا وَسَقَانَا، وَكَفَانَا وآوَانَا فَكَمْ مَنْ َ كافِىَ لَهُ، وََ مُؤوِىَ[. أخرجه مسلم وأبو داود والترمذى . 1. ( 1820)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) yatağına girdiği zaman şu duayı okurdu : "Bize yedirip içiren, ihtiyaçlarımız görüp bizi barındıran Allah´a hamdolsun. İhtiyacını görecek, barınak verecek kimsesi olmayan niceleri var!" [Müslim, Zikr 64, ( 2715); Tirmizî, Daavât 16, ( 3393); Ebû Dâvud, Edeb 107, ( 5053).][122] ـ2ـ وعن عائشة رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذَا أخَذَ مَضْجَعَهُ نَفَثَ في يَدَيْهِ وَقَرَأَ المُعَوِّذَتَيْنِ، وَقُلْ هُوَ اللّهُ أحَدٌ، وَيَمْسَحُ بِهِمَا وَجْهَهُ وَجَسَدَهُ، يَفْعَلُ ذلِكَ ثََثَ مَرَّاتٍ، فَلَمَّا اشْتَكى كَانَ يَأمُرُنِى أنْ أفْعَلَ ذلِكَ بِهِ[. أخرجه الستة إ النسائى. وفي رواية : لهؤَء غير مالك ومسلم . 2. ( 1821)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) yatağına girdiği zaman, ellerine üfleyip Muavvizeteyn´i ve Kul hüvallahu ahad´i okur ellerini yüzüne ve vücuduna sürer ve bunu üç kere tekrar ederdi. Hastalandığı zaman aynı şeyi kendisine yapmamı emrederdi". [Buhârî Fedâilu´l-Kur´ân 14, Tıbb, 39, Daavât 12; Müslim, Selâm 50, ( 2192); Muvattâ, Ayn 15, ( 2, 942); Tirmizî, Daavât 21, ( 3399); Ebû Dâvud, Tıbb 19, ( 3902).] AÇIKLAMA : 1- Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in Kur´ân-ı Kerim´i hastalığı sırasında şifa için okuduğu, mevsuk rivayetlerde gelmiştir. Esasen Kur´ân´ın mü´minler için maddî ve mânevî şifa olduğu âyet-i kerimede belirtilmiştir : "Kur´ân´dan, iman edenlere rahmet ve şifâ olan şeyler indiriyoruz, O, zâlimlerin ise sadece kaybını artırır" ( İsra 82). Keza : "Ey insanlar, Rabbinizden size bir öğüt ve kalplerde olana bir şifa, mü´minlere doğru yolu gösteren bir rehber ve rahmet gelmiştir" ( Yunus 57). 2- Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in kendi vücuduna icra ettiği "nefes"in mahiyeti hakkında bilgi vermek için, İbnu Hacer, rivayetin farklı vecihlerini kaydeder. Buna göre, önce ellerini cem´eder, sonra ellerine üfler, sonra okur ve okuma sırasında eline üflerdi. İbnu Hace, bu üflemenin tükrüksüz veya hafif tükrüklü olabileceğini belirtir. Bu maksadla Felak, Nâs ve İhlas sûreleri okunmuştur. Meshetme işi, bereket düşüncesiyle yapılmıştır. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ellerini önce başına, yüzüne sürer, ondan sonra elinin yetişebildiği yerlere kadar bütün vücuduna sürerdi. Hz. Âişe der ki : "Resûlullah, kendini götüren hastalığa yakalanınca, ben okuyup üzerine üflüyordum. Kendi elleriyle de vücudunu meshediyordum. Çünkü onun elleri bereket yönüyle benim elimden çok üstün idi". Bir başka rivâyette Hz. Âişe meshedip, şifa için dua ederken kendine gelen Resûlullah´ın : "Artık hayır, ( şifa değil), Allah´tan Refik-i A´lâ´yı istiyorum" dediği belirtilir. 3- Bazı rivayetler, Kur´ân´dan okuyup nefes ederek tedaviyi Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in ailesi efradına da uyguladığını tasrih eder. Sahâbe ve Tâbiîn de aynı tedavi usulüne başvurmuştur. Ulema bunun cevazında ittifak etmiştir. 4- Nefes´i "tükrüksüz hafif üfürük" diye tarif eden Nevevî, rukyede bunun müstehab olduğunu, ulemanın cevazında icma ettiğini belirtir. Ancak Kadı İyaz : "Bir grup âlim, rukyede nefes ve tefel´i reddetmiştir, bunlar tükrüksüz olan nefhi ( üflemeyi) caiz görmüşlerdir. Bu görüş ve bu fark zayıf bir kavle dayanır. Dendiğine göre nefes tükrükle yapılan üfürmedir". Yine Kadı İyaz der ki : "Ulemâ nefes ile tefel hususunda ihtilâf etmiştir. Bazısı "ikisi birdir, bunlar tükürüklü üfürüktür" demiştir. Ebû Ubeyd : "Tefelde hafif bir tükrük şarttır, ancak nefesde tükrük olmaz" demiştir. Aksini söyleyenler de olmuştur. Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ)´ye Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in rukyede yer verdiği nefesten sorulmuştu, şu cevabı verdi : "Onun nefesi, kuru üzüm yiyenin üfürüğü gibi idi, kesinlikle tükrük yoktur." Kasıtsız olarak nefesle birlikte çıkacak olan rutûbetin tükrük sayılmayacağı belirtilmiştir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâ)´ın Fatiha sûresi ile rukye yaptığını haber veren rivâyette, tükrüğünü ağzında toplayıp, tefel yaptığı ifade edilmiştir. Kadı İyaz der ki : "Tefelin faydası, bu rutûbet, hava, rukyeye mubaşeret eden nefis ve güzel zikr ile teberrüktür". Ancak Kadı İyaz kaplara yazılan zikr ve esma-i hüsnanın yıkantısı ile teberrükte bulunmayı da caiz görür. İmam Mâlik, kendine rukye tatbîk edince nefes ederdi. O, demir ve tığla rukye yapmayı mekruh addeder, düğüm atma, hatem-i Süleyman yazma ve düğüm ( ile meşgul olma) vs.´yi daha şiddetli mekruh görürdü, çünkü bunlarla sihir arasında bir benzerlik vardır.[123] ـ3ـ عن حذيفة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ ]كَانَ إذَا آوَى إلى فِرَاشِهِ قَالَ : بِاسْمِكَ اللَّهُمَّ أحْيَا وَأمُوتُ، وَإذَا أصْبَحَ قالَ : اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذِِى أحْيَانَا بَعْدَ مَا أمَاتَنَا، وَإلَيْهِ النُّشُورُ[ . 3. ( 1822)- Hz. Huzeyfe İbnu´l-Yemân ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) yatağına görince şu duayı okurdu : "Allahm! Senin adınla hayat bulur, senin adınla ölürüm". Sabah olunca da şu duayı okurdu : "Bizi öldürdükten sonra tekrar hayat veren Allah´a hamdolsun!. Zaten dönüşümüz de O´nadır". [Buhârî, Daavat 7, 8, 16, Tevhid 13; Tirmizî, Daavât 29, ( 3413); Ebû Dâvud, Edeb 177, ( 5049).][124] AÇIKLAMA : Hadiste, uyku ölüme benzetilmektedir. Bu durumu, şârihler farklı yorumlara tâbi tutmuşlardır. Ebû İshâk ez-Zeccâc şunu söyler : "Uyku sırasında insandan ayrılan nefs, temyize mahsus olan nefstir. Ölüm sırasında bedenden ayrılan nefs ise hayata mahsus olan nefstir, bunun ayrılmasıyla teneffüs de ortadan kalkar". Nihâye´ye göre uyku, "ölüm" diye isimlendirilmiştir, zîra onunla birlikte akıl ve hareket ortadan kalkmaktadır, ölüde de bu iki vasıf olmadığı için arada bir benzetme ( teşbih) kurulmuş olmaktadır. Tîbî´ye göre burada, ölüm´den muradın sükûn olması da muhtemeldir. Zîra Araplar mesela, مَاتَتِ الرِّيحُ "rüzgar öldü" diyerek rüzgârın kesilip sükunete erdiğini ifade ederler. Şu halde uyuyana ölüm ıtlak edilmesi de böyledir. Onun hareketinin sükunete ermiş olmasını kasdetmek mânasında bir teşbihtir. Nitekim âyet-i kerimede : "Size geceyi, sükuna eresiniz diye karanlık; ve gündüzü, çalışasınız diye aydınlık yaratan O´dur" ( Yunus, 67). Tîbî ilaveten demiştir ki : "Bazan fakirlik, zillet, dilencilik, ihtiyarlık, masiyet ve cehalet gibi fena ve zor durumlar için de ölüm istiaresine başvurulmuştur". Kurtubî, el-Müfhim´de der ki : "Ruhun bedenle olan alakasının kesilmesi işinde ölüm ve uyku birleşirler. Bu, ya zahiren olur ki, uyku böyledir ve bu sebeple de : "Uyku ölümün kardeşidir" denmiştir, ya da bâtınen olur ki ölüm böyledir. Öyle ise, uykuya ölüm ıtlak edilmesi mecazdır, ruhun bedenle ilgisinin kesilmesinde müşterek oldukları için değildir". Tîbî der ki : "Uykuya ölüm denmesinin hikmetine gelince : İnsanın hayattan istifadesi, Allah´ın rızasını aramak, O´na ibadet etmek, gazabından, ikabından içtinab etmek gayeleriyle gayret sarfetmekle olur. Öte yandan uyuyan kimse bu istifadeden mahrum kalmakta, dolayısıyla ölü hükmüne geçmektedir. Öyleyse uyanan kimse, uyku manisinin ortadan kalkmasıyla önüne açılan Allah´ın rızasını kazanma nimetine hamdetmektedir".[125] ـ4ـ وعن البراء رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : إذَا أوَيْتَ إلى فِرَاشِكَ فَقُلِ : اللَّهُمَّ أسْلَمْتُ نَفْسِى إلَيْكَ، وَوَجَّهْتُ وَجْهِى إلَيْكَ، وَفَوَّضْتُ أمْرِى إلَيْكَ، وَألْجَأتُ ظَهْرِى إلَيْكَ، رَغْبَةً وَرَهْبَةً إلَيْكَ، َ مَلْجَأَ وََ مَنْجى مِنْكَ إَّ إلَيْكَ، آمَنْتُ بِكِتَابِكَ الَّذِى أنْزَلْتَ، وَبِنَبِيِّكَ الَّذِى أرْسَلْتَ، فإنَّكَ إنْ مُتَّ مِنْ لَيْلَتِكَ مُتَّ عَلى الْفِطْرَةِ، وَإنْ أصْبَحْتَ أصَبْتَ خَيْراً[. أخرجه الخمسة إ النسائى، ولم يذكر أبو داود : ]وَإنْ أصْبَحْتَ الخ[.وفي أخرى للترمذى : ]كَانَ # إذَا أرَادَ أنْ يَنَامَ تَوَسَّدَ يَمِينَهُ وَقالَ : اللَّهُمَّ قِنِى عَذَابَكَ يَوْمَ تَجْمَعُ، أوْ تَبْعَثُ عِبَادَكَ[.)الرَّغْبَةُ( : طلب الشئ وإرادته، )والرَّهْبَةُ( : الفزع . 4. ( 1823)- Hz. Berâ ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Yatağına girdiğin zaman şu duayı oku : "Allahım nefsimi sana teslim ettim, yüzümü sana çevirdim, işlerimi sana emanet ettim, sırtımı sana dayadım. Senin rahmetinden ümitvârım, gazabından da korkuyorum. Senin ikabına karşı, senden başka ne melce var, ne de kurtarıcı. İndirdiği Kitab´a, gönderdiğin Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e iman ettim". "Eğer bunu okuduğun gece ölecek olursan fıtrat üzere ölmüş olursun. Şayet sabaha erersen hayır bulursun". [Buhârî, Daavât 7,9; Tevhid 34; Müslim, Zikr 56, ( 2710); Tirmizî, Daavât 76, ( 3391); Ebû Dâvud, Edeb 107, ( 5046, 5047, 5048 ).] Tirmizî´nin bir rivayetinde şöyle denmiştir : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), uyumak isteyince sağ yanı üzerine dayanır ve şöyle dua ederdi : "Allahım! Kullarını topladığın -veya yeniden dirilttiğin- gün, beni azâbından koru".[126] ـ5ـ وعن عائشة رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذَا اسْتَيْقَظَ مِنَ اللَّيْلِ قالَ : َ إلهَ إَّ أنْتَ سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ، أسْتَغْفِرُكَ لِذَنْبِى وَأسْألُكَ رَحْمَتَكَ. اللَّهُمَّ زِدْنِى عِلْماً، وََ تُزِغْ قَلْبِى بَعْدَ إذْ هَدَيْتَنِى وَهَبْ لِى مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إنَّكَ أنْتَ الْوَهَّابُ[ . 5. ( 1824)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) geceleyin uyanınca şu duayı okurdu : "Allahım! Seni hamdinle tenzih ederim, Senden başka ilah yoktur. Günahım için affını dilerim, rahmetini taleb ederim. Allahım ilmimi artır, bana hidayet verdikten sonra kalbimi saptırma. Katından bana rahmet lutfet. Sen lutfedenlerin en cömerdisin". [Ebû Dâvud, Edeb 108, ( 5061).][127] ـ6ـ وعن عليّ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # يَقُولُ عِنْدَ مَضْجَعِهِ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِوَجْهِكَ الْكَرِيمِ، وَبِكَلِمَاتِكَ التَّامَّاتِ مِنْ شَرِّ كُلِّ دَابَّةٍ أنْتَ آخذٌ بِنَاصِيِتِهَا. اللَّهُمَّ أنْتَ تَكْشِفُ المَغْرَمَ وَالمَأثَمَ. اللَّهُمَّ َ يُهْزَمُ جُنْدُكَ، وَ يُخْلَفُ وَعْدُكَ وََ يَنْفَعُ ذَا الجَدِّ مِنْكَ الجَدُّ. سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وبِحَمْدِكَ[. أخرجهما أبو داود.)وَالمَأثَمُ( مَا يأثم به ا“نسان وهو ا“ثم نفسه، )وَالمغْرَمُ( : التزام انسان مَاليس عليه من تكفل إنسان بدين فيؤديه عنه. 6. ( 1825)- Hz. Ali ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) yatacağı sırada şu duayı okurdu : "Allahım, kerim olan Zât´ın adına, eksiği olmayan kelimelerin adına, alınlarından tutmuş olduğun hayvanların şerrinden sana sığınırım. Allahım sen borcu giderir günahı kaldırırsın. Allahım senin ordun mağlub edilemez, va´dine muhalefet edilemez. Servet sahibine serveti fayda etmez, servet sendendir. Allahım seni hamdinle tesbih ederim". [Ebû Dâvud, Ebed 107, ( 5052).][128] AÇIKLAMA 1-Hadiste geçen vech kelimesini Zât olarak tercüme ettik, zîra vech ( yüz) Arapça´da birçok durumlarda zat´ı ifade eder. Nitekim كُلُّ شَىْءِ هَلِكٌ إَِّوَجْهَهُ âyetinde vech´ten murad Zât-ı İlahî´dir ve meâli şöyledir : "Allah´tan başka herşey yok olacaktır" ( Ankebût 88 ). 2-Eksiği olmayan kelimeler diye tercüme ettiğimiz كَلِمَاتُكَ التَّامَّةُ tâbiri ile Allah´ın isim ve sıfatları veya Kur´an-ı Kerim kastedilmiş olmalıdır. 3-Borç diye tercüme edilen mağrem ile günahlar mukabili hasıl olan ( Allah´a ve insanlara karşı çeşitli) borçların kastedilebileceğine de dikkat çekilmiştir. 4- Yatağa girerken hayvandan istiâze, zararlı ve zehirli hayvanlara karşı bir korunma talebidir. Nitekim Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) yatağa girmiş olması muhtemel olan zararlılara karşı, yatmazdan önce, yatağın izar yardımı ile çırpılmasını tavsiye eder ve : "Bilemezsiniz, yatağa sizden sonra ne girdi ( toz, toprak, böcübörtü, haşerat vs.)" buyurur. Perçemlerinden tutulmuş olması, bütün zararlıların Allah´ın tasarrufunda, idaresi altında olduğunu beyan eder. Hadiste geçen اَلْجَدُّ gına yani zenginlik ve servet olarak anlaşılmıştır. Mâna : "Servet sahibine, onun zenginliği sana karşı hiç fayda etmez, azabını, belasını servetiyle defedemez. Nasıl etsin ki, serveti veren zâten sensin" demektir.[129] ـ7ـ وعن بريدة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]شَكَا خَالِدُ بْنُ الوَلِيدِ المَخْزُومِىُّ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : يَارسُولَ اللّهِ مَا أنَامُ اللَّيْلَ مِنَ ا‘رَقِ، فَقَالَ لَهُ النَّبِىُّ # : إذا أوَيْتَ إلى فِرَاشِكَ فَقُلِ. اللَّهُمَّ رَبَّ السَّموَاتِ السَّبْعِ، وَمَا أظَلَّتْ ، وَرَبَّ ا‘رَضِينَ وَمَا أقَلّتْ، وَرَبَّ الشَّيَاطِينِ وَمَا أضَلّتْ، كُنْ لِى جَاراً مِنْ شَرِّ خَلْقِكَ كُلِّهِمْ جَمِيعاً أنْ يَفْرُطَ عَلَيَّ أحَدٌ، أوْ أنْ يَبْغِىَ عَلَيَّ، عَزَّ جَاَرُكَ، وَجَلَّ ثَنَاؤُكَ، وََ إلهَ غَيْرُك، َ إلهَ إَّ أنْتَ[. أخرجه الترمذى.)ا‘رَقُ( : السهر. )وَيَفْرُطَ( : يبدر . 7. ( 1826)- Büreyde ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Bir gün, Hâlid İbnu Velîd el-Mahzumî ( radıyallâhu anh) : "Ey Allah´ın Resûlü, bu gece hiç uyuyamadım" diye Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e yakındı. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ona şu tavsiyede bulundu : "Yatağına girdinmi şu duayı oku : "Ey yedi kat semânın ve onların gölgelediklerinin Rabbi, ey arzların ve onların taşıdıklarının Rabbi, ey şeytanların ve onların azdırdıklarının Rabbi! Bütün bu mahlûkâtının şerrine karşı, bana himâyekâr ol! Ol ki hiç birisi, üzerime âni çullanmasın, saldırmasın. Senin koruduğun aziz olur. Senin övgün yücedir, senden başka ilâh da yoktur, ilâh olarak sâdece sen varsın". [Tirmizî, Daavât 96, ( 3518 ).][130] ـ8ـ وعن مالك : ]أنَّهُ بَلَغَهُ أنَّ خَالِدَ بْنَ الْوَلِيدِ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قَالَ لِرَسُولِ اللّهِ # : إنِّى أُرَوَّعُ في منَامِى. فقَالَ قُلْ : أعُوذُ بِكَلِمَاتِ اللّهِ التَّامَّةِ مِنْ غَضَبِهِ وَعِقَابِهِ وَشَرِّ عِبَادِهِ، وَمِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاطِينِ، وَانْ يَحْضِرُون[ . 8. ( 1827)- İmam Mâlik´ten rivayete göre, ona şu haber ulaşmıştır : "Hâlid İbnu´l-Velîd ( radıyallâhu anh), Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e : "Ben uykuda iken korkutuluyorum. ( Ne yapmamı tavsiye buyurursunuz )" diye sordu. Ona şu tavsiyede bulundu : "Allah´ın eksiksiz, tam olan kelimeleri ile O´nun gadabından, ikabından, kullarının şerrinden, şeytanların vesveselerinden ve ( beni kötülüğe atan) beraberliklerinden Allah´a sığınırım! de!". [Muvatta, Şi´r 9, ( 2, 950).][131] ALTINCI FASIL EVDEN ÇIKIŞ VE EVE GİRİŞ DUÂLARI ـ1ـ عن أمّ سَلَمَة رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذَا خرَجَ مِنْ بَيْتِهِ قالَ : بِسْمِ اللّهِ توَكَّلْتُ عَلى اللّهِ. اللَّهُمَّ إنَّا نَعُوذُ بِكَ مِنْ أنْ نَذِلَّ، أوْ نَضِلَّ، أوْ نُظْلَمَ، أوْ نَجْهَلَ، أوْ يُجْهَلَ عَلَيْنَا[. أخرجه أصحاب السنن، وهذا لفظ الترمذى وهو آخر حديث من المجتبى للنسائى . 1. ( 1828 )- Ümmü Seleme ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) evinden çıktığı zaman şu duayı okurdu : "Allah´ın adıyla Allah´a tevekkül ettim. Allahım! zillete düşmekten, dalâlete düşmekten, zulme uğramaktan, cahillikten, hakkımızda cehâlete düşülmüş olmasından sana sığınırız". [Tirmizî, Daavât 35, ( 3423); Ebû Dâvud, Edeb 112, ( 5094); Nesâî İstiâze 30, ( 8,268 ); İbnu Mâce, Dua 18, ( 3884).][132] ـ2ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : مَنْ قالَ إذَا خَرَجَ مِنْ بَيتِهِ بِسْمِ اللّهِ تَوَكَّلْتُ عَلى اللّهِ، وََ حَوْلَ وََ قُوَّةَ إَّ بِاللّهِ، يُقَالُ لَهُ : حَسْبُكَ هُدِيتَ وَكُفيتَ ووُقِيتَ وَتَنَحَّى عَنْهُ الشَّيْطَانُ[. أخرجه أبو داود والترمذى، وهذا لفظه . 2. ( 1829)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Evinden çıkınca kim : "Allah´ın adıyla, Allah´a tevekkül ettim, güç kuvvet Allah´tandır" derse kendisine : "İşine bak, sana hidâyet verildi, kifâyet edildi ve korundun da" denir, ondan şeytan yüz çevirir". [Tirmizî, Daavât 34, ( 3422); Ebû Dâvud, Edeb 112, ( 5095); Nesâî, İstiâze ( 8,268 ).][133] ـ3ـ وعن أبى مالك ا‘شعرى رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قال رَسُولُ اللّهِ # : إذا وَلَجَ الرَّجُلُ إلى بَيْتِهِ فَلْيَقُلْ اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ خَيْرَ المُوْلِجِ، وَخَيْرَ المَخْرَحِ. بِسْمِ اللّهِ وَلَجْنَا، وَبِسْمِ اللّهِ خَرَجْنَا، وَعَلى اللّهِ رَبِّنَا تَوَكَّلْنَا، ثُمَّ ليُسَلِّمْ عَلى أهْلِهِ[. أخرجه أبو داود . 3. ( 1830)- Ebû Mâlik el-Eş´arî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kişi evine girince şu duayı okusun : "Allahım! Senden hayırlı girişler, hayırlı çıkışlar istiyorum. Allah´ın adıyla girdik, Allah´ın adıyla çıktık, Rabbimiz Allah´a tevekkül ettik". Bu duayı okuduktan sonra ailesine selam versin". [Ebû Dâvud, Edeb, 112, ( 5096).][134] YEDİNCİ FASIL OTURMA-KALKMA DUALARI ـ1ـ عن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قَالَ رَسُولُ اللّهِ # : مَنْ جَلَسَ مَجْلِساً كَثُرَ فِيهِ لَغَطُهُ، فَقَالَ قَبْلَ أنْ يَقُومَ مِنْ مَجْلِسِهِ : سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ أشْهَدُ أنْ َ إلَهَ إَّ أنْتَ أسْتَغْفِرُكَ، وَأتُوبُ إلَيْكَ، إَّ غُفِرَ لَهُ مَا كَانَ في مَجْلِسِهِ ذلِكَ[. أخرجه الترمذى وصححه.)اللَّغَط( : ردئ الكم وقبيحه . 1. ( 1831)- Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) hazretleri buyurdular ki : "Kim, malâyânî konuşmaların çok olduğu bir yere oturur da, oradan kalkmazdan önce şu duayı okursa bu yerde oturmaktan hasıl olan günahından arınmış olur : Allahım! Seni hamdinle tesbih ederim. Senden başka ilah olmadığına şehâdet ederim. Senden mağfiret diliyorum, Sana tevbe ediyor ( af taleb ediyorum)". [Tirmizî, Daavât 39, ( 2329).][135] ـ2ـ وعن ابن عمر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]قلَّمَا كانَ رَسُولُ اللّهِ # يَقُومُ مِنْ مَجْلِسِه حَتَّى يَدْعُوَ بِهؤَُءِ الدَّعَواتِ ‘صْحَابِهِ : اللَّهُمَّ اقْسِمْ لَنَا مِنْ خَشْيَتِكَ مَا تَحُولُ بِهِ بَيْنَنَا وَبَيْنَ مَعَاصِيكَ، وَمِنْ طَاعَتِكَ مَا تُبَلِّغُنَا بِهِ جَنَّتَكَ، وَمِنَ اليَقِينِ مَا تُهَوِّنُ بِهِ عَلَيْنَا مَصَائِبَ الدُّنْيَا. اللَّهُمَّ مَتِّعْنَا بِأسْمَاعِنَا وَأبْصَارِنَا وَقُوَّتِنَا مَا أحْيَيْتَنَا، وَاجْعَلْهُ الْوَارِثَ مِنَّا، وَاجْعَلْ ثَأرَنَا عَلى مَنْ ظَلَمَنَا، وَانْصُرْنَا عَلى مَنْ عَادَانَا، وََ تَجْعَلْ مُصِيبَتَنَا في دِيننَا، وََ تَجْعَلِ الدُّنْيَا أكْثرَ هَمِّنَا، وََ مَبْلَغَ عِلْمِنَا، وََ تُسَلِّطْ عَلَيْنَا مَنْ َ يَرْحَمُنَا[. أخرجه الترمذى. 2. ( 1832)- İbnu Ömer hazretleri ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) bir cemaatte oturduğu zaman, ashâbı için şu duayı okumadan nadiren kalkardı : "Allahım! Bize korkundan öyle bir pay ayır ki, bu, sana karşı işlenecek günahlarla bizim aramızda bir engel olsun. İtaatinden öyle bir nasib ver ki, o bizi cennete ulaştırsın. Yakîninden öyle bir hisse lutfet ki dünyevî musibetlere tahammül kolaylaşsın. Allahım! Sağ olduğumuz müddetçe kulaklarımızdan, gözlerimizden, kuvvetimizden istifade etmemizi nasib et. Aynı şeyi bizden sonra gelecek olan neslimize de nasib et. İntikamımızı, bize zulmedenlerden almışlardan kıl ( mazlumlardan değil). Bize tecavüz edenlere karşı bizi muzaffer kıl. Bize, dinî musibet verme. Dünyayı, ne asıl gayemiz kıl, ne de ilmimizin son hedefi. Bize merhametli olmayanı bize musallat etme." [Tirmizî. Daavât 73, ( 3497).][136] AÇIKLAMA : 1- Korku diye tercüme ettiğimiz kelimenin aslı haşyet´dir. Korku kelimesi haşyeti tam karşılamaz. Çünkü haşyet, ta´zîm beraberinde getiren bir korkudur. Sözgelimi, Allah´a karşı haşyet duyulur, bâbaya karşı da haşyet duyulur ama, düşmana karşı haşret duyulmaz, düşmandan havf edilir. Yani düşmana karşı duyulan korkuda saygı yoktur. 2- Hadiste, Allah´a karşı hissedilecek korkunun farklı derecelerde olacağına dikkat çekiliyor. Aşağı derecelerdeki korku, bir kısım günahların işlenmesine mâni olamamaktadır. Öyle ise kalbte Allah korkusu öyle bir mertebede olmalıdır ki, bu, kalbe bağlı olan bütün uzuvları, Allah´a isyan olan günahlardan durdurabilsin. Münavî der ki : "Kalbteki korkunun azlığı nisbetinde meâsiye hücum olur. Korku pek az olur, gaflet istila ederse bu, helâketin alâmetidir. Bu sebepledir ki : "Günahlar ( Meâsi), küfrün habercisidir, tıpkı öpme cimanın habercisi, müzik zinanın habercisi, nazar aşkın habercisi, hastalık ölümün habercisi olduğu gibi. Meâsinin ( günahların) akılda, bedende, dünya ve ahiret işlerinde, Allah´tan başka kimsenin sayamayacağı kadar pek çok çirkin, kötü ve zararlı eserleri vardır." 3-Hadiste ifâde edilen diğer bir noktaya göre, dünyevî musibetlere tahammül işi, herşeyden önce bir inanç işidir. Kuvvetli bir inanç, bunları kolayca geçiştirmeye yardımcıdır. İstenen yakîn Allah inancıyla ilgilidir. Yâni kişi, Allah´ın varlığı, gelen müsibetlerin Allah´ın takdiriyle olduğu ve bu İlâhî takdiri geri çevirebilecek hiçbir gücün bulunmadığı ve keza Allah´ın takdir ettiği şeylerin bir maslahata, bir hikmete binâen olduğu, kişiye mutlaka bir sevap ve bir salâh getireceği hususlarında yakîn denen kesin inanca ulaşabilirse dünyevî musibetler hafifler ve daha kolay geçiştirilebilir. 4- "İntikamı zulmedenlerden almış kılmak"tan maksad, cahiliye devrinde olduğu gibi zâlimin, suçsuz olan yakınlarından intikam almış olmayayı temennidir. Bilindiği üzere İslam´dan önce Araplar arasındaki âdete göre bir kabileden herhangi bir kimse diğer bir kabileden birini öldürecek olsa, câninin mensup olduğu kabilenin bütün ferdleri suçlu durumuna düşerlerdi. Öldürülen kişinin intikamını almak için kâtilini cezâlandırılması şart değildi. Onun bir yakını veya kabilesinden herhangi birisi öldürülebilirdi. İşte Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) burada "Cahiliyede yapıldığı gibi, bana zulmeden dışında, birisinden, yâni bir mâsumdan intikam almama meydan verme" mânâsında Cenab-ı Hakk´a niyazda bulunmaktadır. Bu davranış bir zulümdür. Allah´ın haram kıldığı bir fiildir. Çünkü âyet-i kerîme´de وََتَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرَى "Günah işleyen hiçbir nefs başkasının günahını çekemez" ( Fâtır 18 ) buyurulmuştur. 5- Dinî musibet : Uhrevî sorumluluğa sebep olacak hallerdir ki haramı yemek, ibadetleri terketmek, dinin yasakladığı kumar, zina, içki, faiz gibi haramları işlemek, bâtıl ve sapık inançlara saplanmak, dini yaşamayı engelleyen şartlar v.s. hepsi buraya girer. Allah´a kulluğumuzu zayıflatan, mâneviyatımızı gerileten herşey -büyük olsun, küçük olsun- dinî bir musibettir. 6-Dünyanın asıl hedef olmaması, kişinin yaşamaktaki gâyesinin Allah´ın rızasını kazanmak olmasıdır. Bu maksadla yaşamak için zarurî olan ihtiyaçları te´min etmek gayesiyle çalışmak, dünyanın asıl gâye kılınması değildir. Bu çeşit çalışmak müstehabtır. Keza, bildiklerimizin hepsi dünyayı kazanma yollarıyla alâkalı olmamalı, âhireti kazandıracak bilgiler de elde etmeliyiz, Resûlullah bunu da talep etmiştir. 7-Son olarak zâlimlere ve kâfirlere karşı mağlup kılınmamamız Cenâb-ı Hakk´tan istenmektedir. Mamafih burada, "zâlimlerin başımızda hâkim olmamaları" da istenmiş olmaktadır. Hatta bu son duayı "kabirde, bize merhamet etmeyerek azap meleklerini musallat etme" mânâsında anlayanlar da olmuştur.[137] SEKİZİNCİ FASIL SEFERDE OKUNACAK DUALAR ـ1ـ عن مالك : ]أنَّهُ بَلَغَهُ أنّ رسولَ اللّهِ # كَانَ إذَا وَضَعَ رِجْلَهُ في الْغَرْزِ وَهُوَ يُرِيدُ السَّفَرَ يقُولُ : بِسْمِ اللّهِ، اللَّهُمَّ أنْتَ الصَّاحِبُ في السَّفَرِ وَالخَلِيفَةُ في ا‘هْلِ، اللَّهُمَّ ازْوِ لَنَا ا‘رْضَ، وَهَوِّنْ عَلَيْنَا السَّفَرَ. اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذ بِكَ مِنْ وَعثَاءِ السَّفَرِ، وَكآبَةِ الْمُنْقَلَبِ، وَمِنْ سُوء المَنْظَرِ في المَالِ وَا‘هْلِ[.)الْغَرْزُ( : ركاب الرجل من جلد، )وَالزَّىُّ( : الطى والجمع، )وَوَعْثَاءُ السفَرِ( : نعبه ومشقته، )وَكَآبَة الْمُنْقَلَبِ( : الحزن، والمنقلب : المرجع . 1. ( 1833)- İmam Mâlik´e ulaştığına göre Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) sefer arzusuyla ayağını bineğinin özengisine koyduğu zaman şu duayı okurdu : "Bismillah! Allahım! Sen seferde arkadaşım, ailemde vekilimsin. Allahım, bize arzı dür, seferi kolaylaştır. Allahım, yolun meşakkatlerinden, üzüntülü dönüşten, mal ve ailede vukûa gelecek kötü manzaralardan sana sığınıyorum". [Muvatta, İsti´zân 34, ( 2, 977).][138] AÇIKLAMA : 1- Allah´ın sefer arkadaşı ve evde vekil olarak tavsifi, hiçbir mekânın onun emrinden, hükmünden hâriç kalmadığını, her yerde mü´mine huzur verdiğini ifâde eder. Öyle ise Zât-ı Zülcelâl hazretleri yolcuya sefer sırasında selâmet vermek, rızık vermek, yardım etmek, muvaffak kılmak gibi çeşitli nimetleriyle beraberlik sağlamaktadır. Mü´min mazhar olduğu her hayrı Allah´tan bilerek onun huzurunu her yerde hisseder, yolculuk sırasında bile. Keza yolcu, geride kalan ailesi hakkında da aynı düşünce ve duyguları taşıyarak yolculuğunu huzur içinde devam ettirir. 2-"Bize arzı dür" cümlesi, yolculuğun süratli geçmesi için yaplmış bir duadır. Arz´dan maksad yoldur. Yolculuğun kolay, engelsiz geçmesi sür´ at kazandırır. Kolaylaştırmak´tan murad sühulet´tir, meşakkate mâruz kalmamaktır. 3- Üzüntülü dönüş´le sefer sırasında üzüntü verici durumlarla karşılaşmak kastedilir. Bu, meşakkatlerden hâsıl olan sıkıntılar değildir, insanı üzecek ve üzüntüsü devam edebilecek durumlardır. Resûlullah ( aleyhissâlatu vesselam) bunlardan Allah´a sığınmaktadır, tıpkı, geride bıraktığı mal ve âileye gelebilecek kötü hallerden sığındığı gibi.[139] ـ2ـ وعن ابن عمر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذَا قَفَلَ مِنَ السَّفَرِ يُكَبِّرُ عَلى كُلِّ شَرَفٍ مِنَ ا‘رْضِ ثََثَ مَرَّاتٍ، ثُمَّ يَقُولُ : َ إلهَ إَّ اللّهُ وَحْدَهُ َ شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ، وَلَهُ الحَمْدُ، وَهُوَ عَلى كُلِّ شَئٍ قَدِيرٌ، آيِبُونَ تَائِبُونَ عَابِدُونَ سَاجِدُونَ لِرَبِّنَا حَامِدُونَ. صَدَقَ اللّهُ وَعْدَهُ، وَنَصَرَ عَبْدَهُ، وَهَزَمَ ا‘حْزَابَ وَحْدَهُ[. أخرجه الستة إ النسائى.)القُفُولُ( : الرجوع. )وَالشَّرَفُ( : ما ارتفع من ا‘رض، وقوله )آيبُونَ( : أى راجعون . 2. ( 1834)- İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissâlatu vesselâm), seferden dönerken, uğradığı her tümsekte üç kere tekbir getirir, arkadan da : "Lâ ilâhe illallâhu vahdehu lâ şerîke leh, lehü´lmülkü ve lehü´lhamdü ve hüve alâ külli şey´in kadir. ( Allah´tan başka ilah yoktur. O tekbir, ortağı yoktur, mülk O´nundur, hamd O´nadır. O herşeye kadirdir) dönüyoruz, tevbe ediyoruz, kulluk ediyoruz, secde ediyoruz, Rabbimize hamdediyoruz. Allah va´dinde sâdık oldu, kuluna yardım etti. ( Hendek Harbi´nde) müttefik orduları tek başına helâk etti" derdi. [Buhârî, Daavât 52, Ömer 12, Cihâd 133, 197, Megâzî 29; Müslim, Hacc 428, ( 1344); Muvatta, Hacc 243, ( 1,421); Tirmizî, Hacc 104, ( 950); Ebû Dâvud, Cihâd 170, ( 2770).][140] AÇIKLAMA : 1-Bazı rivayetler, burada mutlak gelen sefer´i açar : "...Gazve" "Hacc" veya "Umre seferinden dünüşte..." 2- Allah vaadinde sâdık oldu cümlesi ile, Allah´ın sabredenlere, mü´minlere zafer vereceği, dinin muzaffer olacağı, âkibetin muttakilere ait olacağına dair Cenab-ı Hakk´ın Kur´an´da va´detmiş bulunduğu hususların ( A´râf 128; Hûd 49) gerçekleştiğini, bunların hep tahakkuk ettiğini ifâde eder. Bâzı rivâyetler, bu sözü Resûlullah´ın Usfân Seferi´nden dönerken söylediğini belirtir. Bu sefer, hicretin altıncı yılında cereyan etmiştir. O zamana kadar Bedir zaferi, Hendek zaferi gibi ciddî savaşlar yapılmış ve kesin zaferler elde edilmiştir. Nitekim duanın devamında geçen : هَزَمَ اَْحْزَابَ وَحْدَهُ "Ahzâbı tek başına hezimete uğrattı" cümlesi Hendek Savaşına temas etmektedir. Çünkü, Medîne´yi saran müttefik müşrik orduları, Müslümanlara çok zor günler yaşatmışlardır. Hendek´te Müslümanlara sayıca pek üstün olan bu çeşitli müşrik kabilelerinin ittifakıyla ortaya çıkan orduyu, Cenab-ı Hakk´ın gönderdiği fırtına darmadağın etmiş, geri çekilmeye, kuşatmayı kaldırmaya zorlamıştı, İlâhî yardım pek bârizdi. Onun için, Müslümanların zihninde pek canlı olan bu maddî yardımı Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) bu duada görüldüğü üzere zaman zaman hatırlatacaktır. Şunu da belirtelim ki, bazı âlimler buradaki ahzâb ( hizipler, gruplar, müttefikler) ile, İslâm´a karşı teşkîl edilecek bütün ittifakların kastedildiğini, binaenaleyh, nerede bir İslam düşmanı ittifak zuhûr edecek olsa, Cenab-ı Hakk´ın lütfu ile hepsinin dağıtılacağını söylemişlerdir.[141] ـ3ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رَجُلٌ يَا رسُولَ اللّهِ : إنِّى أُرِيدُ السَفَرَ فَأوْصِنِى فَقَالَ : عَلَيْكَ بِتَقْوى اللّهِ وَالتَّكْبِيرِ عَلى كُلِّ شَرَفٍ، فَلَمَّا وَلى قال : اللَّهُمَّ اطْوِ لَهُ الْبُعْدَ وَهَوّن عَلَيْهِ السّفَرَ[. أخرجه الترمذى . 3. ( 1835)- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Bir adam Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselam)´e : "Ey Allah´ın Resûlü, ben sefere çıkmak istiyorum, bana tavsiyede bulun!" diye talepte bulundu. Efendimiz : "Sana Allah´tan korkmanı ve ( yol boyu aştığın) her tepenin başında tekbir getirmeni tavsiye ediyorum!" buyurdu. Adam döneceği sırada şu duada bulundu : "Allah´ım! Ona uzaklığı dür, yolculuğu kolay kıl." [Tirmizî, Daavât 47, ( 3441).][142] ـ4ـ وعن عبداللّه الخطمى رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رَسُولُ اللّهِ # إذا وَدَّعَ أحداً قالَ : أسْتَوْدِعُ اللّهَ دِينَكُمْ وَأمَانَتَكُمْ، وَخَواتِيمَ أعْمَالِكُمْ[. أخرجه أبو داود.وله في أخرى عن ابن عمر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما : ]أسْتُوْدِعُ اللّهَ دِينَكَ وَأمَانَتَكَ، وَخَواتِيمَ عَمَلِكَ[. 4. ( 1836)- Abdullah el-Hatmî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) birisiyle vedalaştı mı şöyle derdi : "Dininizi, emânetinizi ve işlerinizin âkibetini Allah´ın muhafazasına bırakıyorum." [Ebû Dâvud, Cihâd 80 ( 2600); Tirmizî, Daavât 45, ( 3439).][143] AÇIKLAMA : 1-Bu hadisin, Ebû Dâvud´daki aslının bidâyeti farklıdır. "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) bir ordu ile vedalaşacağı zaman" diye başlar. Tirmizî´deki rivâyet bazı küçük farklarla İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ)´den yapılmıştır. 2-"Allah´ın muhafazasına bırakıyorum" diye yaptığımız tercümeyi "...Allah´tan muhafaza talep ediyorum..." şeklinde anlamak da mümkündür. 3- Emânet´ten murâd, Hattâbî´ye göre, geride kalan aile, yani evlad u iyâl ve malmülktür. Ancak sefer sırasında cereyan edecek alışveriş, insanlarla münasebet gibi bir kısım içtimâî davranışlar da emânet olarak değerlendirilmiştir. Zîra bu işlerde de hıyânet meydana gelebilir. Emânet´le bütün dinî tekliflerin kastedildiği de söylenmiştir. Nitekim âyete : "Biz emâneti semâvat, arz ve dağlara teklif ettik, onlar bunu kabullenmekten kaçındılar ve ondan korktular, onu insan yüklendi..." ( Ahzab 72) buyurulmuştur. 4- İşlerin âkibeti´nden murad hüsnü´l hâtime´dir. Zîra uhrevî meselede esas olan budur. Çünkü daha önce yapılan işler, fena bile olsalar sondaki iyi âkibet´e tâbi olarak düzelmiş olurlar. Şârihler bu tâbirle hadisin bir başka vechinde, خَوَاتِيمَ عَمَلِكَ şeklinde gelmiş olmasını da gözönüne alarak bütün amellerin sonunun kastedildiğini belirtirler. Öyle ise bu dua ile hayırlı sonların Allah´ın himâye ve muhafazası altında olması temenni edilmiş olmaktadır.[144] ـ5ـ وعن عبداللّهِ بن عمر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]كَانَ رسولُ اللّه # إذَا أقْبَلَ اللَّيْلُ عَلَيْهِ في السَّفَرِ قَالَ : يَا أرْضُ رَبِّى وَرَبُّكِ اللّهُ، أعُوذُ بِاللّهِ مِنْ شَرِّكِ وَشَرِّ مَا خُلِقَ فِيكِ، وَشَرِّ مَا يَدِبُّ عَلَيْكِ. أعُوذُ بِاللّهِ مِنْ أسَدٍ وَأسْودَ، وَمِنَ الحَيَّةِ وَالْعَقْرَبِ، وَمِنْ سَاكِن الْبَلَدِ، وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ[. أخرجه أبو داود.»وَالْمُرَادُ بِسَاكِنِ الْبَلَدِ« الجن، ‘نهم سكان ا‘رض.»وَبالْوَالد« هنا إبليس. »وَبِمَا وَلَدَ« نسله وذريته. 5. ( 1837)- Hz. Abdullah İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselam) seferde iken gece olunca şu duayı okurdu : "Ey arz, benim de senin de Rabbimiz Allah´tır. Senin de, ( sende bulunanların da[145] sende yaratılmış olanların da, senin üzerinde yürüyenlerin de şerrinden Allah´a sığınırım. Arslanın, iri yılanın, yılanın, akrebin ve bu beldede ikâmet eden ( insîlerin ve cinnî)lerin, İblis´in ve İblis neslinin şerrinden de Allah´a sığınırım." [Ebû Dâvud, Cihâd 80, ( 2603).][146] AÇIKLAMA : 1- Arzdan gelecek şerden maksad, zelzele, hasf ( yere batma), yoldan çıkıp, istikâmeti kaybetmek gibi durumlardır. 2- Arzda bulunanlardan maksad arzın tabiatından gelen bir kısım sıfatlar ve hallerdir; soğukluk ve sıcaklık gibi. 3- Arzda yaratılmış olanlardan maksad hevâm denen zararlı böceklerdir ( bit, pire.... gibi). 4- Arz üzerinde yürüyenlerden maksat, zararlı haşerât nev´inden yürüyen, hareket eden hayvanlardır. 5- Hadisin sonunda yer alan "İblis´in ve İblis neslinin" ibâresinin Arapça aslıdır. وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدْ Lügavi tercümesi "doğuran ve doğan"dır. Şârihler bundan maksadın gâlib ihtimale göre, İblis ve İblis´in nesli olacağını söylemiştir. Ancak, bundan doğma ve doğurma kabiliyetinde olan bütün hayvanların kastedilmiş olabileceğini söylerler.[147] ـ6ـ وعن خولة بنت حكيم رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : مَنْ نَزَلَ مَنْزًِ فقَالَ : أعُوذُ بِكَلِمَاتِ اللّهِ التَّامَّاتِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ لَمْ يَضُرُّهُ شَئٌ حَتَّى يَرْتَحِلَ[. أخرجه مسلم ومالك والترمذى . 6. ( 1838 )- Havle Bintu Hakîm ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalatü vesselam) efendimiz buyurmuşlardır ki : "Kim bir yerde konakladığı zaman şu duayı okursa, oradan ayrılıncaya kadar ona hiçbir şey zarar vermez : "Eûzü bikelimâtillahi´ttâmmât min şerri mâ halâka. ( Allah´ın eksiksiz, mükemmel kelimeleri ile, yarattıklarının şerrinden Allah´a sığınıyorum.)" [Müslim, 54, ( 2708 ); Muvatta, İsti´zân 34 ( 2, 978 ); Tirmizi, Daavât 41, ( 3433).][148] AÇIKLAMA : Kelimâtu´t tâmmât ile Kur´ân-ı Kerîm´in de kastedilmiş olabileceğini daha önce belirtmiş idik ( Bak. 1825).[149] DOKUZUNCU FASIL ÜZÜNTÜ VE TASA HALİNDE DU ـ1ـ عن سعد رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قَالَ : ]قالَ رسُولُ اللّهِ # : دَعْوَةُ ذِى النُّونِ إذْ دَعَاهُ في بَطْنِ الحُوتِ : َ إلهَ إَّ أنْتَ، سُبْحَانَكَ إنِّى كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ. مَا دَعَا بِهَا أحَدٌ قَطُّ إَّ اسْتُجِيبَ لَهُ[. أخرجه الترمذى . 1. ( 1839)- Hz. Sa´d ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Balığın karnında iken, Zü´n-Nûn´un yaptığı dua şu idi : Lâ ilâhe illâ ente sübhâneke innî küntü mine´zzâlimîn. ( Allahım! Senden başka ilâh yoktur, seni her çeşit kusurlardan tenzih edirim. Ben nefsime zulmedenlerdenim.)" Bununla dua edip de icâbet görmeyen yoktur." [Tirmizî, Daavât 85. ( 3500).][150] AÇIKLAMA : Zü´n-Nûn, Sâhibi´l-Hût da denen Hz. Yûnus ( aleyhisselâm)´tur. Bir balık tarafından yutulmuş olması sebebiyle bu isimlerle yâd edilmiştir. Zîra her iki tâbir de balık sâhibi mânâsına gelir. Hz. Yûnus, İbnu Metta, yani Metta´nın oğlu diye de bilinir. Ninovalıdır. Kendisine otuz yaşlarında peygamberlik gelmiştir. Aşırı zenginlik ve refahın şımarttığı halk, sapıtmıştı, putlara tapıyordu. Hz. Yûnus ( aleyhisselam)´un Hakk´a dâvetini dinlemiyorlardı. Otuz üç sene kadar gayretine rağmen iki kişiyi hidâyete erdirebilmişti. O, halkın bu haline üzülerek orayı terke karar vermişti. Allah´tan izin almaksızın yola çıktı. Halbuki peygamberler, bu çeşit ciddi kararlar aldıkları zaman, Cenâb-ı Hakk´ın iznine başvurmaları gerekirdi. Böyle izinsiz bir ayrılışla şehri terkedip deniz kenarına geldi. Hareket etmek üzere olan bir gemiye bindi. Gemi bir müddet yol alınca ârızalandı, ne ileri ne geri gitmiyordu. Bütün gayretlere rağmen tâmir olmuyordu. Bir de fırtına çıktı. Batma tehlikesi ile karşılaşan gemide panik başladı. Kimse ne yapacağını bilemiyordu. Yolcular bu durumu uğursuzluğa yorup : "İçimizde büyük günah işlemiş biri var!" diyerek onu ortaya çıkarmak istediler. Bunu kur´a ile bulmaya karar verdiler. Çekilen kur´aya göre suçlu Hz. Yûnus ( aleyhisselam)´tu. "Bu sâlih biridir, yanlışlık var!" denildi ise de rivâyete göre üç kere çekilen kur´a hep ona isabet etti. Hz. Yûnus fırtınalı, dalgalı ve karanlık bir gecede denize atladı. Bir müddet sonra büyük bir balık onu yuttu ( Saffat 142). İşte burada ölmediğini anlayan Hz. Yûnus hatasını anlayıp, sadedinde olduğumuz hadiste belirtildiği üzere Cenâb-ı Hakk´a ihlâsla yöneldi ve dua etti. Allah, bu ihlâslı duayı kabul etti. Balığa vahyederek Yunus´u kenara atmasını emretti. Hz. Yûnus ( aleyhisselam) böylece karanlığa, fırtınaya, kabaran denize, kendisini yutan balığa rağmen kurtuluşa erdi. Âyette, onun duasının kabul edilmesi, Rabbine yaptığı tesbihatla îzah edilmiştir : "Eğer çok tesbih edenlerden olmasa idi, insanlarn tekrar diriltilecekleri güne kadar balığın karnında kalacaktı" ( Saffat 143-144).[151] ـ2ـ وعن ابن عباس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قالَ : ]كَانَ رسُولُ اللّهِ # يَقُولُ عِنْدَ الْكَرْبِ : َ إلَهَ إَّ اللّهُ الْعَظِيمُ الحَلِيمُ. َ إلهَ إَّ اللّهُ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ. َ إلهَ إَّ اللّهُ رَبُّ السَّمواتِ، وَرَبُّ ا‘رْضِ، وَرَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيمِ[. أخرجه الشيخان، واللفظ لهما والترمذى . 2. ( 1840)- Hz. İbnu Abbâs ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) üzüntü sırasında şu duayı okurdu : "Halîm ve azîm olan Allah´tan başka ilah yoktur. Büyük Arş´ın Rabbi olan Allah´tan başka ilah yoktur. Kıymetli Arş´ın Rabbi, arzın Rabbi, Semâvât´ın Rabbi olan Allah´tan başka ilah yoktur." [Buhârî, Daavât 27, Tevhîd 22, 23; Müslim, Zikr 83, ( 2730); Tirmizî, Daavât 40, ( 3431); İbnu Mâce, Dua 17, ( 3883).][152] ـ3ـ وعن الخدرى رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]دَخَلَ رسولُ اللّهِ # ذَاتَ يَوْمٍ المَسْجِدَ، فإذَا هُوَ بِرَجُلٍ مِنَ ا‘نْصَارِ يُقَالُ لَهُ : أبُو أُمَامَةَ، فقَالَ : يَا أبَا أُمَامَةَ مَالِى أرَاكَ جَالِساً في المَسْجِدِ في غَيْرِ وَقْتِ صََةٍ؟ قالَ : هُمُومٌ لَزِمَتْنِى، وَدُيُونٌ يَا رسُولَ اللّهِ، فقَالَ # : أَ أُعَلِّمُكَ كَلِمَاتٍ إذَا قُلْتَهُنَّ أذْهَبَ اللّهُ عَنْكَ هَمَّكَ، وَقَضى دَيْنَكَ؟ قَالَ : قُلْتُ بَلَى يَا رَسُولَ اللّهِ. قالَ : قُلْ إذَا أصْبَحْتَ وَإذَا أمْسَيْتَ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِكَ مِنَ الْهَمِّ وَالْحَزَن، وَأعُوذُ بِكَ مِنَ الْعَجْزِ وَالْكَسَلِ، وَأعُوذُ بِكَ مِنَ الجُبْنِ وَالْبُخْلِ، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ غَلبَةِ الدَّيْنِ، وَقَهْرِ الرِّجَالِ، فَقُلْتُ ذلِكَ فأذْهَبَ اللّهُ عَنِّى غَمِّى، وَقَضَى دَيْنِى[. أخرجه أبو داود . 3. ( 1841)- el-Hudrî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) bir gün Mescid´e girdi. Orada Ensâr´dan Ebû Ümâme ( radıyllahu anh) denen kimse ile karşılaştı. Ona : "Ey Ebû Ümâme, niçin seni namaz vakti dışında Mescid´de oturmuş görüyorum " diye sordu. "Peşimi brakmayan bir sıkıntı ve borçlar sebebiyle ey Allah´ın Resûlü" diye cevap verdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) : "Sana bazı kelimeler öğreteyim mi Bunları okursan, Allah, senden sıkıntını giderir ve borcunu öder." "Evet, ey Allah´ın Resûlü, öğret!" dedim. "Öyleyse, dedi, akşama çıktın mı sabaha erdin mi şu duay oku : "Allahm üzüntüden ve kederden sana sığınırm. Aczden ve tembellikten sana sığınırım, korkaklıktan ve cimrilikten sana sığınırım. Borcun galebe çalmasından ve insanların kahrından sana sığınırım." ( Ebû Ümâme) der ki : "Ben bu duayı yaptım, Allah benden gamımı giderdi, borcumu ödedi." [Ebû Dâvud, Salât 367, ( 1555).][153] ـ4ـ وعن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]جَاءَتْ فَاطِمَةُ رَضِيَ اللّهُ عَنْها إلى النَّبىِّ # تَسْألُهُ خَادِماً، فقَالَ لَهَا قُولِى : اللَّهُمَّ رَبَّ السَّمواتِ السَّبْعِ، ورَبَّ العَرْشِ العَظِيمِ رَبَّنَا وَرَبَّ كُلِّ شَئٍ، مُنْزِلَ التَّوْرَاةِ وا“نْجِيل وَالْفُرْقَانِ، فَالِقَ الحَبِّ والنَّوَى. أعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ كُلِّ شَئٍ أنْتَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهِ. أنْتَ ا‘وَّلُ فَلَيْسَ قَبْلَكَ شَىْءٌ، وَأنْتَ اŒخِرُ فَلَيْسَ بَعْدَكَ شَىْءٌ، وَأنْتَ الظَّاهِرُ فَلَيْسَ فَوْقَكَ شَئٌ، وَأنْتَ الْبَاطِنُ فَلَيْسَ دُونَكَ شَئٌ : اقْضِ عَنِّى الدّيْنَ، وَأغْنِنِى مِنَ الْفَقْرِ[. 4. ( 1842)- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Fâtıma ( radıyallâhu anhâ) Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a gelerek bir hizmetçi taleb etmişti. Resûlullah ona : "Şu duayı oku( man senin için hizmetçi edinmenden daha hayırlı)" dedi : "Allahım! Sen yedi semânın Rabbi, Arş-ı Âzam´ın Rabbisin. Sen bizim Rabbimiz ve herşeyin Rabbisin. Tevrat, İncil ve Furkân´ı indiren, tohum ve çekirdekleri açansın. Her şeyin şerrinden sana sığınıyorum. Her şeyin alnından yapışmışsın ( dizginleri senin elindedir). Evvel sensin, senden önce bir şey yoktur. Ahir sensin, senden sonra da bir şey kalmayacak. Sen zâhirsin, senin üstünde bir şey mevcut değildir. Sen bâtınsın, senin dışında bir şey yoktur. Benim borcumu öde, beni fukaralıktan kurtar, zengin kıl." [Tirmizî, Daavât 68, ( 3477); İbnu Mâce, Dua, 2 ( 3831).][154] ـ5ـ وعن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رسُولُ اللّهِ # إذَا كَرَبَهُ أمْرٌ يَقُولُ : يَا حَىُّ يَا قَيُّومُ بِرَحْمَتِكَ أسْتَغِيثُ، وَقال : ألِظُّوا بِيَاذَا الجََلِ وَا“كْرَامِ[. أخرجه الترمذي.ومعنى »ألِظُّوا« الزموا ذلك، وثابروا عليه، وأكثروا من التلفظ به . 5. ( 1843)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı bir şey üzecek olsa şu duayı okurdu : "Yâ Hayyu ya Kayyum, birahmetike estağîsu. ( Ey diri olan, ey Kayyûm olan Rabbim, rahmetin adına yardımını talep ediyorum)." Ve keza şöyle derdi : "Elizzu biyâze´lcelâli ve´l-İkrâm." ( Yâ ze´lcelâli ve´l-ikrâm)´ı devamlı söyleyin! [Tirmizî Daavât 99, ( 3522).][155] AÇIKLAMA : Rivâyetin ikinci kısmı, Resûlullah´ın dua âdâbıyla ilgili bir tavsiyesini ihtiva ediyor. Dua yaparken, Allah´a : "Ey celâl ve ikram sâhibi, duamı kabul et!" mânasında bir yakarış olan Yâ ze´lcelâli ve´l-İkram cümlesini çokça, sıkça tekrar etmeyi tavsiye ediyor. Bu tavsiye ile önceki kısım aynı senetle geldiği için Tirmizî hazretleri rivâyette sunmuştur.[156] ـ6ـ وعن أسماء بنت عميس رَضِيَ اللّهُ عَنْها قالت : ]قالَ لِى رسُولُ اللّهِ # أَ أُعَلِّمُكِ كَلِمَاتٍ تَقُولِهِنَّ عِنْدَ الْكَرْبِ؟ أللّهُ اللّهُ رَبِّى َ أشْرِكُ بِهِ شَيْئاً[. أخرجه أبو داود . 6. ( 1844)- Esmâ Bintu Umeys ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) bana : "Sana sıkıntı zamanında okuyacağın bir duayı öğreteyim mi " diye sordu ve şu duayı söyledi : "Allâhu, Allâhu Rabbî lâ üşriku bihî şey´en. ( Rabbim Allah´tır, Allah! Ben ona hiçbir şeyi ortak koşmam!)" [Ebû Dâvud, Salât 361, ( 1525), İbnu Mâce, Dua 17, ( 3882).][157] ـ7ـ وعن ابن مسعود رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]مَنْ كَثُرَ هَمُّهُ فَلْيَقلِ : اللَّهُمَّ إنِّى عَبْدُكَ، وَابْنَ عَبْدِكَ، وَابْنُ أمَتِكَ، وَفِي قَبْضَتِكَ، نَاصِيَتِى بِيَدِكَ، مَاضٍ فِيَّ حُكْمُكَ عَدْلٌ فِيَّ قَضَاؤُكَ. أسْأَلُكَ بِكُلِّ اسْمٍ هُوَ لَكَ سَمَّيْتَ بِهِ نَفْسَكَ، أوْ أنْزَلْتَهُ في كِتَابِكَ، أوْ اسْتَأْثَرْتَ بِهِ في مَكْنُونِ الْغَيْبِ عِنْدَكَ أنْ تَجْعَلَ الْقُرآنَ رَبِيعَ قَلْبِي وَجَِءَ هَمِّى وَغَمِّى، مَا قَالَهَا عَبْدٌ قَطُّ إَّ أذْهَبَ اللّهُ غَمَّهُ وَأبْدَلَهُ فَرَحاً[. أخرجه رزين.»اِستِئْثَارُ« بالشئ التخصص به وانفراد، وقوله.»أنْ تَجْعَلَ القُرآنَ رَبِيعَ قَلْبِى« شبه بالربيع من الزمان رتياح ا“نسان فيه وميله إليه . 7. ( 1845)- İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) demiştir ki : "Kimin sıkıntısı artarsa şu duayı okusun : "Allahım ben senin kulunum, kulunun oğluyum, câriyenin oğluyum, senin avucunun içindeyim, alnım senin elinde. Hakkımdaki hükmün câridir. Kazan ne olursa hakkımda adâlettir. Kendini tesmiye ettiğin veya kitabında indirdiğin veya nezdinde mevcut gayb hazinesinden seçtiğin, sana ait her bir isim adına senden Kur´ân´ı kalbimin baharı, sıkıntı ve gamlarımın atılma vesîlesi kılmanı dilerim." Bu duayı okuyan her kulun gam ve sıkıntısını Allah gidermiş, yerine ferahlık vermiştir." [Rezîn ilâvesi, ( Hadis Mecmau´z Zevaîd´de ( 10,136) mevcuttur. Hâkim´in Müstedrek´inde de ( 1,509) kaydedilmiş.][158] AÇIKLAMA : 1-Bu rivâyet Teysir´de kaydedildiği şekliyle mevkuf hadis yâni İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh)´un şahsî sözü görünümündedir. Ancak hadis aslında merfudur. Mesela Müstedrek´in kaydettiği vechinde Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in sözü olduğu için sarih şekilde ifade edilmiştir. 2- "Kur´an´ı, kalbin baharı kılmasını" istemek, kalbin hoşlanacağı, ferahlık duyacağı, zevkle okuyacağı şey kılmasını taleb etmektir. Zîra kalb, baharda ferahlar, o mevsimden memnun kalır, ondan ayrılmak istemez.[159] ONUNCU FASIL HAFIZAYI GÜÇLENDİRME DUÂLARI ـ1ـ عن ابن عباس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُما قالَ : ]جاء علِيُّ بْنُ أبِى طَالِبٍ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ إلَى النَّبِىِّ # فقَالَ : بِأبِى أنْتَ وَأُمِّى تَفَلَّتَ هذَا القُرآنُ مِنْ صَدْرِى فَمَا أجِدُنِى أقْدِرُ عَلَيْهِ، فقَالَ لَهُ رَسولُ اللّهِ # يَا أبَا الحَسَنِ : أفََ أُعَلِّمُكَ كَلِمَاتٍ يَنْفَعُكَ اللّهُ بِهِنَّ، وَيَنْفَعُ بِهِنَّ مَنْ عَلَّمْتَهُ، وَيَثْبُتُ مَا تَعَلَّمْتَ في صَدْرِكَ؟ قَالَ أجَلْ يَارَسُولَ اللّهِ فَعَلِّمْنِى؟ قَالَ : إذَا كَانَ لَيْلَةُ الجُمُعََةِ فَإنِ استَطَعْتَ أنْ تَقُومَ في ثُلُثِ اللَّيْلِ ا‘خِيرِ، فإنَّهَا سَاعَةٌ مَشْهُودَةٌ، وَالدُّعَاءُ فِيهَا مُسْتَجَابُ، وَقالَ أخِى يَعْقُوبُ لِبَنِيهِ سَوْفَ أسْتَغفِرُ لَكُمْ رَبِّى، يَقُولُ حَتَّى تَأتِىَ لَيْلَةُ الجُمُعَةِ، فَإنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَفِى وَسَطِهَا فَإنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَفِىَ أوَّلِهَا، فَصَلِّ أرْبَعَ ركَعَاتٍ تَقْرَأُ في ا‘ولَى : بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَيس، وفي الثَّانِيَةِ : بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَحم الدُّخَانِ، وفي الثَّالِثَةِ : بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَالم تَنْزِيلُ السَّجْدَةِ، وَفي الرَّابِعَةِ : بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ، وَتَبَاركَ المُفَصَّلَ، فإذَا فَرَغْتَ فَاحْمَدِ اللّهَ تَعَالَى، وَأحْسِنِ الثَّنَاءَ عَلَيْهِ، وَصَلِّ عَلَىَّ وَأحْسِنْ، وَصَلِّ عَلَى سَائِرِ انْبِيَاءِ، وَاسْتَغْفِرْ لِلمُؤمِنينَ وَالمُؤمِنَاتِ، وَ“خْوَانِكَ الَّذِينَ سَبَقُوكَ بِا“يمَانِ، ثُمَّ قُلْ في آخِرِ ذلِكَ : اَللَّهُمَّ ارْحَمْنِى بِتَرْكِ المَعَاصِى أبَداً مَا أبْقَيْتَنِى وَارْحَمْنِى أنْ أتَكَلفَ مَاَ يَعْنِىنِى وَارْزُقْنِى حُسْنَ النَّظَرِ فيمَا يُرْضِيكَ عَنِّى. اَللَّهُمَّ بَدِيعَ السَّمَواتِ وَارْضِ يَاذَا الجََلِ وَا“كْرَامِ وَالْعِزَّةِ الَّتِى َ تُرَامُ. أسْألُكَ يَا اللّهُ يَا رَحْمنُ بِجََلِكَ، وَنُورِ وَجْهِكَ أنْ تُلْزِم قَلْبِى حِفْظَ كِتَابِكَ كَمَا عَلّمْتَنِى وَارْزُقْنِى أنْ أتْلُوَهُ عَلَى النَّحْوِ الَّذِى يُرْضِيكَ عَنِّى. اَللَّهُمَّ بَدِيعَ السَّمواتِ وا‘رْضِ ذَا الجََلِ وَا“كْرَامِ والْعِزَّةِ التِى َ تُرَامُ أسْألُكَ يَا اللّهُ يَا رَحْمنُ بِجََلِكَ، وَنُورِ وَجْهِكَ أنْ تُنَوِّرَ بِكتَابِكَ بَصَرِى، وَأنْ تُطْلِقَ بِهِ لِسَانِى، وَأنْ تُفَرِّجَ بِهِ عَنْ قَلْبِى، وَأنْ تَشْرَحَ بِهِ صَدْرِى وَأنْ تَغْسِلَ بِهِ بَدَنِى فإنَّهُ َ يُعينُنِى عَلى الْحَقِّ غَيْرُكَ وََ يُؤْتِينِيهِ إَّ أنْتَ، وََ حَوْلَ وََ قُوَّةَ إَّ بِاللّهِ الْعَلِىِّ الْعَظِيمِ، يَا أبَا الحَسَنِ : تَفْعَلُ ذلِكَ ثََثَ جُمَعٍ، أوْ خَمْساً، أوْ سَبْعاً تُجَابُ بِإذْنِ اللّهِ تَعَالى، والَّذِي بَعَثَنِى بِالْحَقِّ مَا أخْطَأَ مُؤمِناً قطُّ[.قالَ ابن عباس : ]فَوَ اللّهِ مَا لَبِثَ عَلىٌّ إَّ خَمْساً، أوْ سَبْعاً حَتَّى جَاءَ رسوُ ل اللّهِ # في مِثْل ذلِكَ المَجْلِسِ، فقالَ يَا رسُولَ اللّهِ : إنِّى كُنْتُ فِيمَا خََ َ آخُذُ إَّ أرْبَعَ آيَاتٍ أوْ نَحْوَهنَّ، فَإذَا قَرَأتُهُنَّ عَلى نُفْسِى تَفَلّتْنَ، وَإنِّى أتَعَلّمُ اليَوْمَ أرْبَعِينَ آيَةً أوْ نَحْوَهَا، فإذَا قَرَأتُهَا عَلى نَفْسِى، فَكَأنَّما كِتَابُ اللّهِ بَيْنَ عَيْنَىّ، وَلَقَدْ كُنْتُ أسْمَعُ الحَدِيثَ، فإذَا رَدَّدْتُهُ تَفَلَّتَ، وَأنَا الْيَوْمَ أسْمَعُ ا‘حَادِيث، فإذَا تَحَدَّثْتُ بهَِا لَمْ أخْرَمْ مِنْهَا، فَقَالَ # عِنْدَ ذلِكَ : مُؤمِنٌ وَرَبِّ الْكَعْبَةِ أبَا الحَسَنِ[. أخرجه الترمذى . 1. ( 1846)- Hz. İbnu Abbâs ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Hz. Ali İbnu Ebî Tâlib ( radıyallâhu anh) Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a gelerek : "Annem ve bâbam sana kurban olsun, şu Kur´an göğsümde durmayıp gidiyor. Kendimi onu ezberleyecek güçte göremiyorum" dedi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ona şu cevabı verdi : "Ey Ebûl-Hüseyin! ( Bu meselede) Allah´ın sana faydalı kılacağı, öğrettiğin takdirde öğrenen kimsenin de istifade edeceği, öğrendiklerini de göğsünde sabit kılacak kelimeleri öğreteyim mi " Hz. Ali ( radıyallâhu anh) : "Evet, ey Allah´n Rasûlü, öğret bana!" dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber şu tavsiyede bulundu : "Cuma gecesi ( perşembeyi cumaya bağlayan gece) olunca, gecenin son üçte birinde kalkabilirsen kalk. Çünkü o an ( meleklerin de hazır bulunduğu) meşhûd bir andır. O anda yapılan dua müstecabtır. Kardeşim Ya´kub da evlatlarına şöyle söyledi : "Sizin için Rabbime istiğfâr edeceğim, hele cuma gecesi bir gelsin." Eğer o vakitte kalkamazsan gecenin ortasında kalk. Bunda da muvaffak olamazsan gecenin evvelinde kalk. Dört rek´at namaz kıl. Birinci rek´atte, Fâtiha ile Yâsin sûresini oku, ikinci rek´atte Fâtiha ile Hâmim, ed-Duhân sûresini oku, üçüncü rek´atte Fâtiha ile Eliflâmmîm Tenzîlü´ssecde´yi oku, dördüncü rek´atte Fâtiha ile Tebâreke´l-Mufassal´ı oku. Teşehhüdden boşaldığın zaman Allah´a hamdet, Allah´a senayı da güzel yap, bana ve diğer peygamberlere salât oku, güzel yap. Mü´min erkekler ve mü´min kadınlar ve senden önce gelip geçen mü´min kardeşlerin için istiğfat et. Sonra bütün bu okuduğun duaların sonunda şu duayı oku : "Allahım, bana günahları, beni hayatta baki kıldığın müddetçe ebediyen terkettirerek merhamet eyle. Bana faydası olmayan şeylere teşebbüsüm sebebiyle bana acı. Seni benden râzı kılacak şeylere hüsn-i nazar etmemi bana nasîb et. Ey semâvât ve arzın yaratıcısı olan celâl, ikram ve dil uzatılamayan izzetin sâhibi olan Allahım. Ey Allah! ey Rahman! celâlin hakkı için, yüzün nuru hakkı için kitabını bana öğrettiğin gibi hıfzına da kalbimi icbâr et. Seni benden razı kılacak şekilde okumamı nasîb et. Ey semâvât ve arzın yaratıcısı, celâlin ve yüzün nuru hakkı için kitabınla gözlerimi nurlandırmanı, onunla dilimi açmanı, onunla kalbimi yarmanı, göğsümü ferahlatmanı, bedenimi yıkamanı istiyorum. Çünkü, hakkı bulmakta bana ancak sen yardım edersin, onu bana ancak sen nasib edersin. Herşeye ulaşmada güç ve kuvvet ancak büyük ve yüce olan Allah´tandır." Ey Ebû´l-Hasan, bu söylediğimi üç veya yedi cuma yapacaksın. Allah´ın izniyle duana icâbet edilecektir. Beni hak üzere gönderen Zât-ı Zülcelâl´e yemin olsun bu duayı yapan hiçbir mü´min icâbetten mahrum kalmadı." İbnu Abbâs ( radıyallâhu anhüma) der ki : "Allah´a yemin olsun, Ali ( radıyallâhu anh) beş veya yedi cuma geçti ki Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a aynı önceki mecliste tekrar gelerek : "Ey Allah´ın Resûlü! dedi, geçmişte dört beş âyet ancak öğrenebiliyordum. Kendi kendime okuyunca onlar da ( aklımda durmayıp) gidiyorlardı. Bugün ise, artık 40 kadar âyet öğrenebiliyorum ve onları kendi kendime okuyunca Kitabullah sanki gözümün önünde duruyor gibi oluyor. Eskiden hadisi dinliyordum da arkadan bir tekrar etmek istediğimde aklımdan çıkıp gidiyordu. Bugün hadis dinleyip sonra onu bir başkasına istediğimde ondan tek bir harfi kaçırmadan anlatabiliyorum. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) bu söz üzerine Hz.Ali ( radıyallâhu anh)´ye : "Ey Ebû´l-Hasan! Kâbenin Rabbine yemin olsun sen mü´ minsin!" dedi." [Tirmizî, Daavât 125, ( 3565).][160] AÇIKLAMA : Hadis sened yönüyle hasen olsa da, âlimler metin yönüyle şâz, garîp ve hattâ münker olduğunu söylemişlerdir.[161] ـ2ـ وعن شداد بن أوس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رسُولُ اللّهِ # يُعَلِّمُنَا أنْ نَقُولَ في الصََّةِ : اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ الثَّبَاتَ في ا‘مْرِ، والْعَزِيمَةَ عَلى الرُّشْدِ، وَأسْألُكَ شُكْرَ نِعْمَتِكَ، وَحُسْنَ عِبَادَتِكَ، وَأسْألُكَ لِسَاناً صَادِقاً، وَقَلْباً سَلِيماً، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ مَا تَعْلَمُ، وَأسْألُكَ مِنْ خَيْرِ مَا تَعْلَمُ، وَأسْتَغْفِرُكَ مِمَّا تَعْلَمُ[. أخرجه النسائِى . 2. ( 1847)- Şeddâd İbnu Evs ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselem) namazda şu duayı okumamızı öğretiyordu : "Allahım! Senden işte ( dinde) sebat etmeyi, doğruluğa da azmetmeyi istiyorum. Keza nimetine şükretmeyi, sana güzel ibadette bulunmayı taleb ediyor, doğruyu konuşan bir dil, eğriliklerden uzak bir kalb diliyorum. Allahım, senin bildiğin her çeşit şerden sana sığınıyorum, bilmekte olduğun bütün hayırları senden istiyorum, bildiğin günahlarımdan sana istiğfar ediyorum!" [Tirmizî, Daavât 22, ( 3404); Nesâî, Sehv 61.][162] ONBİRİNCİ FASIL GİYİNME VE YEMEK DUALARI ـ1ـ عن الخدري رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ النَّبِىُّ # إذَا اسْتَجَدَّ ثَوْباً قال : اَللَّهُمَّ لَكَ الحَمْدُ أنْتَ كَسَوْتَنِى هذَا، وَيُسَمِّىهِ : أسْألَكُ خَيْرَهُ وَخَيْرَ مَا صُنِعَ لَهُ، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهِ وَشَرِّ مَا صُنِعَ لَهُ[. أخرجه أبو داود والترمذي . 1. ( 1848 )- el-Hudrî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) elbiseyi yenilediği zaman şu duayı okurdu : Allahım! Hamd sanadır. -( giydiği şey ne ise) ismen söyleyerek- Bunu bana sen giydirdin. Bunun hayırlı olmasını, yapılış gayesine uygun olmasını diliyor, şerrinden ve yapılış gayesine uygun olmamasından da sana sığınıyorum." ( Ebû Dâvud, Libas 1, ( 4020); Tirmizî, Libâs 29, ( 1767).][163] AÇIKLAMA : 1- Rivâyetler, Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in yeni bir elbise giyeceği zaman bunu cumaya rastlattığını ve giyme sırasında dua okuduğunu gösterir. Şu halde bu dua onlardan biri olmaktadır. 2- Elbiseyi, Resûlullah´ın dua sırasında tesmiyesi, cinsini zikretmesidir. Meselâ yeni bir ayakkabı giymiş ise : "Allahım! Hamd sanadır. Bu ayakkabıyı bana sen giydirdin..." demesidir. 3- Giyilen şeyin hayrı onun hemen eskimeyip dayanıklı olmasıdır, temizliğidir, bir ihtiyaç için giyilmiş olmasıdır. "Yapılış gayesine uygun olması" şeklinde tercüme ettiğimiz cümle de elbise ne maksadla yapılmış ise onun hayrını, o maksada uygun kullanımını talep etmektedir. Mâlum olduğu üzere elbise, tesettürü sağlamak, sıcak ve soğuğa karşı korumak gibi maksadlarla yapılır. Şu halde, elbisenin bu hizmetlerinde hayırlı olması, yapılmış olduğu bu gâyeleri yerine getirmesi Allah´tan taleb edilmiş olmaktadır. Elbiselerin bu gayelere uygun kullanımı bir bakıma kulluk ve ibadet vazifelerini hakkıyla yapmayı netice verir. Elbisenin şerri ve yapılış gayesine uygun olmayan kullanılış şerri de böylece anlaşılmış oluyor. Elbisenin haram olması, pis olması çabuk eskimesi, israf gösteriş, kibir, riya, tefâhur gibi kulluk edebine aykırı ve günah olan durumlara sebep olması, setrü´l-avreti yerine getirememesi, soğuk ve sıcağa karşı yeterli korunmayı sağlayamaması gibi akla gelebilecek çeşitli durumlar elbisenin şerri olarak değerlendirilebilir. 4-Hadis, yeni bir elbise giyerken Allah´a hamdetmenin müstehap olduğuna delâlet eder, Müstedrek´de gelen bir rivayet, bir veya yarım dinara aldığı elbiseyi giyen kimse hamdederse, Allah´ın giyer giymez onu mağfiret edeceğini haber verir.[164] ـ2ـ وعن أبى أمامة قال : ]لَبِسَ ابْنُ عُمَرَ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُما ثَوْباً جَدِيداً، فقَالَ : الحَمْدُ للّهِ الَّذِى كَسَانِى مَا أُوَارِى بِهِ عَوْرَتِى، وَأتَجَمَّلُ بِهِ في حَيَاتِِى، ثُمَّ قال : سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ # يَقُولُ : مَنْ لَبِسَ ثَوْباً جَدِيداً فقَالَ ذَلِكَ، ثُمَّ عَمَدَ إلَى الثَّوْبِ الَّذِي أخْلَقَ، فَتَصدَّقَ بِهِ كَانَ في كَنَف اللّهِ وَحِفْظِهِ، وسَتْرِهِ حَيّاً وَمَيِّتاً[. أخرجه الترمذى . 2. ( 1849)- Ebû Ümâme ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ) yeni bir elbise giymişti ve şöyle dua etti : "Avretimi örtebileceğim ve hayatta güzellik sağlayabileceğim bir elbise giydiren Allah´a hamd olsun." Sonra şunu söyledi : "Ben Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı dinledim : "Kim yeni bir elbise giyer, böyle söyler, daha sonra da eskittiği elbiseyi tasadduk ederse, sağken de öldükten sonra da Allah´ın himâyesi, hıfzı ve örtmesi altında olur." [Tirmizî, Daavât 119, ( 3555); İbnu Mâce, Libâs 2, ( 3557).][165] ـ3ـ وعن أبى سعيد رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ النَّبىُّ # إذَا أكَلَ أوْ شَرِبَ قال : اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذِى أطْعَمَنَا وَسَقَانَا وَجَعَلَنَا مُسْلِمِينَ[ . 3. ( 1850)- Ebû Saîd ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) bir şey yeyip içti mi şu duayı okurdu : "Bize yedirip içiren ve bizi Müslümanlardan kılan Allah´a hamdolsun." [Tirmizî, Daavât 75, ( 3453); Ebû Dâvud, Et´ıme 53, ( 3850); İbnu Mâce, Et´ıme 16, ( 3283).][166] ـ4ـ وعن معاذ بن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ : مَنْ أكَلَ طَعَاماً فقَالَ : اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذِى أطْعَمَنِى هَذَا الطَّعَامَ وَرَزَقَنِىهِ مِنْ غَيْرِ حَوْلٍ مِنِّى، وََ قُوَّةٍ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ[. أخرجهما أبو داود والترمذي.وزاد أبو داود في الثاني : ]ومَنْ لَبِسَ ثَوْباً فقَالَ : اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذِى كَسَانِى هذَا وَرَزَقَنِيهِ مِنْ غَيْرِ حَوْلٍ مِنِّى، وََ قُوَّةٍ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَمَا تَأخَّرَ[ . 4. ( 1851)- Muâz İbnu Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kim bir şey yer ve : "Bana bu yiyeceği yediren ve tarafımdan hiçbir güç ve kuvvet olmadan bunu bana rızık kılan Allah´a hamdolsun" derse geçmiş günahları affolunur" dedi." [Ebû Dâvud, Libâs 1, ( 4023); Tirmizî, Da´avât 75, ( 3454); İbnu Mâce, Et´ime 16, ( 3285).] Ebû Dâvud´un rivayetinde şu ziyâde var : "Kim bir elbise giyer ve : "Bunu bana giydirip, tarafımdan bir güç ve kuvvet olmaksızın beni bununla rızıklandıran Allah´a hamdolsun" derse geçmiş ve gelecek günahları affedilir."[167] ـ5ـ وعن معاذ بن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ النَّبيُّ # : إنَّ اللّه لَيَرْضَى عَنِ الْعَبْدِ أنْ يَأكُلَ ا‘كْلَةَ فَيَحْمَدَهُ عَلَيْهَا، أوْ يَشْرَبَ الشَّرْبَةَ فَيَحْمَدَهُ عَلَيْهَا[. أخرجه مسلم والترمذي . 5. ( 1852)- Muâz İbnu Enes ( radıyallâhu anh) der ki : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Muhakkak ki Allah, kulun bir şey yiyip hamdetmesinden veya bir şey içip hamdetmesinden râzı olur." [Müslim, Zikr 89, ( 2734); Tirmizî, Et´ime 18, ( 1817).] ـ6ـ وعن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]أكَلَ النَّبىُّ # عِنْدَ سَعْدِ ابْنِ عُبَادَةَ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ خُبْزاً وَزَيْتاً، ثُمَّ قَالَ : أفْطَرَ عِنْدَكُمُ الصَّائِمُونَ، وَأكَلَ طَعَامَكُمُ ا‘بْرَارُ، وَصَلَّتْ عَلَيْكُمُ المََئِكَةُ[ أخرجه أبو داود.وله في أخرى عن جابر رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]صَنَعَ أبُو الْهَيْثَمِ طَعَاماً، فَدَعَا رَسُولَ اللّهِ # وَأصْحَابَهُ، فَلَمَّا فَرَغُوا قالَ : أثِيبُوا أخَاكُمْ قَالُوا : وَمَا إثَابَتُهُ؟ قال : إنَّ الرَّجُلَ إذَا دُخِلَ بَيْتُهُ، وَأكِلَ طَعَامُهُ، وَشُرِبَ شَرَابُهُ، فَدَعَوْا لهُ فذلِكَ إثَابَتُهُ[.»ا“ثابَةُ« الجزاء . 6. ( 1853)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) Sa´d İbnu Ubâde´nin yanında ekmek ve zeytinyağı yemişti. Sonunda şöyle bir dua buyurdu : "Yanınızda oruçlular yemek yesin, yemeğinizden ebrarlar yesin, üzerinize melekler dua etsin." [Ebû Dâvud, Et´ime 55, ( 3854).] Ebû Dâvud´un Hz. Câbir ( radıyallâhu anh)´den kaydettiği diğer bir rivâyette şöyle denir : "Ebû´l-Heysem bir yemek hazırladı, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ ve Ashâbın ı( radıyallâhu anhüm) dâvet etti. Hz. Peygamber yemekten kalkınca : "Kardeşinizi mükâfaatlandırın!" buyurdu. Ashâb : "Mükâfaatı da ne " diye sordular. Efendimiz : "Kişinin evine girilip yemeği yendi, içeceği içildi mi ev sâhibi için dua edilir. İşte bu onun mükâfaatıdır" cevabını verdi."[168] AÇIKLAMA : 1- Bâzı rivâyetler yukarıdaki duanın Sa´d İbnu Muâz´ın evinde geçtiğini belirtir. Bu, vak´anın iki sefer cereyanına delil olabilir. 2- Dua cümlesi olarak tercüme ettiğimiz hadis, aslında ihbar cümlesi gibidir. Ancak Münavî´nin de belirttiği üzere, ev sâhibine mükâfaat mânası, dua cümlesi ile gerçekleştir. 3- Bu hadis, yemeğe dâvet edilen kimsenin, yemekten sonra ev sâhibi için dua etmesinin müstehab olduğuna delildir. ONİKİNCİ FASIL KAZAYI HACET DUASI ـ1ـ عن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذَا دَخَلَ الخََءَ لِقَضَاءِ الحَاجَةِ يَقُولُ : اَللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِكَ مِنَ الخُبُثِ وَالخَبَائِثِ[. أخرجه الخمسة.»الخُبُثُ« بضم الباء جمع خبيث.»والخَبَائِثُ« جمع خبيثة، والمراد بهما ذكور شياطين الجنّ وا“نس وإناثهم . 1. ( 1854)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) kazâyı hâcet için helâya girdiği zaman şu duayı okurdu : "Allahümme innî eûzu bike mine´lhubsi ve´lhabâis. ( Allahım, pislikten ve ( cin ve şeytan gibi) kötü yaratıklardan sana sığınırm." [Buhârî, Vudû 9, Da´avât 15; Müslim, Hayz 122, ( 375); Tirmizî, Tahâret 4, ( 5); Ebû Dâvud Tahâret 3, ( 4,5); Nesâî, Tahâret 18, ( 1, 20).][169] ـ2ـ وعن عائشة رَضِيَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كَانَ النَّبىُّ # إذَا خَرَجَ مِنَ الخََءِ قالَ غُفْرَانَكَ[. أخرجه أبو داود والترمذي.وله في أخرى عن عليّ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # سِتْرُ مَا بَيْنَ أعْيُنِ الجِنِّ وَعَوْرَاتِ بَنِى آدَمَ إذَا دَخَلَ أحَدُهُمُ الخََءَ أنْ يَقُولَ : بِسْمِ اللّهِ[.»الغُفْرَانُ« مصدر ونصبه بإضمار أطلب وأستغفر لقصور الشكر عن بلوغ هذه النعمة، وقيل : استغفر من تركه ذكر اللّه سبحانه مدة لبثه على الخء ‘نه كان يترك ذكر اللّه إ عند قضاء الحاجة، فرأى ذلك تقصيراً فتداركه باستغفار . 2. ( 1855)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) helâdan çıkınca : "Gufrâneke ( affını taleb ediyorum)" derdi. "[Ebû Dâvud, Tahâret 17, ( 30); Tirmizî, Tahâret 5, ( 7); İbnu Mâce, Tahâret 10, ( 300).] Tirmizî´nin Hz. Ali´den kaydettiği diğer bir rivâyette şöyle denir : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Helâya girdiği zaman insanoğlunun avretleri ile cinnîlerin gözleri arasındaki perde, kişinin "bismillah" demesidir."[170] AÇIKLAMA : 1-Gufrâneke : Gufrân, tıpkı mağrifet gibi mastardır. Örtmek, affetmek, bağışlamak mânasına gelir. Sondaki ke zamirdir. Öyleyse senin örtmen, bağışlaman demek olur. Ancak mânanın bütünleşmesi için bir fiil takdiri gerekmektedir : اَطْلُبُ غُفْرَانَكَ Yâni "senin bağışlamanı taleb ediyorum."2-Helâdan çıkarken mağfiret talebetmenin sebebine gelince şârihler iki ihtimal beyan eder : a) Bu esnada zikrullahın terkedilmiş olmasından. b) Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), kişinin, gıdayı alıp menfaatini te´min ve fuzûliyâtı kolayca atması gibi fevkalâde hayatî nimetlerin şükrünü ödemideki aczi sebebiyle mağfiret dilemiştir. Böylece nimete karşı şükür vazîfesini mağfiret dileyerek yerine getirmiş olmaktadır. Bu ihtimal daha kavî gözükmektedir. 3-Bu makamda, okunacak başka merfu dualar da rivâyet edilmiştir : اَلْحَمْدُللّهِِ الَّذِى اَذْهَبَ عَنِّى اْ‘َذَى وَعَافَانِى ( Ezâyı giderip âfiyet veren Allah´a hamdolsun) veya, اَلْحَمْدُللّهِ الَّذِى اَحْسَنَ اِلَىَّ فِى اَوَّلِهِ وَآخِرِهِ ( Gıdamızın evvelinde de sonunda da bize ihsanda bulunan Allah´a hamdolsun) veya : اَلْحَمْدُللّهِ الَّذِى اَذَاقَنِى لَذَّتَهُ وَاَبْقَى فيَّ قُوتَهُ وَاَذْهَبَ عَنِّى اَذَاهُ ( Lezzetini bana tattırıp, gıdasını bende bırakıp sonra da ezâsını benden gideren Allah´a hamdolsun.)"Bu rivâyetlerden sıhhatçe en üstün olanı sadedinde olduğumuz Hz. Âişe hadisidir. Resûlullah´ın farklı zamanlarda bu duaların hepsiyle dua etmiş olması mümkündür.[171] ONÜÇÜNCÜ FASIL MESCİDE GİRİŞ-ÇIKIŞ DUALARI ـ1ـ عن فاطمة بنت الحسين بن عليّ عن جدتها فاطمة الكبرى رَضِيَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كَانَ رسولُ اللّه # إذَا دَخَلَ المَسْجِدَ صَلَّى عَلى مُحَمَّدٍ # وَقَالَ : رَبِّ اغْفِرْ لِى ذُنُوبِى، وَافْتَحْ لِى أبْوَابَ رَحْمَتِكَ، وَإذَا خَرَجَ صَلَّى عَلَى مُحَمَّدٍ # وَقالَ اغْفِرْ لِى ذُنُوبِى، وافْتَحْ لِى أبْوَابَ فَضْلِكَ[. أخرجه الترمذي . 1. ( 1856)- Fâtıma Bintu´l-Hüseyin İbni Ali, büyükannesi Fâtımatu´l-Kübrâ ( radıyallâhu anhâ)´dan naklen anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) mescide girdiği zaman Muhammed ( aleyhissalâtu vesselâm)´e salât ( dua) okur, sonra da : "Rabbim! günahımı affet, rahmet kapılarını bana aç" derdi, Çıkarken de yine Muhammed ( aleyhissalâtu vesselâm)´e salât okur, sonra da : "Rabbim! günahımı affet, lütuf kapılarını benim için aç" derdi". [Tirmizî, Salât 234, ( 314).][172] AÇIKLAMA : 1- Fâtımatu´l-Kübrâ, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın kızı Fâtımatu´z-Zehrâ ( radıyallâhu anhâ)´dır. Hz. Ali efendimizin zevcesi ve Hz. Hasan ile Hz. Hüseyin´in vâlideleridir ( radıyallâhu anhüm ecmain). Hz. Ali ile hicretin ikinci yılında evlenmiş, Resûlullah´ın vefatından altı ay kadar sonra 20 yaşlarında iken vefat etmiştir. 2- Aliyyu´l-Kârî, Mirkât´da, mescide giriş duasının tam içeri girmeden önce veya girdikten sonra okunmuş olma ihtimalinden bahseder, "Önce olması daha kuvvetlidir" der. 3- Dikkat edilirse, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) kendi kendisine salât okuyarak ta´zîmde bulunmuştur. Bu, başkalarının Zât-ı Muhammediye karşısındaki vecibelere onun da tâbi olduğunu gösterir. Ümmet O´nun ( aleyhissalâtu vesselâm) peygamber olduğuna inanmakla mükellef olduğu gibi, O da bununla mükelleftir. Bazı rivâyetlerde Resûlullah, "İslam´a ilk iman eden benim" buyurur. Ümmete terettüp eden bir diğer vecîbe Zât-ı Muhammediye´ye hürmet ve saygıdır ve bunu çokça salât ve selâm okuyarak ifâde etmektir. Şu halde bu vecîbeye kendisi de tâbidir ve bu hususta da bizzat örnek olarak ümmetine tâlimde bulunacaktır. Burada onu görmekteyiz. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), Zât-ı Muhammediye´ye salât u selam okumaktadır. 4-Şârih Tîbî mescide girerken rahmet, mescidden çıkarken fazl ( lütuf) taleb edilmiş olmasında şöyle bir incelik sezer : "Mescide giren kimse Allah´ın sevabına ve cennetine yaklaştıran bazı şeylerle meşgul olur, öyle ise rahmeti zikretmek daha münâsiptir. Mescidden çıkınca da helal rızık talebiyle meşgul olur, bu sebeple de Allah´ın fazlını ( lütfunu) zikretmek münâsip düşer. Nitekim âyet-i kerîmede : فَانْتَشِرُوا في اَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّهِ "Cuma namazını kılınca yeryüzüne dağılın ve Allah´ın fazlından arayın" ( Cum´a 10) buyurulmuştur."[173] ONDÖRDÜNCÜ FASIL HİLALİ GÖRÜNCE OKUNACAK DU ـ1ـ عَنْ طلحة بن عبيداللّه رَضِىَ اللّهُ عنه قال : ]كَانَ رَسُولُ اللّهِ # إذَا رَأى الْهَِلَ قَالَ : اَللَّهُمَّ اَهِلَّهُ عَلَيْنَا بِالْيُمْنِ وَاِيمَانِ، وَالسََّمَةِ وَاِسَْمِ رَبِّى ورَبُّكَ اللّهُ[. أخرجه الترمذي . 1. ( 1857)- Talha İbnu Ubeydillah ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) hilâli görünce şu duayı okurdu : "Allahım, Ay´ın hilâl devresini bize bereketli, imanlı, selâmetli ve İslâm üzere geçir. ( Ey hilâl) benim de senin de Rabbin Allah´tır." [Tirmizî, Daavât 52, ( 3447).][174] AÇIKLAMA : 1-Hilâl, ayın geçirdiği safhalardan bir safhanın adıdır. Ay´ın ufukta belirmesinin ilk gecesiyle, ikinci ve üçüncü gecelerine denir. Dördüncü geceden itibâren kamer denir. 2- Hadiste talep edilen yümn, dilimizde uğur, bereket, hayır mânalarına gelir. Uğur, zıddı olan uğursuzluk inancını hatırlattığı ve bunun da dinimizde yeri olmadığı için bereket´le tercümesini daha uygun bulduk. Mamafih, bazı nüshalarda "yümn" yerine emn gelmiştir. Bu da emniyet ( güven) demektir. Emniyet duygusunun huzurlu bir hayat için ne kadar ehemmiyet arzettiği îzah gerektirmeyecek kadar açık bir durumdur. 3-Hadisin Arapça metnini lügavî aslına muvafık olarak şöyle tercüme edebiliriz : "Allahım, bizler ( bâtınan) emniyet ve iman üzere, ( zâhiren de ) selâmet ve İslâm üzere olduğumuz halde ayı üzerimize doğdurt." 4-Bâzı âlimlerimize göre, emniyet ve selâmetin zikri ile her çeşit zararlı şeylerin def´i; keza iman ve İslâm´ın zikri ile de pek beliğ ve pek veciz bir sûrette her çeşit menfaatin celbedilmesi taleb edilmiş olmaktadır. 5- Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in emniyet ve iman talebinde hilâli vesile yapması onun şe´ninin büyüklüğüne delâlet eder. Ona teveccüh ederek : "Senin de benim de Rabbimiz Allah´tır sözü, bir kısım insanların, hâdisâtın cereyanında felek adı altında gök cisimlerine tesir izâfe etmelerini reddir. Bilindiği üzere günümüzde bile, yıldız falı adı altında, hâdisât üzerinde yııldızların ve burçlar denen yıldız kümelerinin tesirleri hususlarında pek bâtıl sözler mevcuttur. Görüldüğü üzere İslam, yıldızların insanlara en yakın olan, geceleri aydınlatma ve yılın ay ve günlerini hesaplamada sunduğu takvimli hizmeti gibi hizmetlerde insanların hayatını tanzimde oynadığı pek belirgin ve inkarı gayr-ı kâbil role sahip olan Ay´a da, "seni de bizi de yaratan Allah´tır" cümlesi ile hem cahiliye devrinde bir kısım insanlarda görülen Ay ve Güneş´e tapma sapıklığına ve hem de yıldızlarla ilgili başkaca bâtıl inançlara hâtime çekmiştir. Varlığını başkasından alan, keyfine göre bir başkasına tesir edemez, tasarrufta bulunamaz. Şâyet bir te´siri, bir hizmeti varsa bu, onu yaratandan gelmektedir. Hakikî te´sir O´na ( celle celâluhû) âittir. İslâm´ın tevhid inancı, her çeşit tesir ve icraatın Allah´tan geldiğini takrir eder. Resûlullah, ay doğduğu zaman okunacak duada bile bunun tesbit ve takrîrine ehemmiyet vermiştir. Bütün bu gayrete rağmen, günümüzde bile, hâlâ yıldızın tesirine inanan, yıldız falıyla vakit geçiren Müslümanların varlığı, üzüntü ile karşılanacak bir durumdur.[175] ـ2ـ وعن قتادة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ : ]أنَّهُ بَلَّغَهُ أنَّ النَّبِىَّ # كانَ إذَا رَأى الهَِلَ قالَ : هَِلُ خَيْرٍ وَرشْدٍ ثََثَ مَرَّاتٍ، آمَنْتُ بِاللّهِ الَّذِى خَلَقَكَ ثََثَ مَرَّاتٍ، ثُمَّ يَقُولُ : اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذِى ذَهَبَ بِشَهْرِ كَذا، وَجَاءَ بِشَهْرِ كَذَا[. أجرجه أبو داود.وفي رواية له عنه قال : ]كانَ رسولُ اللّهِ # إذَا رَأى الهَِلَ صَرَفَ وَجْهَهُ عَنْهُ[ . 2. ( 1858 )- Katâde ( rahimehullah)´ye ulaştığına göre, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) hilâli görünce şu duayı okurmuş : "Hayırlı ve istikametli bir hilal ( devresi diliyorum.)" Bunu üç kere söyledikten sonra, "Seni yaratan Allah´a inandım."Bunu da üç kere tekrar ettikten sonra : "... Ayını çıkarıp ... Ayını getiren Allah´a hamdolsun" dermiş." [Ebû Dâvud, Edeb 111 ( 5092).] Ebû Dâvud´un yine Katâde´den kaydrettiği bir diğer rivâyetinde : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), hilâli görünce yüzünü ondan çevirirdi" denmektedir.[176] AÇIKLAMA : 1-Hilâl devresinin hayırlı ve istikametli ( rüşd üzere) olmasını dilemek, Allah´a ibâdetle geçmesini dilemektir. Hacc mîkatı, Ramazan orucunun başı vs. hilâl devrelerine rastlamaktadır. 2-Rivâyet, Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in ayları ismen zikrettiğini göstermektedir. Meselâ "Cemâziyelevvel´i çıkarıp Cemaziyelâhir´i getiren Allah´a hamdolsun" demek gibi. 3-Ebû Dâvud´un ikinci rivâyetinde Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in hilâli görünce yüzünü çevirdiği ifâde edilmektedir. Münâvî, bu hadîsi açıklarken şu izahı sunar : "Bu çevirme, hilâlin şerrinden çekinmek içindir. Zîra, Tirmizî´nin kaydettiği üzere, Hz. Âişe´ye Resûlullah : اَسْتَعِيذِى بِاللّهِ مِنْ شَرِّهِ فإنَّهُ الْغَاسِقُ اِذَا وَقَبَ "Ey Âişe, onun şerrinden Allah´a sığın, zîra o, battığı zaman ( Felak sûresinde haber verilen) elgâsık´tır"[177] demiştir. Yahut da Resûlullah´ın ondan yüzünü çevirmesinin hikmeti, cedd-i emcedi Hz. İbrahim ( aleyhisselam)´in َ اُحِبُّ اŒفِلِينَ "Batan şeyleri sevmem" ( En´am 76) sözüne meyletmektir. 4-Son olarak, hadislerin sıhhat durumuna temas edelim. Ebû Dâvud, hadisleri "Kişi hilâli görünce ne demelidir " başlığını taşıyan bir bâbta kaydettikten sonra şunu söyler : "Bu bâbta Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´tan sahih müsned ( muttasıl) bir hadis gelmemiştir." Katâde´den kaydedilenler mürseldir, yâni senedlerinde kopukluk vardır. Zîra Katâde, Tâbiîn´dendir, sahâbe değildir, kimden işittiğini de tasrîh etmemiştir.Ancak İbnu Hacer, Katâde´nin mürseline Müsedded´in Müsned-i Kebîr´ inde -yine mürsel olan- bir şâhid bulduğunu, Ebû Nuaym´da da mevsûl ( senedinde kopukluk olmayan) bir şâhid bulduğunu belirtir.[178] ÇIKINCA OKUNACAK DUA ـ1ـ عن بان عمر رَضِيَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]كانَ رسولُ اللّهِ # إذَا سَمعَ الرَّعْدَ وَالصَّوَاعِقَ قال : اللَّهُمَّ َتَقْتُلَنَا بِغَضْبِكَ، وََ تُهْلِكُنَا بِعَذَابِكَ، وَعَافِنَا قَبْلَ ذلِكَ[. أخرجه الترمذي . 1. ( 1859)- İbnu Ömer ( radıyallâhu anhüma) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) gök gürleyip, şimşek çakınca şu duayı okurdu : "Allah´ım bizi gadabınla öldürme, azabınla da helâk etme, bu ( azabı)ndan önce bize afiyet ( içinde ölüm) ver." [Tirmizî, Daavât 51, ( 3446).][179] AÇIKLAMA : 1- Gök görültüsü diye tercüme ettiğimiz Ra´d, Arapça´da bulutlardan gelen sese dendiği gibi bulutlara müvekkel olan meleğin de adıdır. İmam Şâfiî ( rahimehullah)´nin Mücâhid´den naklettiğine göre, "Ra´d bir melek olup berk ( şimşek), onun kanatlarıdır, bulutları bu kanatlarla sevketmektedir." Şâfiî hazretleri ilâveten : "Mücâhid´in sözü Kur´an´ın zâhirine ne kadar da uyuyor" demiştir. Begavî, müfessirlerin çoğunluk itibâriyle : "Ra´d bir melektir, bulutları sevkeder, işitilen ses de onun tesbîhidir" dediklerini nakleder. Meseleye temas eden âyet şöyle : "O, size korku ve ümid salarak şimşeği gösteren ( yağmurla ağırlamış) yüklü bulutları peydâ edendir. Ra´d ( gökgürültüsü) O´nu ( yani Allah´ı) hamd ile, melekler de O´ndan korkusuna tesbih ederler. O, yıldırımlar gönderip onunla kimi dilerse çarpar, öldürür" ( Ra´d 12-13). 2- Şimşek diye tercüme ettiğimiz kelime sevâik´dir. Sâika´nın cem´idir. Sâika´yı bâzı âlimler şiddetli gök gürültüsü ile yere düşen ateş parçası diye tefsîr etmişlerdir. Dilimizde buna yıldırım denir. Bâzı âlimler azab çığlığı ( sayhatu´l-azab) olarak açıklamışlardır. Son derece şiddetli gök gürültüsüne de böylece sâika denmiş olmaktadır. 3-Resûlullah gök gürültüsü, şimşek gibi tabiî hadiseler karşısında : "Bizi gadabınla öldürme, azabınla helâk etme..." diyerek, Cenab-ı Hakk´ ın geçmiş milletlere bu yollarla inmiş olan cezalarını hatırlatmış ve ümmeti tarafından hatırlanmasını istemiştir. Âd, Semûd ve Hz. Nuh kavimlerine inmiş olan bu çeşit belaların hatırlanmasında ibretler, pek çok nefislerin alacağı dersler vardır.[180] ـ2ـ وعن عائشة رَضِيَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كانَ رسُولُ اللّهِ # إذَا رَأى نَاشِئاً في اُفقِ السَّمَاءِ تَرَكَ الْعَمَلَ، وَإنْ كَاَنَ في صَةٍ خَفَّفَ، ثُمَّ يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهَا، فَإنْ مُطِرَ قال : اللَّهُمَّ صَيِّباً هَنِيئاً[. أخرجه أبو داود.و»النَّاشِئُ« السحاب، و»الصَّيِّبُ« المدرار . 2. ( 1860)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ufuk-ı semâda bir bulut belirtisi gördü mü işi terkeder, namazda idiyse kısa keser ve şu duayı okurdu : "Allah´ım, bunun şerrinden sana sığınırım." Yağmur başlarsa : "Allah´ım, bol yağmur, faydalı yağmur ( ver)" derdi." [Ebû Dâvud, Edeb, 113, ( 5099); İbnu Mâce, Dua 21, ( 3889).][181] ـ3ـ وعن عائشة رَضِيَ اللّهُ عَنْها قالت : ] كانَ رسولُ اللّهِ # إذَا عَصَفَتِ الرِّيحُ قالَ : اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ خَيْرَهَا وَخَيْرَ مَا فِيهَا وَخَيْرَ مَا أُرْسِلَتْ بِهِ، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهَا وَشَرِّ مَا فِيهَا وَشَرِّ مَا أُرْسِلَتْ بِهِ[. أخرجه الشيخان هكذا والترمذي . 3. ( 1861)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) rüzgâr estiği zaman şu duayı okurdu : "Allah´ım, senden bunun hayrını ve bunda olan ( menfaatların da) hayrını ve bunun gönderiliş maksadındaki hayrı da istiyorum. Bunun şerrinden, bunda olanın şerrinden, bununla gönderilen şeyin şerrinden de sana sığınıyorum." [Buhârî, Bed´ül-Halk 5, Tefsîr, Ahkâf 2, Edeb, 68; Müslim, İstiskâ 14, ( 899); Tirmizî, Daavât 50, ( 3445).][182] AÇIKLAMA : Bu hadisin Müslim ve Buhârî´de bir çok vechi yer alır. Bazı vecihleri bir kısım ziyâdeler ihtivâ eder. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın rüzgâr esme veya bulut görme ânında davranışını daha yakından görmek için Müslim´in bir rivâyetinde yukarıda kaydettiğimiz kısmın devamı mahiyetinde olan bir ziyâdeyi kaydetmek isteriz : "... Gök yağmur bulutları ile dolup fırtına ve şimşeklerle kaynaşmaya başladı mı rengi değişirdi. ( Artık bir huzursuzluk onu kaplar, bu sebeple yerinde duramaz) bir girer bir çıkar, bir ileri bir geri gider, gelirdi. Yağmur başlayınca rahatlar, huzursuzluğu artık açılırdı. Ben bu hâli, yüzünden anlardım." Hz. Âişe der ki : "Bir seferinde bunun sebebini sordum. Bana : "Ey Âişe, dedi, bu semada beliren şey belki de Ad kavminin şu sözleriyle ifâde ettikleri belanın gelişidir : "O azabın yayılarak vâdilerine doğru yöneldiğini gördüklerinde "Bu yaygın bulut bize yağmur yağdıracaktır" dediler" ( Ahkâf 24-25).[183] ـ4ـ وله عن أبىّ بن كعب رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ : ]أنَّ النبىَّ # قالَ : َ تَسُبُّوا الرِّيحَ، فَإنْ رَأيْتُمْ مَا تَكْرَهُونَ، فَقُولُوا : اَللَّهُمَّ إنَّا نَسْألُكَ مِنْ خَيْرِهَا[. الحديث.»عَصَفَتِ الرِّيحُ« إذَا اشتد هبوبها . 4. ( 1862)- Yine Tirmizî´de Übey İbnu Ka´b ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Rüzgâra küfretmeyin. Hoşunuza gitmeyen bir rüzgar görünce : "Allah´ım, senden bunun hayrını taleb ediyorum" deyin." [Tirmizî, Fiten 64, ( 2253).][184] AÇIKLAMA : 1-Rüzgâra küfretme yasağı, rüzgârın me´mur olmasındandır, me´mur ise mâzurdur. Nitekim aynı mevzûda İbnu Abbâs ( radıyallâhu anhümâ)´tan gelen bir rivâyette şöyle buyurulmuştur : َ تَلْعَنُوا الرِّيحَ فإنَّهُ مَأمُورَةٌ Ayrıca, kim bir şeye lânet eder, lânet ettiği şey de lânete lâyık olmazsa, lânet, yapana rücu eder.2- Ebû Hüreyre´den Ahmed İbnu Hanbel´in kaydettiği bir rivâyette : َ تَسُبُّوا الرِّيحَ فإنَّهَا مِنْ رَوْحِ اللّهِ تَعالى تَأتِى بِالرَّحْمَةِ وَالعَذَابِ ولكِنْ سَلُوا اللّهَ مِنْ خَيْرِهَا وَتَعَوَّذُوا بِاللّهِ مِنْ شَرِّهَا "Rüzgâra sövmeyin, Zîra o, Allah´ın rahmetindendir. Rahmet ve azabı getirir. Ancak Allah´tan onun hayır getirmesini taleb edin. Şerr getireninden de Allah´a sığının" buyurulmuştur. 3-Rüzgârın getirdiği rahmet yağmur, temiz hava, rahatlk vs.´dir. Bitkilerin döllenmelerindeki hizmeti ise eskiden beri bilinen bir başka rahmetidir. Bu sebeple döllenmeyi sağlayan rüzgâra levâkıh denmiştir. Şâfiî hazretleri şöyle demiştir : "Rüzgâra küfretmek câiz değildir. Zîra o, Allah´ın mûti bir mahlûkudur ve Allah´ın askerlerinden bir askeridir. Dilerse onu rahmet kılar, dilerse bela kılar." Şâfiî merhumun naklettiği bir rivâyete göre, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a bir kimse gelip fakirlikten şikayet edince ona : "Herhalde sen rüzgâra küfretmişsin" buyurur. Bazı İslam âlimleri rüzgârdaki hayrın büyüklüğünü belirtme sadedinde : "Eğer rüzgar estirilmeyecek olsa arzla semâ arası kokuşur kalır" demiştir.[185] ONALTINCI FASIL AREFE GÜNÜ VE KADİR GECESİ DUASI ـ1ـ عن عمرو بن شعيب عن إبيه عن جده رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ النبيُّ # أفْضَلُ الدُّعَاءِ دُعَاءُ يَوْمِ عَرَفَةَ، وَأفْضَلُ مَا قُلْتُ أنَا وَالنَّبِيُّونَ مِنْ قَبْلِى َ إلَهَ إَّ اللّهُ وَحْدَهُ َ شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ، وَلَهُ الحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَئٍ قَدِيرٌ[.أخرجه مالك عن طلحة بن عبيد اللّه بن كريز إلى قوله شريك له. والترمذي عن عمرو بتمامه . 1. ( 1863)- Amr İbnu Şuayb an Ebîhi an Ceddihî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Duaların en faziletlisi arefe günü yapılan duadır. Ben ve benden önceki peygamberlerin söyledikleri en faziletli söz, lâ ilâhe illallahu vahdehu lâ şerîke leh lehü´lmülkü ve lehü´lhamdü ve hüve alâ külli şey´in kadîr. ( Allah´tan başka ilah yoktur, O tektir, O´nun ortağı yoktur, mülk O´nundur, hamd O´na aittir. O, herşeye kâdirdir) sözüdür." [Muvatta, Kur´ân 32, ( 1, 214, 215); Tirmizî, Da´avât 133, ( 3579).][186] ـ2ـ وعن عائشة رَضِيَ اللّهُ عَنْها قالت : ]قُلْتُ يَا رَسُولَ اللّهِ : إنْ وَافَقْتُ لَيْلَةَ الْقَدْرِ مَا أدْعُوا بِهِ؟ قَالَ : قُولِى اللَّهُمَّ إنَّكَ عَفُوٌّ تُحِبُّ الْعَفْوَ فَاعْفُ عَنِّى[. أخرجه الترمذي وصححه.الفصل السابع عشر : في دعاء العطاس 2. ( 1864)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Ey Allah´ın Resûlü, dedim, şâyet Kadir gecesine tevâfuk edersem nasıl dua edeyim " Şu duayı okumamı söyledi : "Allahümme inneke afuvvun, tuhibbu´l-afve fa´fu annî. ( Allahım! Sen affedicisin, affı seversin, beni affet." [Tirmizî, Da´avât 89, ( 3508 ).][187] ONYEDİNCİ FASIL HAPŞIRANIN DUASI ـ1ـ عن عامر بن ربيعة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]عَطَسَ رَجُلٌ في الصََّةِ خَلْفَ رَسُولِ اللّهِ # فقَالَ : اَلْحَمْدُ للّهِ حَمْداً كَثيراً طَيباً مُبَارَكاً فِيهِ حَتَّى يَرْضى رَبُّنَا، وَبَعْدَ مَا يَرْضى مِنْ أمْرِ الدُّنْيَا وَاŒخِرَةِ، فَلَمَّا انْصَرَفَ # قَالَ : مَنِ القَائِلُ اَلْكَلِمَةَ، َفَسَكَتَ الرَّجُلُ، ثُمَّ قَالَ : مَنِ القَائِلُ الكَلِمَةَ، فَسَكَتَ الرَّجُلُ، ثُمَّ قَالَ : مَنِ القَائِلُ الكَلِمَةَ، فَإنَّهُ لَمْ يقُلْ بَأساً، فقَالَ : أنَا ، وَلَمْ أُرِدْ بِهَا إَّ الخَيْرَ. قَالَ مَا تَنَاهَتْ دُونَ عَرْشِ الرَّحْمنِ تَعَالى[. أخرجه أبو داود 1. ( 1865)- Âmir İbnu Rebîa ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın arkasında namaz kılan birisi, namazda hapşırdı ve şu duayı okudu : "Mübarek ( hayrı bol), ihlaslı ve çok hamdle Allah´a hamdederiz, tâ Rabbimiz razı oluncaya kadar; dünya ve âhiret işindeki rızasından sonra da ( hamdimize devam ederiz)." Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) namazdan çıktıktan sonra : "Namazda dua okuyan kimdi " diye sordu. Ancak okuyan kişi sükût etti. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) tekrar sordu : "Duayı kim okudu Zîra fena bir şey söylemedi." Bunun üzerine adam : "Bendim, bu dua ile sâdece hayır murad ettim" dedi. Efendimiz : "( Duanız) Rahman´ın Arşına kadar yükseldi" buyurdu." [Ebû Dâvud, Salât 121, ( 770, 774); Tirmizî, Salât 296, ( 404); Buhârî, Ezan 115, ( muhtasaran); Muvatta, Kur´an 25, ( 1, 212); Nesâî, İftitah 112 ( 2, 196).][188] AÇIKLAMA : 1- Hadis, görüldüğü üzere birçok vecihte büyük muhaddislerce rivâyet edilmiştir. Kıraat dışı okunan bu dua rivayetten rivayete farklılıklar, ziyâdeler ve noksanlar taşır. Nitekim Buhârî ve Muvatta´nın rivayetlerinde Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) : "Bu duayı yazmada öncelik kazanmak için otuz küsür melek yarış yaptı" buyurmuştur. Tirmizî´nin rivayetinde, Resûlullah üç sefer, "Bu kelimeleri kim söyledi " diye sormuş, üçüncüde Rifâa İbnu Râfiî ( radıyallâhu anh), "Bendim" demiş, Resûlullah bir kere daha tekrarlattıktan sonra : "Otuz küsür melek bunu ( huzur-u İlâhi´ye) yükseltmek hususunda yarış ettiler" buyurmuştur. 2- Hadis hakkında Tirmizî şu açıklamayı yapar : "Rifâa hadisi hasen bir hadistir. Bazı âlimler hadisin nâfile namazlarla ilgili olduğunu ( yani kıraat dışı bir duanın nâfile namazlarda okunabileceğini) söylemiştir. Zîra, Tâbiîn´den bir çok büyük : "Kişi farz namazda hapşıracak olursa, içinden Allah´a hamdeder" demiş ve daha fazlasına izin vermemiştir." İbnu Hacer, bu hadisin Bişr İbnu´z-Zehrânî tarafından yapılan rivâyetinde Rifâa´nın akşam namazında olduğunu tasrîh ettiğini kaydederek, bu ruhsatın nâfile namazlarına mahsus olduğunu söyleyenleri reddetmek ister. Hadis üzerine sunduğu uzun açıklamalar meyanında şunu da kaydeder : "Alimler bu hadisten hareketle namazda, me´sûr duaya muhâlefet etmemek şartıyla, me´sûr olmayan dua ihdas edilebileceğine hükmetmiştir. "Me´sûr, sünnet olan, Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´den rivâyet edilen demektir. Yine İbnu Hacer´in belirttiğine göre bu rivâyetten şu hükümler çıkarılmıştır : * Namazda, yanındakini teşvîş etmedikçe ( rahatsız etmedikçe) zikirler yüksek sesle yapılabilir. * Namazda hapşıranın elhamdülillah demesi mekruh değildir. Ancak Aynî´nin de belerttiği üzere, buna yerhamükallah diye cevap veren müsallînin namazı bozulur. * Namazda olan kimsenin, hapşırana "yerhamükallah" demesi gerekmez. * Ta´dil-i erkânı zikirle uzatmak ( câiz ve müstehabtır). * Namazda, meşru olan kelamın sesli olarak telaffuzu, namazı bozmaz. NOT : Aynî der ki : "el-Muhît´de Ebû Hanîfe´den rivâyete göre : "Namazda hapşıran, dilini kımıldatmaksızın içinden Allah´a hamdeder, kımıldatacak olursa namazı bozulur." Amma sahih olan, zikrettiğimiz üzere, bunun hilafıdır. ( Yani namazda hapşıranın elhamdülillah demesiyle namazı bozulmaz).[189] ـ2ـ وعن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ النبىُّ # : إذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ فَلْيَقُل : اَلْحَمْدُ للّهِ عَلى كُلِّ حَالٍ، وَلْيَقُلْ لَهُ أخُوهُ، أوْ صَاحِبُهُ : يَرْحَمُكَ اللّهُ، فإذَا قَالَ لَهُ فَلْيَقُلْ : يَهْدِيكُمُ اللّهُ وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ[. أخرجه البخارى وأبو داود. »بَالَكُمْ« شأنكم. 2. ( 1866)- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Sizden biri hapşırınca "Elhamdülillah alâ külli hâl." ( Her hal için elhamdülillah) desin. Kardeşi de -yahut arkadaşı da- ona "Yerhamükâllah" diye cevap versin. ( Kardeşi bunu) kendisi için söyleyince, hapşıran da Yehdîkümullah ve yuslih bâleküm ( Allah size de hidâyet versin ve işinizi düzeltsin) desin." [Buhârî, Edeb 126, Ebû Dâvud, Edeb 99, ( 5033).][190] AÇIKLAMA : 1-Hapşıranın, namazda bile olsa elhamdülillah demesinin meşruiyeti hususunda Cumhur´un ittifakı var. Önceki rivâyette, sadece Ebû Hanîfe´nin, namazda telâffuz etmeksizin elhamdülillah´ı içinden geçirmesi gerekir dediğini gördük. Ancak, mezhep görüşü aksine tecelli etmiş, Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelî mezhebi gibi Hanefî mezhebi de namazda elhamdülillah demenin namazı bozmayacağına hükmetmiştir. Ancak İbnu´l-Arabî´nin de namazda hapşıranın, içinden elhamdülillah demesi gereğinde ısrar ettiğini, "namazdan çıkınca" diyenin bile bulunduğunu belirtelim. 2- Bu rivâyette elhamdülillah´tan sonra alâ külli hâl ziyâdesi gözükmektedir. Hadisin bâzı vecihlerinde -ki Buhârî´deki vechi böyledir- bu ziyâde yoktur.Ayrıca muhtelif rivâyetlerde, hapşıran kimse elhamdülillah deyince söylenmesi gereken dua, farklı şekillerde gelmiştir : * "Yerhamünallâhü ve iyyâküm. ( Allah bize de, size de rahmet etsin)." * "Âfânallahu ve iyyâkum mine´nnâr, yerhamukallah. ( Allah bizi de, sizi de ateşten âzâd etsin ve size rahmet buyursun)." İbnu Hacer, bir büyük için : "Yerhamullah seyyidena ( Allah efendimize rahmet buyursun)" gibi bir ifâdenin sünnete aykırı olduğunu, illa da bir tahsiste bulunulacaksa : "Yerhamukâllah yâ seyyidenâ" yani "Allah sana rahmet buyursun ey efendimiz" denilebileceğini, bunun hasen olduğunu belirtir. Hapşıranın, kendisine dua edene cevabı, cumhurun kabûlü, sadedinde olduğumuz rivâyetteki cümledir : "Yehdîkümullahu ve yuslihu bâleküm. ( Allah size hidâyet, işlerinizi de salâh üzre kılsın)." Ancak Kûfîler şu cümleyi benimsemişlerdir : "Yağfirullahu lenâ ve leküm. ( Allah sizi de bizi de mağrifet etsin)." İmam Mâlik ve İmam Şâfiî, "Bu iki cümleden hangisiyle söylense olur, mü´min muhayyerdir" demişlerdir. Ebû´l-Velîd İbnu´r-Rüşd ise : "İkinci cümle evlâdır, çünkü mükellef, her şeyden önce mağfirete muhtaçtır. Ancak zımmî olmayanlar için ikisini birleştirerek söylemek daha iyidir" der. Zımmînin hâriç tutulması, onlara mağfiret temenni etmenin dinen caiz olmamasındandır. Bu bizzat âyet-i kerîme ile yasaklanmıştır ( Tevbe 113).[191] ONSEKİZİNCİ FASIL HZ. DAVUD ( ALEYHİSSELAM)´UN DUASI ـ1ـ عن أبى الدرداء رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رَسولُ اللّه # : كَانَ مِنْ دُعَاءِ دَاوُدَ عَلَيْهِ السََّمُ : اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ حُبَّكَ وَحُبَّ مَنْ يُحِبُّكَ، وَالْعََمَلَ الَّذِي يُبَلِّغُنِى حُبَّكَ. اللَّهُمَّ اجْعَلْ حُبَّكَ أحَبَّ إلىَّ مِنْ نَفْسِى وَأهْلِى وَمَالِى ، وَمِنَ المَاءِ الْبَارِدِ. قالَ وَكَانَ النَبىُّ # إذَا ذَكَرَ دَاوُدَ تَحَدَّثَ عَنْهُ بِقَوْلِهِ كَانَ أعْبَدَ البَشَرِ[. أخرجه الترمذي . 1. ( 1867)- Ebû´d-Derdâ ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Hz. Dâvud ( aleyhisselâm)´un duaları arasında şu da vardır : "Allahım! Senden sevgini ve seni sevenlerin sevgisini ve senin sevgine beni ulaştıracak ameli taleb ediyorum. Allah´ım! Senin sevgini nefsimden, âilemden, malımdan, soğuk sudan daha sevgili kıl." Ebû´d-Derdâ der ki : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) Hz. Dâvud´u zikredince, onu "insanların en âbidi ( yani çok ve en ihlaslı ibadet yapanı)" olarak tavsif ederdi." [Tirmizî, Da´avât 74, ( 3485).][192] AÇIKLAMA : 1- "Hubbuke..." ( sevgini) tâbiri, masdarın fâil veya mef´ûle izâfesidir. Yâni fâile izâfesi olunca mâna : "Bana olan sevgini" demek olur. Mef´ûle izâfe olunca mâna, "sana olan sevgimi" olur. Birinci daha muvafık gözükmekte. Zîra Allah´ın, kendisini ( Hz. Dâvud´u) sevmesini istemek daha uygun gelmektedir. "Seni sevenin sevgisini..." cümlesinde de masdarın mef´ûl veya fâile izâfesi daha uygun gözüküyor, mâna şöyler olur : "Âlimlere olan muhabbetinle beni sevmeni istiyorum." Fâile izâfe olunca mâna, "Seni sevenleri sevmeyi nasib et" şeklinde olur. Nitekim bir başka dua şöyledir : حَبِّبْنَا الى اَهْلِهَا وَحَبِّبْ صَالِحِى اَهْلِهَا إلَيْنَا "Bizi ora ehline sevdir, ora ehlinden sâlih olanları da bize sevdir." Nitekim âyet-i kerimede de : يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ "... ( Allah) onları sever, onlar da O´nu severler..." ( Mâide 54) buyurmuştur. Yani hem insanların Allah´ı sevmesi, hem de Allah´ın insanları sevmesi mevzubahistir. Keza, "Senin sevgine beni ulaştıracak ameli..." cümlesinde senin sevgin ayrı iki ihtimale muhtemeldir : "Seni bana sevdirecek..." veya "beni sana sevdirecek ameli" mânaları câizdir. 2- Hz. Dâvud´un "insanların en âbidi" olmasını bâzı âlimler, "devrindeki insanların en âbidi" diye kayıtlamıştır. Ancak Aliyyü´l-Kârî, "Itlakı üzere bırakılabilir, zîra ibadetçe en ilerde olması, ilimce, faziletçe de üstün olmasını gerektirmez" diyerek Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın bazı yönlerden efdaliyeti meselesine tezad arzetmeyeceğine ima eder.[193] ONDOKUZUNCU FASIL HZ. YUNUS ( ALEYHİSSELAM) KAVMİNİN DUASI ـ1ـ عن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ يرفعه قال : ]كَانَ مِنْ دُعَائِهِمْ : يَاحَىُّ يَا قَيُّومُ، يَاحَىُّ حِينَ َ حَىَّ، يَا مُحْيِى يَا مُمِيتُ يَاذَا الجََلِ وَا“كْرَامِ[. أخرجه رزين . 1. ( 1868 )- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) Resûlullah´a ref ederek demiştir ki : "Yunus kavminin duaları arasında şu da vardı : "Ey diri olan, ey ( mahlûkata) kıyam veren, ey hiçbir hayat sâhibinin olmadığı zamanda hayat sâhibi olan, ey hayat veren, ey ölüm veren, ey celâl ve ikrâm sâhibi!" [Rezîn ilavesidir.][194] YİRMİNCİ FASIL BELAYA UĞRAYANI GÖRÜNCE OKUNACAK DUA ـ1ـ عن عمر وأبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهما قا : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : مَنْ رَأى صَاحِبَ بََءٍ فقَالَ : اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذِى عَافَانِى مِمَّا ابْتََكَ بِهِ وَفَضَّلَنِى عَلى كَثِير مِمَّنْ خَلَقَ تَفْضِيً عُوفِىَ مِنْ ذَلِكَ البََءِ كَائِناً مَا كَانَ مَا عَاشَ[. أخرجه الترمذي من روايتهما، وهذا لفظ رواية عمر.وفي رواية أبى هريرة لم يصبه ذلك البء، دون باقى الحديث.القسم الثاني من الباب الثاني : في أدعية غير مؤقتة و مضافة 1. ( 1869)- Hz. Ömer ve Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyorlar : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kim bir belaya uğrayanı görünce şu duayı okursa : "Seni imtihan ettiği şeyde bana âfiyet veren ve birçok yarattığından beni üstün kılan Allah´a hamdolsun!" Artık yaşadığı müddetçe, bu bela ne olursa olsun ona mâruz kalmaktan muaf kılınır." ( Tirmizî, Da´avât 38, ( 3427, 3428 ); İbnu Mâce, Dua 22, ( 3892).] Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh)´nin bir rivâyetinde sâdece : "...Bu bela ona isâbet etmez" denmiştir.[195] AÇIKLAMA : 1-Belaya uğrayan diye tercüme ettiğimiz kelimenin aslı mübtelâ´dır. İbtila esas itibariyle imtihan ve deneme mânasına gelir. Hayra da, şerre de olabilir. Nitekim âyet-i kerîmede : وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً "Bir imtihan olarak size iyilik ve kötülük veririz" ( Enbiya 35) buyurulmaktadır. 2-Sadedinde olduğumuz hadiste mübtelî, yâni belaya mâruz veya imtihana mâruz´daki beladan maksad maddî ve bedenî bir imtihan olabilir, mânevî ve dinî bir imtihan da olabilir. Bedenî imtihana abraşlık, aşırı kısalık, aşırı uzunluk, körlük, sakatlık, kamburluk vs. misal olabileceği gibi; mânevî imtihana da fısk, zulüm, bid´at, küfr vs. misal olabilir. Bunlardan dinî olanların çok daha ciddi olduğu açıktır. Maddî imtihanlar sabır yoluyla mânevî kazanç vesilesi yapılabilir ise de mânevî imtihanları kazanca tahvil çok daha zordur. Rabbimizden mânevî imtihanlarla imtihan etmemesini dua ediyoruz. 3-Aslında âfiyet de bir imtihandır. Ancak beliyye ile imtihanda sabırsızlık ve fitneye düşme ihtimali vardır. Bu takdirde beliyye herkesin kazanamayacağı bir imtihan, bir mihnet olur. Resûlullah : اَلْمُؤْمِنُ الْقَوِىُّ خَيْرٌ وَاَفْضَلُ وَاَحَبُّ إلى اللّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِ الضَّعِيفِ "Kuvvetli mü´min zayıf mü´mine nazaran Allah´a daha sevgili, daha efdal, daha hayırlıdır" buyurmuştur. Şu halde iptilaya dayanabilen, sabır yönüyle kuvvetli olan kazançlıdır ve Allah nezdinde daha hayırlıdır. Hadisteki kuvvetlilik mutlak geldiğine göre, fizikî ve maddî olabileceği gibi, musibetler karşısındaki mânevî ve ruhî kuvvet de olabilir.[196] İKİNCİ BABIN İKİNCİ KISMI SEBEBE VE VAKTE BAGLI OLMAYAN DUALAR ـ1ـ عن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رَسُولُ اللّهِ # يَقُولُ في دُعَائِهِ : اَللَّهُمَّ أصْلِحْ لِى دِينِى الَّذِي هُوَ عِصْمَةُ أمْرِِى، وَأصْلِحْ لِى دُنْيَاىَ الَّتِى فِيهَا مَعَاشِى، وَأصْلِحْ لِى آخِرَتِى الَّتِى فِيها مَعَادِى، وَاجْعَلِ الحَيَاةَ زِيَادَةً لِى في كُلِّ خَيْرٍ، وَاجْعَلِ المَوْتَ رَاحَةً لِى مِنْ كُلِّ شَرٍّ[. أخرجه مسلم . 1. ( 1870)- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) dua ederken şunu söylerdi : "Allahım, dinimi doğru kıl, o benim işlerimin ismetidir. Dünyamı da doğru kıl, hayatım onda geçmektedir. Ahiretimi de doğru kıl, dönüşüm orayadır. Hayatı benim için her hayırda artma ( vesilesi) kıl. Ölümü de her çeşit şerden ( kurtularak) rahat( a kavuşma) kıl." [Müslim, Zikr 71, ( 2720).][197] ـ2ـ وعن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ أكْثَرُ دُعَاءِ النَّبىِّ # اللَّهُمَّ آتِنَا في الدُّنْيَا حَسَنَةً، وَفي اŒخرَةِ حسَنَة، وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ[. أخرجه الشيخان وأبو داود . 2. ( 1871)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah´ın duasının çoğu : "Allahümme âtina fi´ddünya haseneten ve fi´l-âhireti haseneten ve kınâ azâbe´nnâr. ( Allahım bize dünyada da bir hayır, âhirette de bir hayır ver, bizi cehennem azâbından koru" idi." [Buhârî, Daavât 55, Tefsir, Bakara 36; Müslim, Zikr 26, ( 2690; Ebû Dâvud, Salât 381, ( 1519).][198] ـ3ـ وعنه رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ النَّبىُّ # : مَنْ سَألَ اللّهَ الجَنَّةَ ثََثَ مَرَّاتٍ. قَالَتِ الجَنَّةُ : اَللَّهُمَّ أدْخِلْهُ الجَنَّةَ، وَمَنِ اسْتَجَارَ بِاللّهِ ثََثَ مَرَّاتٍ مِنَ النَّارِ قَالَتِ النَّارُ : اَللَّهُمَّ أجِرْهُ مِنَ النَّارِ[. أخرجه الترمذى والنسائى. 3. ( 1872)- Yine Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kim cenneti üç kere isterse, cennet : "Allah´ım onu cennete koy" der. Kim Allah´tan üç sefer ateşe karşı koruma taleb ederse, cehennem : "Allah´ım onu ateşten koru" der." [Tirmizî, Cennet 27, ( 2575); Nesâî, İsti´âze 56, ( 8, 279); İbnu Mâce, Zühd 39, ( 4340).][199] ـ4ـ وعن عليّ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ ]أنَّ مُكاتَباً جَاءَهُ فَقَالَ : إنِّى عَجَزْتُ عَنْ كِتَابَتِى فَأعِنِّى، فَقَالَ : أَ اُعَلِّمُكَ كَلِمَاتٍ عَلّمَنِيهِنَّ رَسولُ اللّهِ # لَوْ كَانَ عَلَيْكَ مِثْلُ جَبَلِ صِيْرٍ دَيْناً أدَّاهُ اللّهُ تَعَالى عَنْكَ. قالَ قُلِ اللَّهُمَّ اكْفِنِى بِحََلِكَ عَنْ حَرَامِكَ وَأغْنِنِى بِفَضْلِكَ عَمَّنْ سِوَاكَ[. أخرجه الترمذي والنسائى.»صير« بصاد مهملة مكسورة، ثم مثناة من تحت ساكنة ثم راء : جبل لطيئ، وجبل على الساحل أيضاً بين عمان وسيراف، فأما جبل صبير : بباء موحدة بين الصاد، والمثناة، فإنما جاء في حديث معاذ . 4. ( 1873)- Hz. Ali ( radıyallâhu anh)´nin anlattığına göre, "Bir mükâteb ona gelerek : "Kitâbet borcumu ödemekten âciz kaldım, bana yardım et" dedi. Ona şu cevabı verdi : "Sana, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın bana öğretmiş bulunduğu bir duayı öğreteyim. ( Onu okuduğun takdirde) Sıyr dağı kadar borcun da olsa, Allah onu sana bedel öder. Şöyle diyeceksin : "Allah´ım, yeterince helalinden vererek beni haramından koru. Lütfunla ver, başkasına muhtaç etme." [Tirmizî, Daavât 121, ( 3558 ).][200] AÇIKLAMA : 1- Mükâteb : Para ödeyerek hürriyetine kavuşmak üzere efendisi ile antlaşma yapan köleye denir. Mesela her ay beş dinar ödeyerek 24 ay sonra kölelikten kurtulmak isteyen köle, hususî çalışma yaparak para kazanır, bu borcu ödedi mi artık hür olur. İşte bu antlaşmaya mükâtebe veya kitâbet denir. Bir bakıma "yazışmak" demektir. Yani, bir nevi köle, fiatını, efendisine ödemeyi kendine yazmış olmakta, efendi de köleyi âzad etmeyi kendi üzerine yazmış olmaktadır. Bu yazışmada köleye mükâteb denir. Sadedinde olduğumuz rivâyet de, böyle bir antlaşmanın ödeme şartını yerine getirmede zorlanan bir kölenin Hz. Ali ( radıyallâhu anh)´ye müracaat ederek yardım istediğini görmekteyiz. 2-Sıyr dağı, Tay kabilesi yurdunda bir dağın adıdır. Ayrıca Umman ve Sîraf arasında sâhilde yer alan bir dağ da aynı ismi taşımaktadır. Sadedinde olduğumuz hadiste zikri geçen dağın adı bir nüshada صَبِير ( Sabîr) şeklinde gelmiştir, bu Yemen´de bulunan bir dağın adıdır. Bazı nüshalarda ثَبِير ( Sebîr) imlâsı yer alır. Bu da bir çok dağın adıdır. Mekke´deki en büyük dağın adı da Sebîr´dir.[201] ÜÇÜNCÜ BÂB DUA YERİNE GEÇEN ZİKİRLER ( Bu bâbta üç fasıl vardır) *BİRİNCİ FASIL İSTİÂZE * İKİNCİ FASIL İSTİĞFAR, TESBİH, TEHLİL TEKBİR, TAHMİD VE HAVKALE * ÜÇÜNCÜ FASIL HZ. PEYGAMBERE SALAVÂT BİRİNCİ FASIL İSTİAZE ـ1ـ عن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كانَ النَّبىُّ # يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِكَ مِنَ العَجْزِ، وَالْكَسَلِ، وَالْجُبْنِ، وَالْهَرَمِ، وَالْبُخْلِ، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ القَبْرِ، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ فِتْنَةِ المَحْيَا وَالمَمَاتِ[. أخرجه الخمسة . 1.( 1874)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) şöyle istiâze ederlerdi : "Allah´ım! Aczden, tembellikten, korkaklıktan, düşkünlük derecesine varan ihtiyarlıktan, cimrilikten sana sığınırım. Keza, kabir azabından sana sığınırım. Hayat ve ölüm fitnesinden sana sığınırım." [Buhâri, Da´avât 38, 40, 42, Cihâd 25; Müslim, Zikr 52, ( 2706); Tirmizî, Da´avât 71, ( 3480, 3481); Ebû Dâvud, Salât 367, ( 1540, 1541); Hurûf 1, ( 3972); Nesâî, İstiâze 6, ( 8, 257, 258 ).][202] AÇIKLAMA : İstiâze : Sığınma, korunma taleb etmek mânasına gelir. Her çeşit şerlerden, kötülüklerden, günahlardan, Allah´ın yasaklarından cehennemden vs. Allah´a sığınmak O´nun korumasını taleb etmek İslâm´da ubûdiyetin en mühim, en parlak şubelerinden biridir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın bu hadîste Allah´a sığındığı kötü haller şunlardır : * Acz : Kudretsizliktir. Yani kişinin, ihtiyaçlarını te´minde düşmanlarını defetmeden muhtaç olduğu güç ve kuvvetten mahrum olmasıdır. Aslında bütün insanlar acz-i mutlak içindedir. Bunun idraki insanı gerçek kulluğa yani sonsuz olan ihtiyaçlarını Allah´tan istemeye, hadsiz olan düşmanlarına karşı Allah´a dayanmaya sevkeder. Bu ise, hakikî ve gerçek kulluktur. Bir kısım maddî güç ve imkânlar, kişiyi gaflete sevkederek, aczini anlamasına engel olur, bu kişiyi istiğnaya, o da tuğyana ve azgınlığa sevkeder. Âyet-i kerîme´de, "İnsanoğlu kendini müstağni görünce tuğyan edip azar" buyurulmuştur ( Alak 6-7). Şu halde Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın istiâze ettiği acz, bu değildir. Yaşamak için zarûrî olan aslî ihtiyaçları iyi niyetine rağmen te´min edemeyecek, kendi ihtiyaçlarını kendi başına göremeyecek duruma düşmesidir. * Tembellik acze benzeyen bir durumdur, ama ciddi bir fark vardır. Acz, ferden yapılması gerekli olan şeyleri yapmaya kudretin olmamasıdır. Tembellik ise, güç ve kuvvetin olmasına rağmen ameli terketmektir. Demek ki, işin yapılmaması her seferinde güçsüzlükten ileri gelmemekte, güç ve kuvvete rağmen terkedilebilmektedir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) tembellikten de Allah´a sığınarak, bu ruh hâline karşı mü´minlerin dikkatini çekmiş olmaktadır. * Korkaklık ve cimrilik de acz ve tembellik gibi birbirine benzeyen iki haldir. Zîra ikisi de faydalanmama halini ifâde eder. korkaklık, bedenî kabiliyetlerden istifâde etmemek, cimrilik de maldan istifâde etmemektir. * Düşkünlük veya aşırı ihtiyarlık, az önce temas ettiğimiz aczin yaşa bağlı olarak ârız olmasıdır. Hadislerde herem veya erzel-i ömr diye geçer. İnsan hayatında arzettiği ciddiyet sebebiyle olacak ki bu yaş safhasına Kur´an-ı Kerim de bir kaç kere yer verir : "Sizi Allah yarattı. Sizi yine O öldürecek. İçinizden kimi bildikten sonra ( çocuk gibi) bir şey bilmesin diye en aşağı ömre kadar geri götürülür..." ( Nahl 70, Hacc 5). Düşkünlük hâlinin bâriz vasıflarından biri, "bildikten sonra bilmemek" olarak ifâde buyurulmuştur. Bundan, yaşlılıktaki unutkanlık kinâyedir. Beyzâvî´ye göre, bu safhadaki yaşlılık, dermansızlık ve akıl noksanlığı sebebiyle kişiyi bir çocuğa çevirir. Seleften gelen bazı rivâyetler, Kur´an okumaya devam edenin bu hâle giriftar olmayacağını belirtir. Bu pek tabiî bir netice olmalıdır, zîra "işleyen demir ışıldar" fehvasınca, Kur´an okumak zihnî melekelerin zinde kalmasını sağlayacak, hâfıza gücünü canlı tutacaktıır. Dilimizde ibadet dirisi tâbiri, dindar yaşlılar için söylenmiştir. İbadetini devam ettiren insanlar bedenen dinç kaldığı gibi, Kur´an-ı Kerim´i okuyanlar da zihnen dinç kalacaklar demektir. * Kabir azabının varlığı pek çok nassla sâbit olan bir gerçektir. Dünya hayatı ile kıyametin kopmasına kadar geçen zaman içinde berzah denen ara bir devre vardır, buna kabir hayatı da denebilir. Hayat kelimesini dünya şartlarındaki yaşayışımız için kullanınca kabir hayatı tâbiri ilk nazarda garip gelir ise de, dinimizin vaz´ettiği nasslar açısından kabir hayatı´ndan bahsetmek bir zarûret olur. Oradaki şartlara göre bir başka safha mevcuttur. Şurası muhakkak ki, orada, dünyada yapılanlar dışında yeni bir ibtila ( imtihan), yeni bir amel, yeni bir iktisab yoktur. Ama dünyadaki yaptıklarına bağlı olarak iyilik ve kötülükte artmalar vardır. Kişi sadaka-i câriye sâhibi ise mânevî artışa mazhar olacaktır. Ölümünden sonra da insanlara kötülükte örnek olan, saptırmaya devam eden bir çığır açanlar da, sebep oldukları için o kötülükten nasiplerini alarak, mânevî düşüşlerini artıracaklardır. Nitekim Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), ne zaman haksız yere bir kan dökülse, bundan bir hissenin ilk kan dökme çığırını açmış olması sebebiyle Hz. Âdem ( aleyhisselâm)´in oğlu Kâbil´e gideceğini haber vermektedir. Resûlullah, ayrıca kabirdeki hesaptan bahsetmiş; verilen hesaba göre kabrin iyi amel sahipleri için cennet bahçelerinden bir bahçe, veya kötü amel sahipleri için de cehennem çukurlarından bir çukur olacağını bildirmiş, bu çeşitten bir kısım açıklamalarla kabir hayatını kısmen aydınlatmıştır[203]. Şu halde sadedinde olduğumuz hadîs kabir azabından istiâze sûretiyle, mü´minlerin dikkatini kabir hakikatine çekmekte, onları kabir azabından kurtuluş çarelerini aramaya teşvik etmektedir.Bir kere daha hatırlatalım ki, duanın bir fonksiyonu da kişiyi, yapacağı işler husûsunda şuurlandırmak, programe etmek ve dua sûretiyle tesbit edilmiş, belirlenmiş olan hedefin, gâyenin gerçekleşmesi için dâîyi tedbire, amele sevketmektir. * Hayat ve memat ( ölüm) fitnesine gelince : Bunlar hadiste mahyâ ve memat diye zikredilir. Mahyâ, hayat zamanı demektir. Memat da can verme ( nez´) ânından sonraki ölüm zamanı demektir. Şu halde, hayat fitnesi ile, sağ olduğu müddetçe karşılaşılan imtihanlar kastedilmektedir. Cehaletler, nefsânî arzular, zulümler, günahlar vs. Ölüm fitnesi ile bazı âlimler, ölümden önceki fitneyi anlamışlardır, yani daha hayatta iken nez´ ( can çekişme) hâlinde iken karşılanan fitne, ölüme izâfe edilmesi, ölüme yakınlığı sebebiyledir. Bu görüşü destekleyen husus kabir fitnesinden ayrıca bahsedilmiş olmasıdır. * Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın ismetine, geçmiş ve gelecek günahlarının affedilmiş olmasına rağmen bu istiâzelere çokça yer vermesi, ümmetine örnek olmak içindir ve Allah´a kullukta eksiklik bırakmamak içindir. Kul olmak haysiyetiyle herkes ibadetle mükelleftir. İbadet, istiğfar, dua, namaz vs. bütün çeşitleriyle bir kulluk vazifesidir; günahkârlara mahsus bir vazife değildir.[204] ـ2ـ وعنه رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ النَّبىُّ # يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِكَ مِنَ الجُذَامِ وَالْبَرَصِ وَالجُنُونِ، وَمِنْ سَيِّئِ ا‘سْقَامِ[. أخرجه أبو داود والنسائى . 2. ( 1875)- Yine Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) şu duayı okurlardı : "Allah´ım! Cüzzâmdan, barastan ( alaten), delilikten ve hastalıkların kötüsünden sana sığınırım." [Ebû Dâvud, Salât 367, ( 1554); Nesâî, İstiâze 36, ( 8, 271).][205] AÇIKLAMA : * Baras, deride beyaz lekeler hâsıl eden bir hastalıktır. Ala ten de denir. Bu hastalığa yakalananlara dilimizde Arapça aslı abras´tan bozma olarak abraş da denir. * Delilik ( cünûn) : Her çeşit hayrın, tekâmülün kaynağı olan aklın gitmesidir. Cüûndan ne kadar Allah´a sığınılsa yeridir. Zîra akıl, insanlığımızın yegâne gereğidir. Dinimiz aklı olmayanın dini olmaz düsturundan hareketle, her çeşit sorumluluk ve mükellefiyet için aklın varlığını şart koymuş, aklın korunmasını dînin belli başlı gâyelerinden biri yapılmıştır. * Cüzzâm : Vücudda kapanmayan yaralar açan bulaşıcı bir hastalıktır. Eski devirlerde tedâvisi bilinmediği için oldukça korkutucu bir hastalık idi. * Hastalıkların kötüsü : ( Seyyiül-askâm) belli bir hastalık değildir, tedavisi olmayan, uzun müddet devam eden müzmin hastalıklar hep bu tavsife girer. Bazı şârihler, Resûlullah´ın hastalıklardan istiâze ederken, görüldüğü üzere, bazılarını zikretmiş olmasını nazar-ı dikkate alarak, bütün hastalıklardan istiâzeyi münasip görmemişlerdir. "Bazıları hafiftir, sabredilme hâlinde büyük sevaba medardır, yeter ki müzminleşmemiş olsunlar" derler. Humma, baş ağrısı, göz ağrısı gibi her zaman gelebilen hastalıkları misâl verirler. Bu söylenenler mezkur hastalığa yakalananların tedâvi yollarını aramamalarını veya ilaç almamalarını gerektirmez. Hadis ciddî şekilde tedbir alınması gereken ağır hastalıklarla, hafifler arasında bir tefrik yapmış olmaktadır. Resûlullah, müzmin hastalıktan istiâze etmektedir. Zîra bu çeşit hastalıklar, en samimî dostların bile kaçmasını, kişinin ünsiyet edeceği kimselerin iyice azalmasını ve hatta tedavi edicilerin bile ürkerek tükenmelerini netice verir, vücutta kalıcı çirkinlikler hâsıl eder.[206] ـ3ـ وعن ابن عمرو بن العاص رَضِيَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]كَانَ رسوُلُ اللّهِ # يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِكَ مِنْ قَلْبٍ َ يَخْشَعُ، وَمِنْ دُعَاءٍ َ يُسْمَعُ، وَمِنْ نَفْسٍ َ تَشْبَعُ، وَمِنْ عِلْمٍ َ يَنْفَعُ، أعُوذُ بِكَ مِنْ هؤَءِ ا‘رْبَعِ[. أخرجه الترمذي والنسائى . 3. ( 1876)- Abdullah İbnu Amr İbni´l-As ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) şu duayı okurlardı : "Allah´ım, huşû duymaz bir kalbten sana sığınırım, dinlenmeyen bir duadan sana sığınırım, doymak bilmeyen bir nefisten, faydası olmayan bir ilimden, bu dört şeyden sana sığınırım." [Tirmizî, Da´avât 69, ( 3478 ); Nesâî, İstiâze 2, ( 8, 255).][207] AÇIKLAMA : 1- Hadis birbirinden ayrı gibi görünen dört meseleye temas etmektedir : * Huşû, saygıya götüren korkudur. Kalbin huşû duyması, Allah´tan korkup saygıyla dolmasıdır. Şârihler, zikrullahla sükûnet ve itminana ermesi olarak açıklarlar. Şu halde huşû duymayan kalp, Allah´ı zikretmekten zevk almayan, itminan bulamayan kalptir. * Dinlenmeyen dua, kabûl görmeyen, icâbete mazhar olmayan duadır. Bu ise Allah´ın rahmet nazarını kestiği kimselere mahsus bir durumdur, el-iyâzu billah.* Doymayan nefis : Allah´ın kendisine verdikleriyle yetinmeyen, nasibine düşen rızka kanaat etmeyen, mal toplamaktan usanmayan, hırsına zebûn olmuş kimse demektir. Çok yemekle doymayan da denmiştir. İbnu Melek mevkî ve makama doymayanı da buraya dâhil etmiştir. Kısacas nefsin maddî ve dünyevî hevesâtının peşinde koşan, durak bilmeyen nefisler bu gruba girer. * Faydası olmayan ilim : Amel edilmeyen, halka öğretilmeyen, ahlâkın, ef´âlin, konuşmanın güzelleşmesinde işe yaramayan bilgilerdir. İhtiyaç duyulmayan veya öğrenilmesi için şer´î izin vârid olmayan ilimler de buraya girer. Gerek dünyanın ve gerek âhiretin kazanılmasında ilme büyük yer veren, ilk emri "oku" olan dinimizin "faydasız ilim" diye bir mefhum getirmesi ve bu nefhuma giren ilimleri yasak etmesi, üzerinde durulması gereken bir husustur. Şunu hemen belirtmek isteriz : Ne faydasız ilmi kınayan hadisler, ne de bunları şerheden âlimler herhangi bir ilmin ismini zikrederek örnek göstermezler. Demek ki bu, izâfi bir durumdur. Yâni, dinimiz açısından hiçbir ilim "faydasız" değildir. Ancak zemine, zamana ve ferdlere göre baz ilimler faydasız olabilir. Kişi ferasetiyle bunu tâyin edecektir. Âyet-i kerime´de : "Senin için, hakkında bir bilgi hâsıl olmayan şeyin ardına düşme. Çünkü kulak, göz, kalb bunların her biri bundan mes´uldür" ( İsrâ 36) buyurulmuştur. Kişi dünyevî ve uhrevî meselelerine veya meslekî ihtisasına girmeyen şeylerle meşgul olurken, ilmini yaparken faydalık, gereklilik süzgecinden geçirmekle mükelleftir. Dünyevî ve uhrevî sorumluluklarına giren mevzûlarda eksiklikleri varken ihtisasına giren sahâlarda öğrenmesi gereken bilgiler varken, lüks bilgiler, afakî mâlumât ve meşguliyetler bu lüzumsuz sınıfa girebilir. Kendi tarih ve coğrafyamızın câhili iken diğer millet ve coğrafyalarda teferruat bilgiler, hayata hazırlanma safhasında ( büluğdan önceki devrede) din bilgisi, meslek bilgisi gibi zarûrî bilgiler varken bunları bırakıp genel kültür diye öğretilen, öğrenilen âfakî ve lüks bilgiler hep bu "faydasız ilim" sınıfına girer. 2-Hadisle ilgili olarak şârih Tîbî´nin yaptğı açıklama bu dört şeyi belli esaslar çerçevesinde birleştirmektedir. Der ki : "Bu dört arkadaşa yakından bakacak olursak, herbirinin, belli bir gâye için mevcut olduğunu görürüz. Yâni o şey bu gâye için vardır, varlığı, ona dayanmaktadır. Sözgelimi, ilimlerin tahsili, onlardan istifâde içindir. Eğer bu ilimden istifâde edilmezse bu bir ihtiyaç olmaz, bilakis vebal olur ve dolayısiyle ondan istiâze gerekir. Kalbe gelince, o yaratıcısından korkup O´na karşı saygı duymak için yaratılmıştır. Göğüs bu haşyete açılmalı, içerisine haşyet nuru girmelidir. Kalb böyle değilse katılaşmış demektir. Katı kalpten Allah´a sığınmak gerekir. Zîra âyet-i kerime : "...Kalpleri Allah´ın zikrinden ( başıboş ve) kaskatı kalmış olanların vay hâline! Onlar apaçık bir sapıklık içindedirler" ( Zümer 22) buyurulmaktadır. Nefse gelince, aldanma evi olan dünyadan uzaklaşıp, ebediyet evi âhirete meylettiği ölçüde îtibar edilir. Eğer nefis dünyaya düşkün ve maddiyata karşı doymak bilmez bir hırs içinde ise kişinin en büyük düşmanı demektir. Onun istiâze etmesi gereken yegâne şey artık nefsidir. Duanın icâbet görmemesine gelince, bu hal, dua eden kimsenin ilim ve amelinden istifâde etmediğini, kalbinin Allah´a karşı haşyet duymadığını ve dahi doymak bilmez, harîs bir nefse sahip olduğunu gösterir."[208] ـ4ـ وعن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ ]أنّ رسُولَ اللّهِ # قالَ : تَعَوَّذُوا بِاللّهِ مِنْ جَهْدِ البََءِ، وَدَرْكِ الشَّقَاءِ، وَسُوءِ القَضَاءِ، وَشَماتَةِ ا‘عْدَاءِ[. أخرجه الشيخان والنسائى . 4. ( 1877)- Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Belanın ezmesinden, helâkın gelmesinden, kötü kazadan, düşmanların şamatasından Allah´a istiâze edin." [Buhârî, Kader 13, Da´avât 28; Müslim, Zikr 53, ( 2707); Nesâî, İstiâze 34, ( 8, 269, 270).][209] AÇIKLAMA : * Belanın ezmesi diye tercüme ettiğimiz cehdü´lbelâ´yı, Münâvî, "ölümü temenni ettiren, sıkıntı ve meşakkat" diye târif eder. "Öyle ki, der, kişi sıkıntısının tahammül edilmezliği sebebiyle ölmeyi, sıkıntılı yaşamaya tercih eder." Bu hâl müzmin, ızdıraplı bir sıhhat bozukluğundan olabileceği gibi, aşırı fakirlik vs.´den de olabilir. İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ)´in bunu "mal azlığı ve evlad çokluğu" diye tefsir ettiği rivâyet edilir. Bela kelimesi her çeşit imtihan için kullanıldığına göre, ölümü aratan her çeşit musîbet buraya dahil edilebilir. * Helâkın gelmesi diye tercüme ettiğimiz derku´şşekâ ile dünyevî musibet anlaşıldğı gibi uhrevî helâket de anlaşılmıştır. Şekâ, şekâvet yâni bedbahtlık demektir. Şakî olmak, saîd olmanın zıddıdır. İbnu Hacer şekâyı helâk olarak açıklamıştır. Münâvî cehennem tabakalarından birine şekâ denmiş olduğunu kaydeder. Şu halde, Arapça ibârenin taşıdığı iki ihtimale binâen, "Şekâvetin bize ulaşmasından" veya "bizim cehenneme ulaşmamızdan" istiâze etmemiz gerekmektedir. * Kötü kaza ( sûi´lkaza) ile kötü hüküm, kötü kader anlaşılmalıdır. Bu da dünyevî olabileceği gibi, uhrevî de olabilir. Kaza ve kaderi Allah´ın takdîri olarak kötü kelimesiyle tavsif uygun değildir. Bunu, Münâvî´nin de belerttiği üzere, makzî yâni hükmedilmiş olan şey olarak anlamak gerekir. Nasıl ki hayrı da şerri de halk eden ( yaratan) Allah´tır, halkda çirkinlik yoktur. Çirkinlik kulun kesbindedir, öyle de kazada çirkinlik yoktur, çirkinlik, kesbimize, irademize uygun olarak Allah´ın hükmettiği şeydedir ki buna makzî diyoruz. Makzîdeki çirkinlik onu hak edene aittir. Kötü kazadan istiâze, bir bakıma Cenab-ı Hakk´tan lütfunu, affını taleb etmek, hak ettiğimiz kötü makzîlere hükmetmemesini, bağışlamasını dilemektir. * Düşmanın şamatası, kişinin uğradığı belalar, kötü haller sebebiyle düşmanın gülmesi, ferahlamasıdır.[210] ـ5ـ وعنه رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ] كَانَ رَسُولُ اللّهِ # يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِكَ مِنَ الشِّقَاقِ وَالنِّفَاقِ، وَسُوءِ ا‘خَْقِ[. أخرجه أبو داود والنسائى . 5. ( 1878 )- Yine Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) şöyle dua ederdi : "Allahım, şikak ve nifaktan ve kötü ahlâktan sana sığınırım." [Ebû Dâvud, Salât 367, ( 1546); Nesâî, İstiâze 21, ( 8, 264).]Bir rivâyette şöyle denmiştir : "Allahm! Açlıktan sana sığınırım, çünkü o pek fena yatak arkadaşıdır. Hıyânetten de sana sığınırım, çünkü o ne kötü huydur."[211] AÇIKLAMA : * Şikak bölünmek, ayrılmak demektir, ancak hadiste hakka muhalefet etmek sûretiyle haktan ayrılmaktır. Âyet-i kerimede, "İnkâr edenler kendini beğenme ve ayrılık içindedirler" ( Sâd 2) buyurulmuştur. Şikak kelimesi farklı yorumlara mazhar olmuştur. * Nifak, içi başka dışı başka olmaktır. Dinî mânâsıyla zahiren Müslüman göründüğü halde bâtınen küfür içinde olmaktır. Tîbî, "Arkadaşına, içinde gizlediğin şeyin hilâfını izhar etmendir" diye daha umumî bir tarif sunmuştur. Bazı âlimler : "Amelde nifak, çok yalan söylemek, emânete hıyânet etmek, sözünden dönmek, biriyle dâvaya düşünce, karşı tarafın hukukunu çiğnemeye çalışmaktır" diye tarif etmişlerdir. * Kötü ahlâk dinin reddettiği her çeşit menfî hallerdir. Tîbî bu hadiste zikredilmiş olan şikak ve nifakın ahlâkların en kötüsü olarak takdim edilmiş olduğunu belirttir. "Çünkü, der, bu iki fena hasletin zararı başkalarına da sirâyet eder." * Açlık : Midenin yiyecekten boşalmasıyla hâsıl olan histir. İnsanların hastalanmalarına ve hatta ölümlerine bile sebeple olabilir. Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in Allah´a istiâze etmesini gerektirecek kadar insan için ciddî neticeler hâsıl edebilecek bir duygudur. Tîbî : "Açlık insandaki kuvvetleri zayıflatır, dimağı teşviş eder, kötü fikirler ve fâsid hayaller ortaya çıkarır. İbadet ve murâkabe vazifelerini ihlâl eder. Bu sebeptendir ki kişiyi geceleyin de bırakmayan yatak arkadaşına benzetti ve savm-ı visali yasakladı" der. Daci´ yatak arkadaşı demektir. Açlık, insanı geceleyin yatakta bile bırakmayan bir duygu olduğu için daci´ denmiştir. Sindî hadisi şöyle anlar : "Secde ve rükû gibi ibadet vazifelerine mâni olan açlık ne kötü arkadaştır." Âlimler, belli bir disiplinle yapılmayan açlığın ibâdet olmayacağına bu hadîsten delil getirmişlerdir. Sünnete uygun olan açlık, ibadet sayılan oruçtur. Aksi takdirde savm-ı visâl tâbir edilen üst üste birkaç gün aç kalmak dinen tecviz edilmemiştir. Hıyânet, emânetin zıddıdır. Tîbî, bunu hakka muhalefet etmek, ahdi bozmak olarak açıklar. Bu muhâlefet bütün şer´î teklifleri içine alır. Çünkü bir âyette : "Biz emâneti ...arzettik..." ( Ahzâb 72) dendiği gibi, bir başka âyette : "Ey iman edenler Allah´a ve o Peygamber´e ihânet etmeyin! Siz kendiniz bilip dururken kendi emânetlerinize hainlik eder misiniz ( Enfal 27) buyurulmuştur. Âyetlerde emânet bütün teklifleri içine aldığı gibi, ikinci âyetteki ihânet kelimesi de hepsi hususunda ahde vefasızlığı ve hakka muhâlefeti ifâde eder. Hadiste geçen bitâne kelimesini huy olarak çevirdik. Çünkü dâhilî haslet demektir. Bitâne kelimesini, Mutarrızî, el-Muğrib´de birinin yakın ve samimî arkadaşı diye açıklar. Bu mâna da hıyânetin kötü bir arkadaş olduğunu noktalar.[212] ـ6ـ وعنه رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رَسُولُ اللّهِ # : رَأيْتُ لَيْلَةَ أُسْرِىَ بِى عِفْرِيتاً مِنَ الجِنِّ يَطْلُبُنِى بِشُعْلَةٍ مِنْ نَارٍ كُلّمَا الْتَفَتُّ رَأيْتُهُ، فقَالَ لِى جِبْرِيلُ عَلَيْهِ السََّمُ : أَ أُعَلِّمُكَ كَلِمَاتٍ تَقُولَهَا فَتُطْفِئَ شُعْلَتَهُ وَيَخِرَّ لِفيهِ، فقَالَ رَسُولُ اللّهِ # : بَلى، فقَالَ جِبْرِيلُ قُلْ : أعُوذُ بِوَجْهِ اللّهِ الكَرِيمِ، وَبِكَلِمَاتِ اللّهِ التَّامَّاتِ التِى َ يُجَاوِزُهُنَّ بَرٌّ وََ فَاجِرٌ مِنْ شَرِّ مَا يَنْزِلُ مِنْ السَّمَاءِ، وَشَرِّ مَا يَعُرجُ فِيهَا، وَمِنْ شَرِّ مَا ذَرَأ في ا‘رْضِ، وَمِنْ شَرِّ مَا يَخْرُجُ مِنْهَا، وَمِنْ فِتَنِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ، وَمِنْ طَوارِقِ اللّيْلِ والنَّهارِ إَّ طَارِقاً يَطْرُقُ بِخَيْرٍ يَا رَحْمنُ[. أخرجه مالك . 6. ( 1879)- Yine Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Mirac gecesi cinlerden bir ifrit gördüm. Elinde ateşten bir şûle olduğu halde beni tâkip ediyordu. Nazarımı her atışımda onu görüyordum. Cibrîl ( aleyhisselâm) bana : "İstersen sana bir dua öğreteyim, onu okursan, şûlesi söner ve ağzının üstüne düşer" dedi." Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) : "Pekâla!" dedi. Cibrîl ( aleyhisselâm) de "Şunu oku!" buyurdu : "Allah´ın kerîm olan rızası için, eksiksiz, mükemmel kelimâtullah hakkı için -ki hiç kimse muttakî olsun, fâcir olsun onu aşıp daha güzelini söyleyemez- ( bela olarak) semadan inen, semaya yükselen, ( ve ceza gerektiren) şerlerden, yeryüzünde yarattığı şerden, yer( in altın)dan çıkan şerden, gece ve gündüz fitnelerinden, gece ve gündüz gelen musibetlerden Allah´a sığınırıım. Ey Rahman, hayır getiren hâdiseler hâriç." [Muvatta, Şi´r 10, ( 2, 950, 951).][213] AÇIKLAMA : 1-Zükânî hadisin Beyhakî´nin el-Esmâ ve´s-Sıfât´ta kaydettiği bir hadiste, hâdisenin Mirac gecesinde değil, Cin gecesinde geçtiği şeklinde farklı olduğunu belirttikten sonra, "Bu gece, Resûlullah´ın cinlerle karşılaştığı ayrı bir gecedir. Miraç´la hiçbir ilgisi yoktur, bu ayrı bir hâdise olabilir" diye te´lif eder. 2-Zürkâni, ifritin Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı tâkib edişinin sebebini "Eziyet etmek maksadıyladır, bir başka maksadla değil" diye açıklar. 3-Kelimâtullah tabirindeki kelimât ile farklı mânalar anlaşılmıştır. a) Allah´ın zâtıyla kâim olan kelâm sıfatı. b) İlm, c) Kur´an, d) Bütün peygamberlere indirilmiş olan kitaplar. Çünkü kelimât şeklinde yâni, cemî olarak gelip izâfet teşkil etmiş ve mâna âmm olmuştur. "Allah´ın bütün kelâmları" demek olur. 4-et-Tâmmât : Kâmil, noksanlık ve ayıp nüfûz edemeyen mükemmel mânasına geldiği gibi, faydalı, şifa verici mânaları da anlaşılmıştır. 5-Hadisin bir başka vechinde, rivâyet : "( Bu duayı okur okumaz) ifrit ağzının üzerine düştü, ışığı da söndü" cümlesiyle sona ermiştir. [214] İKİNCİ FASIL İSTİĞFAR, TESBİH, TEHLİL, TEKBİR, TAHMİD VE HAVKALE ـ1ـ عن ابن عمرو بن العاص رَضِيَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]قالَ رسُولُ اللّهِ # : حَصْلَتَانِ، أوْ خَلّتَانِ َ يُحْصِيهِمَا رَجُلٌ إَّ دَخَلَ الجَنَّةَ، وَهُمَا يَسِيرٌ، وَمَنْ يَعْمَلُ بِهمَا قَلِيلٌ، يُسَبِّحُ اللّهَ دُبُرَ كُلِّ صََةٍ عَشْراً، وَيَحْمَدُهُ عَشْراً، وَيُكَبِّرُهُ عَشْراً، فَلَقَدْ رَأيْتُ رَسُولَ اللّهِ # يَعْقِدُهَا بِيَدِهِ قَالَ : فَتِلْكَ خَمْسُونَ وَمِائَةٌ بِاللِّسَانِ، وَألْفٌ وَخَمْسُمِائَةٍ في المِيزَانِ، وَإذَا أخَذْتَ مَضْجَعَكَ تُسَبِّحُهُ وَتُكَبِّرُهُ وَتَحْمَدَهُ مِائَةَ مَرَّةٍ، فَتِلْكَ مِائَةٌ بِاللِّسَانِ، وَألْفٌ في المِيزَانِ، فأيُّكُمْ يَعْمَلُ في اليَوْمِ وَاللَّيْلَةِ ألْفَيْنِ وَخَمْسَمَائَةِ سَيِّئَةٍ؟ قَالُوا : كَيْفَ َ نُحْصِيهُمَا يَا رَسُولَ اللّهِ؟ قالَ : يَأتِى أحَدَكُمُ الشَّيْطَانُ، وَهُوَ في صََتِهِ فَيَقُولُ : اذْكُرْ كَذَا وَكَذَا حَتَّى يَنْفَتِلَ فَلَعَلّهُ أنْ َ يَفْعَلَ، وَيأتِيهِ في مَضْجَعِهِ، فََ يَزَالُ يُنَوِّمُهُ حَتَّى يَنَامَ[. أخرجه أصحاب السنن . 1. ( 1880)- Abdullah İbnu Amr İbni´l-Âs ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "İki haslet -veya iki hallet[215]- vardır ki onları Müslüman bir kimse ( devam üzere) söyleyecek olursa mutlaka cennete girer. Bu iki şey kolaydır. Kim onlarla amel ederse, azdır da... Her ( farz) namazdan sonra on kere tesbih ( sübhânallah), on kere tahmid ( elhamdülillah), on kere tekbir ( Allahu ekber) söylemekten ibarettir." ( Abdullah der ki : ) "Ben Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın bunları söylerken parmaklarıyla saydığını gördüm. Resûlullah devamla buyurdular : "Bunlar beş vakit itibariyle toplam olarak dilde yüzellidir. Mizanda bin beş yüzdür. "İkinci haslet" ise yatağa girince Allah´a yüz kere tesbih, tekbir ve tahmid´de bulunmanızdır. Bu da lisanda yüzdür, mizanda bindir. ( Her ikisi toplam iki bin beş yüz eder.)" Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) sözlerine şöyle bir soru ile devam etti : "Hanginiz bir günde, gece ve gündüz iki bin beş yüz günah işler " "Bunları niye söylemiyelim ey Allah´ın Resûlü " dediler. Şu cevabı verdi : "Şeytan, namazda iken her birinize gelir : "Şunu şunu hatırla" der, ve namazdan çıkıncaya kadar devam eder. ( Bu hatırlatmaların neticesi olarak) kişi bu tesbihatı terk bile eder. Kişi yatağına girince de şeytan ona gelir, ( zikir yapmasına imkân vermeden) uyutmaya çalışır ve uyutur da." [Tirmizî Daavât 25, ( 3407); Ebû Davud, Edeb 209, ( 5065); Nesâî, Sehv 90, ( 3, 74).][216] AÇIKLAMA : 1-Bu hadis sübhânallah, elhamdülillah ve Allahü ekber zikirlerinin ehemmiyetini belirtmekte ve bunlara hergün devama teşvik etmektedir. 2-İki hasletin birincisi bu zikirleri, farz namazlardan sonra en az onar kere tekrar etmektir. Farz namaz diye kayıtlıyoruz, zîra rivâyetin bazı vecihlerinde bu kayıt mevcuttur. İkinci haslet, yatağa girince, uyumazdan önce, tesbih ve tahmidi 33´er kere, tekbiri de 34 kere tekrar etmektir. Ebû Dâvud´un rivâyeti, bu kaydedilen teferruatı ihtivâ eder. 3-Namazlardan sonra yapılan bir günlük tesbihâtın dildeki telâffuz toplamı, 150 ( yani 30x50 = 150) olmasına mukabil, kıyamet günü mizanda 1500 olması, her hasenenin -rahmet-i İlâhiye ile - en az on misli katlanacağına binâendir. Zîra âyet-i kerimede : مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثَالِهَا "Kim bir iyilik ( hasene) yaparsa ona on katı verilir, bir kötülük yapan ise misliyle cezalandırılır..." ( En´am 160) buyurulmuştur. 4-En sonda verilen 2500 rakamı, namazlardan sonra çekilen tesbihlerle -ki 150 idi- yatınca çekilen tesbihlerin -ki 100´dür- toplamı, 250´nin 10´la çarpılmasıyla ede edilmiştir. Resûlullah gece gündüz içerisinde kim 2500 adet günah işler diye soruyor. Bu sorunun cevabı : "Bu kadar günah işlenmez..." dir. Öyle ise, sevaplar günahı ortadan kaldırdığına göre tesbihât yoluyla kazanılan 2500 adetlik sevap günahları affettirmiş olacak ve böylece, günahkâr olarak, affedilmemiş günahı kalmış olarak geceleyen kimse kalmayacak demektir. * Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın bu hesabı küçük günah işleyenler hakkındadır. Mesela, ateşin odunu yakıp tükettiği gibi hesanâtı yiyip tüketen gıybet nev´inden büyük günahlar bu hesaba girmez. Resûlullah ( aleyhissalatu vesselâm)´ın hesaplamasını anlamada şu âyeti de hatırlamamız faydalıdır : إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّأَتِ "Muhakkak ki haseneler ( sevaplar) seyyieleri ( günahları) giderir" ( Hûd 114). 5- Ashabın : "Bunları niye söylemiyelim " şeklindeki sözlerini söyle anlamalıyız : "Bu kadar büyük neticesi olan 150 kadarcık, miktarı az, söylemesi kolay olan zikri mutlaka yaparız, bunu yapmamıza hiç bir şey engel olamaz." Resûlullah, bunların terki hususunda şeytanın iki oyununa dikkat çekiyor : a) Namaz sırasında insana yanaşıp dünyevî bir ksım meşguliyetler, câzip, nefsânî meseleler hatırlatarak, bir an evvel onların peşine düşmek üzere tesbihâtı terkettirmek. b) Yatınca da alelacele uyutmak. Şu halde mü´min, bu iki tuzağa karşı müteyakkız olacak, namazdan sonra tesbihâtı eksiksiz yapmadan seccâdeden ayrılmayacak, yatınca da aynı zikirleri, belirtilen miktarlarda tekrar etmeden uyumayacak. 6-Hadiste açıklanması gereken son bir nokta, namazdan sonra yapılacak tesbihâtın sayısıdır. Burada tesbih, tahmid ve tekbirin 10´ar kere tekrar edileceği söylenmektedir. Halbuki bâzı başka rivâyetlerde bu rakam her biri 33 diye tesbit edilmiştir. Aradaki farkla ilgili açıklama daha önce geçtiği için burada tekrar etmeyeceğiz. ( 1813 numaralı hadise bakılabilir.)[217] ـ2ـ وعن ابن أبى أوفى رَضِيَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]جَاءَ رَجُلٌ، فَقَالَ يَا رَسُولَ اللّهِ : َ اَسْتَطِيعُ أنْ آخُذَ مِنَ القُرْآنِ شَيْئاً فَعَلّمْنِى مَا يُجْزِينِى قالَ : قُلْ سُبْحَانَ اللّهِ، وَالْحَمْدُ للّهِ، وََ إلهَ إَّ اللّهُ، وَاللّهُ أكْبَرُ وََ حَوْلَ وََ قُوَّةَ إَّ بِاللّهِ. قَالَ يَا رَسُولَ اللّهِ : هَذَا للّهِ فَمَاذَا لِى؟ قَالَ : قُلْ اللَّهُمَّ ارْحَمْنِى وَعَافِنِى وَاهْدِنِى وَارْزُقْنِى، فَقَالَ : هكذَا بِيَدَيْهِ فَقَبَضَهُمَا، فقَالَ # : أمَّا هَذا فقَدْ مَ‘َ يَدَيْهِ مِنَ الخَيْرِ[. أخرجه أبو داود بتمامه، والنسائى إلى قوله : ]وََ قُوَّةَ إّ بِاللّهِ[ . 2. ( 1881)- İbnu Ebî Evfa ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Bir adam gelerek- "Ey Allah´ın Resûlü! dedi, ben Kur´an´dan bir parça seçip alamıyorum. Bana kifâyet edecek bir şeyi siz bana öğretseniz!" "Öyleyse, buyurdu, Sübhânallah velhamdülillah, ve lâilâhe illallah, vallâhu ekber, velâ havle velâ kuvvete illâ billâh. ( Allahım seni tenzih ederim, hamdler sana mahsustur. Allah´tan başka ilah yoktur, Allah en büyüktür, güç kuvvet Allah´tandır) de." "Ey Allah´ın Resûlü! dedi, bu zikir Allah içindir. ( O´nu senâdır), kendim için dua olarak ne söyleyeyim " "Şöyle dua et : "Allahım bana merhamet et, afiyet ver, hidayet ver, rızık ver!" Adam ( dinleyip, kalkınca) ellerini sıkıp göstererek : "Şöyle ( sımsıkı belledim!)" dedi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), bunun üzerine : "İşte bu adam iki elini de hayırla doldurdu!.." buyurdu." [Ebû Dâvud, Salât 139, ( 832); Nesâî, İftitâh 32, ( 2, 143); Hadis Ebû Dâvud´da tam olarak, Nesâî´de kısmî olarak rivâyet edilmiştir.][218] AÇIKLAMA : 1- Ebû Dâvud, bu hadisi "Ümmî ve Acemi Olana Kifâyet Edecek Kıraat Miktarı" adını taşıyan bir bâbta zikreder. Şârihler, Resulullah´a gelerek kifayet edecek miktarı soran kimsenin namazda kifayet edecek kıraat miktarı sorduğunu belirtirler. Nitekim hadisin bir başka vechinde : إِنِّى َ اُحْسِنُ مِنَ الْقُرْاَنِ شَيْئًا "Ben Kur´ân´dan hiçbir ( parçayı henüz tam ezberlemedim) güzel okuduğum kısım yok" demiştir. Şu halde, Resulullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın cevabı, namazda okunabilecek kifâyet miktarı göstermektedir. Ancak, hadiste cevap olarak gelen zikirler, kıraat olarak yeterli değildir. Bu sebeple ulemâ hadisi şöyle değerlendirirler : "Bu ruhsat bütün zamanlar için muteber olamaz. Zîra bu kelimeleri öğrenmeye muktedir olan bir kimse, şüphesiz Fâtiha sûresini ezberleyebilecektir. Adamın Resulullah´a söylediği sözü, "Şu anda Kur´ân´dan bir şey öğrenmeye kâdir değilim, namaz vakti de girmiş durumda" şeklinde anlamak gerekir." Öyleyse namazı, kendisine söylenen kelimeleri kıraat ederek kılsa bile, namazdan sonra Fâtiha´yı öğrenmesi gerekir. Hattâbî der ki : "Bu meselede asıl olan şudur : Namaz, Fâtiha´sız câiz değildir. Fâtiha´yı okumak onu güzelce okuyabilen kimseye vecîbedir, tam ezberleyememiş olana değil. Bu durumda, bir kimse Fâtiha´yı henüz beceremiyor ve fakat başka sûrelerden becerdiği varsa, ona, becerdiği yerden Fâtiha uzunluğunda yedi âyetlik bir kısım okuması vâcib olur. Fâtiha´dan sonra evlâ olan zikr, Kur´an´dan ona denk olan bir kısımdır. Şâyet ezberleme kapasitesinin yokluğu veya dilinin Arapça´ya dönmemesi veya mâruz kaldığı bir âfet gibi bir sebeple Kur´an´dan bir parçayı ezberleyemeyecek olursa, Kur´an´dan sonra en uygun ( evlâ) zikr, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın öğretmiş bulunduğu tesbih, tahmid ve tekbirdir. Zîra Efendimiz : "Kelâmullah´tan sonra efdal olan zikir Sübhânallâhi velhamdülillahi velâ ilâhe illallahu vallahu ekber´dir" buyurmuştur. 2-Adamın, kendisi için Allah´tan ne taleb etmesi gerektiği hususundaki sorusuna Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in cevabı, duada istenmesi gereken şeyler hususunda fevkalâde câmî bir mâhiyet taşımakta ve hatta Resûlullah´tan mervî me´sur duaları âdeta özetlemektedir. Hatırda kalması için tekrar kaydediyoruz. * Allah´ın rahmeti : Günahları terkettirmek, affetmek. * Afiyet : Dünya ve âhiret âfetlerinden selâmet. * Hidâyet : İslam´da sebat ve ahkâma uyma. * Rızık : Yeterli miktarda helal rızık. 3- Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın tâliminden sonra, adamın davranışıyla ilgili ibâre çok veciz olduğu için şârihler yorumunda bazı farklılıklara yer vermişlerdir. Biz İbnu Hacer´in anladığı tarzı tercümeye aksettirdik : Yâni adam, Resulullah´ın tâlimatını tam olarak ve sağlam bir şekilde öğrendiğini belirtmek için ellerini uzatıp avuçlarını sıkmış ve kıymetli bir şeyi sımsıkı yakalayan bir kimsenin yaptığı gibi : İşte şöyle! diye gösterip : "Sizin bana söylediğinizi ezberledim ve sımsıkı tutuyorum, artık zâyi etmem, unutmam!" demek istemiştir. 4-Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın "Bu adam iki elini de hayırla doldurdu" demesi, adamın dünya için de, âhiret için de gerekli olan hayırları câmî olan bir duaya imtisalinden kinâyedir. Nitekim bu öğretilen hususların ne kadar câmî şeyler olduğunu az yukarda gösterdik.[219] ـ3ـ وعن عائشة رَضِيَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كَانَ رَسُولُ اللّهِ يُكْثِرُ أنْ يَقُولَ قَبْلَ مَوْتِهِ : سُبْحَانَ اللّهِ وَبِحَمْدِهِ، أسْتَغْفِرُ اللّهَ وَأتُوبُ إلَيْهِ، فَقُلْتُ لَهُ في ذلِكَ، قَالَ : أخْبَرَنِى رَبِّى أنِّى سَأرَى عََمَةً في أُمَّتِى، فإذَا رَأيْتُهَا أكْثَرْتُ مِنْ قَوْلِ : سُبْحَانَ اللّهِ وَبِحَمْدِهِ، أسْتَغْفِرُ اللّهَ وَأتُوبُ إلَيْهِ، فقَدْ رَأيْتُهَا : إذَا جَاءَ نَصْرُ اللّهِ وَالْفَتْحُ. السورة[. أخرجه الشيخان . 3. ( 1882)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ölümünden önce şu duaları çok tekrar ederdi : "Sübhânallahi ve bihamdihi, estağfirullahe ve etûbu ileyh. ( Allahım seni hamdinle tesbîh ederim, mağfiretini diler, günahlarıma tevbe ederim.)" Ben kendisinden bunun sebebini sordum. Şu açıklamayı yaptı : "Rabbim bana bildirdi ki, ben ümmetim hakkında bir alâmet göreceğim. Ben onu görünce Sübhânallâhi ve bihamdihi, estağfirullahe ve etûbu ileyh zikrini artırdım. Bu gördüğüm, İzâ câe nasrullahi ve´lfethu... sûresidir." [Buhârî, Tefsir, Nasr, Ezân 123, 139; Megâzî 50; Müslim, Salât 220, ( 484).][220] AÇIKLAMA : 1- Cenab-ı Hakk´a : "Hamdinle tesbih ederim" demek, "seni tesbih etmeye şahsen muktedir değilim, bunu kendi gücümle yapamam. Şâyet tesbih ediyorsam bu senin lütfun ve hidâyetinledir" demektir. Yâni, Allah´ı tesbih edebilmenin de Allah tarafından verilen bir nimet olduğunu beyandır. Mazhar olunan nimetin "in´am" yani verilme olduğunu bilmek ve bunu, nimeti verene ifâde etmek, hamd ve şükürdür. Öyle ise Cenâb-ı Hakk´a, "Hamdinle tesbîh ediyorum" demek, tesbih edebilmenin de bir lütf-u İlahî olduğunu beyan olmaktadır. 2-Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı çok tesbih, tahmid ve istiğfâra sevkeden şey, Mekke´nin fethinden sonra, insanların fevc fevc, yani kitleler halinde İslam´a girmesidir. Nitekim Resûlullah´ın zikrettiği Nasr sûresinde, Rabbimiz Resûlüne o alâmeti şöyle haber vermiştir : "( Ey Resulüm), Allah´ın yardımı ve zaferi ( feth) gelip, insanların Allah´ın dinine akın akın girdiklerini görünce, Rabbini hamd ile tesbih et, istiğfar et ( bağışlanma dile). Çünkü O tevbeleri dâima kabul edendir" ( Nasr 1-3).[221] ـ4ـ وعن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رَسُولُ اللّهِ # : ‘نْ أقُولَ : سُبْحَانَ اللّهِ، والْحَمْدُللّهِ، وََ إلَهَ إّ اللّهُ، وَاللّهُ أكْبَرُ أحَبُّ إلَى مِمَّا طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ[. أخرجه مسلم والترمذي . 4. ( 1883)- Ebû Hüreyre ( radıyallahu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Sübhânallahi, velhamdu lillahi, velâ ilâhe illallâhu vallâhu ekber ( Allah´ı tesbih ederim, hamdler Allah´adır, Allah´tan, başka ilâh yoktur. Allah en büyüktür) demem, bana, üzerine güneşin doğduğu şeyden ( dünyadan) daha sevgilidir." [Müslim, Zikr 32, ( 2695); Tirmizî, Daavât 139, ( 3591).][222] AÇIKLAMA : Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ebedî hayata bakan, kıyamet günü terâziye girecek olan en küçük bir nurun bile, fâni olacak, ebediyete intikal etmeyecek maddî menfaatlerle hiçbir sûrutte tartıya gelmeyeceğini, dünya gibi büyük bir varlığın bile "fenaya giden yönüyle" bir kerecik tesbih, tahmid ve tekbir okumakla elde edilecek sevaba değmediğini ifâde buyuruyor. Hadisin her çeşit mücâzefeden uzak olarak ifâde ettiği hakikatı açık şekilde anlayabilmek için şöyle bir soru sorabiliriz : "Hiç sönmeden ebedî olarak yanan bir mum mu daha çok ışık verir, muvakkat bir ömre sahip fâni bir güneş mi " Düşününce her halde mumun daha zengin olduğunu söyleyeceğiz. Aksini söylemek ebediyetin ne olduğunu kavramamak olur.[223] ـ5ـ وعن ابن مسعود رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : لَقِيتُ لَيْلَةَ أُسْرِىَ بِى إبْرَاهِيمَ عَلَيْهِ السََّمُ فقَالَ لِى يا مُحَمَّدُ : أقرِئ أُمَّتَكَ مِنِّى السََّمَ وَأخْبِرْهُمْ أنَّ الجَنَّةَ طَيِّبَةُ التُّرْبَةِ عَذْبَةُ المَاءِ، وَأنَّهَا قِيعَانٌ وَأنَّ غِرَاسَهَا : سُبْحَانَ اللّهِ، وَالحَمْدُللّهِ، وََ إلهَ إَّ اللّهُ، وَاللّهُ أكْبَرُ[. أخرجه الترمذي . 5. ( 1884)- İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Miraç sırasında İbrahim ( aleyhisselâm)´le karşılaştım. Bana : "Ey Muhammed, ümmetine benden selam söyle. Ve haber ver ki : Cennetin toprağı temiz, suyu tatlıdır. Burası ( suyu tutacak şekilde) düz ve boştur. Oraya atılacak tohum da sübhânallah, velhamdülillah, ve lâilâhe illallâh, vallâhu ekber cümlesidir." [Tirmizî, Daavât 60, ( 3458 ).][224] AÇIKLAMA : 1- Bu hadis, Müslümanları boş vakitlerinde mübarek kelimelerle zikretmeye fevkalâde teşvik etmektedir. Zîra en büyük uhrevî idealleri arasında yer alan cennet için bu şart gözükmektedir. Toprağı temiz ve her çeşit ağaçtan boş ve fakat ağaç dikmeye fevkalâde elverişli yani düz ve tatlı suya sâhip olan cennet; ekim beklemektedir. Herkes kendi cennetini bol ağaçlı, gölgeli, yeşil kılabilmek için daha dünyada iken ekim yapmalıdır. Orada neşv ü nema bulup, orayı tezyin edecek tohumlar da sübhânallah, elhamdülillah, lâilahe, illallah ve Allahu ekber gibi Resûlullah´ın haber verdiği kelime-i tayyibelerdir. Kişi burada ekim yaptığı ölçüde yâni bu kelimeleri sevap umarak zikrettiği nisbette, âhirette cenneti zenginleşecek ve güzelleşecektir. Tîbî, bu hadiste diğer bir kısım nasslarla teâruz görür. Der ki : "Bu rivâyete göre, cennet ağaç ve kasırlardan hâlîdir. Halbuki Kur´an´da gelen bir kısım âyetler cennetin ağaçlı olduğunu haber verir : جَنَّاتٌ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا اَْنْهَارُ "Altında nehirler akan cennetler" âyetinde olduğu gibi. Esasen cennete cennet denmesi de ağaçları sebebiyledir : "Cennet dalları birbirine geçmiş, sık ağaçlı ( koyu gölgeli) bahçe demektir." Merhum bu hadisle Kur´an arasındaki ihtilaflı duruma böylece dikkat çektikten sonra yeni sorular îras eden bir de çözüm kaydeder. Ondan ziyâde Aliyyu´l-Kârî´nin te´vilini kaydetmeyi daha muvafık buluyoruz : "Hadiste, cennetin kasır ve ağaçlardan tamamen boş olduğuna dair delil yoktur. Zîra cennetin düz ve boş olması demek, ekseriyetinin ağaçlı, geri kalan kısımlarının ise mezkur kelimelerle ağaçlandırılmaya bırakılmış boş mekanlar olması demektir. Cennetin önceden, sebep olmaksızın dikilmiş olan ağaçları, bu kelimelerin okunması neticesinde dikilecek olan ağaçlardan ayrılır." Bu hadisin, dünyayı âhirete nazaran bir ekim yerine benzeten âyetin ( Şûra 20) ve aynı mânayı işleyen diğer hadislerin bir tamamlayıcısı olduğu da söylenebilir. Gayb âlemi ile ilgili bir teşbih olması hasebiyle ifâde etmek istediği mânaya ve bildirmek istediği hakikate bakmak daha muvafıktır. Bunun mahiyetini dünyevî şartlara uygun olarak anlamak gereksizdir. Hadis şu hakikati bildiriyor : "Dünya ekim yeridir, güzel kelimelerin zikri bir ekimdir, öbür dünyada, cennet ağaçları, âhiret meyveleri olacaktır. Çok zikrederek âhiret için ekim yapmalıdır."[225] ـ6ـ وعن يُسيرة موة ‘بى بكر الصديق رَضِيَ اللّهُ عَنْهُما وكانت من المهاجرات ا‘ول قالت : ]قالَ لَنَا رسولُ اللّهِ # : عَلَيْكُنَّ بِالتَّسْبِيحِ، وَالتَّهْلِيلِ، وَالتَّقْدِيسِ، وَالتَّكْبِيرِ، وَاعْقِدْنَ بِا‘نَامِلِ، فَإنَّهُنَّ مَسْئُوَتٌ مُسْتَنْطَقَاتٌ، وََ تَغْفُلْنَ فَتَنْسَيْنَ الرَّحْمَةَ[. أخرجه أبو داود والترمذي، واللفظ له . 6. ( 1885)- Hz. Ebû Bekri´s-Sıddîk´in âzadlısı Yüseyre ( radıyallâhu anhümâ) -ki ilk muhâcirlerden idi- anlatıyor : "Resulullah ( aleyhissalatu vesselam) bize dedi ki : "Size tesbih, tehlil, takdis, tekbir çekmenizi tavsiye ederim. Bunları parmaklarla sayın. Zîra parmaklar ( Kıyamet günü nelerde kullanıldıklarından) suale mâruz kalacaklar ve konuşturulacaklardır." [Tirmizî, Daavât 131, ( 3577); Ebû Dâvud, Salât 359, ( 1501).][226] AÇIKLAMA : 1-Burada, bir kısım zikirler kısaltılarak zikredilmiştir. Çoğunlukla zikri tekrar tekrar geçti ise de takdis nâdir geçenlerdendir. Bununla Sübhâne´l-Meliki´l-Kuddûs veya, Sübbûhun Kuddûsün Rabbu´lmelâiketi ve´r-Rûh zikirleri kastedilmiştir. Hemen belirtelim ki, böyle kısaltmalar Arap dilinde eskiden kalma bir âdettir. Bir cümle dillerde çok tekerrür ederse tekrarda kolaylık olsun diye kısaltılır. Bu maksadla her kelimenin birer ikişer harfi alınıp, birbirine eklenerek yeni bir kelime ortaya konur. Yukardakilere ilâveten havkale, hay´ale, besmele gibi başka örnekler de zikredilebilir. 2-Bu hadis tesbihâtın sayımında parmakları kullanmanın efdaliyetine dikkat çekmektedir. Zîra Resûlullah parmakların sorumluluğunu, konuşturulacağını belirterek, sayılmasını istemiştir. Daha önce de belirttiğimiz gibi, âlimler sayının doğru yapılmasını esas alırlar. Öyle ise doğru sayım parmakla yapılabiliyor, karıştırmadan, eksik veya ziyade sayımdan emin olunabiliyorsa efdal olanı parmağı kullanmaktır. Ama bundan endişe eden kimse tesbih gibi başka bir şey kullanır.[227] ـ7ـ وعن أبى بكر الصديق رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رَسُولُ اللّهِ # : مَا أصَرَّ مَنِ اسْتَغْفَرَ، وَلَوْ عَادَ في اليَوْمِ سَبْعِينَ مَرَّةً[. أخرجه أبو داود والترمذي . 7. ( 1886)- Hz. Ebû Bekri´s-Sıddîk ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resulullah ( aleyhissalatu vesselam) buyurdular ki : "İstiğfar eden kimse günde yetmiş kere de tevbesinden dönse günahta musır sayılmaz." [Tirmizî, Daavât 119, ( 3554); Ebû Dâvud, Salât 361, ( 1514).][228] AÇIKLAMA : 1-Bu hadisin mânâsını âlimler şöyle açıklamışlardır : "Bir kimse işlediği bir günaha tevbe ettiği takdirde, aynı günaha dönüp tekrar işler veya bir başka günahı işlerse, her seferinde tevbe de ediyorsa, bu kimse, bir günde ne kadar çok aynı günaha dönerse dönsün, yine de günahta musır sayılmaz. Musır, işlediği günahlara istiğfar etmeyen, pişman olmayan kimsedir. Israr ise çok günah işlemek demektir. İbnu Melek : "Israr, mâsiyet üzerinde sebat etmek, aralıksız günah işlemeye devam etmektir" der. 2- Bu hadiste Allah´ın affından ümit kesilmeyeceği, işlemekte olduğu günahlardan kesin bir dönüşe azmetmiş olan kimseye Cenâb-ı Hakk´ın kapısının her an açık olduğu, böyle bir tevbenin kabûlüne, önceden işlenen günahların çokluğunun, büyüklüğünün veya çeşitliliğinin bir mâni teşkil etmeyeceği ifâde edilmektedir. Nitekim âyet-i kerimede : "Ey kendilerinin aleyhinde ( günahta) haddi aşanlar! Allah´ın rahmetinden ümidinizi kesmeyin... Çünkü Allah, bütün günahları affeder" ( Zümer 53) buyurulmuştur.[229] ـ8ـ وعن أغرّ مزينة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : إنَّهُ لَيُغَانُ عَلَى قَلْبِى حَتَّى أسْتَغْفِرَ اللّهِ في الْيَوْمِ مِائَةَ مَرَّةِ[. أخرجه مسلم وأبو داود . 8. ( 1887)- el-Eğarru´l-Müzenî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Şurası muhakkak ki, bazan kalbime gaflet çöker. Ancak ben Allah´a günde yüz sefer istiğfar eder ( affımı dilerim)." [Müslim, Zikr 41, ( 2702); Ebû Dâvud, Salât 361, ( 1515).][230] AÇIKLAMA : 1- Gaflet olarak tercüme ettiğimiz kelimenin aslı ğayn´dır, bulut mânasına olan ğayn´dan gelir. Örtmek, kaplamak gibi mânâları ifâde eder. Resulullah ( aleyhissalatu vesselam)´ın kalbinin bazan -tabir caizse- bulutlanması örtülmesi -ki gaflete düşmek denince daha anlaşılır olmaktadır- ne demektir O´nun kalbinin gafleti de diğer insanların gafletinin aynı mıdır " Bu husus âlimlerce münakaşa edilmiştir. Sözgelimi el-Ârif eş-Şâzelî der ki : "Bu bulut nur bulutudur, başka değil. Zîra Peygamberimiz ( aleyhissalâtu vesselâm) efendimiz, dâima bir terakki içinde idi. Mârifet nurları kalbinde devam ettikçe bir öncekine nisbeten daha yüksek bir mertebeye yükseliyor, geride bıraktığını, bu yeni mertebeye nisbetle günah addedip, tevbe ediyordu." Münâvî bu açıklamayı devam ettirir : "Resûlullah´ın kalbini zaman zaman bürüyen bulut, bazılarınca zannedildiği üzere hicab veya gaflet perdesi olmayıp, tecelliyat nurlarının onu kaplaması ve böylece huzur hâlinin[231] kaybolmasıdır. İşte bunun için Allah´tan mağfiret taleb etmekte, yani üzerini kaplamış bulunan şeyin örtülmesini taleb etmektedir. Çünkü havas kısmının mazhar olduğu tecelli devam edecek olursa Sultanu´l-Hakikat yanında yokluğa mahkûm olurlar. Bu sebeple setr, onlar için rahmet olur, avam için de hicab ve hikmet olur.. " İbnu´l-Esir, en-Nihâye´de biraz daha farklı bir yorumda bulunur : "( Resûlullah aleyhissalâtu vesselâm) burada insanın hâlî olmadığı sehv´den, kendisini kaplayan şeyi kastetmiştir. Çünkü O´nun kalbi daima Allah´la meşgul idi. Herhangi bir zamanda , beşerî bir mesele kendisine ârız olup ümmet ve dinin bir işi veya bir maslahatı ile meşgûl olsa, bunu bir günah addeder, derhal istiğfara geçerdi." Kadı İyaz : "Gayn´dan ( örtü) maksad, Resulullah´ın şe´ni olan mütemâdî zikrine giren fâsılalardır. Herhangi bir iş sebebiyle, bu zikrine fâsıla girdi mi, bunu bir günâh addeder, arkadan istiğfarda bulunurdu" der. Suyûtî ise : "Bu müteşâbihattandır, mânâsı bilinmez. Nitekim lügatte büyük imam el-Esmaî bu kelimenin tefsiri söz konusu olunca tevakkuf etmiş ve : "Kalb, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´dan başkasının kalbi olsaydı, üzerine konuşurdum" demiştir. Bâzıları : "Bu, insanın içinde kalbe gelen bâzı seslerdir" demiş; keza : "Bu, kalbi bürüyen sekîne´dir. İstiğfar ise, Allah´a ubûdiyet izhâr etmek, daha iyisi için de şükretmek içindir" diyen de olmuştur. Keza : "Bu, haşyet ve ta´zim hâlidir, istiğfar da şükürdür" dahi denmiştir. Bu görüşten hareket eden Muhâsibî, "Allah´a olanların havfı, iclâl ve ta´zim havfıdır" demiştir. Şahâbettin Sühreverdî, bu noktada daha ileri bir görüş beyân eder : "Hadisteki ğayn´ın naks halinde olduğu îtikat edilmemeli, bilakis o kemâldir veya kemâlin tetimmesi ( tamamlayıcısı)dır. Tıpkı gözkapağı gibi : Göze gelen çöpü atmak üzere onu bir an için kopar. Bu, zâhirde görmeyi önlerse de hakikatte görmeye kemâl getirir..." Sindî de şunu söylemiştir : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın kalbi gözönüne alınınca bu ifâdenin hakîkati bilinemez, zîra, Efendimiz´in ( alehissalâtu vesselâm) kadri, başkasına ârız olan evhamların ulaşamayacağı kadar yüce idi. Öyleyse bu çeşit hadislerde tefvîz ( kastedilen mânâyı Allah´a bırakmak) en güzel yoldur. Evet, hadisten maksûd olan miktar açıktır : Aleyhissalâtu vesselâm´a O´nu istiğfar etmeye dâvet eden bir hâlet hasıl olmaktadır. O da bunun üzerine, hergün yüz kere istiğfar etmekteydi. Bunun dışında ne olup bitiyordu Allah bilir. Görüldüğü gibi İslam ulemâsı Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) karşısında son derece saygılı olmuş, yanlış anlaşılmaya müncer olacak, O´na olan ta´zim ve hürmeti kıracak tekavvül ve yorumdan kaçınmıştır.[232] ـ9ـ وفي رواية لمسلم : ]تُوبُوا إلَى رَبِّكُمْ فَوَاللّهِ إنِّى ‘َتُوبُ إلَى رَبِّى تَبَارَكَ وتَعالَى في اليَوْمِ مِائَةَ مَرَّةٍ[ . 9. ( 1888 )- Yine Eğarru´l-Müzenî, Müslim´in bir rivâyetinde Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın şöyle dediğini nakletmiştir : "Ey insanlar! Rabbinize tevbe edin. Allah´a kasem olsun ben Rabbim Tebârek ve Teâlâ hazretlerine günde yüz kere tevbe ederim." [Müslim, Zikr 42, ( 2702).][233] ـ10ـ وللبخارى والترمذي عن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]سَمِعْتُ رسُولَ اللّهِ # يَقُول : وَاللّهِ إنِّى ‘سْتَغْفِرُ اللّهَ وَأتُوبُ إلَيْهِ في الْيَوْمِ سَبْعِينَ مَرَّةً[. »لَيُغَانُ« أى يغطى ويغشى، والمراد به السهو . 10. ( 1889)- Buhârî ve Tirmizî´de gelen bir rivâyette Hz.Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) diyor ki : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı işittim, demişti ki : "Allah´a kasem olsun, ben günde Allah´a yetmiş kere istiğfar ediyorum, tevbede bulunuyorum." [Buhârî, Daavât 3; Tirmizî, Tefsir, Muhammed, ( 3255).][234] AÇIKLAMA : 1- Tevbe ve istiğfar, günahların affını teleb etmek maksadına râci bir ibâdettir. Öyle ise öncelikle günahkâr olanların, hataya düşenlerin bunlara başvurması gerekir. Halbuki Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın Fetih sûresinin başında belirtildiği üzere geçmiş ve gelecek bütün günahları affedilmiştir. Buna rağmen Resûlullah günde yetmiş sefer -bazı rivâyetlerde yüz sefer- tevbe ediyor, bu mesele birkaç açıdan cevaplandırılmıştır : 1) Önceki hadiste ğayn, yâni Hz. Peygamber´in kalbine gelen setr´in mâhiyetiyle ilgili açıklama, Hz. Peygamber´in istiğfarının mahiyetini açıklamaktadır, oraya bir kere daha bakılabilir. 2) İbnu´l-Cevzî şöyle der : "İnsan tabiatı bir kısım zellelere mâruzdur, hiçbir insan bundan hâriç değildir. Peygamberler büyük günâhlara karşı mâsum ( korunmuş) iseler de küçük günâhlara karşı mâsum değildirler." İbnu´l-Cevzî bu sözüyle Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´den küçük günahlar sâdır olabileceğini, istiğfarının bunlarla ilgili olacağını söylemek isterse de, bu görüşüyle Cumhur´a muhalefet eder. Önceki hadisin açıklamasında da kaydedildiği üzere Resûlullah´ın istiğfarının günahla ilgisi olamaz. İbnu´l-Cevzî muhtar görüşe ters düşer. 3) İbnu Battâl der ki : "Peygamberler Allah´ın kendilerine bahşettiği mârifet sebebiyle, ibâdet vazîfesini îfâda insanların en çok gayret gösterenleridir. Allah´a şükürde ve kusurlarını îtirafta en başta gelirler." Burada denmek istenen şudur : İstiğfar, Allah Teâlâ´ya karşı eda edilmesi gereken vazifedeki kusur için yapılır. Bu kusurun da, bir kısım mübah işlerle meşguliyet sebebiyle meydana gelmesi ihtimalden uzak değildir. Sözgelimi yemek, içmek, cima, uyku, istirahat, insanlarla karşılaşma, onların meseleleriyle meşgûliyet, bâzan düşmanlarla savaş, bazan onları idare etmek, kalpleri kazanılacak olanlarla ilgilenmek gibi Allah´ın zikrine ve O´na tazarruda bulunup, müşâhade ve murakabesi ile meşgul olmaya perde çeken bu hallerin hepsini Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in yüce makam olan Cenâb-ı Hakk´ın huzur makamına nisbetle günah addetmiş olması mümkündür. 4) Bazı âlimler şöyle demiştir : "Resûlullah, ümmetine günahlarından istiğfar etmeyi teşrî etmek maksadıyla istiğfarda bulunmuştur. Bu, ümmet için bir nevi şefaattir. 2- Hadisteki kasem´e gelince : Arap dilinin kendine has örfünde kasem, anlatılanı te´kid etmek maksadıyla başvurulan bir üslubtur. Yemine her seferinde muhatabın şüphesini izâle için yer verilmez. Muhatab hemen inansa da konuşan kimse yemin edebilir. Nitekim Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın ifâde buyurduklarının doğruluğundan şüpheye düşecek tek muhatabın varlığı mevzubahis değildir. 3- Resûlullah hangi kelimelerle istiğfarda ve tevbede bulunuyordu diye bir soruyu, İbnu Hacer : "Estağfirullah ve etûbu ileyh" şekinde -rivâyette geldiği üzere- olma ihtimalini te´yidden sonra, Nesâî´de gelen bir rivâyette geçtiği üzere başka şekilde olabileceğini de belirtir. İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ) der ki : "Ben Resulullah ( aleyhissalatu vesselam)´ın bir meclisten kalkmazdan önce yüz kere : اَسْتَغْفِرُاللّهَ الَّذِى َ إِلَهَ اَِّ هُوَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ وَاَتُوبُ إِلَيْهِ "Kendisinden başka ilah bulunmayan, hayy ve kayyûm olan Allah´tan af diliyorum, O´na tevbe ediyorum" dediğini işittim."İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ) bir başka rivâyette, "Biz Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın bir mecliste yüz kere : رَبِّ اغْفِرْلِى وَتُبْ عَلَىَّ إِنَّكَ اَنْتَ التَّوَّابُ اْلغَفُورُ "Rabbim beni mağfiret et, affeyle, sen affedici, bağışlayıcısın" dediğini saydık" der. Sadedinde olduğumuz hadiste, "yetmiş kere" tevbe ve istiğfar edildiğinin zikredilmiş olmasını, bir başka hadiste ise "yetmiş kereden fazla" tâbirinin yer almasını nazar-ı dikkate alan İbnu Hacer şöyle hükme bağlar : "( Bu ifâdelerde Resûlullah´ın) mübâlağa kasdetmiş olması da, aynı rakamı kasdetmiş olması da muhtemeldir."[235] ـ11ـ وعن أسماء بن الحكم الفزارى رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]سَمِعْتُ عَلِيّاً رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ يَقُولُ : كُنْتُ إذَا سَمِعْتُ حَدِيثاً مِنْ رسُولِ اللّهِ # نَفَعَنِى اللّهُ تَعَالَى بِمَا شَاءَ أنْ يَنْفَعَنِى مِنْهُ، وَإذَا حَدَّثَنِى رَجُلٌ عَنْهُ اسْتَحْلَفْتُهُ، فَإذَا حَلَفَ لِى صَدَّقْتُهُ، وَإنَّهُ حَدَّثَنِى أبُو بَكْرٍ الصِّدِّيقُ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ، وَصَدَقَ أبُو بَكْر قَالَ : سَمِعْتُ رسُولَ اللّهِ # يَقُولُ : مَا مِنْ رَجُلٍ يُذْنِبُ ذَنْباً، ثُمَّ يَقُولُ فَيَتَطَهَّرُ وَيُصَلِّى رَكْعَتَيْنِ، ثُمَّ يَسْتَغْفِرُ اللّهَ تَعَالى إّ غَفَرَ لَهُ، ثُمَّ قَرَأَ : وَالَّذِينَ إذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أوْ ظَلَمُوا أنْفُسَهُمْ ذََكَرُوا اللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ. اŒية[. أخرجه أبو داود والترمذي. 11. ( 1890)- Esmâ İbnu´l-Hakem el-Fezârî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hazreti Ali´yi dinledim, şöyle demişti : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´dan bir hadis dinledim mi, Allah Tealâ hazretlerinin faydalanmamı dilediği kadar ondan istifade ediyordum. Şayet bir adam O´ndan hadis rivâyet edecek olsa ( gerçekten duydun mu diye) yemin ettiriyordum. Yemin edince onu tasdik edip rivâyetini kabûl ediyordum." Hz. Ebû Bekri´s-Sıddik ( radıyallâhu anh) bana şu hadisi rivâyet etti ve bu rivâyetinde Ebû Bekir doğru söyledi : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı dinledim, demişti ki : "Günah işleyip arkasından kalkıp abdest alarak iki rek´at namaz kılan sonra da Allah Teâla hazretlerine tevbe eden her insan mutlaka mağfiret olunur." Sonra da şu âyeti okudu. ( Meâlen) : "Onlar fena bir şey yaptıklarında veya kendilerine zulmettiklerinde Allah´ı zikrederler, günahlarının bağışlanmasını dilerler. Günahları Allah´tan başka bağışlayan kim vardır ( Âl-i İmrân 135). [Tirmizî, Tefsîr Âl-i İmran, ( 3009); Ebû Dâvud, Salât 361, ( 1521) İbnu Mâce, İkâmetu´s-Salât 193, ( 1395).][236] AÇIKLAMA : Resûlullah´ın vefatından sonra Ashâb ( radıyallâhu anhüm) hadis rivâyeti hususunda çok titiz davranıyordu. Hz. Ömer ve Hz. Ebû Bekir, sonradan işittikleri bir hadis husûsunda içlerinde bir tereddüt olursa şâhid isterlerdi. Keza Hz. Ali de böyle bir durumda muhatabına yemin ettirirdi. İşte sadedinde olduğumuz rivâyet, Hz. Ali´nin bu prensibini kendi ağzından nakletmektedir. Ashab´ın ileri gelenlerinin bu davranışı, hadis rivâyetinde herkesin kendini serbest hissederek rastgele, hatalı, ziyâde ve noksanlı olarak rivâyette bulunmalarını önlemeye râci idi, birbirlerini itham gayesi gütmüyordu. İlgili açıklama son ciltlerde genişçe ele alınacaktır.( kitapta böyle bir cümle yok) İlgili açıklamaya bakılmalıdır ( 1, 58-60). ـ12ـ وعن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # مَنْ قَالَ : َ إلَهَ إَّ اللّهُ، وَحْدَهُ َ شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ، وَلَهُ الحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَئٍ قَدِيرٌ في يَوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ، كَانَتْ لَهُ عِدْلَ عَشْرِ رِقَابٍ، وَكُتِبَتْ لَهُ مِائَةُ حَسَنَةٍ، وَمُحِيَتْ عَنْهُ مِائَةُ سَيِّئَةٍ، وََكَانَتْ لَهُ حِرْزاً مِنَ الشَيْطَانِ يَوْمَهُ ذلِكَ حَتَّى يُمْسى، وَلَمْ يَأتِ أحَدٌ بِأفْضَلَ مِمَّا جَاءَ بِهِ إَّ رَجُلٌ عَمِلَ أكْثَرَ مِنْهُ، وَمَنْ قَالَ : سُبْحَانَ اللّهِ وَبِحَمْدِهِ في يَوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ حُطَّتْ خَطَايَاهُ، وَإنْ كَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ[. أخرجه الثثة والترمذي . 12. ( 1891)- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kim : "Lâ ilâhe illallâhu vahdehu lâşerîke leh, lehu´l mülkü ve lehu´lhamdü ve hüve alâ külli şey´in kadîr" duasını bir günde yüz kere söylerse, kendisine on köle âzad etmiş gibi sevab verilir, ayrıca lehine yüz sevab yazılır ve yüz günahı da silinir. Bu, ayrıca üç gün akşama kadar onu şeytana karşı muhafaza eder. Bundan daha fazlasını okumayan hiçbir kimse, o adamınkinden daha efdal bir amel de getiremez. Kim de bir günde yüz kere "Sübhânallahi ve bihamdihi" derse hataları dökülür, hatta denizin köpüğü kadar ( çok) olsa bile." [Buhârî, Daavât 54, Bed´ü´l-Halk 11; Müslim, Zikr 28, ( 2691); Muvatta, Kur´ân 20, ( 1, 209); Tirmizî, Daavât 61, ( 3464).][237] AÇIKLAMA : 1- Bu dua, bir rivâyette : يُحْيِى وَيُمِيتُ ( hayat verir ve ölüm verir), bir başka rivâyette de, بِيَدِهِ اْلخَيْرُ ( hayırlar O´nun elinde) ziyâdesiyle gelmiştir. 2- Bu duanın ne zaman okunacağı rivayetten rivâyete sarahat kazanır. Birinde "günde" diye mutlak iken, bir diğerinde "sabah olunca", bir diğerinde "sabah namazından sonra, konuşmazdan önce on defa" diye kayıtlanmıştır.[238] ـ13ـ وعن عمر رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : مَنْ دَخَلَ السُّوقَ، فقَالَ : َ إلَهَ إَّ اللّهُ وَحْدَهُ َ شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ، وَلَهُ الحَمْدُ يُحْيِى وَيُمِيتُ، وَهُوَ حَىٌّ َ يَمُوتُ بِيَدِهِ الخَيْرِ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَئٍ قَدِيرٌ. كَتَبَ اللّهُ لَهُ ألْفَ ألْفَ حَسَنَةٍ، وَمَحَا عَنْهُ ألْفَ ألْفَ سَيِّئَةٍ، وَرَفَعَ لَهُ ألْفَ ألْفَ دَرَجَةٍ[. وفي رواية : ]عِوَضَ الثَّالِثَةِ، وَبَنَى لَهُ بَيْتاً في الجَنّةِ[. أخرجه الترمذي . 13. ( 1892)- Hz. Ömer ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kim çarşıya girince Lâ ilâhe illallâhu vahdehu lâ şerîke leh, lehü´lmülkü ve lehü´lhamdü yuhyî ve yümîtü ve hüve hayyün lâ yemûtü biyedihi´lhayr ve hüve alâ külli şey´in kadîr. ( Allah´tan başka ilah yoktur, tekdir, ortağı yoktur, mülk ve hamd ona aittir. Hayatı o verir, ölümü de o verir. Kendisi hayattârdır, ölümsüzdür. Hayırlar O´nun elindedir. O her şeye kâdirdir) duasını okursa Allah ona bir milyon sevab yazar, bir milyon da günah affeder ve mertebesini bir milyon derece yüceltir." Bir rivâyette, üçüncü mükâfaata bedel, "Onun için cennette bir köşk yapar" denmiştir." [Tirmizî, Daavât 36, ( 3424).][239] AÇIKLAMA : 1- Tîbî´nin açıklamasına göre çarşı, pazar gibi alış veriş yapılan yerler, hadislerde zikrullaha karşı en ziyâde gaflet edilen mahaller olarak ifâde edilmiştir. Buralar, bir başka ifâde ile şeytanın saltanat mevzii ve askerlerinin toplanma yerleridir. Öyle ise burada zikir, şeytanla savaş, onun askerlerini hezîmete uğratmak demektir. Resûlullah sadedinde olduğumuz hadiste, şeytana karşı bu savaşı veren kimsenin Allah indinde mazhar olacağı mükâfaatı belirtmektedir. Kişi, sevabını düşünerek, çarşıya daha girmeden bu duayı okursa, oranın kesif gafletine karşı tedbirini almış, zikrini, şuurunu hazırlamış olur, gaflete düşmez. 2- Duanın nasıl okunacağı mutlak gelmiştir. Dileyen sesli okur, dileyen sessiz. Tîbî der ki : "Kim çarşıda Allah´ı zikrederse, haklarında Cenâb-ı Hakk´ın : "Bunları ne ticâret ve ne de alışveriş, Allah´ı anmaktan, namaz kılmaktan, zekât vermekten alıkoyar. Bunlar gönüllerin ve gözlerin döneceği günden korkarlar" ( Nur 37) buyurduğu zümreye dâhil olurlar."[240] ـ14ـ وعن جويرية زوج النبي # رَضِيَ اللّهُ عَنْها : ]أنَّ رسوُلَ اللّهِ # خَرَجَ مِنْ عِنْدهَا بُكْرَةً حِينَ صَلّى الصُّبْحَ، وَهِىَ في مَسْجِدِهَا، ثُمَّ رَجَعَ بَعْدَ أنْ أضْحَى وَهِىَ جالِسَةٌ، فقَالَ : مَازِلْتِ عَلى الحَالِ الَّتِى فاَرَقْتُكِ عَلَيْهَا؟ قَالَتْ نَعَمْ. قاَلَ : لَقَدْ قُلْتُ بَعْدَكِ أرْبَعَ كَلِمَاتٍ ثََثَ مَرَّاتٍ لَوْ وُزِنَتْ بِمَا قُلْتِ مُنْذُ الْيَوْمِ لَوَزَنَتْهُنَّ : سُبْحَانَ اللّهِ وَبِحَمْدِهِ عَدَدَ خَلْقِهِ، وَرِضَى نَفْسِهِ، وَزِنَةَ عَرْشِهِ، وَمِدَادَ كَلِمَاتِهِ[. أخرجه الخمسة إ البخارى.وقوله »زَنَة عَرْشِهِ« أى بوزن عرشه في عظم قدره.و»مِدَادَ كَلِمَاتِهِ« أى مثلها وعددها، وقيل المداد : مصدر كالمدّ. 14. ( 1893)- Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın zevcelerinden Cüveyriyye ( radıyallâhu anhâ)´nin anlattığına göre, "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) efendimiz bir gün sabah namazını kılınca, daha kendisi namazgâhında iken, erkenden yanından çıkmış, gitmiş, kuşluktan sonra Cüveyriyye ( aynı yerinde zikrederek) otururken geri gelmiş ve : "Bırakıp gittiğim halde duruyorsun ( hiç yerinden kımıldamadın galiba )" diye sormuştur. "Evet" cevabı üzerine şunu söylemiştir : "Ben senden ayrıldıktan sonra dört kelime( lik bir dua)yı üç kere okudum. Eğer bunlardan hâsıl olan sevab tartılacak olsa, senin burada sabahtan beri okuduğun duaların sevabının ağırlığına denk olur. O dua şudur : "Sübhânallahi ve bihamdihi adede halkıhî ve rıdâ nefsihî ve zinete arşihî ve midâde kelimâtihî. ( Allah´ı mahlukatı sayısınca, nefsinin rızasınca, arşının ağırlığınca, kelimelerinin adedince tesbih ( noksanlıklardan tenzih) ederim." [Müslim, Zikr 79, ( 2726); Tirmizî, Daavât 117, ( 3550); Ebû Dâvud, Salât 359, ( 1503); Nesâî, Sehv, 93, ( 4, 77).][241] AÇIKLAMA : 1- Bu rivâyetin Tirmizî´deki vechine göre Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), Hz. Cüveyriyye ( radıyallâhu anhâ)´nın yanına bir sabah namazı sırasında uğrar, bir de gün ortasında uğrar. Cüveyriyye´yi aynı yerde, aynı vaziyette ibâdete devam ediyor bulunca, "sabahtan beri yapmakta olduğu zikre sevapca denk gelecek dört kelimelik dua"yı öğretir. Bu rivâyette, dua, tekrarlar zikredilerek kaydedilir. Yâni kelimelerin her biri üçer kere tekrar edilir : "Sübhânallahi adede halkıhî, sübhânallahi adede halkıhî, sübhânallahi adede halkıhî..." Ondan sonra diğer kimeler aynı şekilde üçer kere tekrar edilir. 2- Midâd meded gibi mastardır, hadiste çoğaltan, artıran şey demektir. Bâzı şârihler, sayıda, adetde misli olarak anlamış; bazısı da sevab husûsunda misli, dengi olarak anlamıştır. Her hâl u kârda bu bir temsîl olup mukâyese kastedilmemiştir. Zîra kelâm tartıya, kileye gelmez, adede girebilir. 3-Sadedinde olduğumuz hadis, bu çeşit özlü kelimelerle zikretmenin faziletini ifâde etmektedir. Kişi, belirtilen miktarda bu kelimeleri tekrar etmekle söylenen fazîlete ulaşacaktır. Hadis, mânevî mertebelere ulaşmak için, mutlaka nefsi meşekkate sokmak gerekmediğini göstermekte, az bir meşakkatle, çok meşakkatlerle elde edilene denk bir sevabın elde edilebileceğini göstermekte, Kur´an ve hadiste gelen me´sur dualarla zikretmenin daha avantajlı olacağına dikkat çekmektedir.[242] ـ15ـ وعن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : كَلِمَتَانِ خَفِيفَتَانِ عَلَى اللِّسَانِ. ثَقِيلَتَانِ في المِيزَانِ. حَبِيبَتَانِ إلى الرَّحْمنِ : سُبْحَانَ اللّهِ وَبِحَمْدِهِ. سُبْحَانَ اللّه العَظِيمِ[. أخرجه الشيخان والترمذي . 15. ( 1894)- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselam) buyurdular ki : "İki kelime vardır, bunlar dile hafif, terazide ağır, Rahmân´a da sevgilidirler : Sübhânallahi ve bihamdihi, Sübhânallâhi´l-azîm ( Allahım seni hamdinle tesbih ederim, yüce Allahım seni tenzih ederim) kelimeleridir." [Buhârî, Daavât 65, Eymân 19, Tevhîd 58; Müslim, Zikr 31, ( 2694); Tirmizî, Daavât 61, ( 3463).][243] AÇIKLAMA : 1- Hafiflik´ten murad kolaylıktır. Yani dille söyleme bakımından kolay demektir. Bu kolaylıktan da murad, duanın kısalığıdır. Ağırlıktan murad ise, hakikî ağırlık olmalıdır. Kıyâmet günü terazinin hayır kefesinde yer alınca ağır basacak demektir. Âlimlerin açıklamalarına göre ameller, tartı sırasında tecessüm edip, maddî bir hüviyet kazanacak, bazısı bazısından ağır olacak. Dünyada bile hacimce eşit olan maddelerin ağırlığı birinden diğerine büyük farklılıklar arzeder. Sadedinde olduğumuz hadis zikir ve duaya mahsus elfâzın da, ifâde ettikleri muhtevaya göre birbirinden farklı ağırlıklarda olacağını haber vermektedir. Ancak şunu da belirtelim ki, ulema bu ve benzeri rivâyetlerde dikkat çekilen fazîletin mutlak olmadığın söylemiştir. İbnu Battâl´ın kaydına göre, "Bu kelimelerdeki fazîlet, diyânetteki kavî, büyük cürümlerden temiz olan kimselere hastır. Şehevât ve nefsânî hevasâtın peşinde koşan, haramları işlemek sûretiyle dini kıran kimseler bu fazîletten istifâde edemezler, o istifâdeyi sağlayan fâzıl temizlere dâhil olamazlar. Nitekim âyet-i kerimede : "Yoksa kötülük işleyen kimseler, sağlıklarında ve ölümlerinde kendilerini, inanıp sâlih amellerde bulunan kimselerle bir tutacağımızı mı sandılar Ne kötü hükmediyorlar " ( Câsiye 21) buyurmuştur. 2- Sadedinde olduğumuz hadiste, mezkûr "iki kelime"yi devamlı surette okumaya teşvik vardır. Çünkü, bütün teklifler nefse ağır ve zor gelir. Bu ise kolaydır, kolaylığına rağmen mîzanda ağırdır, tıpkı meşakkatli ameller gibi... Öyle ise bunda ihmal uygun olmaz. 3- Mezkûr iki kelimenin Allah´a sevgili olması, onları okuyanların sevgili olması demektir. Allah´ın kula muhabbeti, ona hayrın ulaşması hususundaki irâdesini ve tekrîmini ifâde eder. Bu iki kelimenin fazîletini belirtme esnasında Cenâb-ı Hakk´ın güzel isimleri ( el-Esmâu´l-Hüsnâ) meyanında Rahmân isminin zikri de bir teşvik unsurudur. Böylece, az amele çok sevap vermesi sebebiyle Allah´ın rahmetinin genişliğine dikkat çekilmiş olmaktadır. Bu kelimelerin fazîleti, tenzîh, tahmîd ve ta’zim ihtiva etmeledinden ileri gelir. Bilindiği üzere, İslâm’ın Allah telâkkisi bu üç manâda ifadesini bulur. Namazın her tarafında bu üç mânâ tekrar edilir, namazdan sonra bunlar tesbihât adı altında 33’er kere tekrar edilerek te’yid edilirler. Kitaptan yazıldı. 4- Âlimler bu hadiste dikkati çeken ses âhenginden -ki secî denir- hareket ederek : "Tekellüfe yer vermeksizin, kendiliğinden husûle gelen secî´nin câiz olduğu hükmüne varırlar. Bu noktanın bilhassa medâr-ı bahs edilişi, bazı hadislerde secî´nin yasaklanmış olması sebebiyledir. Şu halde yasağın illeti, tekellüf dediğimiz yapmacıklık ve zorlamadır, secînin kendisi değil. 5- Son olarak, mânaya müteallik bir noktayı belirtelim : "Sübhânallâhi ve bihamdihi kelimesini, "Allahım seni hamdinle tesbîh ederim" diye tercüme ettik. Şârihler buradaki vav harfini hâl olarak alıp mânayı şöyle takdir etmişlerdir : اُسَبِّحُ اللّهَ مُتَلَبِّسًا بِحَمْدِى لَهُ ِ‘َجْلِ تَوْفِيقِهِ "Allah´ı, bana olan yardımı sebebiyle O´na olan hamdime bürünerek tesbîh ediyorum." Bu geniş mânayı, "Allah´ım, seni hamdinle tesbîh ediyorum" şeklinde daha vecîz şekilde ifâde ettik, ancak, kaydedilen mahiyetin bilinmesi de faydalıdır.[244] ـ16ـ وعنه رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # أكْثِرُوا مِنْ قَوْلِ َ حَوْلَ وََ قُوَّةَ إّ بِاللّهِ، فَإنَّهَا كَنْزٌ مِنْ كُنُوزِ الجَنَّةِ[.قال مكحول : ]فَمَنْ قَالَهَا ثُمَّ قَالَ : َ مَنْجَا مِنَ اللّهِ إَّ إلَيْهِ، كَشَفَ اللّهُ عنْهُ سَبْعِينَ بَاباً مِنَ الضُّرِّ أدْنَاهَا الْفَقْرُ[. أخرجه الترمذي . 16. ( 1895)- Yine Ebû Hüreyre hazretleri ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Lâ havle ve lâ kuvvete illa billah. ( Güç de kuvvet de ancak Allah´tandır) sözünü çok tekrar edin." Mekhûl dedi ki : "Kim bunu der ve sonra da : "Allah ( ın gazabın) dan ancak O ( nun rahmeti)´na iltica etmekle kurtuluşa erilebilir" derse, Allah ondan yetmiş çeşit zararı kaldırır ki bunların en hafifi fakirliktir." [Tirmizî, Daavât 141, ( 3596).][245] AÇIKLAMA : 1- Havl, en-Nihâye´de açıklandığı üzere, hareket demektir. Ancak hile ( çâre) mânâsına geldiği de belirtilmiştir. Hareket mânâsı esas olmakla berâber, Münâvî´nin de kaydettiği üzere, "hareket de, hîle de Allah´ın meşîeti iledir" şeklinde iki mânâyı birlikte mütâlaa etmek de uygun bulunmuştur. Kelimenin mânasındaki şümûlü kavramada, bu kökten gelen bazı kelimelerin kullanılışını bilmek faydalı olur : Muhâvele, bir şeyi hile ile taleb etmek; istihâle, bir halden başka bir hale geçmek; tahavvül, değişme geçirmek, vs.... Hepsinde güç isteyen bir hareket, bir yer değiştirme görülmektedir. Şu halde bu cümle, "şu veya bu şey", "şu veya bu iş... için" demeksizin hareket, tekâmül, güç, kuvvet gerektiren, her hâlimizde, her işimizde, her hayrımızda muhtaç olduğumuz güç ve kuvvetin Allah´tan geldiğini ifade eder. Bu cümlenin, insanın yokluktan çıkıp kâmil bir mü´min oluncaya kadar geçirdiği bütün etvâr ve ahvâline baktığı kanaatinde olan Bediüzzaman bu ahvallerden bâzılarını şöyle kaydeder : " 1- Ademden çıkıp vücuda gelmek ( için gerekli havl ve kuvvet Allah´tandır.) 2- Zevâle gitmeyip bekâda kalmak ( için gerekli havl ve kuvvet Allah´tandır.) 3-Mazarratı def, menfaati celb ( için gerekli havl ve kuvvet Allah´tandır.) 4-Musibetten uzak olup matluba nail olmak ( için gerekli havl ve kuvvet Allah´tandır.) 5-Mâsiyete düşmemek, ibâdete devam etmek ( için gerekli havl ve kuvvet Allah´tandır.) 6-Azâba maruz kalmamak, nimete mazhar olmak ( için gerekli havl ve kuvvet Allah´tandır.) 7-Zulmete düşmemek, nur ile tenevvür etmek ( için gerekli havl ve kuvvet Allah´tandır.)" Bu mânâları tefekkür ederek söylenen bu zikirlerin insan düşüncesinde hâsıl edeceği tevhîd ve ihlâs gözönüne alınınca, "Lâ havle velâ kuvvete" cümlesinin kıymeti husûsunda Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın beyan buyurdukları ifâdede zerre kadar mübâlağa olmadığı anlaşılır.[246] ÜÇÜNCÜ FASIL HZ. PEYGAMBERE SALAVÂT ـ1ـ عن أبى مسعود البدرى رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]أتَانَا رسولُ اللّهِ # وَنَحْنُ في مَجْلِسِ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ، فقَالَ لَهُ بَشِيرُ بْنُ سَعْدٍ : أمَرَنَا اللّهُ تَعَالَى أنْ نُصَلِّىَ عَلَيْكَ يَا رسولَ اللّهِ، فَكَيْفَ نُصَلِّى عَلَيْكَ؟ قَالَ قُولُوا : اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلى إبْرَاهِيمَ، وَبَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ اِبْرَاهِيمَ إنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ، وَالسََّمُ كَمَا قَدْ عَلِمْتُمْ[. أخرجه الستة إّ البخارىوللستة إّ الترمذي، عن أبى حميد الساعدى رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قَالُوا يَارَسُولَ اللّهِ كَيْفَ نُصَلِّى عَلَيْكَ؟ قاَلَ قُولُوا : اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلى أزْوَاجِهِ وَذُرِّيَّتِهِ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ، وَبَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى أزوَاجِهِ وَذرِّيِّتِهِ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ إنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ[.وَللخمسة عن كعب بن عجرة قال : ]خَرَجَ عَلَيْنَا رسولُ اللّهِ # فَقُلْنَا يَا رَسُولَ اللّهِ : قَدْ عَلِمْنَا كَيْفَ نُسَلِّمُ عَلَيْكَ، فَكَيْفَ نُصَلِّى عَلَيْكَ؟ قَالَ قُولُوا : اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إبْرَاهِىمَ إنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ، اَللَّهُمَّ بَارِكْ عَلى مُحَمَّدٍ وَعَلى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ إنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ[ . 1. ( 1896)- Ebû Mes´ud el Bedrî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Biz Sa´d İbnu Ubâde´nin meclisinde otururken Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) yanımıza geldi. Kendisine, Beşîr İbnu Sa´d : "Ey Allah´ın Resûlü! Bize Allah Teâla Hazretleri, sana salât okumamızı emretti. Sana nasıl salât okuyabiliriz " diye sordu. Efendimiz şu cevab verdi : "Şöyle söyleyin : "Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âl-i Muhammed, kemâ salleyte alâ İbrahîme ve bârik alâ Muhammedin ve alâ âl-i Muhammedin kemâ bârekte alâ âl-i İbrahime inneke hamîdun mecîd. ( Allah´ım! Muhammed´e ve Muhammed´in âline rahmet kıl, tıpkı İbrahim´e rahmet kıldığın gibi. Muhammed´i ve Muhammed´in âlini mübârek kıl. Tıpkı İbrahim´in âlini mübârek kıldığın gibi." ( Resulullah ilâveten şunu söyledi) : "Selam da bildiğiniz gibi olacak." [Müslim,Salât 65, ( 405), Kasru´s-Salât 67,( 1,165,166); Tirmizî,Tefsir, Ahzâb,( 3218 ); Ebû Dâvut, Salât 183, ( 980,981); Nesâî, Sehv 49, ( 3, 45, 46).] Tirmizî dışındaki Kütüb-i Sitte kitaplarında, Ebû Humeyd es-Sâidî ( radıyallâhu anh)´den gelen bir rivayet şöyle : "Ashab sordu : "Ey Allah´ın Resûlü sana nasıl salât okuyalım " Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) : Şöyle söyleyin, dedi : "Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ ezvâcihi ve zürriyyetihi kemâ salleyte alâ İbrâhime ve bârik alâ Muhammedin ve alâ ezvâcihi ve zürriyyetihi kemâ bârekte alâ İbrâhime inneke hamîdun mecîd.( Allahım! Muhammed´e zevcelerine ve zürriyetine rahmet kıl, tıpkı İbrahim´e rahmet kıldığın gibi. Muhammed´i, zevcelerini ve zürriyetini mübârek kıl, tıpkı İbrahim´i mübarek kıldığın gibi. Sen övülmeye layıksın, şerefi yücesin)." [Buhârî, Daavât 33, Enbiya 8; Müslim, Salât 69, ( 407); Muvatta, Kasru´s-Salât 66, ( 1, 165); Ebû Dâvut, Salât, 183, ( 979); Nesâî, Sehv 54, ( 3, 49).] Ka´b İbnu Ucre´den gelen bir rivâyet de şöyle : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) yanımıza gelmişti : "Ey Allah´ın Resûlü, dedik, sana nasıl selam vereceğimizi öğrendik. Ama, sana nasıl salât okuyacağız ( bilmiyoruz) " "Şöyle söyleyin! dedi : "Allahümme salli alâ Muhammed´in ve alâ âl-i Muhammedin kemâ salleyte alâ İbrahîme inneke hamîdun mecîd. Allahümme bârik alâ Muhammedin ve alâ âl-i Muhammed, kemâ bârekte alâ âli İbrâhîme inneke hamîdun mecîd." [Buhârî, Daavât 33 : Müslim, Salât 66, ( 406); Ebû Dâvud, Salât 183, ( 976);Nesâî, Sehv 51, ( 3, 47); Tirmizî Vitr,20, ( 483).][247] ـ2ـ وعن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رَسُولُ اللّهِ # : مَنْ صَلَّى عَلَىَّ صََةً وَاحِدَةً صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ عَشْرَ صََلَوَاتٍ، وَحُطَّتْ عَنْهُ عَشْرُ خَطِيئَاتٍ، وَرُفِعَتْ لَهُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ[. أخرجه النسائى.وله في أخرى عن أبى طلحة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ : ]جَاءَ # ذَاتَ يَوْمٍ وَالبِشْرُ في وَجْهِهِ، فَقُلْنَا : إنَّا نَرَى البِشْرَ في وَجْهِكَ؟ فقَالَ : إنَّهُ أتَانِى المَلكُ، فقَالَ يَا مُحَمَّدُ : إنَّ رَبَّكَ يَقُولُ أمَا يُرْضِيكَ أنْ َ يُصَلِّىَ عَلَيْكَ أحَدٌ إَّ صَلَّيْتُ عَلَيْهِ عَشْراً، وََ يُسَلِّمُ عَلَيْكَ أحَدٌ إَ سَلّمْتُ عَلَيْهِ عَشْراً[ . 2. ( 1897)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kim bana ( bir kere) salât okursa Allah da ona on salât okur ve on günahını affeder, ( mertebesini) on derece yükseltir." [Nesâî, Sehv 55, ( 3, 50).] Yine Nesâî´de Ebû Talha ( radıyallâhu anh)´dan gelen bir rivâyet şöyle : "Bir gün Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), yüzünde bir sevinç olduğu halde geldi. Kendisine : "Yüzünüzde bir sevinç görüyoruz!" dedik. "Bana melek geldi ve şu müjdeyi verdi : "Ey Muhammed! Rabbin diyor ki : "Sana salavât okuyan herkese benim on rahmette bulunmam, selâm okuyan herkese de benim on selâm okumam sana ( ikram olarak) yetmez mi " [Nesâî, Sehv 55, ( 3, 50).][248] ـ3ـ وعن ابن مسعود رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قال رَسُولُ اللّهِ # : أوْلَى النَّاسِ بِى يَوْمَ القِيَامَةِ أكْثَرُهُمْ عَلَىَّ صََةً[. أخرجه الترمذى.وله في أخرى عن عليّ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رَسُولُ اللّهِ # : البَخِيلُ مَنْ ذُكِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ يُصَلِّ عَلَىَّ[ . 3. ( 1898 )- İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) anlatıyor : Resûlullah ( aleyhissâlatu vesselâm) buyurdular ki : "Kıyamet günü bana insanların en yakını, bana en çok salavât okuyandır." [Tirmizî, Salât 357 , ( 484).] Yine Tirmizî´de Hz. Ali ( radıyallâhu anh)´den kaydedilen bir rivâyette şöyle denir : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Gerçek cimri, yanında zikrim geçtiği halde bana salavât okumayandır. " [Tirmizî, Daavât 110, ( 3540).][249] ـ4ـ وعن ابن مسعود رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رَسُولُ اللّهِ # : إنَّ للّهِ مََئِكَةً سَيَّاحِينَ في ا‘رْضِ يُبَلِّغُونِى عَنْ اُمَّتِى السََّمَ[. أخرجه النسائِى . 4. ( 1899)- Hz. İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissâlatu vessalâm) buyurdular ki : "Yeryüzünde Allah´ın seyyâh melekleri vardır. Onlar ümmetimin selâmını ( ânında) bana teblîğ ederler." [Nesâî, Sehv 46. ( 3, 43).][250] AÇIKLAMA : 1- Bu bâbda yer alan dört hadis, Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e okunması gereken salât u selâmla ilgilidir. Gereği, sevabı, okunması gereken salât u selâmın metni vs. Biz bu mevzu ile ilgili bâzı noktaları toptan açıklayacağız : SALÂT U SELÂMIN HÜKMÜ Hemen şunu belirtelim ki, Resûlullah´a salât u selam okumak bizzat Rabbülâlemîn´in emridir : "Şüphesiz ki Allah ve melekleri, Peygamber´e çok salât ( ve tekrîm) ederler. Ey iman edenler, siz de ona salât edin, tam bir teslimiyetle de selâm verin" ( Ahzâb 56). Bu emir bir farz mıdır, yoksa vâcib veya müstehap mı ifâde eder Bu sorunun cevabında ulemâ on ayrı görüş beyan etmiştir : 1- Taberî´ye göre "müstehabtır." 2- İbnu´l-Kassâr´ın nakline göre "vacibtir ve bu hükümde icma edilmiştir." 3- Ömürde bir kere salavât okumak vacibtir. Namazda da olsa, namaz dışında da olsa vacib yerine gelir. Tıpkı kelime-i tevhid gibi. Hanefîlerden Ebû Bekr er-Râzî, İbnu Hazm bu görüştedir. Kurtubî de : "Ömürde bir kere de olsa salavât okumanın vücûbunda ihtilâf yoktur. Ancak o, müekked sünnetler gibidir, onların vacib olduğu zamanlarda o da vacibtir" der. 4- Namazda son oturuşta, teşehhüdle namazdan çıkış selâmı arasında vacibtir. Şafiî ve kendisine tâbi olanlar bu görüştedir. 5- Teşehhüdde vacibtir. ( Şa´bî ve İshak´ın görüşü). Teşehhüdde salât okunması, Şâfiî ve Ahmed İbnu Hanbel´e göre farz ise de, Hanefîlere, Mâlik ve Cumhûr´a göre sünnettir. Farz diyenlere göre, salavât terkedilecek olsa, namaz iptal olur, yeniden kılınması gerekir. Bu görüşünden dolayı, Şâfiî tenkîd edilmiştir. 6- Ebû Cafer el-Bâkır´ın : "Teşehhüd diye kayıtlanmaksızın namazın herhangi bir yerinde okunması vacibtir" dediği nakledilmiştir. 7- Ebû Bekr el-Mâlikî : "Sayı ile tahdît edilmeksizin çokça okunması vacibtir" demiştir. 8- "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın zikri geçtikçe, hatırlandıkça söylenmelidir" diye hükmedenler de olmuştur. Tahâvî, bir kısım Hanefîlerle, Halîmî ve bir kısım Şâfiîler gibi Zemahşerî ve Mâlikîlerden İbnu´l-Ârabî : "Böyle yapmak ihtiyata uygun olanıdır" demiştir. 9- Zemahşerî´nin naklettiğine göre : "Bir mecliste Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın zikri bir çok kere geçse de bir kere salât u selâm okunması yeterlidir, her seferinde okumak müstehabtır." 10-Yine Zemahşerî´nin nakline göre "her dua esnasında" vacibtir. Şu halde ulemâ, salât u selâm okumanın vacib olduğu husûsunda ihtilâf etmemiştir. Hangi şartlarda vâcib olduğunda ihtilâf varsa da, en uygunu Resûlullah´ın ismi zikredildikçe okumaktır. Hutbe dinlerken, Kur´an okurken salavât getirmek vacib değildir.[251] SALÂT NEDİR Râgıb´a göre salât, lügat olarak dua, tebrîk, ta´zîm mânâlarına gelir. Dînî ıstılah olarak dua mânasında kullanıldığı gibi ibadet mânasına da gelir. Kelime, kulun Allah´a salâtını ifâde ediyorsa, dua, namaz, ta´zîm mânalarına gelir, ancak Allah ve Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in insanlara salâtını ifâde ediyorsa, bu durumda aynı kelime "tezkiye" ve "İlâhî rahmete mazhar kılma" mânâlarına gelir. Melekler salât ediyorsa bu, dua ve istiğfardır. Şu halde yukarıda kaydettiğimiz âyette, Allah ve meleklerin Hz. Peygamber´e salât etmesi, meleklerin Resûlullah lehinde istiğfar etmesi, Cenâb-ı Hakk´ın da rahmetine mazhar kılması demektir. Seyid Şerîf´e göre "salât" Allah´tan rahmet, meleklerden istiğfar, mü´minlerden hayır duadır. İbnu Hacer´e göre ise "salât" Allah´tan paygamberine olursa bu, rahmetin artmasıdır, başkalarına olursa rahmet ve tezkiyedir. Mücâhid´e göre Allah´tan salât, tevfik ve ismettir, meleklerden avn ve nusret ( yardım), ümmetten ittibâdır. Bâzı âlimler de, "Rabb´in, Peygamberine salâtı, O´nun şerefini yüceltme ve tekrim ( kıymet verme); meleklerin salâtı, onun mükerremiyetini izhârdır; ümmetin salâtı da onun şefa-atini talepdir" demiştir. Bâzı âlimlere göre de meleklerden "salât"ın mânası atf´dır, yani esirgeme, Cenâb-ı Hakk´a nisbet edilince, ya kullarını melekleri nezdinde senâ etmesi demek olur -ki bu, Allahu Teâla´nın peygamberlerine salâtının tefsirine daha uygun düşer- yahut kemâl-i rahmeti mânasınadır. Salât, Allah´tan başkasına nisbet edilince mânâsı hayır ile dua olur. Beyzâvî´ye göre : "Resûlullah´a salât, onun şerefini izhâra ve şânını tâzim ve tekrime îtinâdır." İbnu Hacer, burada kaydedilmeyen bâzı ulemâdan benzer bir kısım nakillerden sonra şunu söyler : "Bu kaydedilen görüşlerin en uygunu Ebû´l-Âliye´den kaydettiğimizdir : "Hz. Peygamber´e Allah´ın salâtının mânâsı, O´na senası ve şânını yüceltmesidir ( tâzîmi). Melâikenin ve insanların salâtı ise, bunu onun için Allah´tan taleptir. Öyle ise bu talepden murad, artmayı taleb etmektir, salâtın aslını taleb etmek değil..." İbnu Hacer bu te´vilin en uygun oluşuna gerekçe olarak salât kelimesinin bütün kullanışlarda ( salât Allah´tan veya melâikeden veya insandan da olsa) hep aynı mânâyı taşımasını gösterir. Resûlullah´a salât ve selâmı mü´minlere emreden âyet-i kerîmede Hz. Resûlullah ( aleyhissalâtu vessalâm)´ın tâzîmi ve başkalarından farklı olarak tebcîlinin emredildiği husûsunda ulemâ icma etmiştir. Halîmî, salât okuyarak yerine getirilen bu ta´zîmin mahiyetini açıklamak üzere şöyle der : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a salât okumanın mânâsı, O´nun tâzim edilmesidir ( yüceltilmesi). Öyle ise, Allahümme salli alâ Muhammedin ( ey Allahım, Muhammed´e salât et) demenin mânâsı : "Muhammed´i büyük kıl" عَطِّمْ مُحَمَّدًا demektir. Büyük kılınması, hem dünya ve hem ahirettedir. Dünyada büyük kılınması, zikrinin yüceltilmesi, dininin izhârı ve şerîatının ibkasıyla gerçekleşir. Ahirette büyük kılınması ise, sevâbının bol kılınması, ümmetine şefaatçi yapılması, Makâm-ı Mahmûd´la fazîletinin ebedîleştirilmesiyle olur. Bu duruma göre, âyet-i kerîmede gelen : "Ey iman edenler, siz de ona salât edin!" emrinin mânâsı "Salât okuyarak onun için Rabbinize dua edin ( bu söylenen büyüklük vasıtalarını ona vermesini taleb edin)" demektir.[252] BÂRİK : "Bereket ver" demektir. Burada bereket, hayır ve kerâmetin artması mânâsındadır. "Ayıplardan temizleme ve tezkiye mânâsınadır" diyen de olmuştur. "Maksad bunun sâbitleşip devam etmesidir, nitekim, بَرَكَتِ اْ“بِلُ "deve yere çöküp sâbitleşti" demektir" yorumunu getiren de olmuştur.[253] SUAL : SALÂT KELİMESİ PEYGAMBERLER DIŞINDA KULLANILIR MI Bu meselede ulema ihtilâf etmiştir. "Câiz" diyenler rahmet mânasını kastederler. Nitekim bu mânada Hz. Peygamber : اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى آلِ اَبِى اَوْفَى "Allahım, Ebî Evfâ ailesine rahmet ve bereket ver" diye dua etmiştir. Câiz değil diyenler daha ziyâde, salât kelimesine ta´zim mânasını verenlerdir. Allahümme salli alâ Muhammedin sözümüz, sadece "Allah´ım, Muhammed´e rahmet et" veya "Muhammed´e merhamet et" mânasına gelseydi peygamberlerden başkası hakkında kullanmak da câiz olurdu. Keza "salât" kelimesi sadece bereket ve rahmet mânâlarına gelseydi "namazda musallînin : "Esselâmu aleyke eyyühennebiyyu ve rahmetullahi ve berekâtühü" sözü ile birlikte salâtı okuması da vâcibtir" diyenlere göre teşehhüdde okunmasının vücûbu da düşerdi. Halbuki yukarıda belirtildiği üzere salâttan öncelikle kastedilen, ta´zim ve tekrim ( büyük kılmak, değer vermek)´dir. Öyle ise esas olan salâtın Resûllullah´a tahsîsidir. Ulemâ, terkîm ve ta´zim mânasında salâtın Hz. Peygamber´e has olduğunda müttefiktir.[254] ÂL-İ MUHAMMED Resûlullah´a okunan salâtda sâdece Efendimiz´e değil, onun âline de salât ve selâm ediyoruz. Acaba âl-i Muhammed kimlerdir * Bu meselede de ulemâ ihtilâf eder. Bir görüşe göre ehl kelimesinden gelen âl kelimesi, aile mânâsına gelir. Âl-i Muhammed deyince bâzı âlimler Resûlullah´ın sadaka haram olan yakınlarını anlamıştır. İmâm Şâfiî ve Cumhur bu görüştedir. Nitekim Resûlullah, Hasan İbnu Ali´ye "Biz âl-i Muhammed´iz, bize sadaka helâl olmaz" buyurmuştur. Aslında bunlar hakkında da ihtilâf edilmiştir. * Ahmed İbnu Hanbel : "Teşehhüd hadisindeki âl-i Muhammed´den murad ehl-i beytidir" demiştir. * Âl-i Muhammed´den muradın Resûlullah´ın zevceleri ve zürriyeti olduğu da söylenmiştir. Ancak, bir kısım âlimler buna itiraz ederek, âl-i Muhammed´e her üçüncü de ( yâni zevceler, zürriyet ve sadakanın haram edildiği yakınları) girdiğini belirtmişlerdir. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh)´den gelen bir rivâyet bu üç grubu da âl-i Muhammed olarak zikretmiştir. "Öyle ise, hadisi rivâyet eden râviler, bunlardan bazısını unutarak zikretmeyi ihmâl etmiştir. Çünkü her biri ayrı ayrı rivâyetlerde zikredilirler..." * Bazı rivâyetlerde Âl-i Muhammed tâbiriyle sâdece Resûlullah´ın zevceleri kastedilmiştir. * Bâzı rivâyetlerde, sâdece zürriyet sözüyle husûsan Hz. Fâtıma´nın nesli kastedilmiştir. * Âl-i Muhammed bütün Kureyş´tir diyen de olmuştur. * Âl´den murad "bütün ümmet"tir diyen olmuştur. Bu sonuncu görüşü İmam Malik´in, Ezherî´nin, bir kısım Şâfiîlerin benimsediğini; Şerhu Müslim´de Nevevî´nin tercîh ettiği, el-Kâdı Hüseyin ve Râgıb gibi bazılarının ittikâ ile kayıtlıyarak "ümmetten muttaki olanlar" dediklerini belirtirler...
UMUMİ AÇIKLAMA
Dua Arapça´da, çağırmak, davet etmek, rağbet göstermek, yardım taleb etmek, ismen çağırmak ( tesmiye) mânalarına gelir. İbadete de dua denmiştir. Ebû´l-Kâsım el-Kuşeyrî şu açıklamayı yapar : "Dua Kur´an´da muhtelif mânalarda gelmiştir. 1- İbâdet : وََ تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّهِ مَاَ يَنْفَعُكَ وََ يَضُرُّكَ "Sana fayda da zarar da vermeyecek Allah´tan başkasına dua ( ibadet) etme" ( Yunus 106). 2- İstiğâse ( yardım talebi) : وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ "Allah´tan başka güvendiklerinizi de yardıma çağırın" ( Bakara 23). 3- Nidâ يََوْم يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَجيبُونَ بِحَمْدِهِ "Sizi çağırdığı gün, O´na hamdederek davetine uyarsınız" ( İsra 52). 4- Senâ : قُلْ اَوِدْعُوا اللّهَ اَوِدْعُوا الرَّحْمنَ "De ki : "Gerek Allah deyin, gerek Rahmân deyin, hangisini derseniz deyin en güzel isimler O´nundur" ( İsra 110). Keza : وَقَالَ رَبُّكُمْ ادْعُونِى اسْتَجِبْ لَكُمْ "Rabbiniz : "Bana dua edin ki size icabet edeyim" dedi" ( Gâfir 60). Cumhur, duâyı ibadetin bir şubesi olarak görmüş ve إنَّ الدُّعَاءَ مِنْ اَعْظَمِ العِبَادَة "Dua ibadetin en büyüğüdür" demiştir. Nitekim hadiste de : اَلدُّعَاءُ هُوَ الْعِبَادَةُ "Dua ibadetin tâ kendisi" veya اَلْدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبَادَةِ "Dua ibadetin özü ( iliği)" olarak tavsif edilmiştir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) pek çok hadislerinde mü´minleri dua etmeye teşvik eder : لَيْسَ شَىْءٌ اَكْرَمَ عَلى اللّهِ مِنَ الدُّعَاءِ "Allah indinde duadan daha kıymetli bir şey yoktur." مَنْ لَمْ يَسْألِ اللّهَ يَغْضَبْ عَلَيْهِ "Allah, kendinden istemeyene gadab eder." تسَلُوا اللّهَ مِنْ فَضْلِهِ فَإنَّ اللّهَ يُحِبُّ أنْ يَسْأل "Allah´ın fazlından isteyin, zira Allah istenmesini sever." اَلْدُّعَاءُ مِفْتَاحُ الرَّحْمَةِ "Dua rahmetin anahtarıdır." اَلدُّعَاءُ سَِحُ الْمُؤْمِنِ وعِمَادُ الدِّينِ وَنُورُ السَّمواتِ وَاَرْضِ "Dua mü´minin silahı, dinin direği, semâvat ve arzın nurudur." اَلدُّعُاءُ يَرُدَّ الْقَضَاءَ "Duâ, kazayı defeder." اَلدُّعَاءُ يَنْفَعُ مِمَّا نَزَلَ وَمِمَّا لَمْ يَنْزِلْ فَعَلَيْكُمْ عِبَادُ اللّهِ بِالدّعَاءِ "Dua, gelmiş olan musibet için de henüz gelmemiş olan musibet için de faydalıdır." تاَلدُّعَاءُ يَرُدُّ الْبََءَ "Dua belâyı defeder."[1] DUA FİİLİN PROGRAMIDIR : Dua deyince, sadece dille yapılan duâ anlaşılmamalıdır. Bir de fiilî dua vardır. Mü´min kişi arzularını Rabbinden diliyle taleb ettiği gibi fiilen de teşebbüs edecektir. Dili ile taleb ettiği şeyin gerçekleşmesi için aklın gösterdiği sebeplere başvuracaktır. Nitekim, hastalıklardan kurtulmak için Allah´a dua etmemiz meşru olmakla birlikte, ilaç almamız, maddî olarak tedavi yollarına başvurmamız Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) tarafından irşad buyurulmuştur. Kezâ helâl rızık taleb edilmesini, rızkın bol olması için Allah´a dua edilmesini tavsiye eden, dualarında bunlara yer vererek fiilen örnek olan Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) rızkın meşru yollarını da göstermiş; ziraat, ticaret ve san´atla meşgul olmayı, bunların helâl rızkın kapıları olduğunu söylemiştir. Öyle ise duanın ibâdet yönünden başka, dünyevî ve şahsî hayatımızı ilgilendiren ayrı bir yönü daha vardır : Dua etmek suretiyle arzularımızı, ihtiyaçlarımızı, bir başka ifade ile gerçekleştirilmesi gereken hedefleri ifadeye döküyor, şuur haline getiriyoruz. Yapılacak işleri bir bakıma gündeme getiriyor, plana programa alıyoruz. Rabbimizden dilimizle, sözlü olarak istediğimiz şeylerin gerçekleşmesi için gerekli sebeplere başvurmaya geçiyor, imkânlarımızı, kapasitemizi kuvveden fiile geçiriyoruz. Sözgelimi, Allah´tan buğday isteyen çiftçi, sabanla rahmet kapısını çalmalı, diğer gerekleri olan gübreleme, sulama, koruma gibi sebeplere de başvurulmalıdır. Fiilen çalışma ile gerçekleşecek işler için, "kavlî duâ yeterlidir" diyen bir hadis mevcut değildir. Bilakis Kur´ân-ı Kerim : وَلَيْسَ لِ“نْسَانِ اَِّ مَا سَعَى "Kişiye sâdece çalıştığı vardır" buyurmuştur. [2] BİRİNCİ BÂB DUANIN ÂDÂBI ( Dört fasıldır) * BİRİNCİ FASIL DUANIN FAZİLETİ VE VAKTİ * İKİNCİ FASIL DUA EDENİN HEY´ETİ * ÜÇÜNCÜ FASIL DUANIN KEYFİYETİ * DÖRDÜNCÜ FASIL MÜTEFERRİK HADİSLER BİRİNCİ FASIL DUANIN FAZİLETİ VE VAKTİ ـ1ـ عن النعمان بن بشير رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : الدُّعَاءُ هُوَ الْعِبَادَةُ، ثُمَّ قَرَأَ : )وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِى أسْتَجِبْ لَكُمْ( اŒية. أخرجه أبو داود والترمذى، وهذا لفظ وصححه . 1. ( 1750)- Nu´man İbnu Beşîr ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resulullah ( aleyhissalâtu vesselâm) : "Dua ibadetin kendisidir" buyurdular ve sonra şu âyeti okudular. ( Meâlen) : "Rabbiniz : "Bana dua edin ki size icâbet edeyim. Bana ibadet etmeyi kibirlerine yediremeyenler alçalmış olarak cehenneme gireceklerdir" buyurdu." ( Gâfir 60). [Tirmizî, Tefsir, Gâfir, ( 2973); Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1479). Metin Tirmizî´ye aittir.][3] AÇIKLAMA : Cümle normalde اَلدُّعَاءُ عِبَادَةٌ yani "Dua ibâdettir" şeklinde olması gerekir. Ancak araya hem zamir girmesi ve hem de ibâdet kelimesinin başına eliflâm konarak kelimenin ma´rife kılınması, Arapça´da mânaya kuvvet kazandırmaktadır. Böylece hadis, "ibadet münhasıran duadır, "duadan başka bir şey değildir" gibi hasr ifâde eden bir mânâya gelir. Bunun örneği hacc bahsinde geçmiştir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) haccın esâsını Arafat vakfesi teşkil ettiği için, اَلْحَجُّ عَرَفَةٌ "Hacc Arafat´tır" buyurmuştur. Bunun mânâsı, "haccla ilgili rükünlerin en büyüğü Arafat´taki vakfedir" demektir. Öyle ise, dua da kabul edilsin edilmesin bir ibadet olmaktadır. Çünkü dua ile kişi, ihtiyacını teminde aczini idrak etmiş, bunu ancak her şeye kâdir olan Rabbinin te´min edeceğinin şuuruna ermiş ve bu sebeple O´na iltica etmiş olmaktadır. Esâsen ibâdet de bundan başka bir şey değildir. Nitekim, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın delil olarak okuduğu âyet, önce dua etmeyi emrediyor, sonra da kibir ve büyüklük havasıyla "dua etmemek"i, "ibadet etmemek" olarak ifâde zımnında duâ etme dâvetine icâbet etmeyenlerin cehenneme hakîr ve zelîl olarak gireceklerini beyan ediyor. [4] ـ2ـ وعن ابن عمر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : مَنْ فُتِحَ لَهُ بَابُ الدُّعَاءِ فُتِحَتْ لَهُ أبْوَابُ الرَّحْمَةِ، وَمَا سُئِلَ اللّهُ تَعالى شَيْئاً أحَبَّ إلَيْهِ مِنْ أنْ يُسْألَ الْعَافِيَةَ، وَإنَّ الدُّعَاءَ يَنْفَعُ مِمَّا نَزَلَ، وَمِمَّا لَمْ يَنْزِلْ، وََ يَرُدُّ الْقَضَاءَ إَّ الدُّعَاءُ فَعَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ[. أخرجه الترمذى . 2. ( 1751)- İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kime dua kapısı açılmış ise ona rahmet kapıları açılmış demektir. Allah´a taleb edilen ( dünyevî şeylerden) Allah´ın en çok sevdiği afiyettir. Dua, inen ve henüz inmeyen her çeşit ( musibet) için faydalıdır. Kazayı sadece dua geri çevirir. Öyle ise sizlere dua etmek gerekir."[Tirmizî, Daavât 112, ( 3542).][5] AÇIKLAMA : 1- Kişiye dua kapısının açılması, çokça dua etmeye muvaffak kılınmasıdır. Dua edebilmek, kişi için büyük bir hayırdır. Mü´min, ayet-i kerîmenin mantûkunca, kendisine isâbet eden her hayrı Allah´tan bilmekle mükelleftir : "Sana ne iyilik gelirse Allah´tandır, sana ne kötülük gelirse nefsindendir" ( Nisâ 79), Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) dua etme hayrını "dua kapılarının açılması" olarak ifâde buyurmuştur. 2- Rahmet kapısının açılması, -duası sebebiyle- bazan dileğinin aynen verilmesi, bazan da ona denk şekilde günahının affını ifade eder. Her ikisi de rahmettir, Hadisin başka vecihleri, şârihlerin bu yorumunu te´yîd eder, zîra bir vechinde : فُتِحَتْ لَهُ اَبْوَابُ ا“جَابَةِ "Onun için icâbet kapıları açılır" denilirken, bir başka vechinde : فُتِحَتْ لَهُ ابَوَابُ الْجَنَّةِ "Onun için cennet kapıları açılır" denmiştir. 3- Allah´tan istenenler arasında Allah´ın en ziyade sıhhati sevmesi, insan için sıhhatin önemini te´yîd eder. Ancak, sıhhat ve âfiyet âbid mü´minde kıymet ve değer kazanır. Çünkü mü´min, sıhhatli geçen örünü faydalı ve hayırlı faaliyetle, ibâdetlerle meyvadâr kılar. Sıhhat kâfirin küfrünü, fâsığın fıskını artırabilir. Bu ise kişi için hayır değil, şerdir. Öyle ise mü´min, sıhhat isteyecek fakat bu ömrü hayırlı işlerde geçirme gayretini eksik etmeyecektir, zira ahirette ömrün her anından hesap var ve sağlıklı ömrün hesabını vermek daha zordur. 4- Duanın, inen musibet için faydası, onun ortadan kalkması, hafif atlatılması şeklinde olabilir. Yahut da Cenâb-ı Hakk´ın vereceği sabır ve mukâvemet yoluyla da olabilir. Böylece musibete tahammül edilir ve zararı hafif atlatılır. Zaten gelmiş olan musibet karşısındaki sabırsızlık ve panik musibeti katmerler. Allah´tan geldiğinin şuuru içinde "her duaya cevap var" inancıyla Rabb-i Rahimine iltica edenin kazanacağı rûhî emniyet ve sekinet kişiyi panikten ve dolayısıyla paniğin getireceği müteakip musîbetlerden korur. Binaeleyh, musîbet anında yapılacak duanın tesiri kesindir. 5- İnmeyen musîbete duanın faydası daha zâhirdir. Henüz inmemiş olan belâ, duanın bereketiyle defedilip kaldırılabilir. Yahut, musibete maruz kalacak kişiyi, duanın önceden te´yid ve takviyesi de âlimlerce bir fayda olarak değerlendirilmiştir, duanın kaza ve belayı defedeceğine dair Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın beyanlarını en başta kaydetmiştir. Hadis, son olarak, belirtildiği gibi mutlak hayır ve fayda olan duaya mü´minleri teşvîk etmekte, "öyle ise sizlere dua etmek gerekir" buyurmaktadır. Her duanın icâbet göreceği, mutlaka duaya devam etmek gerektiği husûsunu mâkul bir açıklamaya kavuşturan Bediüzzaman´dan bir pasajı aynen sunuyoruz : "İ´lem eyyühel-azîz : Bazı dualar icâbete iktiran etmez ( kabul görmez) diye iddiada bulunma! Çünkü, dua bir ibadettir. İbadetin semeresi âhirette görülür. Dünyevî maksadlar ise, namaz vakitleri gibi, dualar için birer vakittirler. Duaların semeresi değillerdir. Meselâ : Şemsin ( Güneş´in) tutulması küsuf namazına, yağmursuzluk, yağmur namazına birer vakittir. Ve keza zâlimlerin tasallutu ve belâların nüzûlü, bâzı hususî dualara vakittir. Bu vakitler bâkî kaldıkça o namazlar, o dualar yapılır. Eğer bu vakitlerde dünyevî maksadlar hâsıl olursa, zâten nûrun alâ olur. Ve illâ "icâbet duaya iktiran etmedi ( dua kabul görmedi)" diyemezsin. Ancak "henüz vakit inkizâ etmemiş ( çıkmamış), duaya devam lazımdır" diyebilirsin. Çünkü o maksadlar, duaların mukaddimesidir, neticesi değillerdir. Cenâb-ı Hakk´ın duaların icâbetini vaadetmesi ise, icâbet, ayn-ı kabul değildir ( yani icâbet etmek istenen şeyi aynen kabul etmek demek değildir). Yani icâbet kabulü istilzam etmez ( gerektirmez). Duaya her halde cevap verilir, cevapsız bırakılmaz. Matlûba olan is´af ( verme) ise, Mucîb´in hikmetine tâbidir. Meselâ, doktoru çağırdığın zaman, her halde : "Ne istersin " diye cevap verir. Fakat, bu yemeği veya bu ilacı bana ver dediğin vakit, bazan verir, bazan hastalığına, mîzacına mülayim olmadığından vermez. Adem-i kabul esbabından ( kabul edilmeyiş sebeplerinden) biri de, duayı ibadet kasdıyla yapmayıp, matlubun tahsiline tahsîs ettiğinden aksülamel olur. O dua ibadetinde ihlâs kırılır, makbul olmaz." [6] ـ3ـ وعن عبادة بن الصامت رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : مَا عَلى ا‘رْضِ مُسْلِمٌ يَدْعُو اللّهَ تَعالى بِدَعْوَةٍ إَّ آتَاهُ اللّهُ إيَّاهَا، أوْ صَرَفَ عَنْهُ منَ السُّوءِ مِثْلَهَا مَا لَمْ يَدْعُ بِإثْمٍ، أوْ قَطِيعَةِ رَحِمٍ[. أخرجه الترمذى . 3. ( 1752)- Ubâde İbnu´s-Sâmit ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Yeryüzünde, mâsiyet veya sıla-i rahmi koparıcı olmamak kaydıyla Allah´tan bir talepte bulunan bir Müslüman yoktur ki Allah ona dilediğini vermek veya ondan onun mislince bir günahı affetmek suretiyle icabet etmesin." [Tirmizî, Da´avât 126, ( 3568 ).][7] AÇIKLAMA : Yukarıda kaydedilen "Dua edin icabet edeyim" meâlindeki âyeti açıklayan bu hadis-i şerif, duaların ya aynen kabulü yani ne istenmişse o şeyin verilmesi, ya da bir günahın affı şeklinde mutlaka karşılık göreceğini te´yid eder. Bediüzzaman merhumdan sunduğumuz açıklamaya dayanak şunu diyebiliriz : Cenab-ı Hak, Müslümanın her talebine mutlaka cevap vermektedir. Ancak, her dua eden, dua ettiği şeyin gerçekleşmesini aynen görmeyebilecektir. Çünkü Allah, hikmetle iş yapmaktadır. O´nun hikmeti, isteneni olduğu gibi vermeyi gerektirmeyebilir. O takdirde günahının affı veya -dua ibadet olması sebebiyle- ibadet sevabı kazanmak şeklinde cevap almaktadır. Bu hadis duaya icâbet için gerekli olan iki şarta dikkat çekiyor : 1- Dua ile taleb edilen şey, mâsiyet olmamalı, yani günah olan, Allah´a isyana götürecek olan bir şey olmamalıdır. Çünkü, insan dar görüşlü ve hissî olduğu için, aleyhine olan veya uzun vadede aleyhine tecellî edecek olan bazı şeyleri isteyebilir : "İnsan iyiliğin gelmesine dua ettiği gibi, kötülüğün gelmesine de dua eder. Esasen insanoğlu acelecidir" ( İsrâ 11); "..İhtimal ki hoşlanmadığınız şey, sizin iyiliğinizedir ve ihtimal ki sevdiğiniz bir şey sizin kötülüğünüzedir" ( Bakara 216). 2- Sıla-i rahme aykırı olmamalı : Yani insanlar arasındaki akrabalık, arkadaşlık, komşuluk, din kardeşliği gibi bir kısım yakınlıkların te´sis ettiği beşerî bağları koparıcı bir gaye gütmüş olmamalı. Şimdi âyet ve hadislerde dualarımıza Cenâb-ı Hakk´ın icabet edeceği hususunda verilen kesin te´minat ve garantiye nefisleri iyice ikna için şöyle bir soru soralım : "Madem Allah söz vermiş, Resûlü kesin bir ifade ile mükerrer hadislerinde te´yid etmiş, öyle ise buna inanmamanın veya tereddüt etmenin sebebi ne " "Allah, hâşa va´dinde, sözünde yalancı mı, bizi aldatmak mı istiyor " "Yoksa Allah,va´dini yapmaktan aciz mi " O celle şânuhu, her kusurdan müberra, her şeye kâdir olduğuna göre, va´di haktır. Resûlü ( aleyhissalâtu vesselâm)´nün garantisi ayn-ı hakikattir. Her duamıza ya aynen cevap verilmek, yahut da günahlarımızın affı veya sevaplarımızın artması suretiyle icabet edilmektedir. Yeter ki hak şey taleb edilsin, ihlâsla istenilsin. Ya Rabb! Va´dine istinâden Resûl-i Ekrem ( aleyhissalâtu vesselâm)´ ini, İsm-i Âzam´ını, Kitâb-ı Mübîn´ini ve sana dua eden melâike-i izâm ve Enbiya-ı kirâmı şefaatçi yaparak dua ediyoruz : [8] رَبَّنَا آتِنَا فِى الدٌّنْيَا حَسَنَةً وَفِى اْخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ. آمِينْ ـ4ـ وعن أبى الدرداء رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قال رسول اللّهِ # : أَ أُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِ أعْمَالِكُمْ، وَأرْفَعِهَا في دَرَجَاتِكُمْ، وَأزْكَاهَا عِنْدَ مَلِيكِكُمْ، وَخَيْرٌ لَكُمْ مِنْ إعْطَاءِ الْوَرَقِ وَالذَّهَبِ، وَخَيْرٌ لَكُمْ مِنْ أنْ تَلْقَوْا عَدُوَّكُمْ فَتَضْرِبُوا أعْنَاقَهُمْ وَيَضْرِبُوا أعْنَاقَكُمْ؟ قَالُوا : بَلَى يَارسولَ اللّهِ : قالَ : ذِكْرُ اللّهِ[. أخرجه مالك موقوفاً، والترمذى مرفوعاً . 4. ( 1753)- Ebû´d-Derdâ ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûl-i Ekrem ( aleyhissalâtu vesselâm), ( bir gün) sordu : "En hayırlı olan ve derecenizi en ziyade artıran, melîkinizin yanında en temiz, sizin için gümüş ve altın paralar bağışlamaktan daha sevaplı, düşmanla karşılaşıp boyunlarını vurmanız veya boyunlarınızı vurmalarından sizin için daha hayırlı olan amelinizin hangisi olduğunu haber vereyim mi " "Evet! Ey Allah´ın Resûlü!" dediler. "Allah´ın zikridir!" buyurdu. [Tirmizî, Daavat 6, ( 3374); Muvatta, Kur´ân 24.][9] ـ5ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قال رَسولِ اللّهِ # : يقُولُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ : أخْرِجُوا منَ النَّارِ مَنْ ذَكَرَنِى يَوْماً أوْ خَافَنِى في مَقَامٍ[. أخرجه الترمذى . 5. ( 1754)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Allahu Teâlâ hazretleri şöyle seslenir : "Beni bir gün zikreden veya bir makamda benden korkan kimseyi ateşten çıkarın!" [Tirmizî, Cehennem 9, ( 2597).][10] AÇIKLAMA : 1- Hadiste geçen bir gün tâbiri zamanlardan bir zaman, vakitlerden bir vakit demektir. Yani bir kimse mü´min olarak, Allah´ı herhangi bir an için bile zikretmiş olsa bunun boşa gitmeyeceğini, başkaca günahlar için cehenneme girmiş bile olsa dünyadaki o bir müddetcik zikri sebebiyle ateşten çıkarılacağını ifade ediyor. Tîbî, hadiste kastedilen zikrin "kalbî ihlâsla ve doğru niyetle yapılan zikir" olduğunu söyler. "Aksi takdirde kâfirler, kalbî olmaksızın dilleriyle zikri onlar da yapıyorlar" der. Bu mânada olmak üzere Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) : مَنْ قَالَ َ اِلَهَ اَِّ اللّهَ خَالِصاً مِنْ قَلْبِهِ دَخَلَ الْجَنَّةَ "Kim kalbinden gelerek ihlâsla Lâilâhe illallah derse cennete girer" buyurmuştur. 2- Makam da, zaman gibi mutlak ifade edilmiştir. Günah işleme makamında veya durumunda Allah´tan korkup vazgeçen demektir. Nitekim âyet-i kerimede : "Ama kim Rabbinin makamından korkup da kendini kötülükten alıkoymuşsa varacağı yer şüphesiz cennettir" ( Nâziat 40-41) buyurulmuştur. Korkudan maksad, âzaların masiyetten uzak tutulması, tâatle kayıtlanmasıdır. Bu olmadığı takdirde korku laftan ibaret kalır. Korku demeye liyakat kazanmaz. Bazı büyükler fiile intikal etmedikçe, kendimizi "Allah´tan korkuyorum" diyerek aldatmamamıza dikkat çekerler ve : "Eğer derler, birisi size Allah´tan korkmuyor musun diye sorarsa sükût et. Zira hayır desen küfürdür, evet desen yalandır."[11] ـ6ـ وعن معاذ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قال رسولُ اللّه # : مَا مِنْ مُسْلِمٍ يَبِيتُ عَلى طُهْرٍ ذَاكِراً للّهِ تَعالى، فَيَتَعَارَّ مِنَ اللَّيْلِ، فَيَسْألَ اللّهَ تَعالى خَيْراً مِنَ الدُّنْيَا وَاŒخِرَةِ إَّ أعْطَاهُ إيَّاهُ[. أخرجه أبو داود. قوله : »فيَتَعارَّ« أى ينتبه. 6. ( 1755)- Hz. Muâz ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Akşamdan ( abdestli olarak) temizlik üzere zikrederek uyuyan ve geceleyin de uyanıp Allah´tan dünya ve âhiret için hayır taleb eden hiç kimse yoktur ki Allah dilediğini vermesin." [Ebû Dâvud, Edeb 105, ( 5042).][12] ـ7ـ وعن جابر رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسول اللّهِ # : إذا دَخَلَ الرَّجُلُ بَيْتَهُ، أوْ آوَى إلى فِرَاشِهِ ابْتَدَرَهُ مَلَكٌ وَشَيْطَانٌ، يَقُولُ المَلَكُ : افْتَحْ بِخَيْرٍ وَيَقُولُ الشَّيْطَانُ : افْتَحْ بِشَرٍّ، فإنْ ذَكَرَ اللّهَ تَعالى طَرَدَ المَلَكُ الشَّيْطَانَ، وَظَلَّ يَكْلَؤُهُ، وَإذَا انْتَبَهَ مِنْ مَنَامِهِ قاَ ذلِكَ، فإنْ هُوَ قالَ : الْحَمْدُ للّهِ الَّذِى رَدَّ نَفْسِى إلىَّ بَعْدَ مَوْتِهَا وَلَمْ يُمِتْهَا في مَنَامِهَا، الْحَمْدُللّهِ الَّذِى يُمْسِكُ السَّموَاتِ السَّبْعَ أنْ تَقَعَ عَلى ا‘رْضِ إَّ بإذْنِهِ، فإنْ خَرَّ مِنْ فِرَاشِهِ فمَاتَ كَانَ شَهِيداً، وإنْ قَامَ وَصَلَّى صَلَّى في فَضَائِلَ[. أخرجه رزين . 7. ( 1756)- Hz. Câbir ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Bir kimse evine veya yatağına girince hemen bir melek ve bir şeytan alelacele gelirler. Melek : "Hayırla aç!" der. Şeytan da : "Şerle aç!" der. Adam, şayet ( o sırada) Allah´ı zikrederse melek şeytanı kovar ve onu korumaya başlar. Adam uykusundan uyanınca, melek ve şeytan aynı şeyi yine söylerler. Adam, şayet : "Nefsimi, ölümden sonra bana geri iade eden ve uykusunda öldürmeyen Allah´a hamdolsun. İzniyle yedi semayı arzın üzerine düşmekten alıkoyan Allah´a hamdolsun" dese bu kimse yatağından düşüp ölse şehit olur, kalkıp namaz kılsa faziletler içinde namaz kılmış olur." [Rezîn ilâvesidir.][13] ـ8ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : ‘ن أقْعُدَ مَعَ قَوْمٍ يَذْكُرونَ اللّهَ تَعالى مِنْ صََةِ الْغَدَاةِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ أحَبُّ إلىَّ مِنْ أنْ أعْتِقَ أرْبَعَةً مِنْ وَلَدِ إسْمَاعِيلَ، وَ‘نْ أقْعُدَ مَعَ قَوْمٍ يَذْكُرُونَ اللّهَ تَعالى مِنْ صََةِ الْعَصْرِ حَتَّى تَغْرُبَ الشَّمْسُ أحَبُّ إلىَّ مِنْ أنْ أُعْتِقَ أرْبَعَةَ[. أخرجه أبو داود . 8. ( 1757)- Hz.Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Allah´ı zikreden bir cemaatle sabah namazı vaktinden güneş doğuncaya kadar birlikte oturmam, bana İsmâil´in oğullarından dört tanesini âzad etmemden daha sevgili gelir. Allah´ı zikreden bir cemaatle ikindi namazı vaktinden güneş batımına kadar oturmam dört kişi âzad etmemden daha sevgili gelir." [Ebû Dâvud, İlm 13, ( 3667).][14] AÇIKLAMA : 1- Burada Allah´ı zikirden maksad her çeşit zikir olabilir : Kur´ân-ı Kerim´i tilâvet etmek, tesbih ( subhânallah), tehlil ( lâilâhe illallah), tahmid ( elhamdülillah), Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a salavât. Âlimler zikir ve ibadet mânasına dâhil edilen ilmî meşguliyet, tefsir ve hadis gibi şer´î ilimlerin öğrenilmesini de burada mütâlaa ederler. 2- Böyle bir cemaatte, fiilen zikretmeyip dinleyici olarak bulunmanın da aynı fazileti vereceği belirtilmiştir. "Böyle hayırla meşgul olanlara arkadaşlıktan zarar gelmez" denmiştir. 3- Bu hadis, zikrin, köle âzadı ve sadakadan efdal olduğunu beyan etmektedir. 4- Hadis günlük zamanı tanzim yönüyle de yol göstericidir : "Mü´min imkân nisbetinde sabah ve ikindi vakitlerini faydalı sohbetlere tahsis etmelidir.[15] ـ9ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : يَنْزِلُ رَبُّنَا كُلَّ لَيْلَةٍ إلى سَمَاءِ الدُّنْيَا حِينَ يَبْقى ثُلُثُ اللَّيْلِ اŒخِرُ، فَيَقُولُ : مَنْ يَدْعُونِى فَأسْتَجِيبَ لَهُ، مَنْ يَسْأَلُنِى فَأعْطِيَهُ، مَنْ يَسْتَغْفِرُنِى فَأغْفِرَ لَهُ[. أخرجه الستة إ النسائى.وفي أخرى لمسلم : ]إنَّ اللّهَ تَعالى يُمْهِلُ حَتَّى إذَا ذَهَبَ ثُلُثُ اللَّيْلِ ا‘وَّلُ نَزَلَ إلى سَمَاءِ الدُّنْيَا فَيَقُولُ : أنَا المَلِكُ، أنَا المَلِكُ، مَنْ ذَا الَّذِى يَدْعُونِى[. الحديث . والمراد : نزول الرحمة وا‘لطاف ا“لهية . 9. ( 1758 )- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Her gece, Rabbimiz gecenin son üçte biri girince, dünya semasına iner ve : "Kim bana dua ediyorsa ona icabet edeyim. Kim benden bir şey istemişse onu vereyim, kim bana istiğfarda bulunursa ona mağfirette bulunayım" der." Rivayetin Müslim´deki bir vechi şöyle : "Allahu Teâla gecenin ilk üçte biri geçinceye kadar mühlet verir. Ondan sonra yakın semâya inerek şöyle der : "Melik benim, Melik benim. Kim bana dua edecek " [Buhârî, Tevhid 35, Teheccüd 14, Daavât 13, Müslim,Salâtu´l-Müsâfirin 166, ( 758 ); Muvatta, Kur´ân 30, ( 1, 214); Tirmizî, Daavât 80, ( 3493); Ebû Dâvud, Salât 311, ( 1315).][16] AÇIKLAMA : 1- Allah´ın dünya semasına inmesini ifade eden rivayetler çoktur, tevâtür derecesine ulaşmıştır. 2- İnme vaktiyle ilgili olarak hadislerde farklı zaman dilimleri zikredilmiştir : "Cuma gecesi", "her gece", "gecenin son üçte biri", "gecenin yarısı, yahut üçte ikisi gittimi", "gecenin üçte biri geçtiği vakit." 3- Allah´ın yeryüzüne inmesi müteşâbih bir ifadedir. İfadeyi, lügavî hakikatiyle anlamak mümkün değildir. Zîra Allah´a mekan izâfe etmek olur. Halbuki Cenab-ı Hakk, mahlûkata ait bir vasıf olan tehayyüzden ( yani mekanla kayıtlanmak, bir yerde olup başka yerde olmamakla, gelmek, gitmek gibi vasıflardan) münezzehtir, uzaktır, bunlar mahlûkatla ilgili nâkıslık ifade eden sıfatlardır. Öyle ise bunların Cenab-ı Hakk´a izâfesi, bir kısım gaybî hakikatı ve İlâhî şuûnâtı bize anlatmak, onların tarafımızdan kavranmasını sağlamaktır. Allah´ın kullarına yakınlaşması, O´nun rahmetini ifade eder. Öyle ise geceleyin belirtilen saatlerde, Allah´ın, yapılan duaları kabul etmek suretiyle lütuf ve rahmetini bol kılacağı, lisan-ı nübüvvette o suretle ifâde edilmiştir. Hammâd İbnu Zeyd, "Allah´ın inmesi, ikbal ve teveccühüdür" demiştir. "Allah´ın emîr ve melekleri iner" şeklinde de te´vil edilmiştir. Hattâbî, bu ve benzer hadislerin sıfat hadisi olduğunu, selef ulemâsının bu sıfatlara inanıp hadisleri zahirî mâna üzerine bıraktığını, tevilden kaçındığını belirtir. Esâsen, hadiste temas edilen mânaya şu âyette destek bulunmuştur : وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفّاً صَفّاً "Rabbin ( in emri geldiği) melekler saf saf olarak geldikleri vakit" ( Fecr 22). [17] ـ10ـ وعن أبى أمامة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قِيلَ يَا رسولَ اللّهِ : أىُّ الدُّعَاءِ أسْمَعُ؟ قالَ : جَوْفَ اللَّيْلِ اŒخِرَ، وَدُبُرَ الصَّلَوَاتِ المَكْتُوبَاتِ[. أخرجه الترمذى.»جَوْفُ اللَّيْلِ« : المراد به ا‘وقات التى يخلو ا“نسان فيها بربه في أثناء الليل، »ودُبُرُ كُلِّ شَئٍ«، وراؤه وعَقِبُهُ، والمراد بعد الفراغ من الصلوات . 10. ( 1759)- Ebû Ümâme ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Derdi ki : "Ey Allah´ın Resûlü! En ziyade dinlenmeye ( ve kabule) mazhar olan dua hangisidir " "Gecenin sonunda yapılan dua ile farz namazların ardından yapılan dualardır!" diye cevap verdi." [Tirmizî, Daavât 80.][18] ـ11ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسول اللّهِ # : َ يُرَدُّ الدُّعَاءُ بَيْنَ ا‘ذَانِ وَا“قَامَةِ. قِيلَ : مَاذَا نَقُولُ يَارسول اللّهِ؟ قالَ : سلُوا اللّهَ الْعَافِيَة في الدُّنْيَا وَاŒخِرَةِ[. أخرجه أبو داود والترمذى، وهذا لفظه . 11. ( 1760)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Ezanla kaamet arasında yapılan dua reddedilmez ( mutlaka kabule mazhar olur.)" "Öyleyse, dendi, "ey Allah´ın Resûlü, nasıl dua edelim " "Allah´tan, dedi, dünya ve âhiret için âfiyet isteyin!" [Ebû Dâvud, Salât 35, ( 521); Tirmizî, Salât 46, ( 216), Daavât 138, ( 3588, 3589).][19] ـ12ـ وعن سهل بن سعد رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : ثِنْتَانِ َ تُرَدَّانِ : الدُّعَاءُ عِنْدَ النِّدَاءِ، وَعِنْدَ الْبَأسِ حَينَ يُلْحِمُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً[. أخرجه مالك وأبو داود . وزاد في رواية : »وتَحْتَ المَطَرِ«رفي المُوَطإ : ]سَاعَتَانِ تُفْتَحُ فِيهِمَا أبْوَابُ السَّمَاءِ، وَقَلَّ دَاعٍ تُرَدُّ عَلَيْهِ دَعْوَتُهُ، حَضْرَةُ النِّدَاءِ لِلصََّةِ، والصَّفِّ في سَبِيلِ اللّهِ. »النِّدَاءُ« : ا‘ذَان . 12. ( 1761)- Sehl İbnu Sa´d ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "İki şey vardır, asla reddedilmezler : Ezan esnasında yapılan dua ile, insanlar birbirine girdikleri savaş sırasında yapılan dua." [Muvatta, Nidâ 7, ( 1, 70); Ebû Dâvud, Cihâd 41, ( 2540).][20] AÇIKLAMA : 1- Rivâyetin Muvatta´da gelen vechi bazı nüshalarda mevkuftur. Ancak, ictihadla söylenemeyecek bu çeşit ahbarın ref´ine hükmedilmiştir. Yani Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in sözü olmalıdır. Mamafih, aynı rivayet İmam Mâlik´ten merfu olarak da rivayet edilmiştir. Muvatta´nın rivayeti metin itibariyle de farklıdır : سَاعَتَانِ يُفْتَحُ لَهُمَا اَبْوَابُ السَّمَاءِ وَقَلَّ دَاعٍ تُرَدُّ عَلَيْهِ دَعْوَتُهُ، حَضْرَةُ النِّدَاءِ لِلصََّةِ وَالصَّفُّ في سَبِيلِ اللّهِ "İki vakit vardır, onlarda sema kapıları açılır,dua edenlerden pek azının duası kabul edilmeyip geri çevrilir : Namaz için ezan okunma vakti, Allah yolunda ( cihad için) saf tutma ânı." 2- Sema kapılarının söylenen iki vakitte açılması, o vakitlerin faziletini ifade eder. Yani o iki vaktin Allah indindeki kıymet ve faziletleri sebebiyle o zamalarda sema kapıları açılır ve yapılan dualar kabul-i İlâhi´ye mazhar olurlar. Hadis nadir hallerde, o mübârek vakitlerde yapılarak duanın geri çevrileceğini ifade ediyor. Zürkânî, duanın kabul edilme şartlarından veya rükünlerinden birinin eksikliği gibi bir sebeple reddedilmesinin söz konusu olacağını belirtir. 3- Duayı makbul kılan savaş, îlayı kelimetullah için yapılan savaştır. Bu da küffâra karşı bu niyetle yapılan savaştır. Ganimet, şeref, tegallüb gibi Allah´ın rızasını kazanmaya yönelik olmayan maksadlarla yapılan savaşlar buraya girmez. 4- Şunu da belirtelim ki, bu anlarda yapılan duada istenen şeyler de mühimdir. Allah´ın rızasına uymayacak şeyler taleb edilmemelidir. Taberânî, Müstedrek ve Deylemî´de gelen bir rivayet şöyle : ثََثُ سَاعَاتٍ لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ مَا دَعَا فِيهِنَّ إَّ اسْتُجِبَ لَهُ لَمْ يَسْألْ قَطِيعَةَ رَحْمٍ أوْ مَأثَمٍ : حِينَ يُؤذِّنُ الْمَؤذِّنُ بِالصََّةِ حَتّى يَسْكُتَ وَحِينَ يَلْتَقِى الصَّفَّانِ حَتَّى يَحْكُمَ اللّهُ بَيْنَهُمَا وَحِينَ يَنْزِلُ الْمَطَرُ حَتّى يَسْكُنَ "Müslüman kişi için üç vakit vardır, onlarda dua ederse, sıla-i rahmi kıran ve günah olan bir şey taleb etmedikçe, kendisine mutlaka icabet edilir : Namaz için müezzin ezan okurken susuncaya kadar, savaşta iki saf karşılaşınca Allah aralarında hükmedinceye kadar, yağmur yağarken kesilinceye kadar."[21] 13ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسول اللّهِ # : أقْرَبُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ مِنْ رَبِّهِ وَهُوَ سَاجِدٌ، فأكْثِرُوا الدُّعَاءَ[. أخرجه مسلم وأبو داود والنسائى . 13. ( 1762)- Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kul Rabbine en ziyade secdede iken yakın olur, öyle ise ( secdede) duayı çok yapın." [Müslim, Salât 215, ( 482); Ebû Dâvud, Salât 152, ( 875).][22] AÇIKLAMA : Bu hadiste ifade edilen yakınlık, maddî bir yakınlık, yâni mekân yakınlığı olmamalıdır. "Zira Allah, ilmiyle kişiyi bilme, kalbinin hatıratından bile haberdar olma, kişi üzerinde istediği şekilde tasarruf ederek ona kıyam, sağlık, hastalık, ölüm verme gibi hususlarla şah damarından daha yakındır" ( Kâf 16). Tıpkı güneşin ışıklarıyla yeryüzündeki herbir mahlukun yanında hazır bulunması gibi. Ama kul, maddî olarak Rabbinden uzaktır, Secde hâlinde kulluk, en geniş, en kâmil hâliyle tezâhür ettiği için, bu kula mânevî bir yakınlık, Rabbinin rızasına uygun bir hal kazandırmaktadır. Nitekim âyet-i kerimede "Secde et ve yakınlık kazan" ( Alak 19) emredilmektedir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), sadedinde olduğumuz rivayette, İlâhî yakınlığa ermede zirve olduğu bizzat Allahu Zülcelâl hazretleri tarafından belirtilmiş olan secde hâlinde çok dua etmeye teşvik etmektedir.[23] ـ14ـ وعنه رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : ثََثُ دَعَوَاتٍ مُسْتَجَابَاتٌ َشَكَّ في إجَابَتِهِنَّ : دَعْوَةُ المَظْلُومِ، وَدَعْوَةُ المُسَافِرِ، وَدَعْوَةُ الْوَالِد عَلى وَلَدِهِ[ . 14. ( 1763)- Yine Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) anlatıyor : "( Allah´ın kabul ettiği) üç müstecab dua vardır, bunların icâbete mazhariyetleri hususunda hiç bir şekk yoktur. Mazlumun duası, müsâfirin duası, babanın evladına duası." [Tirmizî, Birr 7, ( 1906); Cennet 2, ( 2528 ), Daavât 139, ( 3592); Ebû Dâvud, Salât 364, ( 1536); İbnu Mâce, Dua 11, ( 3862).][24] AÇIKLAMA : 1- Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), burada duası makbul olan üç kişiyi haber vermektedir : Mazlum, misafir ve baba. Aslında hadislerde duası makbul olan başka kimseler de mevzubahis edilmiştir. Oruç açtığı sırada oruçlunun duası, âdil imamın duası, gâibin gâibe duası ( kişinin arkasından yapılan dua). Şu halde, hadislerde geçen rakamlar kesin sayı bildirmeye mâtuf değildir. 2- Mazlumun yâni zulme uğrayanların dualarının makbuliyeti, onların Mü´min ve Müslüman olmaları şartına bağlı değilir. Başka rivayetlerde zulme uğrayan kimsenin fâcir ( büyük günahı alenen işleyen) veya kâfir olmaları hâlinde de dualarının makbul olduğu tasrih edilmiştir. اِتَّقُوا دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ وَاِنْ كَانَ كَافِراً فَإنَّهُ لَيْسَ دُونَهَا حِجَابٌ "Mazlumun duasından kaçının, kâfir bile olsa. Zira onun duasının önünde perde yoktur." دَعْوَةُ الْمَظْلُومِ مُسْتَجَابَةٌ وَإنْ كَانَ فَاجِراً فَفُجُورُهُ عَلى نَفْسِهِ "Mazlumun duası makbuldür, fâcir bile olsa; zira onun fücûru kendi aleyhinedir." Hemen kaydedelim ki, hadiste yasaklanan zulüm, mutlaktır. Âlimler, bu durumdan hareketle mal, can, ırz vs. her neye yönelik olursa olsun, bütün çeşitleriyle zulmün yasaklandığını belirtirler.[25] ـ15ـ وعن ابن عمرو بن العاص رَضِىَ اللّهُ عَنْهما قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : مَا منْ دَعْوَةٍ أسْرَعُ إجَابَةً مِنْ دَعْوَةِ غَائِبٍ لِغَائِبٍ[. أخرجهما أبو داود والترمذى. 15. ( 1764)- Abdullah İbnu Amr İbni´l-Âs ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "İcâbete mazhar olmada gâib kimsenin gâib kimse hakkında yaptığı duadan daha sür´atli olanı yoktur." [Tirmizî, Birr 50, ( 1981), Ebû Dâvud, Salât 364, ( 1535); Müslim, Zikr 88, ( 2733); Buhârî, Mezâlim 9.][26] AÇIKLAMA : 1- Bu hadise göre, Allah´ın derhal kabul buyuracağı dualardan biri de, mü´min kimsenin mü´min kardeşi için gıyâbında yapacağı duadır. Bu hususta Müslim´in bir riayeti daha açıktır : دَعْوَةُ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ ‘خِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ مُسْتَجَابَةٌ، عِنْدَ رَأسِهِ مَلَكٌ مُوَكَّلٌ كُلَّمَا دَعَا ‘خِيهِ بِخَيْرٍ قَالَ الْمَلَكُ الْمُوَكَّلُ بِهِ آمِنْ وَلَكَ بِمِثْلِهِ "Müslüman kimsenin, kardeşi için gıyâbında yaptığı dua müstecâbdır. Dua edenin başucunda ona müvekkel bir melek vardır. Kardeşi için hayır dua yaptıkça bu melek : "Amin, istediğin şeyin bir misli de sana olsun" der." [27] İKİNCİ FASIL DUA EDENİN HEY´ETİ ( DIŞ GÖRÜNÜŞÜ) Umumî Açıklama : Hey´et dilimizde bir kaç mânada kullanılır. Şekil, sûret, görünüş, kılıkkıyafet, hâl, durum; bir bütünü teşkil eden cüzlerin hepsi, kurul, jüri vs. Sadedinde olduğumuz hadiste hey´et kelimesi daha ziyade kılıkkıyafet, durum mânalarında kullanılmıştır. Dua eden kimsenin, kılık kıyâfet ve dış görünüş itibariyle takınması gereken bazı tavırlar, dikkat etmesi gereken bazı hususlar mevcuttur. Burada Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın bu çeşit irşadlarını göreceğiz.[28] ـ1ـ عن ابن عباس رَضِىَ اللّهُ عَنْهما قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : َ تسْتُرُوا الجدُرَ، وَمَنْ نَظَرَ في كِتَابِ أخِيهِ بِغَيْرِ إذْنِهِ، فإنَّمَا يَنْظُرُ في النَّارِ، سَلُوا اللّهَ تَعالى بِبُطُونِ أكُفِّكُمْ، وََ تَسْألُوهُ بِظُهُورِهَا، فإذَا فَرَغْتُمْ فامْسَحُوا بِهَا وُجُوهَكُمْ[. أخرجه أبو داود . 1. ( 1765)- İbnu Abbas ( radıyallâhu anhümâ) hazretleri anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Duvarları örtmeyin. Kim kardeşinin mektubuna, onun izni olmadan bakarsa, tıpkı ateşe bakmış gibi olur. Allah´tan avuçlarınızın içiyle isteyin, sırtlarıyla istemeyin; duayı tamamlayınca avucunuzu yüzlerinize sürün." [Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1489, 1490, 1491).][29] AÇIKLAMA : Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) bir kaç meseleye birlikte temas etmiştir : 1- Duvarlar halı, kilim vs. ile örtülmemelidir. Çünkü bu iş, hem mütekebbirlerin amelidir, hem de malın ziyân edilmesi, israf edilmesidir. Zira duvarlarına örtülmesini gerektiren hiçbir zarurî durum mevcut değildir. Müslim´de gelen bir rivayette Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), kapının üzerine halı asmış olan Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ)´ye : "Allah, bize taş ve toprağa elbise giydirmemizi emretmemiştir" diyerek indirtir. 2- Hadiste "kardeşinin kitabı"na bakmak da yasaklanmaktadır. Şârihler, buradaki kitaptan maksadın, içerisinde, öğrenilmesi herkese vacib olan ilmin bulunduğu kitap olmayıp, sâhibi tarafından başkasının bakması arzu edilmeyen mektup olduğu belirtilir. Belki bu mektupta, sır olan, başkasının muttali olması istenmeyen bazı bilgiler vardır. Öyle ise böyle bir mektuba bakmak ateşe bakmak gibidir. Ateşe bakmak için, bazı âlimler "hadisin siyakından anlaşılacağı üzere insan için zararlı bir şey olmalıdır" demişlerdir. Mamafih, bundan maksadın "ateşe yaklaşmak ve yaslanmak" olabileceği, ihtimal olarak belirtilmiştir. Üçüncü bir ihtimale göre mânâsı; kişi, kardeşinin bakılmasını istemediği bir mektubuna bakmakla ateşi gerektiren bir şeye bakmış olmaktadır. 3- Hadisin, sadedinde olduğumuz mevzuya, yani dua edenin hey´eti meselesine temas eden kısmı, son kısmıdır : Dua ederken avucun açılıp avuç içi yukarı gelecek şekilde kaldırılması, elin sırt kısmı yukarı gelecek şekilde tutularak dua edilmemesi, dua bitince de ellerin yüze sürülmesi istenmektedir. Azimâbâdî, bu hususta şu açıklamayı yapar : "Bir şey taleb edene uygun düşeni, elini taleb ettiği şeye doğru uzatması, tazarru ile açıp bol ihsanla dolmasını istemesi, her iki elini birden, ihsan sahibine doğru kaldırmasıdır. Ancak, kim de başına gelen bir belânın kalkmasını isterse, sünnet, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a ittibâen, ellerin sırtını semaya kaldırmaktır. Bunun hikmeti, birincide, arzu edilen şeyin hüsûlüyle tefâül etmek, yâni hayra ermek ümidinde bulunmak, ikincide ise, zararlının def´iyle hayra erme ümidinde bulunmaktır. 4- Duânın sonunda elin yüze çalınması teberrük içindir. Yani, dua ile ellere inmiş olan rahmet eserleri, sürmek suretiyle yüze ulaştırılmış olur.[30] ـ2ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]رَفَعَ رسولُ اللّهِ # يَدَيْهِ في الدُّعَاءِ، حَتَّى رَأيْتُ بَيَاضَ إبْطَيْهِ[. أخرجه البخارى . 2. ( 1766)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) dua ederken ellerini öyle kaldırdı ki, koltuk altlarının beyazlığını gördüm." [Buhârî, İstiska 21.] [31] ـ3ـ وعن عمر رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذا رفَعَ يَدَيْهِ في الدُّعَاءٍِ لَمْ يَرُدَّهُمَا حَتَّى يَمْسَحَ بِهِمَا وَجْهَهُ[. أخرجه الترمذى . 3. ( 1767)- Hz. Ömer ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ellerini dua ederken kaldırınca, onları yüzlerine sürmedikçe geri bırakmazlardı." [Tirmizî, Daavât 11, ( 3383).][32] AÇIKLAMA : Bu rivayet dahi duadan sonra ellerin yüze sürülmesinin meşruiyetini gösterir. Bazı âlimler şöyle bir mütâlaada bulunmuştur : "Allahu Teâlâ, dua edeni hiçbir zaman boş çevirmeyip, kendisi için kalkan ele bir rahmet ulaştırdığına göre, ondaki rahmetin en şerefli ve tekrime en elyak organ olan yüze sirâyet ettirilmesi münâsiptir."[33] ـ4ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]إنَّ رَجًُ كانَ يَدْعُو بِأصْبُعَيْهِ، فقَالَ لَهُ رسول اللّهِ # : أَحِّدْ أَحِّدْ[. أخرجه الترمذى والنسائى، وقال الترمذى : معنى هذا الحديث : إذا أشار الرجل بأصبعه في الدعاء عند الشهادة، ف يشير إ بأصبع واحدة . 4. ( 1768 )- Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Adamın biri iki parmağı ile dua ediyordu. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) : "Birle! Birle!" diye müdâhale etti." [Tirmizî, Daavât 117, ( 3552); Nesâî, Sehv 37, ( 3, 38 ).][34] AÇIKLAMA : İki parmağıyla duadan maksad, dua ederken iki parmağıyla işaret etmesidir. Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm), te´kid maksadıyla iki kere : "birle!" buyurmuştur. Birlemesini söylemesinin sebebi, Rabbülâlemin´in tek olması sebebiyledir. İbnu Deybe´nin, hadisin sonunda kaydettiği şöyle bir açıklama var : "Bu hadisin mânası : "Kişi, dua ederken şehâdet getirince parmağını kaldıracaksa sadece tek bir parmağını kaldırsın" demektir."[35] ـ5ـ وعن سهل بن سعد رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]مَا رَأيْتُ رَسول اللّهِ # شَاهِراً يَدَيْهِ قَط يَدْعُو عَلى مِنْبَرِهِ، وََ عَلى غَيْرِهِ، وَلكِنْ رَأيْتُهُ يَقُولُ هكَذَا : وَأشَارَ بِالسَّبَّابَةِ، وَعَقَدَ بِا“بْهَامِ وَالوُسْطى[. أخرجه أبو داود . 5. ( 1769)- Sehl İbnu Sa´d ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Ben Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı ne minberde ne de bir başka şey üzerinde dua yaparken ellerini uzattığını görmedim. Bilakis şöyle gördüm" dedi ve baş ve orta parmaklarını kapayıp şehâdet parmağını açmış vaziyette işaret etti." [Ebû Dâvud, Salât 230, ( 1105).][36] AÇIKLAMA : 1- Burada Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın koltuk altı görünecek şekilde mübalağalı şekilde kollarını uzatıp kaldırmadığı belirtiliyor. Mübalağalı diye kayıtlamak şarttır. Zira Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in mutad olarak dua sırasında ellerini kaldırdığı sâbit ve müsellem bir husustur. 1766 numarada geçtiği üzere istisnâi durumlarda da koltuk altı görülecek şekilde kollarını kaldırdığı rivayetlerde gelmiştir. 2- Şârih Azimâbâdî, bu hadisin, Sehl İbnu Sa´d´a sorulan bir soruya cevap olma ihtimalinden bahseder. Bu takdirî soru şudur : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) minberde iken hiç ellerini kaldırarak dua etti mi " Sehl bu soruya : "Ben bunu, söylenen şekilde yaptığını görmedim. Ancak, onu vaaz sırasında orta ve baş parmaklarını kapatıp şehâdet parmağıyla işâret eder vaziyette gördüm. Sanki O, bu parmağını teşehhüd sırasında kaldırıyordu" şeklinde cevap vermiştir. Allahu a´lem." Hadisteki ibhâm böyle bir açıklamayı gerekli kılmaktadır.[37] ـ6ـ وعن سلمان رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : إنَّ رَبَّكُمْ حَىٌّ كَرِيمٌ يَسْتَحِى مِنْ عَبْدِهِ إذَا رَفَعَ يَدَيْهِ إلَيْهِ أنْ يَرُدَّهُمَا صِفْراً[. أخرجه أبو داود والترمذى . 6. ( 1770)- Hz. Selmân ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Rabbiniz hayiydir, kerimdir. Kulu dua ederek kendisine elini kaldırdığı zaman, O, ellerini boş çevirmekten istihya eder." [Tirmizî, Daavât 118, ( 3551); Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1488 ).] [38] AÇIKLAMA : 1- Hayiy, çok haya eden, fazlaca utanan demektir. Haya vasfını Allah hakkında lügat manasında kullanmak uygun değildir. Çünkü, lügat olarak haya, kişide ayıplanma ve kınanma korkusu gibi bir şey sebebiyle hâsıl olan değişme ve inkisâr mânasına gelir. Böyle bir hâl Zât-ı Zülcelâl hakkında muhaldir. Öyle ise lügat yönüyle "çok utanan" mânasına gelen hayiy kelimesi Allah hakkında kullanılınca, bundaki gaye maksuddur. Hayadan maksad ve gaye ayıplanacak şeyin yâni hoş olmayan şeyin terki olduğuna göre, ulemâ, Allah hakkında şu mânada anlamıştır : Allah´ın "hayiy" olması, kulu memnun edecek şeyi yapması, ona zarar verecek şeyi terketmesi demektir. Öyle ise sadedinde olduğumuz hadisi, "Cenab-ı Hakk, dua eden kuluna, kulun hayrına olan şeyi mutlaka verir, duasını sevapsız, boş bırakmaz" diye anlayacağız. Bu "verme" işinin Cenab-ı Hakk´ın hikmeti muktezasınca, ya "istediğine aynen kavuşması", yahut "daha iyisinin verilmesi", yahut da "sevap verilmesi, günahlarının azaltılması" şeklinde tecelli edeceği daha önce belirtilmişti ( bak. 1751. hadis). 2- Kerim, istemeden veren, bol veren mânasına gelir. Cenab-ı Hakk´ın vasıflarından biri "istemeden vermek" ise, isteyince daha çok verir demektir. Böylece kul, dua etmeye teşvik edilmiş olmaktadır. 3- Hadiste kul mutlak gelmiştir. Yani, mü´min, fâsık, kâfir ayırımı mevcut değildir. Bazı şarihler "mü´min" diye kayıtlamışlardır. Esâsen, kavlî duayı yani dil ile, sözle olan talebi sadece mü´minler yapar. Öyle ise, mü´minin inanarak yatığı hiçbir dua boşa gitmeyecektir.[39] ـ7ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : ادْعُوا اللّهَ، وَأنْتُمْ مُوقِنُونَ بِا“جَابَةِ، وَاعْلَمُوا أنَّ اللّهَ تَعالى َ يَسْتَجِيبُ دُعَاءً مِنْ قَلْبٍ غَافِلٍ َهٍ[. أخرجه الترمذى . 7. ( 1771)- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Allah´a duayı, size icabet edeceğinden emin olarak yapın. Şunu bilin ki Allah celle şânuhu ( bu inançla olmayan ve) gafletle ( başka meşguliyetlerle) oyalanan kalbin duasını kabul etmez." [Tirmizî, Daavât 66. ( 3474.)][40] AÇIKLAMA : 1- Bu hadis, duanın makbul olmasında gerekli olan mühim âdablarından bir kaç tanesini belirtmektedir : * Duanın mutlaka icabet göreceğine, yani karşılıksız kalmayacağına kesinlikle inanmaktır. Tercümede "emin olmak" tâbirini kullandık, halbuki aslında mukin kelimesi kullanılmıştır. Bu, yakin elde etmiş, kesin inanca ulaşmış, hiçbir tereddüdü kalmamış gibi mânalara gelir, emin olmaktan çok daha kuvvetli bir mâna ifade eder. * Dua ederken kalbin gâfil olması, Allah´ı veya istediği şeyi düşünmemesi, yaptığı dua fiilinin tam şuurunda olmaması demektir. * Oyalanma olarak tercüme ettiğimiz kelimenin aslı lâhin´dir, dilimizdeki lehviyat kelimesi aynı kökten gelir, eğlenen demektir. Bu da, tıpkı gaflet gibi, kalbin Allah´tan başka bir şeyle meşguliyetini ifade eder. Yani, dua eden kimsenin kalbi, zihni, aklı, hayali, kısacası letâif denen bütün mânevî duygu ve cihazları Allah´tan istediğinden başka bir şeyle meşgul olmamalıdır. Aksi halde, sâdece dille, gâfilâne yapılacak bir kısım taleplerin makbul olmayacağını Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) açık bir üslubla beyan etmektedir. 2- Bu hadisin mânasını te´yid eden başka rivayetler de mevcuttur. Ahmed İbnu Hanbel ( rahimehullah)´in Abdullah İbnu Amr ( radıyallâhu anhümâ)´dan kaydettiği bir rivayet şöyle : اَلْقُلُوبُ اَوْعِيَةٌ وَبَعْضُهَا اَوْعَى مِنْ بَعْضٍ فإذَا سَألْتُمُ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ يَا اَيُّهَا النَّاسُ فَاسْألُوهُ وَاَنْتُمْ مُوقِنُونَ بِا“جَابَةِ فإنَّ اللّهَ َ يَسْتَجِيبُ لِعَبْدٍ دَعَاهُ عَنْ ظَهْرِ قَلْبٍ غَافِلٍ. "Kalpler bir kaptır. Bazısı bazısından daha iyi tutar ( anlayışlıdır). Öyleyse, ey insanlar, Allah´tan bir şey isteyince, Allah´ın icabet edeceğinden emin olarak isteyin. Zîra Allah, kendisine gâfil kalble farkında olmadan dua eden bir kula icâbet etmez." [41] ÜÇÜNCÜ FASIL DUANIN KEYFİYETİ Umumî Açıklama : Duanın makbul olması için, dua edenin hey´eti, tavrı yeterli değildir. Duanın mahiyeti de ehemmiyetlidir. Bir başka ifade ile neler istenmeli, taleb edilmelidir İşte, bu fasılda duanın keyfiyetini ve mahiyetini açıklayan rivayetler görülecektir.[42] ـ1ـ عن فضالة بن عبيد رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]سَمِعَ رسولُ اللّهِ # رَجًُ يَدْعُو في صََتِهِ وَلَمْ يُصَلِّ عَلى النَّبىِّ #، فقَالَ : عَجِلَ هذَا، ثُمَّ دَعَاهُ فقَالَ : إذَا صَلّى أحَدُكُمْ فَلْيَبْدَأ بِتَحْمِيدِ اللّهِ تَعالى وَالثَّنَاءِ عَلَيْهِ، ثُمَّ ليُصَلِّ عَلى النَّبِىِّ # ثُمَّ لْيَدْعُ بَعْدُ بِمَا شَاءَ[. أخرجه أصحاب السنن . 1. ( 1772)- Fadâle İbnu Ubeyd ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) dua eden bir adamın, dua sırasında Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e salat ve selam okumadığını görmüştü. Hemen : "Bu kimse acele etti" buyurdu. Sonra adamı çağırıp : "Biriniz dua ederken, Allahu Teâla´ya hamd u senâ ederek başlasın, sonra Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e salât okusun, sonra da dilediğini istesin" buyurdu." [Tirmizî, Daavat 66,( 3473, 3475); Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1481); Nesâî, Sehv 48, ( 3, 44).][43] AÇIKLAMA : 1- Bu rivayet, duanın makbul olması için mahiyetce nasıl olması gerektiği hususunda bilgi vermektedir. Allah´a hamd ve sena ile başlanmalı ve mutlaka Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a salâtu selâm okunmalıdır. Böylece hamdele ve salvele okunduktan sonra duaya geçilmelidir. 2- Hadisin Tirmizî´de gelen bir vechine göre : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ( Ashâbıyla Mescid´de) otururken biri gelerek namaz kılar ve sonra : "Rabbim bana mağfiret et, bana rahmet et" diye dua eder. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) : "Ey namaz kılan kişi, acele ettin. Namazı kılıp oturdun mu, Allah´a lâyık olduğu şekilde hamdet, bana salât oku. Sonra Allah´a dua et" dedi. Râvi der ki : "Bundan sonra bir başkası daha namaz kıldı, önce Allah´a hamdetti, sonra Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e salât okudu. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buna da şunu söyledi : "Ey namaz kılan kişi dua et, icabet göreceksin!" 3- Salât, dua demektir. Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e salât okumak, O´na dua etmektir. Umumiyetle : "Allahümme salli alâ Muhammedin..." "Ey Allah´ım Muhammed´e salât ( mağfiret, rahmet, bereket) et...!" diye başlayan mesnun, sabit formülleri vardır. Salât kelimesi dilimizde hem namaz, hem de dua kelimeleriyle karşılanır. Yani Arapça olan salât sadece dua demek değildir. İslâm´ın resmî ibadeti olan namaz mânasına da kullanılmaktadır. 4- Duanın makbul olma âdâbından biri de, müteâkip hadiste belirtileceği üzere, yaptığımız duanın Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e salât ile sona ermesidir.[44] ـ2ـ وعن عمر رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسول اللّهِ # : الدُّعَاءُ مَوْقُوفٌ بَيْنَ السَّمَاءِ وَا‘رْضِ َ يَصْعَدُ حَتَّى يُصَلَّى عَلَىَّ، فََ يَجْعَلُونِى كَغُمْرِ الرَّاكِبِ صَلُّوا عَلىَّ أوَّلَ الدُّعَاءِ وَأوْسَطَهُ وَآخِرَهُ[. أخرجه الترمذى موقوفا على عمر، ورفعه رزين.»الغُمْرُ« : القَدَحُ الصغير كالقعب. والمعنى أن الراكب يحمل رحله وأزواده، وبترك قعبه إلى آخر ترحاله، ثم يعلقه على آخرة الرحل أو نحوها كالعوة فليس عنده بمهمّ، فنهاهم # أن يجعلوا الصة عليه تبعاً غير مهمة . 2. ( 1773)- Hz. Ömer ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Dua sema ile arz arasında durur. Bana salât okunmadıkça, Allah´a yükselmez. [Beni hayvanına binen yolcunun maşrabası yerine tutmayın. Bana, duanızın başında, ortasında ve sonunda salât okuyun.]" [Tirmizî, Salât 352, ( 486). Tirmizî, bunu Hz. Ömer ( radıyallahu anh)´e mevkuf olarak rivayet etmiştir. Rezîn ise merfu olarak rivayet etmiştir.][45] AÇIKLAMA : 1- Bu rivayetin, köşeli paranteze ( [...]) kadar olan kısmı, Tirmizî´de mevcuttur ve mevkuftur, yani Hz. Ömer´in sözü olarak kaydedilmiştir. Rezîn, metinde görüldüğü üzere, tam olarak kaydetmiştir ve Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e nisbet etmektedir. Merfu rivayeti de varsa da sahih olanı mevkuf olmasıdır. Ancak muhakkik olan muhaddisler, bu çeşit hükmün reyle verilemeyeceği prensibinden hareketle, hadisin hükmen merfu olduğuna hükmederler. 2- Duanın Allah´a yükselmesi, Allah´a mekan izafesi değildir. Allah´a yükselme, Kur´ânî bir tâbirdir ve kabule mazhar olma mânasına gelir : إلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعَهُ "Güzel sözler O´na yükselir, o sözleri de sâlih amel yükseltir" ( Fâtır 10). 3- Maşraba teşbihine gelince : Yolcu, bineğine yol eşyalarını, azığını yükledikten sonra, son olarak, hın-i hacette kullanmak üzere maşrabasını semerin arkasına takar. Maşraba, yolcu nazarında pek ehemmiyet taşımaz. İşte Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), kendisine yapılacak duayı ( salât), bu yolcu maşrabası gibi ehemmiyeti olmayan, tâlî bir şey kılmamalarını, O´na kıymet verip, duanın başında ve sonunda salavâta yer vermelerini tenbih ediyor. el-Hısnu´l-Hasîn´de, Ebû Süleyman ed-Dâranî duanın âdâbını şöyle tesbit etmiştir : "Allah´tan bir talebin olduğu zaman : * Önce Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a salât okuyarak başla. * Sonra,dilediğin talepde bulun, * Sonra, duanı Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a salât ile sona erdir. ( Duanı iki salât arasında yapmalısın), zîra Cenâb-ı Hakk, keremiyle bu iki salâtı kabul eder. İki makbul dua olan iki salât arasında yer alan talebini reddetmek O´nun keremine muvafık düşmez." Dua´nın kabul şartları üzerine buna benzer bir açıklamayı, Bediüzzaman´dan kaydetmeyi faydalı buluyoruz. Merhum, "mü´minin mü´mine en iyi duası nasıl olmalıdır " saline cevap sadedinde şu açıklamayı yapar : "Elcevap : Esbab-ı kabul dairesinde olmalı. Çünkü bazı şerâit dahilinde dua makbul olur. Şerâit-i kabulün içtimâı nisbetinde makbuliyeti ziyadeleşir. Ezcümle : Dua edileceği vakit, istiğfar ile mânevi temizlenmeli, sonra makbul bir dua olan salavat-ı şerifeyi şefaatçi gibi zikretmeli ve âhirde yine salavat getirmeli. Çünkü iki makbul duanın ortasında bir dua makbul olur. Hem بِظَهْرِ الْغَيبِ yâni "gıyâben ona dua etmek", hem hadiste ve Kur´ân´da gelen me´sur ( 30) dualarla dua etmek. Meselâ : اَللَّهُمَّ إنِّى اَسْألُكَ الْعَفْوَ وَالْعَافِيَةَ لِى وَلَهُ في الدِّينِ وَالدُّنْيَا وَاŒخِرَةِ ربَّنَا آتِنَا في الدُّنْيَا حَسَنَةً وفي اŒخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ. gibi câmi dualarla dua etmek; hem hulus ve huşu ve huzur-u kalb ile dua etmek; hem namazın sonunda, bilhassa sabah namazından sonra; hem mevâki-i mübâreke ( mübârek yerlerde), hususen mescidlerde; hem cumada, hususen saat-ı icâbede; hem Şuhuru Selâsede ( Üç Aylarda), hususen leyâli-i meşhurede ( meşhur gecelerde); hem Ramazan´da, hususen Leyle-i Kadir´de dua etmek kabule karin olması rahmet-i İlâhiyeden kaviyyen me´muldür. O makbul duanın ya aynen dünyada eseri görünür; veyahut dua olunanın ahiretine ve hayat-ı ebediyesi cihetinde makbul olur. Demek aynı maksad yerine gelmezse, dua kabul olmadı denilmez, belki, daha iyi bir surette kabul edilmiş denilir."[46] ـ3ـ وعن ابن مسعود رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]كُنْتُ أُصَلِّى، وَالنَّبىُّ #، وَأبُو بَكْرٍ، وَعُمَرُ رَضِىَ اللّهُ عَنْهما مَعَهُ، فَلَمَّا جَلَسْتُ بَدَأتُ بِالثَّنَاءِ عَلى اللّهِ، ثُمَّ بِالصََّةِ عَلى النَّبىِّ #، ثُمَّ دَعَوْتُ لِنَفْسِى، فقَالَ النَّبيُّ # : سَلْ تُعْطَهُ، سَلْ تُعْطَهُ[ . 3. ( 1774)- Hz. İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ( radıyallâhu anhümâ) beraber otururlarken ben namaz kılıyordum. ( Namazı bitirip) oturunca, Allah´a sena ile zikretmeye başladım ve arkasından Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a salât okuyarak devam ettim. Sonra kendim için duada bulundum. ( Bu tarzımı beğenmiş olacak ki) Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) : "İşte! İstediğin veriliyor. İşte! İstediğin veriliyor" dedi." [Tirmizî, Cum´a 64, ( 593).][47] AÇIKLAMA : 1- Burada İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) salât kelimesi ile kıyamı, rükû ve ______________( 30) Me´sûr, eserde ( hadîste, rivâyette) gelmiş olan demektir. secdesi olan salâtı yani namazı kasdetmiştir. Zîra, sonunda oturduğunu belirtmektedir. 2- Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın "İşte! İstediğin veriliyor" buyurması ve bunu tekrarla te´kid etmesi, İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh)´ un beyan buyurduğu tarzın, duanın makbul olma şartlarına uygunluğunu gösterir. Öyle olmasaydı, müdâhalesi tashihe müteallik olacak idi.[48] ـ4ـ وعن أبىّ بن كعب رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]كانَ النَّبىُّ # إذَا دَعَا ‘حَدٍ بَدَأ بِنَفْسِهِ[. أخرجهما الترمذى وصححهما . 4. ( 1775)- Hz. Übeyy İbnu Ka´b ( radıyallâhu anh) anlatıyor : Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) birisine dua edeceği vakit önce kendisine dua ederek başlardı." [Tirmizî, Daavât, 10, ( 3382).][49] AÇIKLAMA : 1- Bu rivâyet, Müslim´de Hz. Musa ile Hz. Hızır kıssasının bidâyetinde bir kısım ziyade ile yer almıştır : "Resulullah ( aleyhissalâtu vesselâm), herhangi bir peygambere dua etmek isteyince kendinden başlardı". 2- Ancak hemen ifade edelim ki, bu hadiste belirtilen husus Resulullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın müstemir ve muttarid bir âdetini, prensibini ifâde etmemektedir. Çünkü, kendisine hiç yer vermeden yaptığı dua örnekleri vardır.Hz. Hâcer kıssasında : يَرْحَمُ اللّهُ اُمَّ اسْمَاعِيلَ لَوْ تَرَكَتْ زَمْزَمَ لَكَانَتْ عَيْناً مَعِيناً "Allah İsmail´in annesine rahmet buyursun, zemzemi akmaya bıraksaydı tatlı bir pınar olacaktı" der. Hassan İbnu Sâbit ( radıyallâhu anh) için yaptığı duada da şöyle demiştir : اَللَّهُمَّ اَيِّدْهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ "Rabbim onu Rûhu´l-Kudüs´le ( Cebrail) takviye et, güçlendir." İbnu Abbâs ( radıyallâhu anhümâ)´a da şöyle dua etmiştir : اَللَّهُمَّ فَقِّهْهُ في الدِّينِ "Rabbim onu dinde âlim kıl."Hz. Lût ( aleyhisselâm)´a duası şöyledir. يَرْحَمُ اللّهُ لُوطاً لَقَدْ كَانَ يَأوِى إلى رُكْنٍ شَدِىدٍ "Allah Lût´a rahmet buyursun O, çok muhkem bir kaleye sığınmıştı."[50] ـ5ـ وعن أبى مصبح المقرائى عن أبى زهير النميرى رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]خَرَجْنَا مَعَ النَّبىِّ # ذَاتَ لَيْلَةٍ فَأتَيْنَا عَلى رَجُلٍ قَدْ ألَحَّ في المَسألَةِ، فَوَقَفَ رسول اللّهِ # يَسْمَعُ مِنْهُ، فقَالَ : أوْجَبَ إنْ خَتَمَ، فَقِيلَ : بِأىِّ شَئٍ يَخْتِمُ يَارسول اللّهِ؟ قالَ : بِأمِينَ، وَانْصَرَفَ، فَقِيلَ لِلرَّجُلِ : يَافَُنُ اخْتِمْ بِأمِينَ، وَأبْشِرْ[. أخرجه أبو داود.»أوْجَبَ« : إذَا فعل شيئاً يوجب له الجنة أو النار . 5. ( 1776)- Ebû Müsabbih el-Makrâî, Ebû Züheyr en-Nümeyrî ( radıyallahu anh)´den naklen anlatıyor : "Bir gece Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ile beraber çıktık., Derken bir adama rastlatdık. Sual ( ve Allah´tan talep) hususunda çok ısrarlı idi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) onu dinlemek üzere durakladı. Ve : "Eğer ( duayı) sonlandırırsa vâcib oldu!" buyurdu. Kendisine : "Ne ile sonlandırırsa ey Allah´ın Resûlü!" denildi. "Âmin ile" dedi, uzaklaştı. Adama : "Ey fülan! duanı âminle tamamla ve de gözün aydın olsun!" dedi." [Ebû Dâvud, Salât 172, ( 938 ).][51] AÇIKLAMA : 1- Tîbî hadisten şu neticeyi çıkarır : "Bu hadis, dua eden kimseye, duanın sonunda âmin demesinin müstehab olduğuna delildir. Ancak imam dua ediyor ve cemaat âmin diyorsa, imamın ayrıca âmin demesine hâcet yoktur, cemaatin âmini ile iktifa eder." Aliyyu´l-Kârî, bu görüşe katılmaz : "Namazda, kıyasa göre imam da âmin demelidir, namaz dışında da uygun olanı hem imam, hem cemaat her ikisinin de âmin çekmesidir" der. 2- Hadiste geçen "vâcib oldu" tâbiri "cennet vâcib oldu" demektir.Böylece Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) duada ısrar etmeyi, mübâlağaya yer vermeyi teşvik etmiş olmalıdır. Az ve ısrarsız dua bir nevî istiğna alâmetidir, kulluk edebine yakışmaz. Duada ısrar, pekçok hadiste övülmüştür.[52] ـ6ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : إذَا دَعَا أحَدُكُمْ فََ يَقُل : اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى إنْ شِئْتَ. اللَّهُمَّ ارْحَمْنِى إنْ شِئْتَ، ولكِنْ لِيَعْزِمِ المَسْألَةَ، فإنَّ اللّهَ تَعالى َ مُسْتَكْرِهَ لَهُ[. أخرجه الشيخان.وللستة إ النسائى عن أبى هريرة بنحوه »الْعَزْمُ« : الجد، ونفى التردد. 6. ( 1777)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Sizden biri dua edince "Ya Rabb! Dilersen beni affet! Ya Rabb dilersen bana rahmet et!" demesin. Bilâkis, azimle ( kesin bir üslubla) istesin, zira Allah Teâla Haretleri´ni kimse icbar edemez." [Buhârî, Daavât 21, Tevhîd 31; Müslim, Zikr 7, ( 2678-79); Muvatta, Kur´an 28 ( 1, 213); Tirmizî, Daavât 79 ( 3492); Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1483); İbnu Mâce, Dua 8, ( 3854).][53] AÇIKLAMA : 1- Bu rivâyet, yapmak istediği her şeyi Allah´ın meşietine bırakmakla emredilmiş olan mü´minin ( Kehf 24) Allah´tan taleb ettiği şeyde azimli davranmasını, Allah´ın meşîetine ( yani dilemesine) bırakmadan, kesin bir üslubla istemesini emretmektedir. Bazı âlimler, buradaki azmin mânasını "icabet hususunda Allah hakkında hüsn-i zan etmektir" diye te´vil etmişlerdir. 2- Hadisin Müslim´de gelen bir vechinde وَلْيُعَظِّمِ الرَّغْبَةَ "Rağbeti büyültsün" emreder. Bu ifade şârihlerce : "Duayı tekrar etmek, ısrarla üzerinde durmak sûretiyle duada mübâlağa etsin" diye anlaşılmıştır. Mamafih, bununla "büyük çok şeylerin istenmesi" de anlaşılmıştır. Bu son mânayı te´yîd eden bir karîne aynı hadisin sonunda yer alan فَإنَّ اللّهَ َ يَتَعاظَمُهُ شَىْءٌ "Zîra Allah´a hiç bir şey büyük gelmez" ifâdesidir 3-Hadis, Cenab-ı Hakk´tan azimle, ısrarla istemek gerektiğini, "dilersen affet, dilersen rızık ver." gibi Allah´ın dilemesine ( meşietine) bırakmamak gerektiğini ifâde ettikten sonra bunun sebebini son cümlede belirtmektedir : "Allah Teâla Hazretleri´ni kimse icbar edemez." Zîra "dilersen" tâbiri, mecbur edilmesi mümkün olan kimseler hakkında kullanılması münâsiptir ve nezaket ifâde eder. Cenab-ı Hakk ise bundan münezzehtir, öyle ise meşîete tâlik etmenin bir ifâdesi yoktur. Hadisteki yasağı izah sadedinde, "dilersen affet." gibi meşîete tâlik edilen ifâdelerde taleb edilen şey ve talepde bulunulan Zât hakkında bir nevi istiğna mânası mevcuttur." dahi denmiştir. İki mâna da sahih ise de, önceki evlâdır. İbnu Battâl der ki : "Bu hadisten, kişinin dua ederken, matlûbunu, elinden gelen bütün gayreti sarfederek taleb etmesi, isteğine icâbet edileceği husûsunda ümid içinde bulunması, fakat -Kerim olan bir Zât´tan talepde bulunması haysiyetiyle asla ümitsizliğe düşmemesi gerektiği anlaşılmaktadır." İbni Uyeyne de şöyle demiştir : "Kişiyi, kusurunun büyüklüğü ( ümitsizliğe sevkederek) dua etmesine mâni olmamalıdır Zira, Cenab-ı Hakk, mahlûkatının en kötüsü olan İblis´in bile duasına icâbet etmiştir. Zira İblis : "İnsanların tekrar dirilecekleri güne kadar bana mühlet ver!" dedi de Allah : "Sen, kendisine mühlet verilenlerdensin" ( A´raf 14-15) diyerek duasını kabul etti".[54] ـ7ـ وعن أبى موسى رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]كُنَّا في سَفَر فَجَعَلَ النَّاسُ يَجْهَرُونَ بِالتَّكْبِيرِ، فقَالَ النَّبىُّ # : ارْبَعُوا عَلى أنْفُسِكُمْ)ـ1( ، فَإنَّكُمْ َ تَدْعُونَ أصَمَّ، وََ غَائِباً إنَّكُمْ تَدْعُونَ سَمِيعاً بَصِيراً وَهُوَ مَعَكُمْ، وَالَّذِى تَدْعُونَهُ أقْرَبُ إلى أحَدِكُمْ مِنْ عُنُقِ رَاحِلَتِهِ[. أخرجه الخمسة إ النسائى.»ارْبَعُوا« أى ارفقوا . 7. ( 1778 )- Ebû Musâ ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Bir sefere ( Hayber Seferi) çıkmıştık. Halk ( yolda, bir ara) yüksek sesle tekbir getirmeye başladı. Bunun üzerine Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) ( müdahele ederek) : "Nefislerinize karşı merhametli olun. Zîra sizler, sağır birisine hitab etmiyorsunuz, muhâtabınız gâib de değil. Sizler gören, işiten, ( nerede olsanız) sizinle olan bir Zât´a, Allah´a hitab ediyorsunuz. Dua ettiğiniz Zât, her birinize, bineğinin boynundan daha yakındır" dedi." [Buhârî, Daavât 50, 67, Cihâd 131, Meğâzî 38, Kader 7, Tevhîd 9; Müslim, Zikr 44, ( 2704);Tirmizî, Daavât 3, 59, ( 3371, 3457); Ebû Dâvud, Salât 361. ( 1526, 1527. 1528 ).][55] AÇIKLAMA : 1- Bu hadiste, tekbir "dua" olarak tavsif edilmektedir.Tekbir, bir talep için değil, zikrullah için söylenmiş olmasına rağmen dua olarak tavsifi, aslında duaın da zikrin de bir ibâdet, yani kulluk tezahürü olmasından ileri gelir. 2- Yüksek sesle tekbir getirenlere Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın, "Nefislerinize karşı merhametli olun" buyurması, gereksiz yere kendinizi yormayın demektir. Zîra tekbir, alçak sesle de olsa, Cenâb-ı Hakk işitecektir.[56] ـ8ـ وعن معاذ رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]سََمِعَ رسولُ اللّه # رَجًُ يَقولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ تَمَامَ النِّعمَةِ؟ فقَالَ : دَعْوَة دَعَوْتُ بِهَا أرْجُو بِهَا الخَيْرَ. قالَ : فإنَّ تَمَاَمَ النِّعْمَةِ دُخُولُ الجَنَّةِ، وَالْفَوْزُ مِنَ النَّارِ، وَسَمِعَ رَجًُ يَقُولُ : يَا ذَا الجََلِ وَا“كْرَامِ، فقَالَ : قَدِ اسْتُجِيبَ لَكَ فَسَلْ، وَسَمِعَ آخَرَ يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ الصَّبْرَ، فقَالَ سَألْتَ اللّهَ تَعالَى : البََءَ فَسَلْهُ الْعَافِيَةَ[. أخرجه الترمذى . 8. ( 1779)- Hz. Muâz ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), bir kimsenin : "Ya Rabbi, senden nimetin kemâlini taleb ediyorum" dediğini işitmişti. Sordu : "Nimetin kemâli nedir " "Bu bir duadır, onunla dua edip, onunla hayır ( çok mal) ümîd ettim" dedi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) "Sordum, zîra, nimetin kemâli cennete girmektir, ateşten kurtulmaktır" dedi. Bir başkasının da şöyle dediğini işitti : "Ey celâl ve ikrâb sâhibi Rabbim!" hemen şunu söyledi : "Duana icâbet edilmiştir, ( ne arzu ediyorsan) durma iste" Derken, bir başkasının : "Ya Rabbi senden sabır istiyorum!" dediğini işitmişti, ona da : "Allah´tan bela istedin, afiyet iste!" dedi. [Tirmizî, Daavât 99, ( 3524).][57] AÇIKLAMA : 1- Bu hadiste, dua ederken talep edilen temâmu´nnimet´in ne olduğu hususunda talep eden kimseyi işitince, bununla neyi taleb etmekte olduğunu sormuştur. Adam "Müstecab bir dua olarak onunla dua ediyorum, o sayede arzum yerine geliyor" demek istemiş, hayır kelimesiyle de matlûbunu belirtmiştir. Böylece anlaşılmıştır ki, "çok mal" istemektedir. Nitekim اِنْ تَرَكَ خَيْراً "Birinize ölüm geldiği zaman eğer mal bırakıyorsa." ( Bakara 180) meâlindeki ayette hayır kelimesi "mal" mânasında kullanılmıştır. Resûlullah ( aleyhisselâtu vessâlam) adamın davranışını red ve tashih maksadıyla : "Temâmu´n -nimet ( yani nimetin kemali, tamamlanması) cennettir, ateşten kurtulmaktır" açıklamasını yapar. Bu sözleriyle şu âyeti hatırlatmış olmaktadır : ".Ateşten uzaklaştırılıp cennete sokulan kimse artık kurtulmuştur." ( Âl-i İmrân 185). 2- Hadiste geçen celâl ve ikram sahibi tâbiriyle, "büyüklük ve azamet sâhibi, dostlarına yâni velî kullarına ikramı bol olan Allah" kastedilmiştir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın, "Ya zel celâl ve´l-ikrâm" diyerek duaya başlayan kimseye : "Duana icâbet edilmiştir, ne arzu ediyorsan durma iste!" demesini değerlendiren âlimler, bu sözle başlanan duanın müstecab olacağı hükmünü çıkarmışlardır.[58] ـ9ـ وعن عائشة رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كانَ رسولُ اللّه # يَسْتَحِبُّ الجَوَامِعَ مِنَ الدُّعَاءِ، وَيَدَعُ مَا سِوَى ذَلِكَ[ . 9. ( 1780)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) özlü duaları tercih eder, diğerlerini bırakırdı." [Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1482).] AÇIKLAMA : 1- Özlü diye tercüme ettiğimiz kelimenin aslı câmi kelimesinin cem´i ( çoğulu) olan cevâmi´dir, az kelime ile çok mâna ihtiva eden demektir. Çok mânadan maksad, hem dünyaya hem de âhirete ait hayırlardır. Şu âyet-i kerîme özlü duaya en güzel örnektir : رَبَّنَا آتِنَا في الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفي اŒخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ "Rabbimiz, bize dünyada da âhirette de iyilik ver ve bizi ateşten koru" ( Bakara 201). Dünya ve âhiret için afiyet taleb eden dualar da böyledir. Aliyyü´l-Kârî der ki : "Câmi ( özlü) dualardan maksad, her eşit sâlih gayeleri cemeden, Allahu Teâla hazretlerine övgüyü, senâyı ve isteme âdâbını cemeden dualardır". el-Muzhir´in açıklaması şöyle : "Bunlar kelimeleri az, mânaları çok olan dünya ve âhiret meselelerine şâmil dualardır. Şu duada olduğu gibi : اَللَّهُمَّ إنِّى اَسْألُكَ الْعَفْوَ والْعَافِيَةَ فِي الدِّينِ وَالدُّنْيَا وَاŒخِرَةِ "Allah´ım, senden af; din, dünya ve âhiretim için âfiyet, diliyorum." Şu dua da bir başka örnektir : اَللُّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ الْهُدَى وَالتُّقَى وَالْعَفَافَ وَالغِنَى "Allah´ım senden hidâyet, takva ( Allah korkusu), iffet ( dünyevî arzulardan korunma), ve ( gönül) zenginliği istiyorum." Bu örnekler hep Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´tan mervî me´sûr dualardır. Dikkat edilirse taleb edilen şeyler hep mutlaktır : "Hidâyet, takva, iffet, zenginlik. Böylece dünyevî, uhrevî, maddî ve mânevî her çeşidi kastedilmiş olmaktadır. Câmi ( özlü) kelâm deyince bu kastedilmektedir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) bir hadislerinde, "Bana cevâmiu´lkelîm ( özlü sözler) verildi" buyurur.[59] ـ10ـ وعن ابن مسعود رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]كانَ رسولُ اللّه # يُعْجِبُهُ أنْ يَدْعُو ثََثاً، وَيَسْتَغْفِرَ ثََثاً[. أخرجهما أبو داود . 10. ( 1781)- Hz. İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) duayı üç kere yapmaktan, istiğfarı üç kere yapmaktan hoşlanırdı." [Ebû Dâvud, Salât 361, ( 1524).] AÇIKLAMA : Daha önce de geçtiği üzere, Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) ısrar ve tekrar tavsiye etmektedir. Bu rivâyet, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın, dua veya istiğfar ettiği zaman üçer sefer tekrarladığını göstermektedir. [60] DÖRDÜNCÜ FASIL MÜTEFERRİK HADİSLER ـ1ـ عن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قالَ رسولُ اللّه # : يُسْتَجَابُ ‘حَدِكُمْ مَالَمْ يَعْجَلْ، يَقُولُ : قَدْ دَعَوْتُ رَبِّى فَلَمْ يَسْتَجِبْ لِى[. أخرجه الستة إ النسائى.وفي أخرى لمسلم قال : ]َ يََزَالُ يُسْتَجَابُ لِلْعَبْدِ مَالَمْ يَدْعُ بِإثْمٍ، أوْ قَطِيعَةِ رَحِمٍ[.وفي أخرى للترمذى : ]مَا مِنْ رَجُلٍ يَدْعُو اللّهَ تَعالى إَّ اسْتَجَابَ لَهُ، فإمَّا أنْ يُعَجِّلَ لَهُ في الدُّنْيَا، وَإمَّا أنْ يَدَّخِرَ لَهُ في اŒخِرَةِ، وَإمَّا أنْ يُكَفِّرَ عَنْهُ مِنْ ذُنُوبِهِ بِقَدْرِ مَا دَعَا، مَالَمْ يَدْعُ بِإثْمٍ، أوْ قَطِيعَةِ رَحِمٍ، أوْ يَسْتَعْجِلْ.[ 1. ( 1782)- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyudular ki : "Acele etmediği müddetçe herbirinizin duasına icâbet olunur. Ancak şöyle diyerek acele eden var : "Ben Rabbime dua ettim duamı kabul etmedi." [Buhârî, Daavât 22; Müslim, Zikr 92, ( 2735); Muvatta, Kur´an 29 ( 1, 213); Tirmizî, Daavât 145, ( 3602, 3603); Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1484).] Müslim´in diğer bir rivâyeti şöyledir : "Kul, günah talebetmedikçe veya sıla-i rahmin kopmasını istemedikçe duası icâbet görmeye ( kabul edilmeye) devam eder." Tirmizî´nin bir diğer rivâyetinde şöyledir : "Allah´a dua eden herkese Allah icâbet eder. Bu icâbet, ya dünyada peşin olur, ya da ahirete saklanır, yahut da dua ettiği miktarca günahından hafifletilmek sûretiyle olur, yeter ki günah taleb etmemiş veya sıla-ı rahmin kopmasını istememiş olsun, ya da acele etmemiş olsun." [61] AÇIKLAMA : Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), bu hadislerinde dua eden insanların bir zaafına dikkat çekmektedir : "İsti´cal, yani acelecilik. Bir başka ifâde ile duanın hemen karşılığını görme arzusu, Müslim´in bir rivâyetinde "Ya Rasulallah İsti´cal nedir " diye sorulunca şu açıklamayı yapar : "Dua ettim, ettim de hiçbir neticesini görmedim" der ve o anda duayı terkeder." Şu halde Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm), duanın terkine sevkedecek bir aceleciliği hoş görmüyor. Bu sebeple, her hâl u kârda dua etmeye devam edilmesi için, duanın mutlaka netice vereceğini kesin bir dille ifâde ettikten sonra bu kabulün şu sûretlerden biriyle olcağını belirtir : 1- Ya isteğe uygun olarak dünyada görülecek bir şekilde makbul olur. 2- Ya âhirette verilmek üzere sevap takdir edilir. 3- Yahut günahları affedilir." Şu halde, bu hadis, neticeye hiç aldırmadan dua etmeye, Allah´tan hayırlı şeyler istemeye devam etmeye teşvik etmektedir. Duayı ibadetin, kulluğun bir gereği bilip, ara vermeden devam etmelidir. Mü´min ibadetten usanmaz, zaten hayatının gayesi ibadet ve kulluktur. Zîra Allah insanları sadece ve sadece ibâdet için yaratmış bulunmaktadır ( Zâriyat 56). İcâbetin gecikmesi, henüz vakti gelmediğinden, yahut daha çok ibadet edip mübâlağa göstermesi gereğindendir. Zîra, önce de belirtildiği gibi, Cenâb-ı Hakk duada mübâlağa ve ısrarı sevmekte, çok dua edenlerin duasını kabul buyurmaktadır.[62] ـ2ـ وعن جابر رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : َ تَدْعُوا عَلى أنْفُسِكُمْ، وََ تَدْعُوا عَل أوَْدِكُمْ، وََ تَدْعُوا عَلى خَدَمِكُمْ، وََ تَدْعُوا عَلى أمْوَالِكُمْ َ تُوَافِقَ)ـ1( مِنَ اللّهِ سَاعَةَ نَيْل فِيهَا عَطَاءٌ، فَيَسْتَجِيبُ لَكُمْ[. أخرجه أبو داود.»النَّيْلُ« : النوال، والعطاء . 2. ( 1783)- Hz. Câbir ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Nefislerinizin aleyhine dua etmeyin, çocuklarınızın aleyhine de dua etmeyin, hizmetçilerinizin aleyhine de dua etmeyin. Mallarınızın aleyhine de dua etmeyin. Ola ki, Allah´ın duaları kabul ettiği saate rastgelir de, istediğiniz kabul ediliverir." [Ebû Dâvud, Salât 362, ( 1532).][63] AÇIKLAMA : 1- Burada yasaklanan "aleyhe dua" dan maksad dilimizde beddua veya ilenç dediğimiz şeydir, yâni kötü temennîlerde bulunmaktır. Kişinin kendisi için, "Gözlerim kör olsun"; evladı için, "Allah canını alsın"; malı için, "yok olsun, ateş olsun." gibi sözler sarfetmesidir. İnsanlar çoğu kere bu çeşit sözleri çok samimî olmaksızın, bir dil alışkanlığı şeklinde sıkca kullanırlar. İşte bu hadiste, Resûlullah( aleyhissalâtu vesselâm), bu hareketin mü´minlik edebine uymadığını, dilimizi, zihnimizi böylesi sözlere alıştırmamamız gerektiğini ders veriyor. Bu sözlerin, Cenâb-ı Hakk´ın duaları kabul ettiği bir âna rastlayacak olursa, pek samimî olmadan yapılan bu bedduaların bed âkibeti ile karşılaşabileceğini belirtiyor. Bir başka hadiste dualara meleklerin "âmin!" demeleri sebebiyle kişinin kendisi için hayırdan başka bir temennîde bulunmaması tavsiye ediliyor : َ تَدْعُوا عَلى اَنْفُسِكُمْ إَّ بِخَيْرٍ فَاِنَّ الْمَئِكَةَ يُؤَمِّنُونَ عَلى مَا تَقُولُونَ "Kendiniz için sâdece hayır dileyin. Zîra melekler, dualarınıza "âmin!" derler." ـ3ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : لِيَسْألْ أحَدُكُمْ رَبَّهُ حَاجَتَهُ كُلَّهَا حَتَّى يَسْألَ شِسْعَ نَعْلِهِ إذَا انْقَطَعَ[. أخرجه الترمذى.وزاد في رواية عن ثابت البنانى رحمه اللّه مرسً : ]حَتَّى يَسْألَهُ المِلْحَ، وَحَتَّى يَسْألَهُ شِسْعَهُ إذَا انْقَطَعَ[.»الشِّسْعُ« سير النعل الذى يدخل بين ا‘صابع . 3. ( 1784)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Sizden herkes, ihtiyaçlarının tamamını Rabbinden istesin, hatta kopan ayakkabı bağına varıncaya kadar istesin." [Tirmizî, Daavât 149, ( 3607, 3608 ).] AÇIKLAMA : Münavî şu açıklamayı sunar : "Cenâb-ı Hakk, kendisine tevekkül eden herkesin ihtiyaç duyup arzu ettiği şeyleri, az olsunçok olsun, büyük olsunküçük olsun, te´min etmeyi tekeffül etmiştir." Ayakkabı bağının bile Allah´tan istenmesiyle ilgili olarak da şunu söyler : " En değersiz bir şeyin bile büyüklerin büyüğünden ( Allah´tan) istenmesi. O´ndan büyük bir şeyin istenmesinden daha çok mâna taşır. ( Bu sebeple hadis, istesin kelimesini kullandı ve buna bir mâni olmadığını, isteyeni reddedecek bir aracı da olmadığını göstermek için "istesin" kelimesini ikinci sefer tekrar etti. Ayrıca "istemek vak´ası"yla Cenâb-ı Hakk´ın kâinattaki eksiksiz hâkimiyeti idrâk edilir, rahmetinin, ihsanının, cömertliliğinin ve kereminin şuaları müşâhede edilir. İsteneni Cenab-ı Hakk´ın vermesi, isimlerinin ve sıfatlarının bir gereğidir de. Bu isim ve sıfatlarını, onların muktezâ ve müteallikâtından, âsârından ve ahkâmından ayrı düşünmek câiz değildir. Öyle ise Hak Teâlâ Hazretleri cömerttir ve kemâl mertebesinde cömertlik ( cûd) onun vasfıdır. Bu sebepledir ki, kendisinden istenmeyi sevmiş ve insanların kendisinden istemesini taleb etmiş, isteyecek kimseleri yaratıp, onlara istemek îlam etmiş ve de, kendisinden istenenleri yaratmıştır. O, isteyeni de, istemelerini de, istediklerini de yaratandır." Şunu da kaydetmek isteriz : İhtiyaçlarımızın tahakkukunda, dua, sâdece lisânî talepden ibâret değildir. Lisânen ifâdeye döktüğümüz, belirgin hâle getirdiğimiz, ihtiyacımızı fiilî taleple de istememiz gerekir. Zîra âyet-i kerimede : وَاَنْ لَيْسَ لِ“نْسَانِ إَّ مَا سَعَى "İnsan için, kendi çalıştığından başkası yoktur" ( Necm 39) buyurulmuştur. Öyle ise kişinin te´min etmek istediği her ihtiyacı önce lisanen Allah´tan isteyip, sonra da çalışarak elde etmesi : neticede "kendine ulaşan -maddî ve mânevî- her çeşit hayrı, bir ayakkabı bağı bile olsa, Allah´dan bir lütuf, bir ikram bilmesi" ( Nisa 79) mü´minlik edebidir.[64] ـ4ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْه : ]أنَّ رَسُولَ اللّهِ # قالَ : مَنْ لَمْ يَسْألِ اللّه يَغْضِبْ عَلَيْهِ[ . 4. ( 1785)- Ebû Hüreyre hazretleri ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Allah Teâla Hazretleri kendisinden istemeyene gadap eder." [Tirmizî, Daavât 3, ( 3370); İbnu Mâce, Dua 1, ( 3827).][65] AÇIKLAMA : Âlimlerimiz, hadisi şöyle açıklar : "Dua etmeyene Allah´ın gadap etmesi yani kızması bu hareketin tekebbür ve istiğnadan ileri gelmesi sebebiyledir. Allah´a karşı tekebbür ve istiğna ise kulluk edebine yakışmayan, câiz olmayan bir haldir. "Tîbî şöyle demiştir : "Allah, fazlından istenmesini sever. Bu sebeple, kim Allah´tan talepte bulunmazsa ona buğzeder, buğzedilenin ( Kur´ân-ı Kerim´de zikri geçen) mağdûbaleyh ( Fatiha 7) zümresinden olduklarında şüphe yoktur."[66] ـ5ـ وعن ابن مسعود رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسول اللّه # : سَلُوا اللّهَ تَعالى مِنْ فَضْلِهِ، فإنَّ اللّهَ يُحِبُّ أنْ يُسْألَ، وَأفْضَلُ العِبَادَةِ انْتِظَارُ الفَرَجِ[. أخرجهما الترمذى . 5. ( 1786)- İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) hazretleri anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Allahu Teâla Hazretleri´nin fazlından isteyin. Zira Allah, kendisinden istenmesini sever. İbadetin en efdali de ( dua edip) kurtuluşu beklemektir." [Tirmizî, Daavât 126 ( 3566).][67] AÇIKLAMA : Kurtuluş diye tercüme ettiğimiz kelimesinin aslı ferec´tir, darlıktan, sıkıntıdan kurtulmak mânasına gelir. Kurtuluş beklemek, Allah´tan başkasına şikayeti terkederek bela ve hüznün gitmesini sabır içerisinde gözetmek mânasına gelir. Bu en efdal ibâdettir. Çünkü belâya sabırla mukâbele Allah´ın kazasına inkıyad ve rızadır. Esâsen, her çeşit tedbire rağmen gelen musîbet karşısında sabır ve metanetten başka yapacak bir şey yoktur. Sabırsızlık, telaş, başkalarına dert yanmak, bağırıp çağırmak hiçbir derde deva getirmez, üstelik artırır. Burada sabrın tavsiyesi, tedbirin terkedilmesi mânasını taşımaz. Bilakis, elden gelen tedbir ve çâreye başvurduktan sonra ferec ve kurtuluşu sabır içinde Allah´tan beklemek tavsiye edilmektedir. Şifayı verenin Allah olduğunu bildiren Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), tedâvi aramaya devam etmeyi emretmiştir : [68] إنَّ اللّهَ تَعَالى اَنْزَلَ الْدَّاءَ والدَّوَاءَ وَجَعَلَ لِكُلِّ دَاءٍ دَوَاءً فَتَداوَوْا. .. ـ6ـ وعن جابر رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قالتِ امرأةٌ : يارسولَ اللّه، صَلِّ عَليَّ وَعَلى زَوْجِى، فقَالَ # : صَلَّى اللّهُ عَلَيْكِ وَعَلى زَوْجِكِ[. أخرجه أبو داود . 6. ( 1787)- Câbir ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Bir kadın : "Ey Allah´ın Resûlü, bana ve kocama dua ediver!" diye ricada bulunmuştu. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) efendimiz : "Allah sana da, kocana da rahmet etsin!" diye dua buyurdu." [Ebû Dâvud, Salât 363, ( 1533).] [69] AÇIKLAMA : 1- Ebû Dâvud bu hadisi : اَلصََّةُ عَلى غَيْرِ النَّبِىِّ # "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´tan başkasına salât" adını taşıyan bir babta kaydeder. Dua ve teberrük mânasına salâtın, bazı âlimlerce Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) dışındaki insanlar için de kullanılması câiz görülmüştür. Nitekim, âyeti kerîmede, zekâtını verenler için : وَصَلِّ عَلَيْْهِمْ "Onlara dua et" denmektedir. Âyet meâlen şöyle : "( Ey Muhammed), mallarının bir kısmını, kendilerini temizleyip arıtacak sadaka olarak al. Onlara dua et. Senin duan onlar için bir huzurdur" ( Tevbe 103). Rivâyete göre, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) Ebû Evfâ ailesi, zekâtlarını getirdikleri zaman onlara şöyle dua etmiştir. اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى آلِ أبِى اَوْفَى "Allah´ım Ebû Evfa ailesine rahmet et," 2- Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e ümmetinden olan salât, ta´zim ve tekrim ( saygı ve hürmet) ifade eder. Bu mânadaki salât ona hastır. Hatta İbnu Abbâs ( radıyallâhu anh) : "Salâtı hiç kimse Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´tan başka birisi hakkında kullanamaz, câiz değildir" demiştir : َ تَنْبَغِى الصََّةُ مِنْ اَحَدٍ عَلى اَحَدٍ إَّ في حَقٍّ النَّبِىِّ عَلَيْهِ الصََّةُ وَالسََّمُ Ancak Şia, bu mânada, salâtı Hz. Ali ve onun evladları için kullanırlar. Onlar yukarıda kaydettiğimiz âyeti delil göstererek, "zekâtını verenler hakkında" kullanılabileceğini söylerler ve ilâve ederler : "Öyle ise, Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin ( radıyallâhu anhüm) hakkında niye câiz olmasın " Keza derler ki : "Selamlaşmada bir kimse esselamu aleyküm dese, diğeri ona ve aleykümü´sselam diye mukabele eder. Bu da gösterir ki, bu lâfzı Müslümanların büyük çoğunluğu hakkında kullanmak câizdir. Öyle ise, Âl-i Beyt hakkında kullanılması niye câiz olmasın " Kadı İyâz der ki : "Bu tâbir Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) hakkında câizdir. Bunun delili şu rivâyettir : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a ( Ashab´tan) bazıları sordu : "Ey Allah´ın Resûlü! Sana selam´ın nasıl olacağını biliyoruz, ama salât nasıl olmalıdır " Şu cevabı verdi : "Size öğretildiği şekilde söyleyin. Deyin ki : "Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammed kemâ salleyte alâ İbrahîme ve alâ Âli İbrahim." Mâlumdur ki, Muhammed ailesinde peygamber yoktur. Öyle ise Âli İbrahim hakkında câiz olduğu üzere aynı şekilde Hz. Ali hakkında da câiz olur." [70] ـ7ـ وعن أبى الدرداء رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رَسولُ اللّه # : مَا مِنْ عَبْدٍ مُسْلِمٍ يَدْعُو ‘خِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ)ـ1( إَّ وَقَالَ المَلَكُ : وَلَكَ بِمِثْلٍ[. أخرجه مسلم وأبو داود.وزاد : ]إَّ قَالَتِ المََئِكَةُ : آمِينَ)ـ2( ، وَلَكَ بِمِثْلٍ)ـ3( [ . 7. ( 1788 )- Ebû´d-Derdâ ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kardeşinin gıyabında dua eden hiçbir mü´min yoktur ki melek de : "Bir misli de sana olsun" demesin." [Müslim, Zikr 86, 88, ( 2732, 2733); Ebû Dâvud, Salât 364, ( 1534).] Ebû Dâvud´un rivâyetinde şu ziyâde vardır : "Melekler : "Âmin, bir misli de sana olsun!" derler."[71] ـ8ـ وعن عائشة رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : مَنْ دَعَا عَلى مَنْ ظَلَمَهُ فَقدِ انْتَصَرَ)ـ4( [. أخرجه الترمذى . 8. ( 1789)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Her kim, kendine zulmedene beddua ederse, ondan intikamını ( dünyada) almış olur." [Tirmizî, Daavât 115, ( 3547).][72] AÇIKLAMA : 1- Münâvî der ki : "Mazlum, beddua etmek sûretiyle zâlimin ırzından alıp, onun günahını azaltır. Böylece mazlumun sevabı da, bedduası nisbetinde azalmış olur. Bu hadis şunu haber veriyor : Zulme mâruz kalan kişi, diliyle bile olsun intikam alsa, zâlimdeki hakkını dünyada almış olur ve zâlimin günahı kalmaz, mazlumun da âhirette alacağı bir ecri kalmaz. Öyle ise hadis, mazluma, dünyada intikam almamayı, ecrini Allah´a bırakarak zâlimi affetmeyi tavsiye etmiş olmaktadır. Nitekim âyet-i kerîmede : وَلَمَنْ صَبَرَ وَغَفَرَ اِنَّ ذَلِكَ لَمِنْ عَزْمِ اُمُورِ "Ama sabredip bağışlayanın işi, işte, bu azmedilmeye değer işlerdendir" ( Şûra 43) buyurulmaktadır. 2- Hadis, Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in zâlim veya mazlum bütün ümmetine karşı şefkat duyduğunu göstermektedir. Mazlumlara şefkat duymakta, zîra ecirden mahrum kalmaması için affetmesini istemektedir. Zalimlere karşı şefkat duymaktadır zira, mazlum beddua ettiği taktirde, duasının kabul edilerek aleyhinde tecelli etmesi mevzubahistir. Cenâb-ı Hakk zâlimi affedeni övdüğü gibi intikam alanı da övmüştür." [73] İKİNCİ BÂB DUANIN KISIMLARI ( İki kısımdır) BİRİNCİ KISIM SEBEBE VE VAKTE BAGLI DUALAR ( Yirmi fasıldır) *BİRİNCİ FASIL İSM-İ ÂZAM VE ESMÂ-İ HÜSNA DUALARI İKİNCİ FASIL NAMAZ DUALARI ÜÇÜNCÜ FASIL TEHECCÜD DUALARI DÖRDÜNCÜ FASIL AKŞAM VE SABAH YAPILACAK DUALAR BEŞİNCİ FASIL UYUMA VE UYANMA DUALARI ALTINCI FASIL EVDEN ÇIKIŞ VE EVE GELİŞ DUALARI YEDİNCİ FASIL OTURMA-KALKMA DUALARI SEKİZİNCİ FASIL SEFERDE OKUNACAK DUALAR DOKUZUNCU FASIL ÜZÜNTÜ VE TASA HALİNDE OKUNACAK DUALAR ONUNCU FASIL HAFIZAYI GÜÇLENDİRME DUALARI ON BİRİNCİ FASIL GİYİNME VE YEMEK DUALARI ON İKİNCİ FASIL KAZA-İ HACET DUASI ON ÜÇÜNCÜ FASIL MESCİDE GİRİŞ-ÇIKIŞ DUALARI ON DÖRDÜNCÜ FASIL HİLALİ GÖRÜNCE OKUNACAK DUA ON BEŞİNCİ FASIL GÖK GÜRLEYİNCE, RÜZGAR ESİNCE, BULUT ÇIKINCA OKUNACAK DUALAR ON ALTINCI FASIL AREFE GÜNÜ, KADİR GECESİ DUASI ON YEDİNCİ FASIL HAPŞIRINCA YAPILACAK DUA ON SEKİZİNCİ FASIL HZ. DÂVUD ( aleyhisselam)´UN DUASI ON DOKUZUNCU FASIL HZ. YÛNUS ( aleyhisselâm) KAVMİNİN DUASI YİRMİNCİ FASIL BELAYA UGRAYANI GÖRÜNCE OKUNACAK DUA İKİNCİ KISIM SEBEBE VE VAKTE BAGLI OLMAYAN DUALAR BİRİNCİ FASIL İSM-İ ÂZAM VE ESMÂ-İ HÜSNA DUALARI ـ1ـ عن بريدة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]سَمِعَ النَّبىُّ # رَجًُ يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ بِأنِّى أشْهَدُ أنَّكَ : أنْتَ اللّهُ َ إلَهَ إَّ أنْتَ ا‘حَدُ الصَّمَدُ الذى لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفْواً أحَدٌ، فقَالَ : وَالَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ لَقَدْ سَألَ اللّهَ بِاسْمِهِ ا‘عْظَمِ الَّذِى إذَا دُعِِىَ بِهِ أجَابَ، وَإذَا سُئِلَ بِهِ أعْطَى[. أخرجه أبو داود والترمذى . 1. ( 1790)- Hz. Büreyde ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resulullah ( aleyhissalâtu vesselâm), bir adamın şöyle söylediğini işitti : "Allah´ım, şehâdet ettiğim şu hususlar sebebiyle senden talep ediyorum : Sen, kendisinden başka ilah olmayan Allah´sın, birsin, samedsin ( hiçbir şeye ihtiyacın yok, her şey sana muhtaç), doğurmadın, doğmadın, bir eşin ve benzerin yoktur."Bunun üzerine Efendimiz ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular : "Nefsimi kudret elinde tutan Zât´a yemin olsun, bu kimse, Allah´tan İsm-i Âzamı adına talepte bulundu. Şunu bilin ki, kim İsm-i Âzamla dua ederse Allah ona icâbet eder, kim onunla talepde bulunursa ( Allah ona dilediğini mutlaka) verir." [Tirmizî, Daavât 65, ( 3471); Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1493).] AÇIKLAMA : 1- Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), burada, dua ederken İsm-i Âzam şefaatçi yapılarak istendiği taktirde Cenâb-ı Hakk´ın isteneni vereceğini ifâde buyuruyor. Müteâkiben göreceğimiz üzere ( 1974 numaralı hadis) Allah´ın doksan dokuz ismi vardır. Bunlardan biri, İsm-i Âzâm´dır. İsm-i Azâm´ın hangisi olduğu kesin şekilde belirtilmemiştir.2- Tîbî demiştir ki : "Bu hadis delâlet eder ki : "Allah´ın bir İsm-i Âzam´ı var, o şefaatçi yapılarak dua ederse icâbet eder ve o isim burada mezkurdur. Keza hadiste : "Allah´tan başka şeylerden yüz çevirerek, tam bir ihlâsla zikredilen her isim, İsm-i Âzam´dır, zira harflerin birbirine karşı farklı bir şerefi yoktur" diyenlere de hüccet vardır. Başka hadislerde de benzer şeyler zikredilmiştir. Onlarda, bu hadiste bulunmayan isimler de mevcuttur. Ancak, hepsinde "Allah" kelimesi mevcuttur. Bu durumdan hareketle İsm-i Âzam´ın "Allah" lafzı olduğuna hükmedilmiştir."3- Hadiste dua etmekle, istemek ( talepte bulunmak) arasında bir tefrik yapılmamaktadır. Buna göre, kulun : "Falanca şeyi bana ver" sözü, onun istemesi, taleb etmesidir. Dua ise, kulun nida ederek "Ey Rabbim! diye seslenmesidir. Rabb Teâla bu seslenmeye : "Lebbeyk ey kulum ( ey kulum söyle ne istiyorsun " diye cevap verir.Bu durumda kulun istemesine mukabil Rabb´in vermesi ( îta etmesi) vardır. Şu halde, dua ve isteme arasında belirtilen bu fark mevcuttur. Bu ince farkın her zaman gözetilmeyip, birinin diğeri yerine kullanılması da câizdir, vâkidir. Nitekim Tîbî der ki : "Duaya icabet, dua edenin, duayı kabul edenin yanında bulunduğuna delâlet eder, bu da, îtanın ( vermenin) hilâfına ihtiyacın yerine getirilmesini tazammun eder. Şu halde ikincisi daha üstündür." ـ2ـ وعن محجن بن ا‘درع رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]سَمِعَ النَّبِىُّ # رَجًُ يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ بِاللّهِ ا‘حَدِ الصَّمَدِ الذى لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدُ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفْواً أحَدٌ، أنْ تَغْفِرَ لِى ذُنُوبِى إنَّكَ أنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ، فقَالَ : قَدْ غُفِرَ لَهُ، قَدْ غُفِرَ لَهُ[. أخرجه داود والنسائى . 2. ( 1791)- Mihcen İbnu´l-Edra´ ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) bir adamın : "Ey Allah´ım, bir ve samed olan, doğurmayan ve doğurulmayan, eşi ve benzeri de olmayan Allah adıyla senden istiyorum. Günahlarımı mağfiret et, sen Gafûrsun, Râhimsin!" dediğini işitmişti, hemen şunu söyledi : "O mağfiret edildi. O mağfiret edildi. O mağfiret edildi!" [Ebû Dâvud, Salât 184, ( 985); Nesâî, Sehv 57, ( 3, 52).] ـ3ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]دَعَا رَجُلٌ فقَالَ : اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ بِأنَّ لَكَ الحَمْد، َ إلَهَ إَّ أنْتَ المَنَّانُ، بَدِيعُ السَّموَاتِ وَا‘رْضِ ذُو الجََلِ وَا“كْرَامِ، يَاحَىُّ يَاقَيُّومُ، فقَالَ النَّبىُّ # : أتَدْرُونَ بِمَ دَعَا؟ قَالُوا : اللّهُ وَرَسُولُهُ أعْلَمُ، قالَ : وَالَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ لَقَدْ دَعَا اللّهَ بِاسْمِهِ ا‘عْظَمِ الَّذِى إذَا دُعِىَ بِهِ أجَابَ، وَإذَا سُئِلَ بهِ أعْطى[. أخرجه أصحاب السنن . 3. ( 1792)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Bir adam şöyle dua etmişti : "Ey Allah´ım , hamdlerim sanadır, nimetleri veren sensin, senden başka ilah yoktur, Sen semâvat ve arzın celâl ve ikrâm sahibi yaratıcısısın, Hayy ve Kayyûmsun ( kâinatı ayakta tutan hayat sahibisin.) Bu isimlerini şefaatçi yaparak senden istiyorum!"( Bu duayı işiten) Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) sordu : "Bu adam neyi vesile kılarak dua ediyor, biliyor musunuz ""Allah ve Resûlü daha iyi bilir ""Nefsimi kudret elinde tutan Zât´a yemin ederim ki, o Allah´a, İsm-i Âzam´ı ile dua etti. O İsm-i Âzam ki, onunla dua edilirse Allah icabet eder, onunla istenirse verir." [Tirmizî, Daavât 109 ( 3538 ); Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1495); Nesâî, Sehv 57, ( 3, 52).] ـ4ـ وعن أسماء بنت يزيد رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]قال رسُولُ اللّهِ # : اسْمُ اللّهِ ا‘عْظَمُ في هَاتَيْنِ اŒيَتَيْنِ : وَإلهُُكُمْ إلَهٌ وَاحِدٌ َ إلهَ إَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ. وَفاتِحَةِ سُورَةِ آلِ عِمْرَانَ : الم اللّهُ َ إلَهَ إَّ هُوَ الحَىُّ الْقَيُّومُ[. أخرجه أبو داود والترمذى وصححه . 4. ( 1793)- Esmâ Bintu Yezîd ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Allah´ın İsm-i Âzam´ı şu iki âyettedir : 1- "İlahınız, tek olan ilahdır, ondan başka ilah yoktur. O Rahmân ve Rahîm´dir." ( Bakara 163).2- Âl-i İmrân sûresinin baş kısmı : Elif-Lâm-Mim. O Allah ki, O´ndan başka ilah yoktur, O Hayy ve Kayyûmdur" ( Âl-i İmrân 1-3). [Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1496); Tirmizî Daavât 65, ( 3472).] الجََلِ وَا“كْرَامِ، يَاحَىُّ يَاقَيُّومُ، فقَالَ النَّبىُّ # : أتَدْرُونَ بِمَ دَعَا؟ قَالُوا : اللّهُ وَرَسُولُهُ أعْلَمُ، قالَ : وَالَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ لَقَدْ دَعَا اللّهَ بِاسْمِهِ ا‘عْظَمِ الَّذِى إذَا دُعِىَ بِهِ أجَابَ، وَإذَا سُئِلَ بهِ أعْطى[. أخرجه أصحاب السنن . 3. ( 1792)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Bir adam şöyle dua etmişti : "Ey Allah´ım , hamdlerim sanadır, nimetleri veren sensin, senden başka ilah yoktur, Sen semâvat ve arzın celâl ve ikrâm sahibi yaratıcısısın, Hayy ve Kayyûmsun ( kâinatı ayakta tutan hayat sahibisin.) Bu isimlerini şefaatçi yaparak senden istiyorum!"( Bu duayı işiten) Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) sordu : "Bu adam neyi vesile kılarak dua ediyor, biliyor musunuz ""Allah ve Resûlü daha iyi bilir ""Nefsimi kudret elinde tutan Zât´a yemin ederim ki, o Allah´a, İsm-i Âzam´ı ile dua etti. O İsm-i Âzam ki, onunla dua edilirse Allah icabet eder, onunla istenirse verir." [Tirmizî, Daavât 109 ( 3538 ); Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1495); Nesâî, Sehv 57, ( 3, 52).] ـ4ـ وعن أسماء بنت يزيد رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]قال رسُولُ اللّهِ # : اسْمُ اللّهِ ا‘عْظَمُ في هَاتَيْنِ اŒيَتَيْنِ : وَإلهُُكُمْ إلَهٌ وَاحِدٌ َ إلهَ إَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ. وَفاتِحَةِ سُورَةِ آلِ عِمْرَانَ : الم اللّهُ َ إلَهَ إَّ هُوَ الحَىُّ الْقَيُّومُ[. أخرجه أبو داود والترمذى وصححه . 4. ( 1793)- Esmâ Bintu Yezîd ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Allah´ın İsm-i Âzam´ı şu iki âyettedir : 1- "İlahınız, tek olan ilahdır, ondan başka ilah yoktur. O Rahmân ve Rahîm´dir." ( Bakara 163).2- Âl-i İmrân sûresinin baş kısmı : Elif-Lâm-Mim. O Allah ki, O´ndan başka ilah yoktur, O Hayy ve Kayyûmdur" ( Âl-i İmrân 1-3). [Ebû Dâvud, Salât 358, ( 1496); Tirmizî Daavât 65, ( 3472).] ـ5ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْه قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : إنَّ للّهِ تِسْعَةً وَتِسْعِينَ اسماً مَنْ حَفِظَهَا دَخَلَ الجَنَّةَ، إنَّ اللّهَ وِتْرٌ يُحِبُّ الوِتْرَ.وفي رواية : »مَنْ أحْصَاهَا)ـ1( «. أخرجه البخارى بهذا اللفظ، ومسلم بدون ذكر الوتر، والترمذى.وزاد فعدها : ]هُوَ اللّهُ الَّذِى َ إلَهَ إَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ. المَلِكُ. القُدُّوسُ. السََّمُ. المُؤمِنُ. المُهَيْمِنُ. الْعَزِيزُ. الجَبَّارُ. المُتَكَبِّرُ. الخَالِقُ. البَارِئُ. المُصوِّرُ. الغَفَّارُ. الْقَهَّارُ. الوَهَّابُ. الرَّزَّاقُ. الْفَتَّاحُ. الْعَلِيمُ. القَابِضُ. الْبَاسِطُ. الخَافِضُ. الرَّافِعُ. المُعِزُّ. المُذِلُّ. السَّمِيعُ. الْبَصِيرُ. الحَكَمُ. الْعَدْلُ. اللَّطِيفُ. الخَبِيرُ. الحَلِيمُ. العَظِيمُ. الْغَفُورُ. الشَّكُورُ. الْعَلِىُّ. الْكَبِيرُ. الحَفِيظُ. المُقيتُ. الحَسِيبُ. الجَلِيلُ. الكَرِيمُ. الرَّقيبُ. المُجِيبُ. الْوَاسِعُ. الحَكِيمُ. الْوَدُودُ. المَجِيدُ. الْبَاعِثُ. الشَّهِيدُ. الحَقُّ. الْوَكِيلُ. الْقَوِىُّ. المَتِينُ. الْوَلِىُّ. الحَمِيدُ. المُحْصِى. المُبْدِئُ. المُعيدُ. المُحْيِى. المُمِيتُ. الحَىُّ. القَيُّومُ. الوَاجِدُ. المَاجِدُ. الْوَاحِدُ. ا‘حَدُ. الصَّمَدُ. الْقَادِرُ. المُقْتَدِرُ. المُقَدِّمُ. المُؤَخِّرُ. ا‘وَّلُ. اŒخِرُ. الظَّاهِرُ. البَاطِنُ. الوَالِى. المُتَعَالِى. البَرُّ. التَّوَّابُ. المُنْتَقِمُ. الْعَفُوُّ. الرَّءوُفُ. مَالِكُ المُلْكِ. ذُو الجََلِ وَا“كْرَامِ : المُقْسِطُ. الجَامِعُ. الْغَنِىُّ. المُغْنِى. المَانِعُ. الضَّارُّ. النَافِعُ. النُّورُ الهَادِى. الْبَدِيعُ الْبَاقِى. الْوَارِثُ. الرَّشِيدُ. الصَّبُورُ[. ولم يفصل ا‘سماء غير الترمذى . 5. ( 1794) - Hz. bu Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlulah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Allah´ın doksan dokuz ismi vardır. Kim bunları ezberlerse cennete girer. Allah tektir, teki sever." Bir rivâyette : "Kim o isimleri sayarsa cennete girer" buyurmuştur. Buhârî hadisi bu lafızla tahric etmiştir. Müslim´de "tek" kelimesi yoktur. [Buhârî, Daavât 68; Müslim, Zikr 5, ( 2677); Tirmizî, Daavât 87, ( 3502).] Tirmizî´nin rivâyetinde Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) Allah´ın isimlerini şöyle yazdı : "O Allah ki O´nda başka ilâh yoktur. Rahman´dır. Rahim´dir. El-Meliku´l-Kuddûsu, es-Selâmu, el-Mü´minu, el-Müheyminu, el-Azîzu, el-Cebbâru, el-Mütekebbiru, el-Hâliku, el-Bâriu, el-Musavviru, el-Gaffâru, el-Kahhâru, el-Vehhâbu, er-Rezzâku, el-Fettâhu, el-Alîmu, el-Kâbizu, el-Bâsitu, el-Hâfidu, er-Râfiu, el-Muizzu, el-Müzillu, es-Semîu, el-Basîru, el-Hakemu, el-Adlu, el-Latîfu, el-Habîru, el-Halîmu, el-Azîmu, el-Gafûru, eş-Şekûru, el-Aliyyu, el-Kebîru, el-Hafîzu, el-Mukîtu, el-Hasîbu, el-Celîlu, el-Kerîmu, er-Rakîbu, el-Mucîbu, el-Vâsiu, el-Hakîmu, el-Vedûdu, el-Mecîdu, el-Bâisu, eş-Şehîdu, el-Hakku, el-Vekîlu, el-Kaviyyu, el-Metînu, el-Veliyyu, el-Hamîdu, el-Muhsî, el-Mubdiu, el-Muîdu, el-Muhyi, el-Mümîtu, el-Hayyu, el-Kayyûmu, el-Vâcidu, el-Mâcidu, el-Vâhidu, el-Ahadu, es-Samedu, el-Kâdiru, el-Muktediru, el-Muahhiru, el-Evvelu, el-Âhiru, ez-Zâhiru, el-Bâtinu, el-Vâli, el-Müte´âli, el-Berru, et-Tevvâbu, el-Müntekimu, el-Afuvvu, er-Raûfu, Mâliku´l-Mülki, Zü´l-Celâli ve´l-İkrâm, el-Muksitu, el-Câmiu, el-Ganiyyu, el-Muğnî, el-Mâni´, ed-Dârru, en-Nâfiu, en-Nûru, el-Hâdî, el-Bedîu, el-Bâki, el-Vârisu, er-Reşîdu, es-Sâbûru." İsimleri bu şekilde, sâdece Tirmizî saymıştır.[74] »الْقُدُّوسُ« : الطاهر من العيوب، »السََّمُ« : ذو السم، أى الذى سلم من كل عيب، وبرئ من كل آفة، »المؤمن« : الذى يصدق عباده وعده فهو من ا“يمان بمعنى التصديق، أو يؤمّنهم يوم القيامة من عذابه، فهو من ا‘مان »المُهَيْمِنُ« : الشهيد، وقيل : ا‘مين، وأصله مؤيمن، فقلبت الهمزة هاء، وقيل : الرقيب والحافظ، »العَزِيزُ« : القاهر الغالب، والعزة : الغلبة »الجَبَّارُ« : هو الذى أجبر الخلق، وقهرهم على ما أراد من أمر ونهى، وقيل : هو العالى فوق خلقه »المتَكَبِّرُ« : المتعالى عن صفات الخلق، وقيل : الذى يتكبر على عتاة خلقه إذا نازعوه العظمة فيقصمهم، والتاء في المتكبر تاء المنفرد، والمتخصص، تاء المتعاطى المتكلف، وقيل : إن المتكبر من الكبرياء الذى هو عظمة اللّه تعالى من الكبر الذى هو مذموم، »البَارِئ« : هو الذى خلق الخلق عن مثال، إ أن لهذه اللفظة من اختصاص بالحيوان ما ليس لغيره من المخلوقات، وقلما تستعمل في غير الحيوان فيقال برأ اللّه تعالى النسمة، وخلق السموات وا‘رض، »المُصَوِّرُ« : هو الذى أنشأ خلقه على صور مختلفة، ومعنى التصوير التخطيط والتشكيل، »الغَفَّارُ« : هو الذى يغفر ذنوب عباده مرة بعد مرة، وأصل الغفر : الستر والتغطية، واللّه تعالى غافر لذنوب عباده ساتر لها بترك العقوبة عليها »الفَتَّاحُ« : هو الحاكم بين عباده، يقال فتح الحاكم بين الخصمين إذا فصل بينهما، ويقال للحاكم الفاتح، وقيل : هو الذى يفتح أبواب الرزق والرحمة لعباده، والمنغلق عليهم من أرزاقهم، »الْقَابِضُ« : الذى يمسك الرزق عن عباده بلطفه وحكمتهِ، »البَاسِطُ« : الذى يبسط الرزق لعباده ويوسعه عليهم بجوده ورحمته فهو الجامع بين العطاء والمنع، »الخَافِضُ« : الذى يخفض الجبارين والفراعنة. أى يضعهم ويهينهم، »الرَّافِعُ« : الذى يرفع أولياءه ويعزهم، فهو الجامع بين ا“عزاز وا“ذل، »الَحَكَمُ« : الحَاكم، وحقيقته الذى سلم له الحكم ورد إليه، »العَدْلُ« : هو الذى تميل به ا‘هواء فيجور في الحكم، وهو من المصادر التى يسمى بها كرجل ضيف وزور، »اللّطِيفُ« : الذى يوصل إليك أربك في رفق، وقيل : هو الذى لطف عن أن يدرك بالكيفية، »الخَبِيرُ« : العالم العارف بما كان وما يكون، »الغَفُورُ« : من أبنية المبالغة في الغفران، »الشَّكُورُ« : الذى يجازى عباده ويثيبهم على أفعالهم الصالحة فشكر اللّه تعالى لعباده إنما هو مغفرته لهم وقبوله لعبادتهم. »الكَبِيرُ« هو الموصوف بالجل وكبر الشأن. »المُقِيتُ« هو المقتدر، وقيل : هو الذى يعطى أقوات الخئق. »الحَسِيبُ« هو الكافى، وهو فعيل بمعنى مفعل كأليم بمعنى مؤلم، وقيل : هو المحاسب. »الرَّقيبُ« هو الحافظ الذى يغيب عنه شئ. »المُجِيبُ« هو الذى يقبل دعاء عباده ويستجيب لهم. »الوَاسِعُ« الذى وسع غناه كل فقير ورحمته كل شئ. »الوَدُودُ« فعول بمعنى مفعول من الودّ، فاللّه تعالى هو مودود : أى محبوب في قلوب أوليائه، أو هو بمعنى فاعل. أى إن اللّه يود عباده الصالحين بمعنى يرضى عنهم. »المجيدُ« هو الواسع الكريم، وقيل : هو الشريف. »البَاعِثُ« هو الذى يبعث الخلق بعد الموت يوم القيامة. »الشَّهيد« هو الذى يغيب عنه شئ، يقال : شاهد وشهيد، كعالم وعليم : أى أنه حاضر يشاهد ا‘شياء ويراها. »الحَقُّ« هو المتحقق كونه ووجوده. »الوَكِيلُ« هو الكفيل بأرزاق عباده، وحقيقته أنه الذى يستقل بأمر الموكول إليه، ومنه قوله تعالى : حَسْبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ. »القَوِىُّ« القادر، وقيل : هو التام القدرة والقوة الذى يعجزه شئ. »المَتِينُ« هو الشديد القوى الذى تلحقه في أفعاله مشقة. »الْوَلِىُّ« الناصر، وقيل : المتولى ل‘مور القائم بها كولّى اليتيم. »الحَمِيدُ« المحمود الذى استحق الحمد بفعله وهو فعيل بمعنى مفعول. »المحْصِى« هو الذى أحصى كل شئ بعلمه ف يفوته شئ من اشياء دق أو جلّ. »المُبْدِئُ« الذى أنشأ ا‘شياء، واخترعها ابتداء. »المُعِيدُ« هو الذي يعيد الخلق بعد الحياة إلى الممات، وبعد الممات إلى الحياة. »الوَاجِدُ« هو الغنى الذى يفتقر، وهو من الجدة والغنى. »الوَاحِدُ« هو الفرد الذى لم يزل وحده، ولم يكن معه آخر، وقيل : هو المنقطع القرين والشريك. »ا‘حَدُ« الفرد، والفرق بين الواحد وا‘حد، أن أحداً بنى لنفى مايذكر معه من العدد فهو يقع على المذكر والمؤنت، يقال : ما جاءنى أحد. أى ذكر و أنثى، وأما الواحد فإنه وضع لمفتتح العدد، تقول : جاءنى واحد من الناس، و تقول فيه جاءنى أحد من الناس، فالواحد بنى على انقطاع النظير والمثل، وا‘حد بنى على انفراد، والوحدة عن ا‘صحاب، فالواحد منفرد بالذات، وا‘حد منفرد بالمعنى. »الصَّمَدُ« هو السيد الذى يصمد إليه الخلق في حوائجهم. أى يقصدونه : »المُقْتَدِرُ« مفتعل من القدرة، وهو أبلغ من قادر. »المقَدِّمُ« الذى يقدم ا‘شياء فيضعها في مواضعها. »المُؤخِّرُ« الذى يؤخرها إلى أماكنها، فمن استحقّ التقديم قدّمه، ومن استحقّ التأخير أخره. »ا‘وَّلُ« هو السابق ل‘شياء كلها. »اŒخِرُ« الباقى بعد ا‘شياء كلها. »الظَّاهِرُ« هو الذي ظهر فوق كل شئ وعه. »البَاطِنُ« هو المحتجب عن أبصار الخئق. »الوَالِى« مالك ا‘شياء المتصرف فيها. »المُتَعالِى« هو المنزه عن صفات المخلوقين تعالى أن يوصف بها وجلّ. »البَرُّ« هو العطوف على عباده ببره ولطفه. »المُنْتَقِمُ« هو المبالغ في العقوبة لمن يشاء، وهو مفتعل من نقم ينقم إذا بلغت به الكراهية حدّ السخط. »الْعَفُوُّ« فعول من العفو بناء مبالغة، وهو الصفوح عن الذنوب. »الرَّؤُوفُ« هو الرحيم العاطف برأفته على عباده، والفرق بين الرأفة والرحمة أن الرحمة قد تقع في الكراهية للمصلحة، والرأفة تكاد تقع في الكراهية. »ذُو الجََلِ وا“كْرامِ« مصدر جليل، يقال : جليل بين الجلة والجل. »المُقْسِطُ« العادل في حكمه، أقسط الرجل إذا عدل فهو مقسط، وقسط إذ جار فهو قاسط. »الجَامِعُ« الذى يجمع الخئق ليوم الحساب. »المَانِعُ« هو الناصر الذى يمنع أولياءه أن يؤذيهم. »النُّورُ« هو الذى يبصر بنوره ذوو العماية ويرشد بهداه ذوو الغواية. »الوَارِثُ« هو الباقى بعد فناء الخئق. »الرَّشِيدُ« هو الذى يرشد الخلق إلى مصالحهم، فعيل بمعنى مفعل »الصَّبُور« هو الذى يعاجل العصاة بانتقام منهم بل يؤخر ذلك إلى أجل مسمى، فمعنى الصبور في صفة اللّه تعالى قريب من معنى الحليم إ أن الفرق بين ا‘مرين أنهم يأمنون العقوبة في صفة الصبور كما يأمنون منها في صفة الحليم، سبحانه وتعالى عما يقول الجاحدون علوّاً كبيراً. El-Kuddûs : Ayıplardan temiz demektir. es-Selâm : Selâm sahibi, yani herçeşit ayıptan selâmette, her türlü âfetten berî demektir. el-Mü´min : Kullarına va´dinde sâdık olan demektir. Tasdîk mânasına olan imandan gelir. Yahut, kıyamet günü kullarına, azabına karşı garanti veren, güven veren demektir, bu mâna emân´dan gelir. el-Muheymin : Şâhid olan ( görüp gözeten) demektir. Emîn mânasına geldiği de söylenmiştir. Aslı, müeymin´dir, ancak hemze, hâ´ya kalbolmuştur. Keza er-Rakîb ve el-Hâfiz mânâsına geldiği de söylenmiştir. el-Azîzu : Kahreden, galebe çalan demektir. "İzzet", galebe, çalmak mânasına gelir. el-Cebbâr : Mahlukâtı mecbur eden; emir veya yasak her ne dilerse ona zorlayan demektir. Bu kelimenin, bütün mahlukâtının fevkinde yücedir mânasına geldiği de söylenmiştir. el-Mütekebbir : Mahlukâta ait sıfatlardan yüce, uzak mânasına gelir. Ayrıca : "Mahlukâtından büyüklük taslayarak kendisiyle azamet yarışına kalkanlara büyüklüğünü gösteren ve onlara haddini bildiren mânasına geldiği de söylenmiştir. Keza şu mânaya geldiği de belirtilmiştir : "Mütekebbir" Allah´ın azametini ifâde eden kibriyâ kelimesinden gelir, tezyîfî bir mâna taşıyan kibir kelimesinden gelmez. el-Bâriu : Mahlukâtı, mevcut bir misâle bakmaksızın, yoktan, örneksiz olarak yaratan mânasına gelir. Bu kelime, öncelikle hayvanlar için kullanılır, diğer mahluklar için pek kullanılmaz. Hayvanlar dışındaki mahlukât hakkında nâdiren kullanılır. Meselâ : Allah canlıları yoktan yarattı demek için بَرَأَ اللّهُ تَعَالَى النَّسَمَةَ dediğimiz halde, semâvat ve arz hakkında خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَاَْرْضَ deriz. el-Musavvir : Mahlukâtı farklı sûretlerde yaratan" demektir. Tasvîr lügat olarak hat ve şekil çizmek mânasına gelir. el-Gaffâr : Kullarının günahlarını tekrar tekrar affeden, mânasına gelir. Gafr kelimesi, aslında setr ( örtmek) ve kapamak mânalarına gelir. Allah Teâla kullarının günahlarını affedici, onlar için cezayı terketmek sûretiyle ( günahları) örtücüdür. el-Fettâh : Kulları arasında hâkim demektir. Araplar, hâkim iki hasmın ( dâvalıdâvacı) arasındaki ihtilafı çözdüğü zaman : "Hâkim iki hasmın arasını fethetti" derler. Hükmetti, çözüme kavuşturdu mânasında, hâkime fâtih dendiği de olmuştur. Mamafih "Kullarına rızk ve rahmet kapılarını açan", rızıklarından kapanmış olanları açan mânasına da gelir. el-Kâbız : Kullarının rızkını lütfu ve hikmetiyle tutan mânasına gelir. el-Bâsıt : Kullarına rızkı açıp cûd ve rahmetiyle genişleten demektir. Böylece Cenâb-ı Hakk, hem ihsan sahibi, hem de onu men edici olmaktadır. el-Hâfid : Cebbarları ve firavunları alçaltan demektir. Yâni onları horlar ve değersiz kılar demektir.er-Râfi´ : Velîlerini, dostlarını yüceltir. Azîz kılar demektir. Böylece Allah, hem zelîl hem de azîz kılıcı olmaktadır. el-Hakem : Hâkim demektir. Bu da hakikatı hükmetme yetkisi kendisine verilen, ona gönderilen demek olur. el-Adlu : Kendinde heva meyli olmayan, hükümde doğruluktan ayrılmayan cevre yer vermeyen mânasına gelir. Aslında masdardır. Ancak âdil makamında kullanılmıştır. Âdil´den daha beliğdir, çünkü müsemma, fiilin kendisiyle isimlenmiştir. el-Latîfu : Arzunu sana rıfkla ulaştıran demektir. "Mahiyeti, idrak edilemeyecek kadar latîf" mânasına geldiği de söylenmiştir. el-Habîru : Olanı ve olacağı bilen kimseye denir. el-Gafûru : Bağışlamada mübalağa eden, çok bağışlayan demektir.eş-Şekûru : Kullarını, sâlih fiilleri sebebiyle mükâfatlandıran ve sevap veren demektir. Allah´ın kullarına şükrü, onlara mağfireti ve ibâdetlerini kabul etmesidir. el-Kebîru : Celâl ( büyüklük) ve şânının yüceliği sıfatlarını taşıyan kimsedir. el-Mukîtu : Muktedir demektir. Ayrıca, mahlukâta gıdalarını veren mânasına geldiği de söylenmiştir. el-Hasîbu : el-Kâfi demektir. Muf´il mânasında fâildir, tıpkı mü´lim mânasında elîm gibi, hasîb´in muhâsib mânasında kullanıldığı da söylenmiştir. er-Rakîbu : Kendisinden hiçbir şey gâib olmayan hâfız ( muhâfız) demektir. el-Mucîbu : Kullarının duasını kabul edip, icâbet eden zât demektir. el-Vâsiu : Zenginliği, bütün fakrları bürüyen; rahmeti herşeyi kuşatan demektir. el-Vedûdu : el-Vedd ( sevgi) kelimesinden mef´ûl mânasında feûl´dür. Allah Teâlâ Mevdûd´dur. Çok sevilir. Yani velîlerinin kalbinde sevgilidir. Veya fâil mânasında feûldür. Yani Allah Teâla sâlih kullarını sever, bu da "onlardan razı olur" demektir. el-Mecîdu : Keremi geniş olan demektir. Şerif mânasını taşıdığı da söylenmiştir. el-Bâisu : Mahlukâtı, ölümden sonra kıyamet günü yeniden diriltir demektir. eş-Şehîdu : Kendisinden hiçbir şey gâib olmayan kimse demektir. Şâhid ve şehîd aynı mânada kullanılır, tıpkı âlim ve alîm kelimeleri gibi. Mâna şöyledir : Allah, ( her yerde) hâzırdır. Eşyayı müşahede edip her an görür. el-Hakku : Varlığı ve vücudu gerçek olan demektir. el-Vekîlu : Kulların rızıklarına kefil demektir. Hakikat şudur : Kendisine tevkîl edilmiş olanı işinde müstakil söz sâhibi olmaktır. Bu hususta şu âyet hatırlanabilir : "( Dediler ki) Allah bize yeter, O ne güzel vekildir" ( Âl-i İmrân 173). el-Kaviyyu : el-Kâdir ( güçlü) demektir. Ayrıca : "Kudreti ve kuvveti tam, O´nu hiçbir şey âciz kılamaz" mânasına da gelir. el-Metînu : Şedîd ve kavî olup, hiçbir fiilinde meşakkatle karşılaşmayan demektir. el-Veliyyu : Nâsır ( yardımcı) demektir. Ayrıca : "İşlerin kendisiyle yürüdüğü mütevelli, yetimin velîsi gibi" diye de açıklanmıştır. el-Hamîdu : Fiiliyle hamde hak kazanan mahmûd kimsedir. Bu kelime mef´ûl mânasında fâildir. el-Muhsî : İlmiyle herşeyi sayan, nazarından büyük veya küçük hiçbir şey kaçmayan kimse demektir. el-Mübdiu : Eşyayı yoktan ilk defa var eden, yaratan demektir. el-Muîdu : Mahlukâtı hayattan sonra tekrar ölüme, öldükten sonra da tekrar hayata iâde eden kimse demektir. el-Vâcidu : Fakirliğe düşmeyen zengin demektir. Bu kelime, gına demek olan cide kökünden gelir. el-Vâhidu : Tek başına devam eden, yanında bir başkası olmayan ferd´dir. Ayrıca, şerîk ve arkadaşı olmayan kimse mânası da mevcuttur. El-Ahadu : Ferd demektir. Ahad ile vâhid arasındaki farka gelince, ahad, kendisiyle bir başka adedin zikredilmesini men edecek bir yapıya sâhiptir. Kelime hem müzekker, hem de müennestir. "Bana kimse ( ahad) gelmedi derken, gelmeyen hem erkektir, hem de kadındır." Vâhid´e gelince bu sayıların ilki olarak vazedilmiştir : "Bana halktan biri ( vahid) geldi" denir ama, "Bana haktan kimse ( ahad) geldi" denmez. Vâhid, emsâl ve nazîri kabûl etmeyen bir mâna üzere bina edilmiştir. Ahad ise ifrad ve arkadaşlardan yalnızlık üzere bina edilmiştir. Öyle ise, vâhid, zât itibariyle münferiddir, ahad ise mâna itibariyle münferiddir. es-Samedu : İhtiyaçlarını te´min etmek üzere, halkın kendisine başvurduğu efendidir. Yani halkın kendisine yöneldiği kimsedir. el-Muktediru : Kudret kökünden müfteil babındandır. Kâdir´den daha öte bir güçlülük ifâde eder. el-Mukaddimu : Eşyayı takdim edip, yerli yerine koyan demektir. el-Muahhiru : Eşyayı yerlerine te´hir eden demektir. Kim takdime hak kazanırsa ona takdîm eder, kim de te´hîre hak kazanırsa ona da te´hîr eder. el-Evvelu : Bütün eşyadan önce var olan demektir.el-Âhiru : Bütün eşyadan sonra bâkî kalacak olan demektir. ez-Zâhiru : Herşeyin üstünde zâhir olan ve onların üstüne çıkan şey demektir. el-Bâtınu : Mahlukâtın nazarlarından gizlenen demektir. el-Vâlî : Eşyanın mâliki ve onlarda tasarruf eden demektir. el-Müteâli : Mahlukâtın sıfatlarından münezzeh olan, bu sıfatların biriyle muttasıf olmaktan yüce ve âlî olan. el-Berru : Katından gelen bir iyilik ve lütufla, kullarına karşı merhametli, şefkatli demektir. el-Müntakimu : Dilediğine ceza vermede şiddetli davranan demektir. Nekame kökünden müfteil babında bir kelimedir. Nekame, hoşnudsuzluğun öfke ve nefret derecesine ulaşmasıdır. el-Afuvvu : Afv´dan feûl babında bir kelimedir. Bu bâb mübalağa ifâde eder. Öyle ise mâna : "Günahları çokça bağışlayan" demek olur. er-Raûfu : Katından gelen bir re´fetle ( şefkatle) kullarına merhametli ve şefkatli olan demektir. Re´fetle rahmet arasındaki farka gelince; rahmet bazan maslahat gereği istemeyerek de olabilir. Re´fet isteksiz olmaz, isteyerek olur. Zü´l-Celâl : Celâl, celîl´in masdarıdır. Celâl, celâlet, nihâyet derecede büyüklük, azamet demektir. Zü´l-Celâl büyüklük sahibi olan mânasına gelir. el-Muksidu : Hükmünde âdil, demektir. Ef´al babında adaletli oldu mânasına olan bu kelime, sülâsî aslında zulmetti mânasına gelir. Nitekim kasıt; cevreden, zâlim demektir. el-Câmiu : Kıyamet günü mahlukâtı toplayan demektir. el-Mâniu : Dostlarını, başkalarının eziyetinden koruyan yardımcı demektir. en-Nûru : Körlüğü olanları nuruyla görür kılan, dalâlette olanları da hidâyetiyle irşâd eden demektir. el-Vârisu : Mahlukâtın yok olmasından sonra da bâki kalan demektir. er-Reşîdu : Mahlukâta maslahatların gösteren demektir. es-Sabûru : Âsîlerden intikam almada acele etmeyen, cezalandırmayı belli bir müddet te´hîr eden demektir. Allah´ın sıfatı olarak sabûr´un mânası halîm´in mânasına yakındır. Ancak ikisi arasında şöyle bir fark vardır : Sabûr sıfatında cezanın mutlaka olacağını beklemeyebilirler. Ancak halîm sıfatıyla Allah´ın cezasına kesin nazarıyla bakarlar. Allah inkarcıların söylediklerinden münezzeh ve mukaddestir, uludur, yücedir.[75] İKİNCİ FASIL NAMAZ DUALARI 1-İSTİFTAH UMUMÎ AÇIKLAMA : Yapmamız gereken duaların bir kısmı namazla ilgilidir. Daha namaza başlarken okumamız gereken dualar olduğu gibi, namazın içinde, muhtelif safhalarda, keza namazdan selâmla çıktıktan sonrada okunacak dualar mevcuttur. Şu halde burada bu dualarla ilgili bir kısım rivâyetleri göreceğiz.[76] ـ1ـ عن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كانَ رسولُ اللّهِ # إذَا كَبَّرَ لِلصََّةِ سَكَتَ هُنَيَّةً قَبْلَ أنْ يَقْرأَ، فَقُلْتُ يَا رسوُلَ اللّهِ : بِأبِى أنْتَ وَأُمِّى سُكُوتَكَ بَيْنَ التَّكْبِيرِ وَالْقِرَاءَةِ مَا تَقُولُ؟ قَالَ : أقُولُ : اللَّهُمَّ نَقِّنِى مِنْ خَطَايَاىَ كَمَا يُنَقَّى الثَّوْبُ ا‘بْيَضُ مِنَ الدَّنَسِ. اللَّهمَّ اغْسِلْنِى مِنْ خَطَايَاىَ بِالْمَاءِ وَالثَّلْجِ وَالْبَرَدِ[. أخرجه الخمسة إ الترمذى، وهذا لفظ الشيخين.زاد أبو داود والنسائى في أوَّله : ]اللَّهُمَّ بَاعِدْ بَيْنِى وَبَيْنَ خَطَايَاىَ كَمَا بَعَدْتَ بَيْنَ المَشْرِقِ وَالمَغْرِبِ[ . 1. ( 1795)- Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) namaz için tahrîme tekbirini alınca kıraate geçmezden önce bir müddet sükût buyurmuştur. Ben : "Ey Allah´ın Resûlü, dedim, anam babam sana feda olsun, tekbir ile kıraat arasındaki sükût esnasında ne okuyorsunuz " Bana şu cevabı verdi : "Ey Allahım, beni hatalarımdan öyle temizle ki, kirden paklanan beyaz elbise gibi olayım. Allahım beni, hatalarımdan su, kar ve dolu ile yıka" diyorum." [Buhârî, Ezân 89; Müslim, Mesâcid 147, ( 598 ); Ebû Dâvud, Salât 123, ( 781); Nesâî, İftitâh 15, ( 2, 128, 129).] Ebû Dâvud, Nesâî ( ve Buhârî´nin) rivâyetlerinin başında şu ziyade vardır : "Allahım, benimle hatalarımın arasını doğu ile batının arası gibi uzak kıl."[77] AÇIKLAMA : 1- Normalde çamaşırın temizliği için sadece su kullanıldığı halde, hadiste bir ve buzun da zikri, âlimler tarafından farklı yorumlara tâbi kılınmıştır, ancak hepsi de neticede maksadın mübalağalı şekilde ifâdesinde birleşirler. Mesela Hattâbî der ki : "Kar ve dolunun zikri te´kîd içindir. Zîra, bunlar zaten elle dokunulmayan, temizlikte de kullanılmayan iki sudur." İbnu Dakîku´l-Îd der ki : "Böyle denmekle âzamî derecedeki temizlik ifâde edilmiştir. Zîra, üzerinden üç ayrı temizlik maddesi geçen elbise tertemiz olur. Mamafih, bunların her birinden maksadın mecaz olması da mümkündür. Yani onlarla kiri kaldıran sıfat kinâye olunmuştur, tıpkı şu âyette olduğu gibi : وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْلَنَا وَارْ حَمْنَا "Rabbimiz bizi affet, bize mağfiret et ve bize merhamet et..." ( Bakara 285). Tîbî de buna işareten der ki : "Sudan sonra kar ve buzun da zikrinden maksad, afdan sonra rahmet ve mağfiretin bütün envâını -pek şiddetli olan cehennem azabının harâretini söndürmek için- taleb etmektir." Hadîsin, Abdullah İbnu Ebî Evfâ tarafından Müslim´de kaydedilen rivâyetinde suyun soğukluk kaydıyla zikri de bu mânayı te´yîd eder. Böylece Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) hataları -ateşe girmeye sebep olmasından ötürü- cehenneme benzetmiş ve onun söndürülmesini de yıkamaya teşbîh buyurmuş, söndürme işinde, söndürücülerin hepsini sudan başlayarak en soğuğuna varıncaya kadar zikretmekle üslûbda mübalağaya yer vermiştir. Türbüştî der ki : "Bu üç şeyin betahsis zikri, bunların semâdan inmeleri sebebiyledir." Kirmânî der ki, "Bu üç duada, üç vakte işaret edilmiş olma ihtimali de vardır. Uzaklaşma istikbâle, temizlik hâl-i hâzıra, yıkama geçmişe işarettir." İbnu Hacer der ki, "Bu durumda, istikbâlin önce zikri, husûle, gelecek olanın def´ine gösterilecek ihtimam, vukua gelmiş olanın ref´inden önce olduğu içindir." Yani günah işleyip sonra da affıyla uğraşıncaya kadar, öncelikle günah işlememeye gayret gösterilmelidir.[78] 2- HADİSTEN ÇIKARILAN BAZI HÜKÜMLER * Hadisten, tahrîme tekbiri ile kıraat arasında dua okumanın meşrû olduğu hükmü çıkarılmıştır. Ancak İmam Mâlik bu hükme katılmamıştır. * İmam Şâfiî ve başka bâzıları bu hadise dayanarak namazda, Kur´ân´da olmayan bir şeyle dua etmenin câiz olduğuna hükmederler. Hanefîler bu görüşe katılmazlar. * Hadis, Ashâb´ın Rusûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı hareket, sükûn, gizli, açık bütün ahvâliyle tesbit edip, dini en mükemmel şekliyle muhafaza ettiklerini göstermekte, bu hususta muknî bir örnek sunmaktadır. * Bazı Şâfiîler, kar ve dolunun temizleyici olduklarına bu hadisten delil çıkarmışlardır.[79] ـ2ـ وعن ابن عمر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]بَيْنَمَا نَحْنُ نُصَلِّى مَعَ رسُولِ اللّهِ # إذ قالَ رَجُلٌ مِن القَوْمِ : اللّهُ اَكْبَرُ كَبِيراً، وَالْحَمْدُللّهِ كَثِيراً، وَسُبْحَانَ اللّهِ بُكْرَةً وَأصِيً، فقَالَ # : مَنِ الْقَائِلُ كَلِمَةَ كَذَا و َكَذَا؟ قالَ الرَّجُلُ : أنَا يَارسُولَ اللّهِ، فقالَ : عَجِبْتُ لَهَا فُتِحَتْ لَهَا أبْوَابُ السَّمَاءِ. قَالَ ابْنُ عُمَرَ : فَمَا تَرَكْتُهُنَّ مُنْذُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ # يَقُولُ ذلِكَ[. أخرجه مسلم والترمذى والنسائى.وزاد النسائى في رواية : ]لقَدْ رَأيْتُ ابْتَدَرَهَا اثْنَا عَشَرَ مَلَكاً[ . 2. ( 1796)- İbnu Ömer ( radyallahu anhumâ) anlatıyor : "Biz, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ile birlikte namaz kılarken, cemaatten biri aniden : "Allahu ekber kebîrâ, velhamdü lillâhi kesîrâ, subhânallâhi bükraten ve asîlâ ( Allah, büyükte büyüktür, Allah´a hamdimiz çoktur, sabah akşam tesbihimiz Allah´adır!" dedi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) efendimiz : "Bu sözleri kim söyledi " diye sordu. Söyleyen adam : "Ben, ey Allah´ın Rusûlü" dedi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesellâm) efendimiz : " "O sözler hoşuma gitti. Sema kapıları onlara açıldı" buyurdu. İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ) der ki : "Söylediği günden beri o zikri okumayı hiç terketmedim." [Müslim, Mesâcid 150, ( 601); Tirmizî, Daavât 137, ( 3586); Nesâî İftitâh 8, ( 2, 125).] Nesâî, bir rivâyette şu ziyâdede bulunmuştur : "On iki adet meleğin, bu sözleri ( yükseltmek üzere) koşuştuklarını gördüm."[80] AÇIKLAMA : 1-Hadiste beyan edilen gök kapılarının açılması o zikrin Allah indinde makbul olduğuna delildir. Çünkü duaların kıblesi sema, makbul sözlerin şe´ni kabûl-i İlâhî semâsına yükselmektir. Âyette : "Güzel sözler O´na yükselir, o sözleri de sâlih ameller yükseltir" buyurulmuştur ( Fâtır 10) 2-Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın ifâdeleri, bu zikrin dilden düşürülmemesine bir teşviktir. Nitekim İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ), dinlediği günden itibâren bunu her fırsatta dilinden düşürmemiştir.[81] ـ3ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]بَيْنَمَا رسولُ اللّه # يُصَلِّى إذْ جَاءَهُ رَجُلٌ قَدْ حَفَزَهُ النَّفْسُ، فَقَالَ : اللّهُ أكْبَرُ، الْحَمْدُللّهِ حَمْداً كَثِيراً طَيِّباً مُبَارَكاً فِيهِ، فَلمَّا قَضى رسولُ اللّه # الصََّةَ قالَ : أيُّكُمُ المُتَكَلِّمُ بِالْكَلِمَاتِ؟ فَأرَمَّ الْقَوْمُ، فقَالَ : إنَّهُ لَمْ يَقُلْ بأساً، فقَالَ الرَّجُلُ : أنَا يَارَسُولَ اللّهِ، قالَ : لَقَدْ رَأيْتُ اثْنَىْ عَشَرَ مَلَكاً يَبْتَدِرُونَهَا أيُّهُمْ يَرْفَعُهَا[. أخرجه مسلم وأبو داود والنسائى.»حَفْزَهُ النَّفَسُ« أى تتابع بشدة كأنه يحفز صاحبه : أى يدفعه.»وَأرَمَّ الْقَوْمُ« أطرقوا سكوتاً . 3. ( 1797)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) namaz kılarken nefes nefese bir adam geldi ve : "Allahu ekber, Elhamdü lillâhi hamden kesîran tayyiben mubâreken fîhi. ( Allah büyüktür, çok temiz ve mübârek hamdler Allah´adır!)" dedi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) namazı bitirince : "Şu kelimeleri hanginiz söyledi " diye sordu. Cemaat bir müddet sessiz kaldı, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) : "( Kim söylediyse çekinmesin, benim desin), Zîra fena bir şey söylemiş değil)" dedi. Bunun üzerine adam : "Ben, ey Allah´ın Resûlü!" dedi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) da : "Ben on iki melek gördüm. Her biri, bu kelimeleri ( Allah´ın huzuruna) kendisi yükseltmek için koşuşmuşlardı." [Müslim, Mesâcid 149, ( 600); Ebû Dâvud, Salât 121, ( 763) : Nesâî, İftitâh 19, ( 2, 132, 133).][82] AÇIKLAMA´sı 1800 numaralı hadiste gelecek.[83] ـ4ـ وعن جابر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رَسولُ اللّهِ # إذَا اسْتَفْتَحَ الصََّةَ كَبَّرَ، ثُمَّ قال : إنَّ صََتِى وَنُسُكِى وَمَحْيَاىَ وَمَمَاتِى للّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ َ شَرِيكَ لَهُ، وبِذلِكَ أُمِرْتُ وَأنَا أوَّلُ المُسْلِمِينَ. اللَّهُمَّ اهْدِنِى ‘حْسَنِ ا‘عْمَالِ وَأحْسَنِ ا‘خَْقِ، َ يَهْدِى ‘حْسَنِهَا إَّ أنْتَ، وَقِنِى سَىِّئَ ا‘عْمَالِ، وَسَيِّئَ ا‘خَْقِ َ يَقِى سَيِّئَهَا إَّ أنْتَ[. أخرجه النسائى . 4. ( 1798 )- Hz. Câbir ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) namaza başlarken tekbir getirir, sonra ( bazan) şunu okurdu : "İnne salâtî ve nüsükî ve mahyâye ve memâtî lillâhi Rabbi´l-âlemîn. Lâ şerîke lehu ve bizâlike ümirtü ve ene evvelü´lmüslimîn. Allahümmehdinî li-ahseni´l a´mâli ve ahseni´l-ahlâki. Lâ yehdî li-ahsenihâ illâ ente. Ve kınî seyyie´l-a´mâl ve seyyie´l-ahlâk. Lâ yakî seyyiehâ illâ ente. ( Namazım, ibâdetim hayatım ve ölümüm âlemlerin şeriksiz Rabbi Allah içindir. Ben bununla emrolundum. Ben bu emre teslim olanların ilkiyim. Ey Allah´ım, beni amellerin ve ahlâkın en iyisine sevket. Bunların en iyisine senden başka sevkeden yoktur. Beni kötü amellerden ve kötü ahlâktan koru, bunların kötülerinden ancak sen korursun." [Nesâî, İftitâh 16, ( 2, 129).] AÇIKLAMA : 1800 numaralı hadistedir. ـ5ـ وعن محمد بن مسلمة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ ]أنَّ النَّبىَّ # كانَ إذَا قامَ يُصَلِّى تَطَوُّعاً قالَ : اللّهُ أكْبَرُ وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذِى فَطَرَ السَّموَاتِ وَا‘رْضَ حَنِيفاً مُسْلِماً ومَا أنَا مِنَ المُشْرِكِينَ، وَذَكَرَ مِثْلَ حَدِيثِ جَابِرٍ، ثُمَّ قالَ : اللَّهُمَّ أنْتَ المَلِكُ َ إلهَ إَّ أنْتَ، سُبْحَانَكَ وَبِحَمْدِكَ، ثُمَّ يَقْرأُ[. أخرجه النسائى . 5. ( 1799)- Muhammed İbnu Mesleme ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) nâfile namaz kılmak için kalktığı vakit ( bazan) şunu okurdu : "Allahu ekber veccehtü vechiye li´llezî fatara´s-Semâvâti ve´l-arza hanîfen müslimen ve mâ ene mine´lmüşrikîn... ( Allah büyüktür. Yüzümü Hanîf ve Müslüman olarak semâvat ve arzı yaratan Allah´a yönelttim. Ben müşriklerden değilim)..."[84] Devamını Hz. Câbir ( radıyallâhu anh)´in rivâyetinde olduğu şekilde zikretti. Sonra şunu okudu : "Allahümme ente´l-Meliku. Lâ ilâhe illâ ente sübhâneke ve bihamdike [Allahım ( kâinatın gerçek) Meliki sensin. Senden başka ilah yoktur. Seni hamdinle takdîs ederim)." Sonra kıraata geçti." [Nesâî, İftitâh 17, ( 2, 131).][85] AÇIKLAMA,1800 numaralı hadistedir.[86] ـ6ـ وعن عائشة رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذا افْتَتَحَ الصََّةَ قالَ : سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ، وَتَبَارَكَ اسْمُكَ، وَتَعالَى جَدُّكَ، وََ إلَهَ غَيْرُكَ[. أخرجه أبو داود والترمذى.والمراد »بِالْجَدِّ« في حق اللّه تعالى عظمته وجله : أى صار جدك عالياً . 6. ( 1800)- Hz. Aişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) namaza ( iftitah tekbiri ile) başlayınca şunu okurdu : "Subhâneke Allahümme ve bihamdike ve tebâreke´smüke ve teâlâ ceddüke ve lâ ilâhe gayruke. ( Allah´ım seni her çeşit noksan sıfatlardan takdîs ederim, hamdim sanadır. Senin ismin mübârek, azametin yücedir, senden başka ilah da yoktur)." [Tirmîzî, Salat 179, ( 243); Ebû Dâvud, Salat 122, ( 776); İbnu Mâce, İkâmeti´s-Salat 1, ( 804).][87] AÇIKLAMA : Bu hadisler, namazda tahrîme ( veya iftitah tekbirin)den sonra Kur´ân kıraatine geçmeden önce istiftah duasının okunacağını ifâde ederler. Bu, Ebû Hanîfe, Şâfiî, Ahmet İbnu Hanbel ve Cumhur´a göre müstehabtır. İmam Mâlik´e göre ise müstehab değildir. Ancak bizzat okunacak duâ husûsunda âlimler ihtilâf etmişlerdir. * Ahmed İbnu Hanbel ve İmam Âzam ( rahimehumallâh)´a göre son rivâyette kaydettiğimiz Sübhâneke okunmalıdır. Delilleri de Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ)´nin mezkur rivâyetidir. Bu rivâyet, Ahmed İbnu Hanbel ve Müstedrek´de de rivâyet edilmiştir. Hâkim, sıhhatini te´yid eder. Bu hadis, bazı ilâvelerle Ebû Saîdi´l-Hudrî başta, başka bir kısım sahâbilerden de rivâyet edilmiştir. Ancak Tâbiîn ve Etbauttâbiîn ulemâsı amelde, çoğunlukla Hz. Âişe´nin rivâyetini esas almıştır. Mamafih Hz. Ömer ve İbnu Mes´ud´un rivâyetleri de bunun aynısıdır. Namazda onların da bunu okuduğu bilinmektedir. * Bu babta yukarıda Hz. Ebû Hüreyre, Hz. Câbir İbnu Abdillah, Muhammed İbnu Mesleme ( radıyallâhu anhüm)´den farklı dualar kaydettik. Hz. Ali´den kaydedilen bir başka rivâyet daha var. Demek ki, Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) istiftah duasını farklı şekillerde okumuşlardır. Bunlardan birini sahih addedip diğerlerine bâtıl demek mümkün değildir. Hattâ İbnu Ömer ( radıyallâhu anh)´in bir rivâyetine göre, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) namaza başlayınca önce veccehtü vechiye diye başlayan duayı, arkadan Sübhâneke duasını, bundan sonra da İnne salâtî ve nüsükî diye başlayan duayı okur, ondan sonra kıraate geçerdi. İbnu´l-Esîr´in Şerhu´l-Müsned´de kaydettiğine göre, İmam Şafiî ( rahimehullah) hazretleri -farz olsun, nafile olsun- bütün namazlarda bu duâların hepsini baştan sona okurmuş. Hanefîlerden Ebû Yûsuf, "Namazda Sübhâneke ile birlikte Veccehtu vechiye beraber okunmalıdır" demiştir. el-Muhît´de geldiğine göre veccehtü vechiye duası tekbirden önce okunmalıdır, bu müstehabtır. Aksini söyleyen de olmuştur. Şâfiîlere göre, imam, Fatiha ile sûre arasında biraz sükut eder, bu arada cemaat da Fatiha´yı okur. Şafiî hazretleri, namaza başlarken imam ve cemaatin, aynı istiftah duasını okuyacaklarını açıkça söylemiştir. Yine Şafiîlere göre, imamın Fatiha ile sûrelerden sonra sükut etmesi, cemaatin Fâtiha okumalarını te´min içindir. Hanefîler cemaat halinde imamın arkasında bir şey okumadıkları için sondaki bu sükut, kıraatla rükûnun arasını ayırmaya hamledilmiştir, kıraat bitince rükûya gitmekte acele etmemekten ibârettir. Kasten uzatılması mekruhtur. Yanılarak uzatılırsa farzın te´hirine sebep olduğu için secde-i sehiv gerekir. İmam Mâlik, farz veya nâfile herhangi bir namazın başında, ortasında ve sonunda herhangi bir duayı okumakta beis görmez. Şâfiî´nin de görüşü bu ise de, istiftah duasını okumak sünnettir. Hanefîlere göre, istiftah duası olarak Sübhâneke´den başka bir dua okumak câiz değildir. Bu hususta rivâyet edilen dualar, farz namazların tahiyyatlarında teşehhüdden sonra namazın nihayetinde okunabilir. Nafilelerde daha müsâmahalı olan Hanefîler bu babta gelen rivâyetleri gece namazlarına hamlederler. İbnu Battâl, adı geçen sükutun Medine örfünde yerleşmemiş olmasını gözönüne alarak, buna Resûlullah ( aleyhissalât vesselâm)´ın bazan yer verdiği hükmüne ulaşır ve terkini câiz görür. Hadiste geçen "Annem babam sana feda olsun" tâbirinin Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) hakkında kullanılması câizdir. Bazı âlimler, herkes için kullanılabilir demiş ise de "câiz değildir" diyen de olmuştur. Üçüncü bir görüşe göre ise sâdece sâlihler için câizdir, başkalarına söylenemez. [88] RÜKÛ VE SECDELERDE OKUNACAK DUÂLAR ـ1ـ عن ابن عباس رَضِىَ اللّهُ عَنْهما قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : أَ، وَإنِّى نُهِيْتُ أنْ أقْرَأ القُرْآنَ رَاكِعاً وَسَاجِداً، فَأمَّا الرُّكُوعُ فَعَظّمُوا فِىهِ الربَّ، وَأمَّا السُّجُودُ فَاجْتَهِدُوا في الدُّعَاءِ، فَقَمِنٌ أنْ يُسْتَجَابَ لَكُمْ[. أخرجه مسلم وأبو داود والنسائى.ومعنى »قَمِن« جدير . 1. ( 1801)- İbnu Abbâs ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Haberiniz olsun, ben rükû ve secde hâlinde Kur´ân okumaktan men edildim. Öyleyse rükûda Rabb Teâlâ´ yı tâzim edin, secdede ise dua etmeye gayret edin, ( zîra secdede iken yaptığınız dua) icâbet edilmeye lâyıktır." [Müslim, Salât 207 ( 479); Ebû Dâvud, Salât 152, ( 876); Nesâî, İftitâh 98, ( 2, 189).][89] AÇIKLAMA : 1-Bir kısım rivâyetler rükû ve secde hâlinde Kur´ân okunmayacağını belirtirler. Şârihler bunun sebebini şöyle açıklarlar : "Rükû ve sücud halleri, kulun Rabbi karşısındaki tevâzuunu ifâde etmektedir. Bu sebeple o haller zikre tahsis edilmişlerdir. Dolayısıyla, aynı halde Kelâmullah ile mahlûkun sözleri eşit tutularak beraber zikredilmeleri mekruhtur. 2-Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) : "...Ben rükû ve secde hâlinde Kur´ân okumaktan men edildim" demekle, sâdece kendisine âit bir yasağı değil, ümmetinin de tâbi olması gereken bir yasağı ifâde ediyor. Zîra ümmeti, -nadir hasâis dışında- her hareketinde Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a uymakta mükelleftir. Üstelik, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), ashâbına rükû halinde Allah´ı tâzim, secde halinde de dua etmeleri için emirde bulunmuştur. Böyle bir emir de, sözünü ettiğimiz yasağın Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in şahsına ait olmayıp, bütün ümmete şâmil olduğunu gösterir. Hülâsa rükû ve secde hâlinde Kur´ân okumak yasaklanmıştır. Rükûda tesbih, secdede ise tesbih ve dua yapılır. 3- Hanefîlere göre, namazın bir rüknünde, namaz fiilleri cinsinden bir ilâvede bulunulsa secde-i sehiv gerekir, zîra vâcibin veya farzın te´hiri mevzubahistir. Şâfiîlere göre rükû ve secdelerde Fâtiha´dan başka bir sûre veya âyet okumak mekruhtur. Fakat namaz bozulmaz. 4- Fatiha okumaya gelince, bu hususta Şâfiîlerden iki farklı görüş rivâyet edilir : Birine göre Fâtiha ile başka sûre arasında fark yoktur. Dolayısı ile Fatiha´nın okunması da mekruhtur, ancak namazın sıhhatini bozmaz. İkinci görüşe göre Fatiha´yı, rükû ve secdede kasden okumak haramdır, namazı bozar. Sehven okumak mekruh değildir. Ancak, gerek sehven olsun ve gerekse kasden olsun, Fatiha´nın okunması Şâfiî hazretlerine göre secde-i sehiv gerektirir.[90] ـ2ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كانَ رسولُ اللّه # يَقُولُ في سُجُودِهِ : اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى ذَنْبِى كُلَّهُ، دِقَّهُ وَجِلَّهُ، أوَّلَهُ وَآخِرَهُ، سِرَّهُ وَعََنِيَتَهُ[. أخرجه مسلم وأبو داود . 2. ( 1802)- Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) hazretleri anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), secdelerinde şunları söylerdi : "Allahümmağfirlî zenbî küllehu, dıkkahu ve cüllehu, evvelehu ve âhirehu, sırrahu ve alâniyyetehu. ( Allahım! Büyükküçük birincisonuncu, gizli-açık, bütün günahlarımı mağfiret buyur." [Müslim, Salât 216, ( 483); Ebû Dâvud, Salât 152, ( 878 ).][91] ـ3ـ وعن عائشة رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كانَ رسولُ اللّهِ # يُكْثِرُ أنْ يَقُولَ في رُكُوعِهِ وَسُجُودِهِ : سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا وبِحَمْدِكَ. اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى : يَتَأوَّلُ الْقُرآنَ[. أخرجه الخمسة إ الترمذى.وفي أخرى لمسلم وأبى داود والنسائى : ]كانَ يَقُولُ في رُكُوعِهِ وَسُجُودِهِ : سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ المََئِكةِ وَالرُّوحِ[.وفي أخرى لمالك والترمذى وأبى داود : ]فَقَدْتُهُ # مِنَ الْفِرَاشِ فَالْتمَسْتُهُ فَوَقَعَتْ يَدِى عَلى بَطْنِ قَدَمَيْهِ، وَهُوَ سَاجِدٌ يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِرِضَاكَ مِنْ سَخَطِكَ، وَأعُوذُ بِمُعَافَاتِكَ مِنْ عُقُوبَتِكَ، وَأعُوذُ بِكَ مِنْكَ، َ أُحْصِى ثَنَاءً عَلَيْكَ أنْتَ كَمَا أثْنَيْتَ عَلى نَفْسِكَ[ . 3. ( 1803)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resullulah ( aleyhissalâtu vesselâm) rükûsunda ve secdelerinde şu duayı çokca okurdu : "Sübhânekallâhümme Rabbenâ ve bihamdike, Allahümmağfirlî. ( Allah´ım, seni takdis ve tenzih ederim. Rabbimiz! Takdisimiz hamdinledir. Ey Allahım, beni mağfiret et.)" Bu duayı okumakla Kur´ ân´a yani Kur´ân´ın : "Rabbini hamd ile tesbîh et" ( Nasr 3) âyetine] uyuyordu." [Buhârî, Ezân 123, 139, Meğâzî 50, Tefsîr, İzâcâe nasrullahi ve´l-Feth; Müslim, Salât 217, ( 484); Ebû Dâvud, Salât 152, ( 877); Nesâî, İftitâh 153, ( 2, 219).] Müslim, Ebû Dâvud ve Nesâî´de gelen bir rivâyette şöyle denir : "Resûllullah ( aleyhissalâtu vesselâm) rükû ve secdesinde şöyle derdi : "Subbûhun kuddûsün Rabbü´lmelâiketi ve´r-Rûhi, ( Münezzehsin, mükaddessin, meleklerin ve Ruh´un Rabbisin)". Muvatta, Tirmizî ve Ebû Dâvud´un bir rivâyetinde şöyle denir : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı yatakta kaybettim ve araştırdım, derken elim ayağının altına rastladı. Secdede idi ve : "Allahümme innî eûzu birızâke min sahtike ve eûzu bimuâfâtike min ukûbetike ve eûzu bike minke Lâ uhsî senâen aleyke. Ente kemâ esneyte alâ nefsike. ( Allahım! Senin rızanı şefaatçi kılarak öfkenden sana sığınıyorum. Affını şefaatçi yaparak cezandan sana sığınıyorum. Senden de sana sığınıyorum. Sana layık olduğun senâyı yapamam. Sen kendini sena ettiğin gibisin)" diyordu."[92] AÇIKLAMA : 1- Bu hadis, görüldüğü üzere muhtelif kaynaklarda bazı farklılıklarla gelmiştir. Müellifimiz, burada daha ziyâde rükû ve secde hâlinde okunacak duaları göstermek istediği için rivâyetteki başka unsurları imkân nisbetinde tayyedip hadîsi özetlemiştir. Mesela Hz. Âişe ( radıyallahu anhâ) şöyle anlatır : "Bir gece Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı yatakta kaybetmiştim. Hanımlarından birinin yanına gitti zannettim. Aramaya başladım. Sonra geri döndüm. Rükû veya secdede idi : "Sübhâneke ve bi hamdike lâilahe illâ ente!" diyordu. Ben : "Annem bâbam sana kurban olsun. Ben neyin peşindeyim, sen neyin peşindesin!" dedim." 2- Âişe vâlidemizin, kıskançlığın sevkiyle Hz. Peygember ( aleyhissalâtu vesselâm)´i araması, onu secde eder bulmasına ve secde sırasında okuduğu duaları zabtedip rivâyet etmesine vesîle olur. Şüphesiz, secdede okunacak duaları Ashab biliyor idi. Ancak, bunların farklı şekiller aldığı ortaya çıkmış olmaktadır. 3- Sübbûh, Allah´ın, ilâha lâyık olmayan her türlü noksanlıklardan, şerîkten, benzerden münezzeh olması demektir. Kuddûs ise, Allah´ın, ilaha layık olmayan herşeyden temizlenmiş olduğunu ifade eder, mübârek mânasında olduğu da söylenmiştir. Bu kelimeler sebbûh ve kaddûs şeklinde de rivâyet edilmiştir. Fasih olanı subbûh ve kuddûs şekilleridir. Bunlar, bazı âlimlerce Allah´a ait isimlerdendir, sıfat diyen de olmuştur. 4- Hadiste geçen ruh nedir Âlimler çoğunluk itibariyle muradın Cebrâil olduğunu söylerler. Bazıları ise "büyük bir melektir" demiştir. Ruh için "İlâhî rahmet", "meleklerin dahi göremediği başka bir mahlûk" diyenler olmuştur. Kur´ân-ı Kerîm´de muhtelif âyetlerde Ruh´a temas edilir ( Nahl 2, İsrâ 85, Şuara 193, Gâfir 15, Meâric 4, Nebe 38, Kadr 4). Ruh için Cumhur, "Cebrâil´dir" demiştir. İhtilaflı meselelerde esas olan Cumhur´un görüşüdür.[93] 5- Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) kulluğun en güzel ifadesi olarak, günahları îtiraf edip, Allah´ın öfke, ceza gibi muâmelerinden Allah´ın rızasına ve affına sığınıyor. "Senden sana sığınıyorum" cümlesi ile ilgili olarak Hattâbî şu açıklamayı sunar : "Burada bir mânâ inceliği vardır. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesellâm) Allah Teâla´nın öfkesinden yine O´nun rızasına, azâbından affına iltica etmiştir. Bunun mânası, O´na karşı yaptığı ubûdiyet ve senalarda vâki olan kusurlardan dolayı Allah´tan af dilemektir. 6- "Sana layık olduğun senâyı yapamam" ifâdesi, Allah´a karşı gerekli olan ubûdiyetin hakkını veremem demektir. Çünkü sena, Allahın üstün vasıflarını zikretmektir. İfâdenin kelimesi kelimesine tercümesi : "Senin senanı saymakla bitiremem, sen kendini nasıl sena etti isen sen öylesin" şeklinde olmalıdır. Allah Teâla Hazretleri´nin nimetleri, sıfatları o kadar çoktur ki, beşer kapasitesi onların tamamını idrâkten âcizdir, akıl Zât-ı İlâhî´nin yüceliğini ihâtadan nâkıstır. Resûlullah ( aleyhissalâtu veselâm), beşer idrâkinin, Allah hakkında, -en hâlis niyetle, en kâmil imanla dahî olsa- ortaya koyacağı her çeşit tavsîfatın, takdîratın O´nu açıklamaktan, bütün çıplaklığı ile hakikat-ı İlâhiye´yi ortaya koymaktan aciz ve nâkıs kalacağını böyle ifade buyurmuştur : "Ya Rabb! Biz beşerî idrakimizle seni kavramaktan, mümkün olanlar için yaratılan dilimizle İlahî şuunâtını ifadeye dökmekten âciziz, ancak imanımızla yüceliğini tasdîk ediyor, sen kendini nasıl sena etti isen öyle olduğunun kabul ediyoruz." 7- Hadiste açıklanması gereken bir ifâde : "Bu duayı okumakla Kur´ ân´a uyuyordu" diye tercüme ettiğimiz cümledir. Kelimesi kelimesine tercüme "Kur´ân´ı te´vîl ediyordu" şeklinde yapılmalıydı. İbnu Hacer bunu : "Kur´ân-ı Kerîm´in rükû ve sücudda yapılmasını emrettiği şeyi yapıyordu" diye açıklar. İlâveten der ki : "A´meş´in rivâyetinde açıklandığı üzere "Kur´ân" ile kastedilen şey, bir kısmıdır, o da zikredilen sûredir ve zikredilen zikirdir. İbnu´s-Seken´in rivâyetinde, bundan maksat فَسَبِّحْ بِحَمْدِرَبِّك "Rabbine hamd ile tesbîh et" ( Nasr 4) âyetidir. Böylece bu rivâyet, bu âyetteki iki ihtimalden birini tâyin etmiş olmaktadır. Zîra âyetteki "tesbîh et!" emrinden murad, hamd´in kendisi olma ihtimali var, zîra hamd´in tesbîh mânasını taşıması mevzubahistir. Zîra hamd, mahmûd fiilleri Allah´a nisbeti iktiza ettiği için tenzîh mânâsında tesbîhtir de... Durum bu olunca, "Tesbîh et!" emri ile kastedilen şeyin "hamdle mütelebbis ( karışık) olarak yapılacak tesbih" olma ihtimâli de var. Bu durumda tesbih ve hamd beraberce yapılmadıkça emre uyulmuş olmaz Âyetin zâhir mânâsı da budur."[94] 8-BÂZI HÜKÜMLER * İbnu Dakîku´l-Îd der ki : "Bu rivâyet rükûda duanın, sücûdda tesbîhin mübah olduğuna delalet eder. Bu söylenene, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın : "Rükûda Rabb Teâlâ´yı tâzim edin, sücûdda da duaya gayret edin" hadisinde muhalefet yoktur. Zîra, sadedinde olduğumuz hadisin cevaza hamledilmesi mümkündür ve bu esastır. Sücudla ilgili emri de duayı çok yapmaya hamledebiliriz. Nitekim "gayret edin" ibâresi de bu çok yapma te´vilini te´yîd eden bir unsurdur." Secdede duayı çok yapma üzerine hadisler gelmiştir. Bunlardan biri : اَقْرَبُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ مِنْ رَبِّهِ وَهُوَ سَاجِدٌ فَاكْثرُوا فِيهِ مِنَ الدُّعَاءِ "Kulun Rabbine en yakın olduğu zaman secde hâlidir. Öyle ise secdede iken çok dua edin" hadisidir. Secdede çok dua etme emri, her hâceti çokça talep metmeye teşviki de içine alır. Nitekim, daha önce de kaydedildiği üzere, bu ayakkabı bağına varıncaya kadar maddî ihtiyaçlarımızın da talebini ihtiva eder. Çok duaya, istenen bir şeyi tekrar tekrar taleb de dâhildir. * Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ)´nin, secde etmekte olan Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in ayağına değmesi, kadının teması ile abdestin bozulmayacağına Hanefîlerce delil kılınmıştır. Ancak diğer üç mezhebe göre kadının değmesi abdesti bozar. * Secdede ayakları dikmek sünnettir.[95] ـ4ـ وعن ابن مسعود رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قال رسولُ اللّهِ # : إذَا رَكَعَ أحَدُكُمْ فَلْيَقُلْ ثََثَ مَرَّاتٍ : سُبْحَانَ رَبِّىَ الْعَظِيمِ، وَذلِكَ أدْنَاهُ، وَإذَا سَجَدَ فَلْيَقُلْ : سُبْحَانَ رَبِّىَ ا‘عْلَى ثَثاً، وَذلِكَ أدْنَاهُ[. أخرجه أبو داود والترمذى 4. ( 1804)-İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Sizden biri rükû edince üç kere "Sübhâne rabbiyel azîm ( Büyük Rabbim ( her çeşit kusurdan) münezzehdir" desin. Bu, en az miktardır. Secde yapınca da üç kere "Sübhâne Rabbiye´l a´lâ ( Ulu Rabbim ( her çeşit kusurdan) münezzehdir" desin. Bu da en az miktardır." [Ebû Dâvud, Salât 154, ( 886); Tirmizî, Salât 194, ( 261).][96] AÇIKLAMA : Önceki hadisin açıklamasında belirttiğimiz üzere, rükû ve sücûdda okunacak duaların mâhiyeti rivâyetlerde farklı şekillerde gelmiştir. Sadedinde olduğumuz İbnu Mes´ud rivâyeti onlardan biridir. İbrahim Nehâî, Hasan Basrî, Ebû Hanîfe, Ebû Yusuf, Muhammed ve bir rivâyette Ahmed İbnu Hanbel bu rivâyeti esas alarak üçer sefer bu duaları okumayı sünnet addetmişlerdir. Rivâyet üçten aşağı tutulmamasını tavsiye eder. Demek ki, üçten az olursa sünnete riâyet edilmemiş olacaktır. Fazla okumaya mâni yok. Ancak nihâî hududu hususunda bazı yorumlar vardır : Mâverdî : "Kemâli on bir veya dokuzdur, vasatı beştir, ancak bir kere ile iktifa etse yine de tesbih husule gelmiş olur" der. Tirmizî´nin İbnu´l-Mübârek ve İshâk İbnu Râhuye´den naklettiğine göre, imamın beş kere tesbih okuması müstehabdır. Şevkâni´nin kaydına, göre, tesbihlerin dokuzdan fazla kılınması halinde sehiv secdesi gerekeceği, üçten fazla okunduğu takdirde sayının çift değil, tek tutulması ile ilgili sarih bir delil yoktur. Rükû ve secdelerde yapılacak zikrin hükmü ihtilaflıdır. Ebû Hanîfe, İmam Mâlik ve İmam Şâfiî´ye göre sünnettir, terkinde bir şey gerekmez, ancak kasden terkedilmesi mekruhtur. Ahmed İbnu Hanbel ve diğer bazı âlimlere göre vâcibtir, kasden terki namazı bozar, sehven terkinde secde-i sehiv gerekir. Zahirîlerden İbnu Hazm ise "farzdır" demiştir.[97] ـ5ـ وعن جابر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كانَ رسولُ اللّهِ # إذَا رَكَعَ قالَ : اللَّهُمَّ لَكَ رَكَعْتُ، وَبِكَ آمَنْتُ، وَلَكَ أسْلَمْتُ، وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ، أنْتَ رَبِّى خَشَعَ سَمْعِى، وَبَصَرِى، وَلَحْمِى، وَدَمِى، وَعِظَامِى للّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ[. أخرجه النسائى.»الخُشُوعُ« الخضوع والذل . 5. ( 1805)- Hz. Câbir ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), rükû yaptığı zaman : "Allahümme leke reka´tu ve bike âmentü ve leke eslemtü ve aleyke tevekkeltü ente Rabbiye, haşaa sem´î ve basarî ve lahmî ve demî ve izâmî lillahi Rabbi´l-âlemin. ( Ey Allahım sana rükû yapıyorum, sana inandım, sana teslim oldum, sana tevekkül ettim. Sen Rabbimsin, kulağım, gözüm, etim, kanım ve kemiklerim Âlemlerin Rabbi olan Allah önünde haşyette, tezellüldedir." [Nesâî, İftitâh 104, ( 2, 192). Bu rivâyet Müslim´de gelen uzun bir rivayetin bir parçasıdır ( Salâtu´l-Müsâfirîn) 201, ( 771).][98] ـ6ـ وعن ابن أبى أوفى رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذَا رَفعَ ظَهْرَهُ مِنَ الرُّكُوعِ قَالَ : سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ، اللَّهُمَّ رَبَّنَا لَكَ الْحَمْدُ مِلءَ السَّموَاتِ، وَمِلْءَ ا‘رْضِ، وَمِلْءَ مَا شِئْتَ منْ شَئٍ بَعْدُ[. أخرجه مسلم وأبو داود والترمذى . 6. ( 1806)- İbnu Ebî Evfâ ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) sırtını rükûdan kaldırdığı zaman : "Semiallâhu limen hamideh, Allahümme Rabbenâ leke´lhamdü mil´essemâvâti ve mil´el-arzi ve mil´e mâ şi´te min şey´in ba´du. ( Allah, kendisine hamd edeni işitir. Ey Allahım, ey Rabbimiz, semâlar dolusu, arz dolusu ve bunlardan başka istediğin her şey dolusu hamdler sana olsun" [Müslim, Salat 204, ( 476); Ebû Dâvud, Salât 144, ( 846).][99] ـ7ـ وعن ابن عباس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]كَانَ رسول اللّهِ # يَقولُ بَيْنَ السَّجْدَتَيْنِ : اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى وَارْحَمْنِى وَاجْبُرْنِى وَاهْدِنِى وَارْزُقْنِى[. أخرجه أبو داود والترمذى، واللفظ له . 7. ( 1807)- İbnu Abbâs ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) iki secde arasında : "Allahümme´ğfir lî ve´rhamnî, ve´cbürnî, ve´hdinî ve´rzuknî. ( Allahım bana mağfiret et, merhamet et, beni zengin kıl, bana hidâyet ver, bana rızık ver) derdi". [Ebû Dâvud, Salât 145, ( 850); Tirmizî, Salât 211, ( 284); İbnu Mâce, Salât 23, ( 898 ).][100] AÇIKLAMA : 1- Son üç rivâyet, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın rükûdan doğrulurken olsun, iki secde arasındaki doğrulmada olsun muhtelif tesbihler okuduğunu göstermektedir. 2- Okunan duada geçen kelimeler ma´lum ise de şârihler şu açıklamayı sunarlar : "İstenen mağfiret insanlara karşı işlenen günahların affı ve ibâdetlerde yapılan kusurların bağışlanması içindir. İstenen rahmet, amelin karşılığı olan rahmet değil, Allah´ın lütfuna, keremine lâyık olan rahmettir veya "ibadetimi kabul etmek suretiyle rahmet kıl" demektir. Zenginlik talebinden maksad gönül zenginliği, dünya ve madde karşısında istiğna ve tokgözlülük talebidir. Rızk talebinden maksad temiz ve helâl rızık, ihtiyaçları karşılayacak rızıktır veya mânevî derecelerde veya uhrevî yüksek derecelerin kazanılmasında yardımdır. 3-Hadis, ayrıca, oturma sırasında iki secde arasında bu kelimelerle dua etmenin meşrû olduğuna delâlet eder.[101] ـ8ـ وعن علىّ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كانَ النَّبىُّ # إذَا سَجَدَ قالَ : اللَّهُمَّ لَكَ سَجَدْتُ، وَبِكَ آمَنْتُ، وَلَكَ أسْلَمْتُ، سَجَدَ وَجْهِىَ لِلَّذِى خَلَقَهُ وَصَوَّرَهُ، وَشَقَّ سَمْعَهُ، وَبَصَرَهُ تَبَارَكَ اللّهُ أحْسَنُ الخَالِقِينَ، ثُمَّ يَكُونُ آخِرُ مَا يَقُولُ بَيْنَ التَّشَهُّدِ وَالتَّسْلِيمِ : اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى مَا قَدَّمْتُ، وَمَا أخَّرْتُ، وَمَا أسْرَرْتُ، وَمَا أعْلَنْتُ، وَمَا أسْرَفْتُ، وَمَا أنْتَ أعْلَمُ بِهِ مِنِّى، أنْتَ المُقَدِّمُ، وَأنْتَ المُؤَخِّرُ َ إلَهَ إَّ أنْتَ[. أخرجه الخمسة إ البخارى . 8. ( 1808 )- Hz. Ali ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) secde ettiği vakit şöyle dua okurdu : "Allahım sana secde ettim, sana inandım, sana teslim oldum. Yüzüm de, kendisini yaratıp şekillendiren, ona kulak, göz takan yaratanına secde etmiştir. Yaratanların en güzeli olan Allah ne yücedir" ( Hacc 14). Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın teşehhüdle selam arasında okuduğu en son duası : "Allahümmağfir lî mâ kaddemtü ve mâ ahhartü ve mâ esrertü ve mâ a´lentü ve mâ esreftü ve mâ ente a´lemu bihî minnî ente´lmukaddim ve ente´lmuahhir. Lâ ilâhe illâ ente. ( Allahım, geçmiş ömrümde yaptıklarımı, gelecekte yapacaklarımı, gizli işlediklerimi, alenî yaptıklarımı, israflarımı, benim bilmediğim fakat senin bildiğin kusurlarımı affet. İlerleten sen, gerileten de sensin, senden başka ilah yoktur)". [Müslim, Salâtul-Müsâfirîn 201, ( 771), Tirmizî, Daavât 32, ( 3417, 3418, 3419); Ebû Dâvud, Salât 121, ( 760); Nesâî, İftitâh 17, ( 2, 130).][102] ـ9ـ وعن ابن عمرو بن العاص رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]قالَ أبُو بَكْرٍ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ لرسول اللّهِ # : عَلِّمْنِى دُعَاءً أدْعُو بِهِ في صََتِى، قالَ : قُلِ اللَّهُمَّ إنِّى ظَلَمْتُ نَفْسِى ظُلْماً كَثيراً، وََ يَغفِرُ الذُّنُوبَ إَّ أنْتَ فَاغْفِرْ لِى مَغْفِرَةً مَنْ عِنْدَكَ وَارْحَمْنِى إنَّكَ أنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ[. أخرجه الخمسة إ أبا داود . 9. ( 1809)- Abdullah İbnu Amr İbni´l-As ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a, Hz. Ebû Bekir ( radıyallâhu anh) gelerek : "Bana namazda okuyacağım bir dua öğret" dedi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ona şu duayı okumasını söyledi : "Allahümme innî zalemtü nefsî zulmen kesîran ve lâ yağfiru´zzünûbe illâ ente fa´ğfir lî mağfireten min indike verhamnî inneke ente´lğafûru´rrahîm. ( Allahım ben nefsime çok zulmettim. Günahları ancak sen affedersin. Öyle ise beni, şanına layık bir mağfiretle bağışla, bana merhamet et. Sen affedici ve merhamet edicisin". [Buhârî, Sıfâtu´s-Salât 149, Daavât 17, Tevhîd 9; Müslim, Zikr 48, ( 2705); Tirmizî, Daavât 98, ( 3521); Nesâî, Sehiv 58, ( 3, 53).][103] AÇIKLAMA : 1- Kaydettiğimiz bu son rivâyetler namazda, selamdan önce okunması sünnet olan duaları göstermektedir. Bu dualarda Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) nefsine zulmettiğini ifâde edip af ve mağfiret dilemekte, gizli-açık, evvel-âhir işledikleri günahlardan söz etmekte, Allah´ tan rahmet taleb etmektedir. Bazı âlimler, sûre-i Fetih´in baş kısmında ifâde edildiği üzere, geçmişgelecek bütün günahlar Cenâb-ı Hakk´ın affına mazhar olduğu halde Resûlullah´ın böyle dua etmesini müşkilâtlı bulmuşlar. Ancak bu itiraza birkaç açıdan cevap verilmiştir : 1) Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ümmetine duayı öğretmek maksadıyla böyle hareket etmiştir. 2) Bu duadan murad, ümmeti için talepte bulunmaktır, böylece mâna şöyle olur "Yâ Rabbi ümmetim için senden mağfiret diliyorum..." 3) Tevâzu yolundan gidip, kulluk izhar etmek, Allah´tan korkuyu benimseyip, tâzimini ifâde etmek, O´na olan fakrını göstermek, rızasını arzu ederek emrine itaat etmek istemiştir. Duasına icabet edilmiş olmasına rağmen talebi tekrar etmekten vazgeçmiyor, çünkü bu davranış sevap hâsıl etmekte, mânevî ve uhrevî dereceleri yükseltmektedir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın dua hususunda verdiği bu şahsî örnek, ümmeti böyle davranmaya, duada ısrara teşvik eder. Zîra Efendimiz, mazhar olduğu kesin mağfirete rağmen tazarru, dua ve niyazı terketmezse, bu hususta kesin bir garantisi olmayan insan daha çok dua ve tazarru etmek zorundadır. 2- Hz. Ebû Bekir´e öğrettiği duadan hareketle şu da söylenmiştir : "Bir insan sıddîkiyet gibi ne kadar yüce bir mertebede de olsa kusurdan mücerred olamaz". 3-"Şanına layık bir mağfiretle bağışla" diye tercüme ettiğimiz ifade; indindeki mağfiretle diye, aslına kelime yönünden daha uygun bir tercümeye de kavuşturulabilir. Tîbî, buradaki mağfiret kelimesinin nekre oluşunu "künhü idrak edilmeyen büyük bir gufran ( bağışlama) talebi" olarak açıklar. Allah´ın indinden olma vasfının da buradaki büyüklük arzusunun bir başka ifâdesi olduğunu belirtir ve : "Çünkü Allah´ın indinden olan şeyi vasfetmek mümkün olmaz" der. İbnu Dakîku´l-Îd iki ihtimalin üzerinde durur : "Biri, mezkûr tevhide bir işârettir, sanki şöyle denmiş olmaktadır : "Allahım, bunu ancak sen yaparsın, öyleyse onu benim için yap!" Diğerine gelince -ki bu ihtimal daha muvafıktır- bu, kulun güzel veya başka bir amel sebebiyle hiçbir sûrette liyakat kazanmaksızın sırf mahz-ı lütuf olacak bir mağfiretin talebine işarettir". Bâzı âlimler, bu ikinci te´vîli tercih ederek mânayı şöyle ifade etmişlerdir : "Allahım, ben amelimle lâyık olmasam da sen bana, ( şanına yakışan) bir fazlınla mağfiret eyle". 4-Âlimlerden cevâmiu´lkelîm ihtiva eden matlub duaları sormak müstehabtır. Ancak duanın, namazın neresinde yapılacağı hadiste tasrih edilmemiştir. Cumhur, bazı karînelerden hareketle, yerinin son oturmada ( ka´de-i âhire´de), selam vermezden önce olduğunu söylemiştir. Hemen kaydedelim ki sücûd ve teşehhüdde olacağını söyleyen de olmuştur.[104] TEŞEHHÜDDEN SONRA OKUNACAK DU ـ1ـ عن ابن عباس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]كَانَ رسول اللّه # يَقُولُ بَعْدَ التَّشَهُّدِ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ جَهَنّمَ، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَأعُوذُ بِكَ مِنْ فِتْنَةِ الدَّجَّالِ، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ فِتْنَةِ المَحْيَا وَالمَمَاتِ[. أخرجه أبو داود . 1. ( 1810)- İbnu Abbâs ( radiyallahu anhümâ) hazretleri anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) teşehhüdden sonra şunu okurdu : "Allahümme innî eûzu bike min azâbi cehennem ve eûzu bike min azâbi´lkabri ve eûzu bike min fitneti´d-Deccâl ve eûzu bike min fitneti´lmahyâ ve´lmemât. ( Allahım, ben cehennem azabından sana sığınırım. Kabir azabından da sana sığınırım. Deccal fitnesinden de sana sığınırım, hayat ve ölüm fitnesinden de sana sığınırım)". [Ebû Dâvud, Salât 184, ( 984).][105] AÇIKLAMA : 1-Buradaki teşehhüd´den maksadın son teşehhüd olduğu hadisin bâzı vecihlerinde belirtilmiştir. 2-Zahirîler, "teşehhüd" tâbirini mutlak zikreden rivayetleri esas alarak, hadiste zikredilen dört şeyden istiâze etmeyi her iki teşehhüdde de vâcib addetmişlerdir. Halbuki mutlak´ın mukayyede hamledilmesi umûmî bir kâidedir. 3-Bâzı rivâyetlerde " ...فَلْيَتَعَوَّذْ. .. " Yani : "Biriniz son teşehhüdden çıkınca şu dört şeyden istiâze etsin..." şeklindeki emre dayanarak, Zahirîler bu duanın okunmasını "vacib" eddetmişlerdir. Zahirî olmayanlardan da böyle hükmedenler olmuştur. Tâvus İbnu Keysân, bu duayı okumadan selâm veren oğluna namazı iâde ettirir. Cumhur, nedbe hükmetmiştir : "Dileyen okur" der. 4- Hadis, kabir azabından istiâzeye yer vermekle kabir azabının varlığını haber vermekte ve dolayısıyla bunu inkâr eden Mûtezile takımını tekzib etmiş olmaktadır. Aslında kabir azabı sadece bu hadisle sübut bulmaz, mânevî tevâtür derecesini bulan çok sayıda rivâyet mevcuttur. 5- Mahya ( hayat) fitnesinden maksad -İbnu Dakîku´l-Îd´e göre- kişiye hayatı boyu ârız olan dünyevî fitneler, imtihanlardır : Madde, şehvet, cehalet gibi sebeplere dayanan imtihanlar. Bunların en ciddi olanı ölüm anındaki imtihandır, zîra insanın hayatını, iman veya küfür üzerine mühürleyecektir. 6-Memat ( ölüm) fitnesinden muradın ölüm anındaki fitne olabileceği belirtilmiştir. Her ne kadar bu, hayat içerisinde cereyan ediyor ise de ölüme yakınlığı sebebiyle buna nisbeti uygun görülmüştür. Üstelik ehemmiyetli bir fitne olması haysiyetiyle ayrıca dikkat çekilmesi normal olmaktadır. Mamafih bununla kabir fitnesinin murad edilmiş olabileceği âlimlerce belirtilmiştir. Şurası muhakkak ki, ölenlerin kabirlerinde fitneye uğrayacakları kesindir, pek çok hadis bunu ifade etmiştir. Hemen ifade edelim : Ölüm fitnesi ile kabirdeki fitnenin kastedildiğini söyleyince fitne kelimesini "azab" mânasında anlamamız gerekir. Fitne âyet ve hadislerde, azab, imtihan, yakmak, saptırmak, kötülük yapmak, belaya uğratmak, delilik, şirk, tefrika, kargaşa, iman zayıflığı -küfür, isyan- muhalefet gibi değişik mânalarda kullanılmıştır. "Mahya fitnesi"nden murad sabırsızlığa mübtela olmaktır, memat fitnesinden murad da kabirde Münker-Nekir´in soruları karşısında şaşırmak, cevap verememektir" diyen de olmuştur. 7-Deccâl, ahirzamanda çıkıp, ümmet içerisinde maddî ve bilhassa mânevî pek büyük tahribatlar yapacak bir şahıstır... Bu mevzuya 5011-5015 numaralı hadislerde yer vereceğimiz için, burada açıklamaya girmiyoruz. Ancak şunu belirtelim ki, Deccal fitnesini günde beş vakit istiaze edilecek şekilde namaza dâhil edilmesi, bu meselenin ehemmiyetini ifade eder. Nitekim, rivâyetler Ashab devrinde, Deccal bilgisinin temel eğitim müfredatına dâhil edilerek ilkokul yaşındaki çocuklara mahalle mekteplerinde öğretildiğini göstermektedir.[106] SELÂMDAN SONRA OKUNACAK DUA ـ1ـ عن ابن عباس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]سَمِعْتُ رسول اللّهِ # لَيْلَةً حِينَ فَرَغَ مِنْ صََتِهِ يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنى أسْألُكَ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِكَ تَهْدِى بِهَا قَلْبِى، وَتَجْمَعُ بِهَا أمْرِى، وَتَلُمُّ بِهَا شَعَثِى، وَتَرُدُّ بِهَا غَائِبى، وَتَرْفَعُ بِهَا شَاهِدِى، وَتُزَكِّى بِهَا عَمَلِى وَتُلْهِمُنِى بِهَا رُشْدِى، وَتَرُدُّ بِهَا أُلفَتِى، وَتَعْصِمُنِى بِهَا مِنْ كُلِّ سُوءٍ، اللَّهُمَّ أعْطِنِى إيماناً وَيَقِيناً لَيْسَ بَعْدَهُ كُفرٌ، وَرَحْمَةً أنَالُ بِهَا شَرَفَ كَرَامَتِكَ في الدُّنْيَا وَاŒخِرَةِ، اللَّهُمَّ إنِى أسألُكَ الْفَوْزَ في القَضَاءِ، وَنُزُلَ الشّهَدَاءِ، وَعَيْشَ السُّعَدَاءِ، وَالنَّصْرَ عَلى ا‘عْدَاءِ، اللَّهُمَّ إنِّى أُنْزِلُ بِكَ حَاجَتِى، وَإنْ قَصُرَ رَأيِى، وَضَعُفَ عَمَلِى، وَافْتَقَرْتُ إلى رَحْمَتِكَ، فَأسْألُكَ يَا قَاضِىَ ا‘مُورِ، وَيَا شَافِىَ الصُّدُورِ كَمَا تُجِيرُ بَيْنَ البُحُورِ أنْ تُجِيرَنِى مِنْ عَذَابِ السَّعِيرِ، وَمِنْ دَعْوَةِ الثُّبُورِ وَمِنْ فِتْنَةِ الْقُبُورِ. اللَّهُمَّ مَا قَصُرَ عَنْهُ رَأيِى وَلَمْ تَبْلُغْهُ مَسْألَتِى، وَلَمْ تَبْلُغْهُ نِيَّتِى مِنْ خَيْرٍ وَعَدْتَهُ أحَداً مِنْ خَلْقِكَ، أوْ خَيْرٍ أنْتَ مُعْطِيهِ أحَداً مِنْ عِبَادِكَ، فَإنِّى رَاغِبٌ إلَيْكَ فِيهِ وَأسْألُكَهُ بِرَحْمَتِكَ يَا رَبَّ الْعَالَمِينَ. اللَّهُمَّ يَاذَا الحَبْلِ الشَّدِيدِ، وَا‘مْرِ الرَّشِيدِ، أسْألُكَ ا‘مْنَ يَوْمَ الْوَعِيدِ، وَالجَنَّةَ يَومَ الخُلُودِ مَعَ المُقَرَّبِبنَ الشهُودِ، الرُّكَّعِ السُّجُودِ، المُوفِينَ بِالْعُهُودِ، إنَّكَ رَحِيمٌ وَدُودٌ، وَإنَّكَ تَفْعَلُ مَا تُرِيدُ. اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا هَادِينَ مُهْتَدِينَ غَيْرَ ضَالِّينَ وََ مُضِلّينَ، سِلْماً ‘وْلِيَائِكَ، حَرْباً ‘عْدَائِكَ، نُحِبُّ بِحُبِّكَ مَنْ أحَبَّكَ، وَنُعَادِى بِعَدَاوَتِكَ مَنْ خَالَفَكَ. اللَّهُمَّ هذَا الدُّعَاءُ وَعَلَيْكَ ا“جَابَةُ، وَهذَا الجُهْدُ وَعَلَيْكَ التُّكَْنُ. اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِى نُوراً في قَلْبِى، ونُوراً في قَبْرِى، وَنُوراً مِنْ بَيْنِ يَدَىَّ، وَنُوراً مِنْ خَلْفِى، وَنُوراً عَنْ يَمِينِى، وَنُوراً عَنْ شِمَالِى، وَنُوراً مِنْ فَوْقِى، وَنُوراً مِنْ تَحْتِى، وَنُوراً في سَمْعِى، وَنُوراً في بَصَرِى، وَنُوراً في شَعَرِى، وَنُوراً في بَشَرِى، وَنُوراً في لَحْمِى، وَنُوراً في دَمِى، وَنُوراً في مُخِّى، وَنُوراً في عِظَامِى . اللَّهُمَّ أعْظِمْ لِى نُوراً، وَأعْطِنِى نُوراً، وَاجْعَلْ لِى نُوراً، سُبْحَانَ الَّذِى تَعَطّفَ العِزَّ وَقَالَ بِه، سُبْحَانَ الَّذِى لَبِسَ المَجْدَ وَتَكَرَّمَ بِهِ، سُبْحَانَ الَّذِى َ يَنْبَغِى التَّسْبِيحُ إَّ لَهُ. سُبْحَانَ ذِى الْفَضْلِ وَالنِّعَمِ. سُبْحَانَ ذِى المَجْدِ وَالْكَرَمِ. سُبْحَانَ ذِى الجََلِ وَا“كْرَامِ[. أخرجه الترمذى.»تَلُمَّ بِهَا شَعَثِى« أى تَجمع بها متفرق أمرى، »وَتُزَكِّى« تطهر، »تُجِيرُ بَيْنَ الْبُحُورِ« أى تمنع أحدها من اختط باŒخر. »الحَبْلُ« السبب، أو القرآن، أو الدين »السِّلْمُ« المسالم المصالح، »وَالحَرْبُ« ضده تسميته بالمصدر. »الجُهْدُ« بفتح الجيم المشقة وبضمها الطاقة والقدرة، والمراد »بالنُّورِ« المسئول في جميع ما تقدم : ضياء الحق وبيانه. »تَعَطَّفَ الْعِزّ« أى تردى به على سبيل التمثيل، ومعناه اختصاص بالعزّ، واتصاف به، ومعنى »وقَال بِهِ« أى حكم ف يردّ حكمه . 1. ( 1811)- İbnu Abbas ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın geceleyin namazdan çıkınca şu duayı okuduğunu işittim : "Allahım! Senden, katından vereceğin öyle bir rahmet istiyorum ki, onunla kalbime hidâyet, işlerime nizam, dağınıklığıma tertip, içime kâmil iman, dışıma amel-i sâlih, amellerime temizlik ve ihlâs verir, rızana uygun istikâmeti ilham eder, ülfet edeceğim dostumu lutfeder, beni her çeşit kötülüklerden korursun. Allahım, bana öyle bir iman, öyle bir yakîn ver ki, artık bir daha küfür ( ihtimali) kalmasın. Öyle bir rahmet ver ki, onunla, dünya ve ahirette senin nazarında kıymetli olan bir mertebeye ulaşayım. Allahım! Hakkımızda vereceğin hükümde lütfunla kurtuluş istiyorum, ( kurbuna mazhar olan) şühedâya has makamları niyaz ediyorum, bahtiyar kulların yaşayışını diliyorum, düşmanlara karşı yardım taleb ediyorum! Allahım! Anlayışım kıt, amelim az da olsa ( dünyevî ve uhrevî) ihtiyaçlarımı senin kapına indiriyor ( karşılanmasını senden taleb ediyorum). Rahmetine muhtacım, halimi arzediyorum. ( İhtiyacım ve fakrım sebebiyledir ki) ey işlere hükmedip yerine getiren, kalplerin ihtiyacını görüp şifâyâb kılan Rabbim! Denizlerin aralarını ayırdığın gibi benimle cehennem azabının arasını da ayırmanı, helâke dâvetten, kabir azabından korumanı diliyorum. Allahım! Kullarından herhangi birine verdiğin bir hayır veya mahlukatından birine vaadettiğin bir lütuf var da buna idrakim yetişmemiş, niyetim ulaşamamış ve bu sebeple de istediklerimin dışında kalmış ise ey âlemlerin Rabbi, onun husûlü için de sana yakarıyor, bana onu da vermeni rahmetin hakkında senden istiyorum. Ey Allahım! Ey ( Kur´ân gibi, din gibi) kuvvetli ipin, ( şeriat gibi) doğru yolun sâhibi! Kâfirler için cehennem vaadettiğin kıyamet gününde, senden cehenneme karşı emniyet, arkadan başlayacak ebediyet gününde de huzur-ı kibriyana ulaşmış mukarrebîn meleklerle, ( dünyada iken çok) rükû ve secde yapanlar ve ahidlerini îfa edenlerle birlikte cennet istiyorum. Sen sınırsız rahmet sahibisin, sen ( seni dost edinenlere) hadsiz sevgi sahibisin, sen dilediğini yaparsın. ( Dilek sahipleri ne kadar çok, ne kadar büyük şeyler isteseler hepsini yerine getirirsin.) Allahım! Bizi, sapıtmayıp, saptırmayan hidâyete ermiş hidâyet rehberleri kıl. Dostlarına sulh ( vesilesi), düşmanlarına da düşman kıl. Seni seveni ( sana olan) sevgimiz sebebiyle seviyoruz. Sana muhâlefet edene, senin ona olan adâvetin sebebiyle adâvet ( düşmanlık) ediyoruz. Allahım! Bu bizim duamızdır. Bunu fazlınla kabul etmek sana kalmıştır. Bu, bizim gayretimizdir, dayanağımız sensin. Allahım! Kalbime bir nur, kabrime bir nur ver; önüme bir nur, arkama bir nur ver; sağıma bir nur, soluma bir nur ver; üstüme bir nur, altıma bir nur ver; kulağıma bir nur, gözüme bir nur ver; saçıma bir nur, derime bir nur ver; etime bir nur, kanıma bir nur ver; kemiklerime bir nur koy! Allahım nurumu büyüt, ( söylediklerimin hepsine bedel olacak) bir nur ver, ( söylenmiyenleri de kuşatacak) bir nur daha ver! İzzeti bürünmüş, onu kendine alem yapmış olan Zât münezzehtir. Büyüklüğü bürünmüş ve bu sebeple kullarına ikramı bol yapmış olan Zât münezzehtir. Tesbih ve takdîs sadece kendine layık olan Zât münezzehtir. Fazl ve nimetler sâhibi Zât münezzehtir. Azamet ve kerem sahibi Zât münezzehtir. Celâl ve ikrâm sâhibi Zât münezzehtir." [Tirmizî, Daavât 30, ( 3415).][107] AÇIKLAMA : 1-Bu hadis, burada kaydedilen uzun şekli ile başka bir tarikten gelmemiştir. Ancak, hadiste geçen muhtelif kısımlar çoğunluk itibariyle ayrı ayrı hadisler halinde rivâyet edilmiştir. 2-Hadiste açıklanması gereken bir kaç nokta var : * Altı cihete ve vücudun her uzvuna konulması istenen nur nedir Burada hakikat mi kastedilmiştir, mecaz mı Kurtubî der ki : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´n taleb ettiği bu nurları zahirine hamletmek mümkündür. Bu durumda Efendimiz, Allah´tan azalarından herbirine, kıyamet gününün karanlığında -kendine ve kendine tabi olacaklara veya Allah´ın dilediği kimselere aydınlık sağlayacak olan- bir nur vermesini taleb etmiş olmaktadır". Ancak Kurtubî : "Evlâ olan ihtimal, buradaki nur´la ilmin kastedilmiş olmasıdır, tıkpkı âyet-i kerimede Cenâb-ı Hakk´ın ( meâlen) : "Allah kimin gönlünü İslâma açmışsa, o, Rabbi katında bir nur üzre olmaz mı ..." ( Zümer 22), veya : "Ölü iken kalbini diriltip insanlar arasında yürürken önünü aydınlatacak bir nur verdiğimiz kimsenin durumu, karanlıklarda kalıp çıkmayan kimsenin durumu gibi midir " ( En´am 122) buyurduğu gibi". Kurtubî şöyle bir sonuca varır : "Bunun mânası hususunda söylenebilecek gerçek şudur : "Nur, kendisine nisbet edilen şeyi aydınlatıp ortaya çıkaran bir vâsıtadır. Öyle ise nisbet edildiği şeye göre farklı şekillerde yorumu gerekir. Sözgelimi kulağın nuru mesmuâtı ( işitilen şeyleri) ortaya çıkarır. Gözün nuru, görülecek şeyleri açar, kalbin nuru bilinen şeyleri ( malumât) açar, vücut organlarının nuru, kendilerine terettüp eden taatleri ortaya kor". Tîbî ise şunları söyler : "Her bir uzuv için teker teker nur taleb etmenin mânası tâat ve ma´rifet nurlarıyla zinetlenmek, bunların dışında kalan şeylerden temizlenmektir. Zîra şeytan insanı altı cihetten vesveselerle sarar. Sanki bundan kurtuluş, bu altı cihete hâkim olacak nurlarla mümkündür". Tîbî sözünü şöyle neticeye bağlar : "Bütün bu işler, hidayete, beyana ve hakkın ziyâsına râcidir. Bu hususa şu âyet-i kerime işâret eder : "Allah, göklerin ve yerin nurudur. Onun nuru, içinde ışık bulunan bir kandil yuvasına benzer. O ışık bir cam içindedir. Cam ise, sanki inci gibi parlayan bir yıldızdır. Bu, ne yalnız doğuda ve ne de yalnız batıda bulunan bereketli zeytin ağacından yakılır. Ateş değmese bile, nerdeyse yağın kendisi aydınlatacak! Nur üstüne nurdur. Allah dilediğini nuruna kavuşturur" ( Nur 35).[108] ـ2ـ وعن ثوبان رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كانَ رسول اللّه # إذَا سَلّمَ يَسْتَغْفِرُ ثََثاً ويَقُولُ : اللَّهُمَّ أنْتَ السََّمُ، وَمِنْكَ السََّمُ، تَبَارَكْتَ وَتَعالَيْتَ يَا ذَا الجََلِ وَا“كْرَامِ[. أخرجه الخمسة إ البخارى . 2. ( 1812)- Hz. Sevbân ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) selam verip ( namazdan çıkınca) üç kere istiğfarda bulunup : "Allahümme ente´sselâm ve minke´sselâm tebârekte ve teâleyte yâ ze´lcelâli ve´l-ikrâm. ( Allahım sen selamsın. Selamet de sendendir. Ey celâl ve ikrâm sâhibi sen münezzehsin, sen yücesin)" derdi." [Müslim, Mesâcid 135, ( 591); Tirmizî, Salât 224, ( 300); Ebû Dâvud, Salât 360 ( 1513); Nesâî, Sehv 80, ( 3, 68 ).][109] AÇIKLAMA : 1-Müslim´in rivâyetinin devamında şu ziyâde yer alır : Velîd der ki : "Evzâî´ye, sordum, hadiste zikredilen istiğfar nasıl olur " Bana : "Estağfirullah estağfirullah dersin" diye cevap verdi". 2-Selâm, Allah´ın isimlerindendir. Hadiste : "Allahım sen, mahlûkata has her çeşit kusurlardan, noksanlıklardan selâmettesin, uzaksın" demektir. "Selâmet de sendendir" sözü de, "İnsanlara selâmeti sen verirsin, dilersen sen alırsın, selâmetin varlığı da yokluğu da sendendir" mânasını ifâde eder. Tebârekte, mübârek oldun, münezzeh oldun mânalarına gelir. Bu tâbirin aslı bereket´tir. Bereket ise kesret, çokluk ve nemâ ( artma) mânasına gelir. "Celâl ve kemâl sıfatlarının çokluğu sebebiyle, noksan sıfatlardan uzaksın, büyüksün..." gibi mânalarla te´vil edilebilir. Hülâsa, selam verdikten sonra okunan bu zikr, hürmet makamında sena ve tenzih maksadıyla söylenmektedir.[110] ـ3ـ وعن كعب بن عجرة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]أنَّ النَّبىَّ # قالَ : مُعَقِّبَاتٌ َ يَخِيبُ قَائِلُهُنَّ، أوْ فَاعِلُهُنَّ دُبُرَ كُلِّ صََةٍ، ثََثٌ وَثََثُونَ تَسْبِيحَةً، وَثََثٌ وَثََثُونَ تَحْمِيدَةً، وَأرْبَعٌ وَثََثُونَ تَكْبِيرَةً[. أخرجه مسلم والترمذى والنسائى.وفي رواية للنسائى عن زيد بن ثابت رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]فَلَمَّا أُمِرُوا بِذلِكَ رَأى رَجُلٌ مِنَ ا‘نْصَارِ في مَنَامِهِ أنَّ رَجًُ يَقُولُ اجْعَلُوهَا خَمْساً وَعِشْرِينَ، وَاجْعَلُوا فِيهَا التَّهْلِيلَ، فَلَمَّا أصْبَحَ ذَكَرَ ذلِكَ لِرَسُولِ اللّهِ # فَقَالَ : اجْعَلُوهَا كَذَلِكَ[. سمى التسبيحات »مُعَقِّبَاتٍ« ‘نهَا تعود مرة بعد مرة، وكل من عمل عم ثم عاد إليه فقد عقب . 3. ( 1813)- Ka´b İbnu Ucre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) duyurdular ki : "Namazın takipçileri ( muakkıbât) var. Onları her namazın peşinden söyleyenler -veya yapanlar- ( cennet ve mükâfaat hususunda) hüsrâna uğramazlar. Bunlar otuz üç adet tesbih, otuz üç adet tahmid, otuzdört adet tekbir´dir". [Müslim, Mesâcid 144, ( 596); Tirmizî Daavât 25, ( 3409); Nesâî, 91, ( 3, 75).] Nesâî´nin Zeyd İbnu Sâbit ( radıyallâhu anh)´ten yaptığı bir rivâyette şöyle denmektedir : "Bu emredildiği zaman Ensâr´dan bir adam rüyasında görür ki bir kimse : "Bunu yirmi beş yapın, tehlîli de ilâve edin" demektedir. Sabah olunca bunu Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a anlattı. Efendimiz : "Söylendiği şekilde yapın!" buyurdu".[111] AÇIKLAMA : 1-Hadiste geçen "muakkıbât" lügat olarak takipçiler demektir. Bundan murâd tesbihât´dır. Tesbihler birbirini peşpeşe takip ettikleri için böyle tesmiye edilmiştir. Namazı takiben okunduğu için de bu ismi almış olabileceği söylenmiştir. Aliyyü´l-Kârî başka ihtimaller de kaydeder. 2-Hadiste zikri geçen "tesbih"ten maksad sübhânallah kelimesidir, "tahmid"le elhamdülillah, "tekbir"le de Allahu ekber kelimesi kastedilmiştir. 3- İbnu Hacer, bu üç kelime ile ilgili muhtelif rivâyetler geldiğini belirttikten sonra meselâ sübhânallah kelimesinin bazılarında 33, bazılarında 25, bazılarında 11, bazılarında 10, bazılarında 3, bazılarında 1, 70 ve 100 kere tekrarı tavsiye edildiğini; keza elhamdülillah kelimesinin de tekrar edileceği miktarla ilgili olarak 33, 25, 11, 10, 100 rakamlarının geldiğini; Lâilahe illallah kelimesiyle ilgili olarak da 10, 25, 100 rakamlarının geldiğini belirtir. Zeynüddin el-Irâkî : "Bunların hepsi güzeldir, bu miktarların artması Allah´ı daha da memnun eder" der. Begavî, bu farklı rivayetleri şöyle bir te´ville cem´etmeye çalışır : "Muhtemelen bu rivâyetler müteaddit zamanlarda vârid olmuştur ve kişi içinde bulunduğu ahvâle göre, bu rakamlardan birini seçerek o miktarda tekrarda muhayyer bırakılmıştır". Âlimler umumiyetle bu tesbihâttan her birinin otuz üçer defa yapılmasının efdal olduğunu söylerler. Tekbirden sonra Lailahe illallahu vahdehu lâ şerîke leh... denir ki bununla yüz tamamlanır. Şunu da belirtelim ki, âlimler, hadiste gelen rakamlara riayet etmeli, ne eksik ne de fazla yapmamalı, aksi takdirde vaadedilen sevap aynen elde edilemez, biz göremesek de anlayamasak da bu miktarlarda bir kısımı hikmetler vardır, demişlerdir. Bâzı âlimler, ziyâde ve noksan kasden yapılırsa sevap hâsıl olmaz derken, diğer bazıları ziyâdenin sevabı gidermeyeceğini söylemiştir. Bazı rivayetler, tesbihatı Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in parmaklarııyla yaptığını haber verir. Hattâ Efendimiz´in : "Parmaklarla sayın, zîra onlar sorulacaklar ve konuşturulacaklar" dediği rivayetlerde gelmiştir. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh), bin düğüm ihtiva eden bir sicimi olduğunu, onunla saydığını ve her gece bir devir tesbih yapmadan uyumadığını söylemiştir. Onun sayma işinde çekirdekleri kullandığı da rivayet edilmiştir. Tesbihâtı saymada, Ashâb´ın ve Ümmühâtu´lmü´minîn´in çakıl ve çekirdekleri kullandıklarına dâir pekçok rivayet gelmiştir. Bu durumu Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) görmüş ve takrir buyurmuştur. Bazı âlimler parmakla saymanın tesbih vs. vasıtasıyla saymaktan efdal olacağını söylemiş ise de, esas olan, hata yapmaktan emin olmaktır, hangi şekilde hatayı bertaraf edebilecekse o tercih edilmelidir ( Aliyyu´l-Kârî).[112] ـ4ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسول اللّه # : مَنْ سَبَّحَ اللّهَ دُبُرَ صََةِ الْغَدَاةِ مِائَةَ تَسْبِيحَةٍ، وَهَلَّلَ مِائَةَ تَهْلِيلَةٍ، غُفِرَتْ لَهُ ذُنُوبُهُ وَلَوْ كَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ[. أخرجه النسائى. 4. ( 1814)- Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kim sabah namazının arkasından yüz kere tesbihde ve yüz kere tehlilde bulunursa, deniz köpüğü gibi çok bile olsa günahları affedilir". [Nesâî, Sehv 95, ( 3, 79).][113] ـ5ـ وعن عقبة بن عامر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]أَمَرنِى رسولُ اللّه # أنْ أقَرأَ الْمُعَوِّذَاتِ دُبُرَ كُلِّ صََةٍ[. أخرجه أبو داود والنسائى . 5. ( 1815)- Ukbe İbnu Âmir ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) her namazın arkasından muavvizâtı okumamı emretti." [Ebû Dâvud, Salât 361, ( 1523); Nesâî, Sehv ( 79, ( 3, 68 ).][114] AÇIKLAMA : Hadiste geçen Muavvizât tâbiri üzerinde iki ihtimal ileri sürülmüştür : * Ya, cem´in ekalli ikidir ve bu durumda muavvizeteyn diye bilinen Felak ve Nâs sûreleri kastedilmiştir. * Ya da Felak ve Nas sûrelerine İhlâs, Kâfirûn sûreleri de dahil edilmiştir. Zîra bu sûrelerde şirkten uzaklaşma ve Allah´a iltica vardır, binaenaleyh Muavvizeteyn´le mahiyetce yakındırlar, zîra bu hal bir nevi istiâze mânası taşır ( Aliyyu´l-Kârî).[115] ÜÇÜNCÜ FASIL TEHECCÜD NAMAZI ESNASINDA DU ـ1ـ عن ابن عباس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذَا قَامَ مِنَ اللّيْلِ يتَهَجَّدُ قالَ : اللَّهُمَّ رَبَّنَا لَكَ الْحَمْدُ أنْتَ قَيِّمُ السَّموَاتِ وَا‘رْضِ وَمَنْ فِيهِنَّ وَلَكَ الْحَمْدُ، أنْتَ نُورُ السَّموَاتِ وَا‘رْضِ وَمَنْ فِيهِنَّ وَلَكَ الْحَمْدُ، أنْتَ مَالِكُ السَّموَاتِ وا‘رْضِ وَمَنْ فِيهِنَّ وَلَكَ الْحَمْدُ، أنْتَ الحَقُّ، وَوَعْدُكَ الحَقُّ، وَلِقَاؤُكَ حَقٌّ، وَقَوْلُكَ حَقٌّ، وَالْجَنَّةُ حَقٌّ، وَالنَّارُ حَقٌّ وَالنَّبِيُّونَ حَقٌّ، وَمُحَمَّدٌ # حَقٌّ، وَالسَّاعَةُ حَقٌّ. اللَّهُمَّ لَكَ أسْلَمْتُ، وَبِكَ أمَنْتُ، وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ، وَإلَيْكَ أنَبْتُ، وَبِكَ خَاصَمْتُ، وَإلَيْكَ حَاكَمْتُ، فَاغْفِرْ لِى مَا قَدَّمْتُ، وَمَا أخَّرْتُ، وَمَا أسْرَرْتُ، وَمَا أعْلَنْتُ، وَمَا أنْتَ أعْلَمُ بِهِ مِنِّى، أنْتَ المُقَدِّمُ، وَأنْتَ المُؤَخِّرُ َ إلَهَ إَّ أنْتَ[. أخرجه الستة، وهذا لفظ الشيخين . 1. ( 1816)- Hz. İbnu Abbâs ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) teheccüt namazı kılmak üzere geceleyin kalkınca şu duayı okurdu : "Allahım, Rabbimiz! Hamdler sanadır. Sen arz ve semâvatın ve onlarda bulunanların kayyumu ve ayakta tutanısın, hamdler yalnızca senin içindir. Sen semâvat ve arzın ve onlarda bulunanların nûrusun, hamdler yalnızca sanadır. Sen haksın, va´din de haktır. Sana kavuşmak haktır, sözün haktır. Cennet haktır, cehennem de haktır. Peygamberler haktır, Muhammed ( aleyhissalâtu vesselâm) de haktır. Kıyamet de haktır. Allahım! Sana teslim oldum, sana inandım, sana tevekkül ettim. Sana yöneldim. Hasmına karşı senin ( bürhanın) ile dâvâ açtım. Hakkımı aramada senin hakemliğine başvurdum. Önden gönderdiğim ve arkada bıraktığım hatalarımı affet. Gizli işlediğim, alenî yaptığım, benim bilmediğim, senin benden daha iyi bildiğin hatalarımı da affet! İlerleten sen, gerileten de sensin. Senden başka ilah yoktur". [Buhârî, Teheccüt 1, Daavât 10, Tevhîd 8, 24, 35; Müslim, Salâtu´l-Müsâfirin 199, ( 769); Muvatta, Kur´ân 34, ( 1, 215, 216); Tirmizî, Daavât 29, ( 3414); Ebû Dâvud, Salât 121, ( 771); Nesâî, Kıyâmu´l-Leyl 9, ( 3, 209, 210).][116] AÇIKLAMA : 1-Teheccüd, lügat olarak gece uyanık kalmak demektir. Nihâye´de, bu kelimenin ezdâd´dan olduğu ve dolayısiyle geceleyin uyumak mânasına da geldiği belirtilir. Burada gece namazı mânasında kullanılmıştır. Çünkü, gerek Kur´ân-ı Kerim ve gerekse hadisler sıkça gece namazına teşvik ederler. Teheccüd Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in hayatında mühim bir yer işgal eder. Meseleye 3004-3017 numaralı hadislerde genişçe temas edilecektir. 2-"Önden gönderdiğim" sözünden "şu ana kadar işlediğim" mânası anlaşıldığı gibi "hayatta iken işlediklerim" mânası da anlaşılabilir. Böyle olunca "arkada bıraktığım" tâbirinden de "Bundan sonra işleyeceklerim" anlaşılabileceği gibi, "öldükten sonra devam edecek olanlar" da anlaşılabilir. Bilindiği üzere kişi öyle işler yapar ki, onun kötülükleri ölümünden sonra da devam eder, tıpkı amel defterini hayır yönüyle ölümden sonra da açık bırakan sadaka-i câriye, faydalı ilim ve hayırlı evlat gibi. Şu halde öldükten sonra da menfî tesiri devam edecek hatalarımız sebebiyle tevbe istiğfar gerekmektedir.[117] DÖRDÜNCÜ FASIL AKŞAM VE SABAH YAPILACAK DUÂLAR ـ1ـ عن ابن مسعود رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رسولُ اللّه # يقُولُ إذَا أمْسى : أمْسَيْنَا وَأمْسَى المُلْكُ للّهِ وَالْحَمْدُ للّهِ. َ إلَهَ إَّ اللّهُ وَحْدَهُ َ شَرِيكَ لَهُ لَهُ المُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، وَهُوَ عَلى كُلِّ شَئٍ قَدِيرٌ. رَبِّ أسْألُكَ خَيْرَ مَا في هذِهِ اللَّيْلَةِ، وَخَيْرَ مَا بَعْدَهَا، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ هذِهِ اللَّيْلَة. وَشَرِّ مَا بَعْدَهَا. رَبِّ أعُوذُ بِكَ مِنَ الْكَسَلِ وَسُوءِ الْكِبَرِ. رَبِّ أعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابٍ في النَّارِ، وَعَذَابٍ في الْقَبْرِ، وَإذَا أصْبَحَ قالَ ذلِكَ : أصْبَحْنَا وَأصْبَحَ المُلْكُ للّهِ وَالْحَمْدُ للّهِ[. أخرجه مسلم وأبو داود والترمذى . 1. ( 1817)- İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) akşam olunca şu duayı okurdu : "Elhamdulillah geceye erdik. Mülk de, Allah için geceye erdi. Allah´tan başka ilâh yoktur. Tektir, ortağı yoktur. Mülk O´nundur, hamdler O´nadır, O, her şeye kâdirdir. Rabbim! Bu gecede olacak hayrı, bundan sonra olacak hayrı senden taleb ediyorum. Bu gecede olacak şerden ve bundan sonra olacak şerlerden sana sığınıyorum. Rabbim! Tembellikten, yaşlılığın kötülüklerinden sana sığınıyorum. Rabbim! Cehennem azabından, kabir azabından sana sığınıyorum!" İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) devamla, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın sabah olunca şu duayı okuduğunu söyledi : "Elhamdulillah sabaha erdek. Mülk de Allah için sabaha erdi". [Müslim, Zikr 75, ( 2723); Tirmizî, Daavât 13, ( 3387); Ebû Dâvud, Edeb 110, ( 5071).][118] ـ2ـ وعن أبى سم عن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]سَمِعْتُ رسولَ اللّهِ # يَقُولُ : مَنْ قالَ إذَا أصْبَحَ وَإذَا أمْسَى : رَضِينَا بِاللّهِ رَبّاً، وَبِا“سَْمِ دِيناً، وبِمُحَمَّدٍ # رَسُوً، كَانَ حَقّاً عَلى اللّهِ أنْ يُرْضِيَهُ[. وزاد رزين : ]يَوْمَ الْقِيَامَةِ[ . 2. ( 1818 )- Ebû Selâm, Hz. Enes ( radıyallâhu anh)´ten naklediyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın şöyle söylediğini işittim : "Kim akşama ve sabaha erdiği zaman : "Rabb olarak Allah´a, din olarak İslâm´a, resûl olarak Muhammed ( aleyhissalâtu vesselâm)´e razı olduk" derse onu razı etmek de Allah üzerine bir hak olmuştur". [Rezîn bu duaya : "Kıyamet günü" ifadesini ilave etmiştir. ( Ebû Dâvud, Edeb 110, ( 5072)] İbnu Mâce, Dua 14, ( 3870).][119] ـ3ـ وعن عبداللّهِ بن غنام البياضى رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : مَنْ قالَ حِينَ يُصْبِحُ : اللَّهُمَّ مَا أصْبَحَ بِى مِنْ نِعْمَةٍ أوْ بِأحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ فَمِنْكَ وَحْدَكَ َ شَرِيكَ لَكَ، لََكَ الْحَمْدُ، وَلَكَ الشُّكْرُ فَقَدْ أدَّى شُكْرَ يَوْمِهِ، وَمَنْ قَالَ مِثْلَ ذلِكَ حِينَ يُمْسِى فَقَدْ أدَّى شُكْرَ لَيْلَتِهِ[. أخرجهما أبو داود . 3. ( 1819)- Abdullah İbnu Gannâm el-Beyâzî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kim sabaha erdiği zaman : "Allahım, benimle veya mahlukatından herhangi biriyle hangi nimet sabaha ermişse bu sendendir. Sen birsin, ortağın yoktur, hamdler sanadır, şükür sanadır" derse, o günkü şükür borcunu ödemiştir. Kim de aynı şeyler akşama erince söylerse o da o geceki şükür borcunu eda eder". [Ebû Dâvud, Edeb 110, ( 5073).][120] AÇIKLAMA : Hadis, akşama ve sabaha eren kişinin üzerinde bir hamd ve şükür borcu olduğunu belirtiyor. Bu borcun ödenmesi için Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın okunmasını tavsiye ettiği dua bize gösteriyor ki, şükür ve hamd, mazhar olunan nimetlerin Allah´tan geldiğini bilmekten, bunu lisanen ifade etmekten ibarettir. Gerek hamd ve gerekse şükür, mâna yönüyle birbirine yakındır. Nihaye´de açıklandığına göre hamd, şükre nazaran daha umumîdir. Kişinin hem güzel sıfatları ve hem de yaptığı iyilik sebebiyle ona hamd ( övgü) ifade edilebilir. Ama şükür, sâdece yaptığı iyilik için ifade edilir. güzel sıfatları için edilmez. Şu halde şükr, -ki dilimizde bu mânada teşekkür kelimesini kullanırız- yapılan bir iyiliğe, mazhar olunan bir nimete, sözle, fiille ve niyetle mukabele etmektir. İyiliğe mazhar olan, mün´ime yani nimet veren, iyilik yapan kimseye diliyle övgüsünü ifâde eder, nefsini de taatine amâde kılar, nimetin asıl sahibinin o olduğuna itikad eder. İşte hakikî şükür böyle ifade edilir.[121] BEŞİNCİ FASIL UYUMA VE UYANMA DUÂLARI ـ1ـ عن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رسولُ اللّهُ # إذَا أوَى إلى فِرَاشِهِ قَالَ : الْحَمْدُ للّهِ الَّذِى أطْعَمَنَا وَسَقَانَا، وَكَفَانَا وآوَانَا فَكَمْ مَنْ َ كافِىَ لَهُ، وََ مُؤوِىَ[. أخرجه مسلم وأبو داود والترمذى . 1. ( 1820)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) yatağına girdiği zaman şu duayı okurdu : "Bize yedirip içiren, ihtiyaçlarımız görüp bizi barındıran Allah´a hamdolsun. İhtiyacını görecek, barınak verecek kimsesi olmayan niceleri var!" [Müslim, Zikr 64, ( 2715); Tirmizî, Daavât 16, ( 3393); Ebû Dâvud, Edeb 107, ( 5053).][122] ـ2ـ وعن عائشة رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذَا أخَذَ مَضْجَعَهُ نَفَثَ في يَدَيْهِ وَقَرَأَ المُعَوِّذَتَيْنِ، وَقُلْ هُوَ اللّهُ أحَدٌ، وَيَمْسَحُ بِهِمَا وَجْهَهُ وَجَسَدَهُ، يَفْعَلُ ذلِكَ ثََثَ مَرَّاتٍ، فَلَمَّا اشْتَكى كَانَ يَأمُرُنِى أنْ أفْعَلَ ذلِكَ بِهِ[. أخرجه الستة إ النسائى. وفي رواية : لهؤَء غير مالك ومسلم . 2. ( 1821)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) yatağına girdiği zaman, ellerine üfleyip Muavvizeteyn´i ve Kul hüvallahu ahad´i okur ellerini yüzüne ve vücuduna sürer ve bunu üç kere tekrar ederdi. Hastalandığı zaman aynı şeyi kendisine yapmamı emrederdi". [Buhârî Fedâilu´l-Kur´ân 14, Tıbb, 39, Daavât 12; Müslim, Selâm 50, ( 2192); Muvattâ, Ayn 15, ( 2, 942); Tirmizî, Daavât 21, ( 3399); Ebû Dâvud, Tıbb 19, ( 3902).] AÇIKLAMA : 1- Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in Kur´ân-ı Kerim´i hastalığı sırasında şifa için okuduğu, mevsuk rivayetlerde gelmiştir. Esasen Kur´ân´ın mü´minler için maddî ve mânevî şifa olduğu âyet-i kerimede belirtilmiştir : "Kur´ân´dan, iman edenlere rahmet ve şifâ olan şeyler indiriyoruz, O, zâlimlerin ise sadece kaybını artırır" ( İsra 82). Keza : "Ey insanlar, Rabbinizden size bir öğüt ve kalplerde olana bir şifa, mü´minlere doğru yolu gösteren bir rehber ve rahmet gelmiştir" ( Yunus 57). 2- Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in kendi vücuduna icra ettiği "nefes"in mahiyeti hakkında bilgi vermek için, İbnu Hacer, rivayetin farklı vecihlerini kaydeder. Buna göre, önce ellerini cem´eder, sonra ellerine üfler, sonra okur ve okuma sırasında eline üflerdi. İbnu Hace, bu üflemenin tükrüksüz veya hafif tükrüklü olabileceğini belirtir. Bu maksadla Felak, Nâs ve İhlas sûreleri okunmuştur. Meshetme işi, bereket düşüncesiyle yapılmıştır. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ellerini önce başına, yüzüne sürer, ondan sonra elinin yetişebildiği yerlere kadar bütün vücuduna sürerdi. Hz. Âişe der ki : "Resûlullah, kendini götüren hastalığa yakalanınca, ben okuyup üzerine üflüyordum. Kendi elleriyle de vücudunu meshediyordum. Çünkü onun elleri bereket yönüyle benim elimden çok üstün idi". Bir başka rivâyette Hz. Âişe meshedip, şifa için dua ederken kendine gelen Resûlullah´ın : "Artık hayır, ( şifa değil), Allah´tan Refik-i A´lâ´yı istiyorum" dediği belirtilir. 3- Bazı rivayetler, Kur´ân´dan okuyup nefes ederek tedaviyi Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in ailesi efradına da uyguladığını tasrih eder. Sahâbe ve Tâbiîn de aynı tedavi usulüne başvurmuştur. Ulema bunun cevazında ittifak etmiştir. 4- Nefes´i "tükrüksüz hafif üfürük" diye tarif eden Nevevî, rukyede bunun müstehab olduğunu, ulemanın cevazında icma ettiğini belirtir. Ancak Kadı İyaz : "Bir grup âlim, rukyede nefes ve tefel´i reddetmiştir, bunlar tükrüksüz olan nefhi ( üflemeyi) caiz görmüşlerdir. Bu görüş ve bu fark zayıf bir kavle dayanır. Dendiğine göre nefes tükrükle yapılan üfürmedir". Yine Kadı İyaz der ki : "Ulemâ nefes ile tefel hususunda ihtilâf etmiştir. Bazısı "ikisi birdir, bunlar tükürüklü üfürüktür" demiştir. Ebû Ubeyd : "Tefelde hafif bir tükrük şarttır, ancak nefesde tükrük olmaz" demiştir. Aksini söyleyenler de olmuştur. Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ)´ye Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in rukyede yer verdiği nefesten sorulmuştu, şu cevabı verdi : "Onun nefesi, kuru üzüm yiyenin üfürüğü gibi idi, kesinlikle tükrük yoktur." Kasıtsız olarak nefesle birlikte çıkacak olan rutûbetin tükrük sayılmayacağı belirtilmiştir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâ)´ın Fatiha sûresi ile rukye yaptığını haber veren rivâyette, tükrüğünü ağzında toplayıp, tefel yaptığı ifade edilmiştir. Kadı İyaz der ki : "Tefelin faydası, bu rutûbet, hava, rukyeye mubaşeret eden nefis ve güzel zikr ile teberrüktür". Ancak Kadı İyaz kaplara yazılan zikr ve esma-i hüsnanın yıkantısı ile teberrükte bulunmayı da caiz görür. İmam Mâlik, kendine rukye tatbîk edince nefes ederdi. O, demir ve tığla rukye yapmayı mekruh addeder, düğüm atma, hatem-i Süleyman yazma ve düğüm ( ile meşgul olma) vs.´yi daha şiddetli mekruh görürdü, çünkü bunlarla sihir arasında bir benzerlik vardır.[123] ـ3ـ عن حذيفة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ ]كَانَ إذَا آوَى إلى فِرَاشِهِ قَالَ : بِاسْمِكَ اللَّهُمَّ أحْيَا وَأمُوتُ، وَإذَا أصْبَحَ قالَ : اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذِِى أحْيَانَا بَعْدَ مَا أمَاتَنَا، وَإلَيْهِ النُّشُورُ[ . 3. ( 1822)- Hz. Huzeyfe İbnu´l-Yemân ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) yatağına görince şu duayı okurdu : "Allahm! Senin adınla hayat bulur, senin adınla ölürüm". Sabah olunca da şu duayı okurdu : "Bizi öldürdükten sonra tekrar hayat veren Allah´a hamdolsun!. Zaten dönüşümüz de O´nadır". [Buhârî, Daavat 7, 8, 16, Tevhid 13; Tirmizî, Daavât 29, ( 3413); Ebû Dâvud, Edeb 177, ( 5049).][124] AÇIKLAMA : Hadiste, uyku ölüme benzetilmektedir. Bu durumu, şârihler farklı yorumlara tâbi tutmuşlardır. Ebû İshâk ez-Zeccâc şunu söyler : "Uyku sırasında insandan ayrılan nefs, temyize mahsus olan nefstir. Ölüm sırasında bedenden ayrılan nefs ise hayata mahsus olan nefstir, bunun ayrılmasıyla teneffüs de ortadan kalkar". Nihâye´ye göre uyku, "ölüm" diye isimlendirilmiştir, zîra onunla birlikte akıl ve hareket ortadan kalkmaktadır, ölüde de bu iki vasıf olmadığı için arada bir benzetme ( teşbih) kurulmuş olmaktadır. Tîbî´ye göre burada, ölüm´den muradın sükûn olması da muhtemeldir. Zîra Araplar mesela, مَاتَتِ الرِّيحُ "rüzgar öldü" diyerek rüzgârın kesilip sükunete erdiğini ifade ederler. Şu halde uyuyana ölüm ıtlak edilmesi de böyledir. Onun hareketinin sükunete ermiş olmasını kasdetmek mânasında bir teşbihtir. Nitekim âyet-i kerimede : "Size geceyi, sükuna eresiniz diye karanlık; ve gündüzü, çalışasınız diye aydınlık yaratan O´dur" ( Yunus, 67). Tîbî ilaveten demiştir ki : "Bazan fakirlik, zillet, dilencilik, ihtiyarlık, masiyet ve cehalet gibi fena ve zor durumlar için de ölüm istiaresine başvurulmuştur". Kurtubî, el-Müfhim´de der ki : "Ruhun bedenle olan alakasının kesilmesi işinde ölüm ve uyku birleşirler. Bu, ya zahiren olur ki, uyku böyledir ve bu sebeple de : "Uyku ölümün kardeşidir" denmiştir, ya da bâtınen olur ki ölüm böyledir. Öyle ise, uykuya ölüm ıtlak edilmesi mecazdır, ruhun bedenle ilgisinin kesilmesinde müşterek oldukları için değildir". Tîbî der ki : "Uykuya ölüm denmesinin hikmetine gelince : İnsanın hayattan istifadesi, Allah´ın rızasını aramak, O´na ibadet etmek, gazabından, ikabından içtinab etmek gayeleriyle gayret sarfetmekle olur. Öte yandan uyuyan kimse bu istifadeden mahrum kalmakta, dolayısıyla ölü hükmüne geçmektedir. Öyleyse uyanan kimse, uyku manisinin ortadan kalkmasıyla önüne açılan Allah´ın rızasını kazanma nimetine hamdetmektedir".[125] ـ4ـ وعن البراء رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : إذَا أوَيْتَ إلى فِرَاشِكَ فَقُلِ : اللَّهُمَّ أسْلَمْتُ نَفْسِى إلَيْكَ، وَوَجَّهْتُ وَجْهِى إلَيْكَ، وَفَوَّضْتُ أمْرِى إلَيْكَ، وَألْجَأتُ ظَهْرِى إلَيْكَ، رَغْبَةً وَرَهْبَةً إلَيْكَ، َ مَلْجَأَ وََ مَنْجى مِنْكَ إَّ إلَيْكَ، آمَنْتُ بِكِتَابِكَ الَّذِى أنْزَلْتَ، وَبِنَبِيِّكَ الَّذِى أرْسَلْتَ، فإنَّكَ إنْ مُتَّ مِنْ لَيْلَتِكَ مُتَّ عَلى الْفِطْرَةِ، وَإنْ أصْبَحْتَ أصَبْتَ خَيْراً[. أخرجه الخمسة إ النسائى، ولم يذكر أبو داود : ]وَإنْ أصْبَحْتَ الخ[.وفي أخرى للترمذى : ]كَانَ # إذَا أرَادَ أنْ يَنَامَ تَوَسَّدَ يَمِينَهُ وَقالَ : اللَّهُمَّ قِنِى عَذَابَكَ يَوْمَ تَجْمَعُ، أوْ تَبْعَثُ عِبَادَكَ[.)الرَّغْبَةُ( : طلب الشئ وإرادته، )والرَّهْبَةُ( : الفزع . 4. ( 1823)- Hz. Berâ ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Yatağına girdiğin zaman şu duayı oku : "Allahım nefsimi sana teslim ettim, yüzümü sana çevirdim, işlerimi sana emanet ettim, sırtımı sana dayadım. Senin rahmetinden ümitvârım, gazabından da korkuyorum. Senin ikabına karşı, senden başka ne melce var, ne de kurtarıcı. İndirdiği Kitab´a, gönderdiğin Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e iman ettim". "Eğer bunu okuduğun gece ölecek olursan fıtrat üzere ölmüş olursun. Şayet sabaha erersen hayır bulursun". [Buhârî, Daavât 7,9; Tevhid 34; Müslim, Zikr 56, ( 2710); Tirmizî, Daavât 76, ( 3391); Ebû Dâvud, Edeb 107, ( 5046, 5047, 5048 ).] Tirmizî´nin bir rivayetinde şöyle denmiştir : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), uyumak isteyince sağ yanı üzerine dayanır ve şöyle dua ederdi : "Allahım! Kullarını topladığın -veya yeniden dirilttiğin- gün, beni azâbından koru".[126] ـ5ـ وعن عائشة رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذَا اسْتَيْقَظَ مِنَ اللَّيْلِ قالَ : َ إلهَ إَّ أنْتَ سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ، أسْتَغْفِرُكَ لِذَنْبِى وَأسْألُكَ رَحْمَتَكَ. اللَّهُمَّ زِدْنِى عِلْماً، وََ تُزِغْ قَلْبِى بَعْدَ إذْ هَدَيْتَنِى وَهَبْ لِى مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إنَّكَ أنْتَ الْوَهَّابُ[ . 5. ( 1824)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) geceleyin uyanınca şu duayı okurdu : "Allahım! Seni hamdinle tenzih ederim, Senden başka ilah yoktur. Günahım için affını dilerim, rahmetini taleb ederim. Allahım ilmimi artır, bana hidayet verdikten sonra kalbimi saptırma. Katından bana rahmet lutfet. Sen lutfedenlerin en cömerdisin". [Ebû Dâvud, Edeb 108, ( 5061).][127] ـ6ـ وعن عليّ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # يَقُولُ عِنْدَ مَضْجَعِهِ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِوَجْهِكَ الْكَرِيمِ، وَبِكَلِمَاتِكَ التَّامَّاتِ مِنْ شَرِّ كُلِّ دَابَّةٍ أنْتَ آخذٌ بِنَاصِيِتِهَا. اللَّهُمَّ أنْتَ تَكْشِفُ المَغْرَمَ وَالمَأثَمَ. اللَّهُمَّ َ يُهْزَمُ جُنْدُكَ، وَ يُخْلَفُ وَعْدُكَ وََ يَنْفَعُ ذَا الجَدِّ مِنْكَ الجَدُّ. سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وبِحَمْدِكَ[. أخرجهما أبو داود.)وَالمَأثَمُ( مَا يأثم به ا“نسان وهو ا“ثم نفسه، )وَالمغْرَمُ( : التزام انسان مَاليس عليه من تكفل إنسان بدين فيؤديه عنه. 6. ( 1825)- Hz. Ali ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) yatacağı sırada şu duayı okurdu : "Allahım, kerim olan Zât´ın adına, eksiği olmayan kelimelerin adına, alınlarından tutmuş olduğun hayvanların şerrinden sana sığınırım. Allahım sen borcu giderir günahı kaldırırsın. Allahım senin ordun mağlub edilemez, va´dine muhalefet edilemez. Servet sahibine serveti fayda etmez, servet sendendir. Allahım seni hamdinle tesbih ederim". [Ebû Dâvud, Ebed 107, ( 5052).][128] AÇIKLAMA 1-Hadiste geçen vech kelimesini Zât olarak tercüme ettik, zîra vech ( yüz) Arapça´da birçok durumlarda zat´ı ifade eder. Nitekim كُلُّ شَىْءِ هَلِكٌ إَِّوَجْهَهُ âyetinde vech´ten murad Zât-ı İlahî´dir ve meâli şöyledir : "Allah´tan başka herşey yok olacaktır" ( Ankebût 88 ). 2-Eksiği olmayan kelimeler diye tercüme ettiğimiz كَلِمَاتُكَ التَّامَّةُ tâbiri ile Allah´ın isim ve sıfatları veya Kur´an-ı Kerim kastedilmiş olmalıdır. 3-Borç diye tercüme edilen mağrem ile günahlar mukabili hasıl olan ( Allah´a ve insanlara karşı çeşitli) borçların kastedilebileceğine de dikkat çekilmiştir. 4- Yatağa girerken hayvandan istiâze, zararlı ve zehirli hayvanlara karşı bir korunma talebidir. Nitekim Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) yatağa girmiş olması muhtemel olan zararlılara karşı, yatmazdan önce, yatağın izar yardımı ile çırpılmasını tavsiye eder ve : "Bilemezsiniz, yatağa sizden sonra ne girdi ( toz, toprak, böcübörtü, haşerat vs.)" buyurur. Perçemlerinden tutulmuş olması, bütün zararlıların Allah´ın tasarrufunda, idaresi altında olduğunu beyan eder. Hadiste geçen اَلْجَدُّ gına yani zenginlik ve servet olarak anlaşılmıştır. Mâna : "Servet sahibine, onun zenginliği sana karşı hiç fayda etmez, azabını, belasını servetiyle defedemez. Nasıl etsin ki, serveti veren zâten sensin" demektir.[129] ـ7ـ وعن بريدة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]شَكَا خَالِدُ بْنُ الوَلِيدِ المَخْزُومِىُّ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : يَارسُولَ اللّهِ مَا أنَامُ اللَّيْلَ مِنَ ا‘رَقِ، فَقَالَ لَهُ النَّبِىُّ # : إذا أوَيْتَ إلى فِرَاشِكَ فَقُلِ. اللَّهُمَّ رَبَّ السَّموَاتِ السَّبْعِ، وَمَا أظَلَّتْ ، وَرَبَّ ا‘رَضِينَ وَمَا أقَلّتْ، وَرَبَّ الشَّيَاطِينِ وَمَا أضَلّتْ، كُنْ لِى جَاراً مِنْ شَرِّ خَلْقِكَ كُلِّهِمْ جَمِيعاً أنْ يَفْرُطَ عَلَيَّ أحَدٌ، أوْ أنْ يَبْغِىَ عَلَيَّ، عَزَّ جَاَرُكَ، وَجَلَّ ثَنَاؤُكَ، وََ إلهَ غَيْرُك، َ إلهَ إَّ أنْتَ[. أخرجه الترمذى.)ا‘رَقُ( : السهر. )وَيَفْرُطَ( : يبدر . 7. ( 1826)- Büreyde ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Bir gün, Hâlid İbnu Velîd el-Mahzumî ( radıyallâhu anh) : "Ey Allah´ın Resûlü, bu gece hiç uyuyamadım" diye Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e yakındı. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ona şu tavsiyede bulundu : "Yatağına girdinmi şu duayı oku : "Ey yedi kat semânın ve onların gölgelediklerinin Rabbi, ey arzların ve onların taşıdıklarının Rabbi, ey şeytanların ve onların azdırdıklarının Rabbi! Bütün bu mahlûkâtının şerrine karşı, bana himâyekâr ol! Ol ki hiç birisi, üzerime âni çullanmasın, saldırmasın. Senin koruduğun aziz olur. Senin övgün yücedir, senden başka ilâh da yoktur, ilâh olarak sâdece sen varsın". [Tirmizî, Daavât 96, ( 3518 ).][130] ـ8ـ وعن مالك : ]أنَّهُ بَلَغَهُ أنَّ خَالِدَ بْنَ الْوَلِيدِ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قَالَ لِرَسُولِ اللّهِ # : إنِّى أُرَوَّعُ في منَامِى. فقَالَ قُلْ : أعُوذُ بِكَلِمَاتِ اللّهِ التَّامَّةِ مِنْ غَضَبِهِ وَعِقَابِهِ وَشَرِّ عِبَادِهِ، وَمِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاطِينِ، وَانْ يَحْضِرُون[ . 8. ( 1827)- İmam Mâlik´ten rivayete göre, ona şu haber ulaşmıştır : "Hâlid İbnu´l-Velîd ( radıyallâhu anh), Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e : "Ben uykuda iken korkutuluyorum. ( Ne yapmamı tavsiye buyurursunuz )" diye sordu. Ona şu tavsiyede bulundu : "Allah´ın eksiksiz, tam olan kelimeleri ile O´nun gadabından, ikabından, kullarının şerrinden, şeytanların vesveselerinden ve ( beni kötülüğe atan) beraberliklerinden Allah´a sığınırım! de!". [Muvatta, Şi´r 9, ( 2, 950).][131] ALTINCI FASIL EVDEN ÇIKIŞ VE EVE GİRİŞ DUÂLARI ـ1ـ عن أمّ سَلَمَة رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذَا خرَجَ مِنْ بَيْتِهِ قالَ : بِسْمِ اللّهِ توَكَّلْتُ عَلى اللّهِ. اللَّهُمَّ إنَّا نَعُوذُ بِكَ مِنْ أنْ نَذِلَّ، أوْ نَضِلَّ، أوْ نُظْلَمَ، أوْ نَجْهَلَ، أوْ يُجْهَلَ عَلَيْنَا[. أخرجه أصحاب السنن، وهذا لفظ الترمذى وهو آخر حديث من المجتبى للنسائى . 1. ( 1828 )- Ümmü Seleme ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) evinden çıktığı zaman şu duayı okurdu : "Allah´ın adıyla Allah´a tevekkül ettim. Allahım! zillete düşmekten, dalâlete düşmekten, zulme uğramaktan, cahillikten, hakkımızda cehâlete düşülmüş olmasından sana sığınırız". [Tirmizî, Daavât 35, ( 3423); Ebû Dâvud, Edeb 112, ( 5094); Nesâî İstiâze 30, ( 8,268 ); İbnu Mâce, Dua 18, ( 3884).][132] ـ2ـ وعن أنس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : مَنْ قالَ إذَا خَرَجَ مِنْ بَيتِهِ بِسْمِ اللّهِ تَوَكَّلْتُ عَلى اللّهِ، وََ حَوْلَ وََ قُوَّةَ إَّ بِاللّهِ، يُقَالُ لَهُ : حَسْبُكَ هُدِيتَ وَكُفيتَ ووُقِيتَ وَتَنَحَّى عَنْهُ الشَّيْطَانُ[. أخرجه أبو داود والترمذى، وهذا لفظه . 2. ( 1829)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Evinden çıkınca kim : "Allah´ın adıyla, Allah´a tevekkül ettim, güç kuvvet Allah´tandır" derse kendisine : "İşine bak, sana hidâyet verildi, kifâyet edildi ve korundun da" denir, ondan şeytan yüz çevirir". [Tirmizî, Daavât 34, ( 3422); Ebû Dâvud, Edeb 112, ( 5095); Nesâî, İstiâze ( 8,268 ).][133] ـ3ـ وعن أبى مالك ا‘شعرى رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قال رَسُولُ اللّهِ # : إذا وَلَجَ الرَّجُلُ إلى بَيْتِهِ فَلْيَقُلْ اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ خَيْرَ المُوْلِجِ، وَخَيْرَ المَخْرَحِ. بِسْمِ اللّهِ وَلَجْنَا، وَبِسْمِ اللّهِ خَرَجْنَا، وَعَلى اللّهِ رَبِّنَا تَوَكَّلْنَا، ثُمَّ ليُسَلِّمْ عَلى أهْلِهِ[. أخرجه أبو داود . 3. ( 1830)- Ebû Mâlik el-Eş´arî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kişi evine girince şu duayı okusun : "Allahım! Senden hayırlı girişler, hayırlı çıkışlar istiyorum. Allah´ın adıyla girdik, Allah´ın adıyla çıktık, Rabbimiz Allah´a tevekkül ettik". Bu duayı okuduktan sonra ailesine selam versin". [Ebû Dâvud, Edeb, 112, ( 5096).][134] YEDİNCİ FASIL OTURMA-KALKMA DUALARI ـ1ـ عن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قَالَ رَسُولُ اللّهِ # : مَنْ جَلَسَ مَجْلِساً كَثُرَ فِيهِ لَغَطُهُ، فَقَالَ قَبْلَ أنْ يَقُومَ مِنْ مَجْلِسِهِ : سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ أشْهَدُ أنْ َ إلَهَ إَّ أنْتَ أسْتَغْفِرُكَ، وَأتُوبُ إلَيْكَ، إَّ غُفِرَ لَهُ مَا كَانَ في مَجْلِسِهِ ذلِكَ[. أخرجه الترمذى وصححه.)اللَّغَط( : ردئ الكم وقبيحه . 1. ( 1831)- Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) hazretleri buyurdular ki : "Kim, malâyânî konuşmaların çok olduğu bir yere oturur da, oradan kalkmazdan önce şu duayı okursa bu yerde oturmaktan hasıl olan günahından arınmış olur : Allahım! Seni hamdinle tesbih ederim. Senden başka ilah olmadığına şehâdet ederim. Senden mağfiret diliyorum, Sana tevbe ediyor ( af taleb ediyorum)". [Tirmizî, Daavât 39, ( 2329).][135] ـ2ـ وعن ابن عمر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]قلَّمَا كانَ رَسُولُ اللّهِ # يَقُومُ مِنْ مَجْلِسِه حَتَّى يَدْعُوَ بِهؤَُءِ الدَّعَواتِ ‘صْحَابِهِ : اللَّهُمَّ اقْسِمْ لَنَا مِنْ خَشْيَتِكَ مَا تَحُولُ بِهِ بَيْنَنَا وَبَيْنَ مَعَاصِيكَ، وَمِنْ طَاعَتِكَ مَا تُبَلِّغُنَا بِهِ جَنَّتَكَ، وَمِنَ اليَقِينِ مَا تُهَوِّنُ بِهِ عَلَيْنَا مَصَائِبَ الدُّنْيَا. اللَّهُمَّ مَتِّعْنَا بِأسْمَاعِنَا وَأبْصَارِنَا وَقُوَّتِنَا مَا أحْيَيْتَنَا، وَاجْعَلْهُ الْوَارِثَ مِنَّا، وَاجْعَلْ ثَأرَنَا عَلى مَنْ ظَلَمَنَا، وَانْصُرْنَا عَلى مَنْ عَادَانَا، وََ تَجْعَلْ مُصِيبَتَنَا في دِيننَا، وََ تَجْعَلِ الدُّنْيَا أكْثرَ هَمِّنَا، وََ مَبْلَغَ عِلْمِنَا، وََ تُسَلِّطْ عَلَيْنَا مَنْ َ يَرْحَمُنَا[. أخرجه الترمذى. 2. ( 1832)- İbnu Ömer hazretleri ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) bir cemaatte oturduğu zaman, ashâbı için şu duayı okumadan nadiren kalkardı : "Allahım! Bize korkundan öyle bir pay ayır ki, bu, sana karşı işlenecek günahlarla bizim aramızda bir engel olsun. İtaatinden öyle bir nasib ver ki, o bizi cennete ulaştırsın. Yakîninden öyle bir hisse lutfet ki dünyevî musibetlere tahammül kolaylaşsın. Allahım! Sağ olduğumuz müddetçe kulaklarımızdan, gözlerimizden, kuvvetimizden istifade etmemizi nasib et. Aynı şeyi bizden sonra gelecek olan neslimize de nasib et. İntikamımızı, bize zulmedenlerden almışlardan kıl ( mazlumlardan değil). Bize tecavüz edenlere karşı bizi muzaffer kıl. Bize, dinî musibet verme. Dünyayı, ne asıl gayemiz kıl, ne de ilmimizin son hedefi. Bize merhametli olmayanı bize musallat etme." [Tirmizî. Daavât 73, ( 3497).][136] AÇIKLAMA : 1- Korku diye tercüme ettiğimiz kelimenin aslı haşyet´dir. Korku kelimesi haşyeti tam karşılamaz. Çünkü haşyet, ta´zîm beraberinde getiren bir korkudur. Sözgelimi, Allah´a karşı haşyet duyulur, bâbaya karşı da haşyet duyulur ama, düşmana karşı haşret duyulmaz, düşmandan havf edilir. Yani düşmana karşı duyulan korkuda saygı yoktur. 2- Hadiste, Allah´a karşı hissedilecek korkunun farklı derecelerde olacağına dikkat çekiliyor. Aşağı derecelerdeki korku, bir kısım günahların işlenmesine mâni olamamaktadır. Öyle ise kalbte Allah korkusu öyle bir mertebede olmalıdır ki, bu, kalbe bağlı olan bütün uzuvları, Allah´a isyan olan günahlardan durdurabilsin. Münavî der ki : "Kalbteki korkunun azlığı nisbetinde meâsiye hücum olur. Korku pek az olur, gaflet istila ederse bu, helâketin alâmetidir. Bu sebepledir ki : "Günahlar ( Meâsi), küfrün habercisidir, tıpkı öpme cimanın habercisi, müzik zinanın habercisi, nazar aşkın habercisi, hastalık ölümün habercisi olduğu gibi. Meâsinin ( günahların) akılda, bedende, dünya ve ahiret işlerinde, Allah´tan başka kimsenin sayamayacağı kadar pek çok çirkin, kötü ve zararlı eserleri vardır." 3-Hadiste ifâde edilen diğer bir noktaya göre, dünyevî musibetlere tahammül işi, herşeyden önce bir inanç işidir. Kuvvetli bir inanç, bunları kolayca geçiştirmeye yardımcıdır. İstenen yakîn Allah inancıyla ilgilidir. Yâni kişi, Allah´ın varlığı, gelen müsibetlerin Allah´ın takdiriyle olduğu ve bu İlâhî takdiri geri çevirebilecek hiçbir gücün bulunmadığı ve keza Allah´ın takdir ettiği şeylerin bir maslahata, bir hikmete binâen olduğu, kişiye mutlaka bir sevap ve bir salâh getireceği hususlarında yakîn denen kesin inanca ulaşabilirse dünyevî musibetler hafifler ve daha kolay geçiştirilebilir. 4- "İntikamı zulmedenlerden almış kılmak"tan maksad, cahiliye devrinde olduğu gibi zâlimin, suçsuz olan yakınlarından intikam almış olmayayı temennidir. Bilindiği üzere İslam´dan önce Araplar arasındaki âdete göre bir kabileden herhangi bir kimse diğer bir kabileden birini öldürecek olsa, câninin mensup olduğu kabilenin bütün ferdleri suçlu durumuna düşerlerdi. Öldürülen kişinin intikamını almak için kâtilini cezâlandırılması şart değildi. Onun bir yakını veya kabilesinden herhangi birisi öldürülebilirdi. İşte Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) burada "Cahiliyede yapıldığı gibi, bana zulmeden dışında, birisinden, yâni bir mâsumdan intikam almama meydan verme" mânâsında Cenab-ı Hakk´a niyazda bulunmaktadır. Bu davranış bir zulümdür. Allah´ın haram kıldığı bir fiildir. Çünkü âyet-i kerîme´de وََتَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرَى "Günah işleyen hiçbir nefs başkasının günahını çekemez" ( Fâtır 18 ) buyurulmuştur. 5- Dinî musibet : Uhrevî sorumluluğa sebep olacak hallerdir ki haramı yemek, ibadetleri terketmek, dinin yasakladığı kumar, zina, içki, faiz gibi haramları işlemek, bâtıl ve sapık inançlara saplanmak, dini yaşamayı engelleyen şartlar v.s. hepsi buraya girer. Allah´a kulluğumuzu zayıflatan, mâneviyatımızı gerileten herşey -büyük olsun, küçük olsun- dinî bir musibettir. 6-Dünyanın asıl hedef olmaması, kişinin yaşamaktaki gâyesinin Allah´ın rızasını kazanmak olmasıdır. Bu maksadla yaşamak için zarurî olan ihtiyaçları te´min etmek gayesiyle çalışmak, dünyanın asıl gâye kılınması değildir. Bu çeşit çalışmak müstehabtır. Keza, bildiklerimizin hepsi dünyayı kazanma yollarıyla alâkalı olmamalı, âhireti kazandıracak bilgiler de elde etmeliyiz, Resûlullah bunu da talep etmiştir. 7-Son olarak zâlimlere ve kâfirlere karşı mağlup kılınmamamız Cenâb-ı Hakk´tan istenmektedir. Mamafih burada, "zâlimlerin başımızda hâkim olmamaları" da istenmiş olmaktadır. Hatta bu son duayı "kabirde, bize merhamet etmeyerek azap meleklerini musallat etme" mânâsında anlayanlar da olmuştur.[137] SEKİZİNCİ FASIL SEFERDE OKUNACAK DUALAR ـ1ـ عن مالك : ]أنَّهُ بَلَغَهُ أنّ رسولَ اللّهِ # كَانَ إذَا وَضَعَ رِجْلَهُ في الْغَرْزِ وَهُوَ يُرِيدُ السَّفَرَ يقُولُ : بِسْمِ اللّهِ، اللَّهُمَّ أنْتَ الصَّاحِبُ في السَّفَرِ وَالخَلِيفَةُ في ا‘هْلِ، اللَّهُمَّ ازْوِ لَنَا ا‘رْضَ، وَهَوِّنْ عَلَيْنَا السَّفَرَ. اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذ بِكَ مِنْ وَعثَاءِ السَّفَرِ، وَكآبَةِ الْمُنْقَلَبِ، وَمِنْ سُوء المَنْظَرِ في المَالِ وَا‘هْلِ[.)الْغَرْزُ( : ركاب الرجل من جلد، )وَالزَّىُّ( : الطى والجمع، )وَوَعْثَاءُ السفَرِ( : نعبه ومشقته، )وَكَآبَة الْمُنْقَلَبِ( : الحزن، والمنقلب : المرجع . 1. ( 1833)- İmam Mâlik´e ulaştığına göre Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) sefer arzusuyla ayağını bineğinin özengisine koyduğu zaman şu duayı okurdu : "Bismillah! Allahım! Sen seferde arkadaşım, ailemde vekilimsin. Allahım, bize arzı dür, seferi kolaylaştır. Allahım, yolun meşakkatlerinden, üzüntülü dönüşten, mal ve ailede vukûa gelecek kötü manzaralardan sana sığınıyorum". [Muvatta, İsti´zân 34, ( 2, 977).][138] AÇIKLAMA : 1- Allah´ın sefer arkadaşı ve evde vekil olarak tavsifi, hiçbir mekânın onun emrinden, hükmünden hâriç kalmadığını, her yerde mü´mine huzur verdiğini ifâde eder. Öyle ise Zât-ı Zülcelâl hazretleri yolcuya sefer sırasında selâmet vermek, rızık vermek, yardım etmek, muvaffak kılmak gibi çeşitli nimetleriyle beraberlik sağlamaktadır. Mü´min mazhar olduğu her hayrı Allah´tan bilerek onun huzurunu her yerde hisseder, yolculuk sırasında bile. Keza yolcu, geride kalan ailesi hakkında da aynı düşünce ve duyguları taşıyarak yolculuğunu huzur içinde devam ettirir. 2-"Bize arzı dür" cümlesi, yolculuğun süratli geçmesi için yaplmış bir duadır. Arz´dan maksad yoldur. Yolculuğun kolay, engelsiz geçmesi sür´ at kazandırır. Kolaylaştırmak´tan murad sühulet´tir, meşakkate mâruz kalmamaktır. 3- Üzüntülü dönüş´le sefer sırasında üzüntü verici durumlarla karşılaşmak kastedilir. Bu, meşakkatlerden hâsıl olan sıkıntılar değildir, insanı üzecek ve üzüntüsü devam edebilecek durumlardır. Resûlullah ( aleyhissâlatu vesselam) bunlardan Allah´a sığınmaktadır, tıpkı, geride bıraktığı mal ve âileye gelebilecek kötü hallerden sığındığı gibi.[139] ـ2ـ وعن ابن عمر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذَا قَفَلَ مِنَ السَّفَرِ يُكَبِّرُ عَلى كُلِّ شَرَفٍ مِنَ ا‘رْضِ ثََثَ مَرَّاتٍ، ثُمَّ يَقُولُ : َ إلهَ إَّ اللّهُ وَحْدَهُ َ شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ، وَلَهُ الحَمْدُ، وَهُوَ عَلى كُلِّ شَئٍ قَدِيرٌ، آيِبُونَ تَائِبُونَ عَابِدُونَ سَاجِدُونَ لِرَبِّنَا حَامِدُونَ. صَدَقَ اللّهُ وَعْدَهُ، وَنَصَرَ عَبْدَهُ، وَهَزَمَ ا‘حْزَابَ وَحْدَهُ[. أخرجه الستة إ النسائى.)القُفُولُ( : الرجوع. )وَالشَّرَفُ( : ما ارتفع من ا‘رض، وقوله )آيبُونَ( : أى راجعون . 2. ( 1834)- İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissâlatu vesselâm), seferden dönerken, uğradığı her tümsekte üç kere tekbir getirir, arkadan da : "Lâ ilâhe illallâhu vahdehu lâ şerîke leh, lehü´lmülkü ve lehü´lhamdü ve hüve alâ külli şey´in kadir. ( Allah´tan başka ilah yoktur. O tekbir, ortağı yoktur, mülk O´nundur, hamd O´nadır. O herşeye kadirdir) dönüyoruz, tevbe ediyoruz, kulluk ediyoruz, secde ediyoruz, Rabbimize hamdediyoruz. Allah va´dinde sâdık oldu, kuluna yardım etti. ( Hendek Harbi´nde) müttefik orduları tek başına helâk etti" derdi. [Buhârî, Daavât 52, Ömer 12, Cihâd 133, 197, Megâzî 29; Müslim, Hacc 428, ( 1344); Muvatta, Hacc 243, ( 1,421); Tirmizî, Hacc 104, ( 950); Ebû Dâvud, Cihâd 170, ( 2770).][140] AÇIKLAMA : 1-Bazı rivayetler, burada mutlak gelen sefer´i açar : "...Gazve" "Hacc" veya "Umre seferinden dünüşte..." 2- Allah vaadinde sâdık oldu cümlesi ile, Allah´ın sabredenlere, mü´minlere zafer vereceği, dinin muzaffer olacağı, âkibetin muttakilere ait olacağına dair Cenab-ı Hakk´ın Kur´an´da va´detmiş bulunduğu hususların ( A´râf 128; Hûd 49) gerçekleştiğini, bunların hep tahakkuk ettiğini ifâde eder. Bâzı rivâyetler, bu sözü Resûlullah´ın Usfân Seferi´nden dönerken söylediğini belirtir. Bu sefer, hicretin altıncı yılında cereyan etmiştir. O zamana kadar Bedir zaferi, Hendek zaferi gibi ciddî savaşlar yapılmış ve kesin zaferler elde edilmiştir. Nitekim duanın devamında geçen : هَزَمَ اَْحْزَابَ وَحْدَهُ "Ahzâbı tek başına hezimete uğrattı" cümlesi Hendek Savaşına temas etmektedir. Çünkü, Medîne´yi saran müttefik müşrik orduları, Müslümanlara çok zor günler yaşatmışlardır. Hendek´te Müslümanlara sayıca pek üstün olan bu çeşitli müşrik kabilelerinin ittifakıyla ortaya çıkan orduyu, Cenab-ı Hakk´ın gönderdiği fırtına darmadağın etmiş, geri çekilmeye, kuşatmayı kaldırmaya zorlamıştı, İlâhî yardım pek bârizdi. Onun için, Müslümanların zihninde pek canlı olan bu maddî yardımı Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) bu duada görüldüğü üzere zaman zaman hatırlatacaktır. Şunu da belirtelim ki, bazı âlimler buradaki ahzâb ( hizipler, gruplar, müttefikler) ile, İslâm´a karşı teşkîl edilecek bütün ittifakların kastedildiğini, binaenaleyh, nerede bir İslam düşmanı ittifak zuhûr edecek olsa, Cenab-ı Hakk´ın lütfu ile hepsinin dağıtılacağını söylemişlerdir.[141] ـ3ـ وعن أبى هريرة رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رَجُلٌ يَا رسُولَ اللّهِ : إنِّى أُرِيدُ السَفَرَ فَأوْصِنِى فَقَالَ : عَلَيْكَ بِتَقْوى اللّهِ وَالتَّكْبِيرِ عَلى كُلِّ شَرَفٍ، فَلَمَّا وَلى قال : اللَّهُمَّ اطْوِ لَهُ الْبُعْدَ وَهَوّن عَلَيْهِ السّفَرَ[. أخرجه الترمذى . 3. ( 1835)- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Bir adam Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselam)´e : "Ey Allah´ın Resûlü, ben sefere çıkmak istiyorum, bana tavsiyede bulun!" diye talepte bulundu. Efendimiz : "Sana Allah´tan korkmanı ve ( yol boyu aştığın) her tepenin başında tekbir getirmeni tavsiye ediyorum!" buyurdu. Adam döneceği sırada şu duada bulundu : "Allah´ım! Ona uzaklığı dür, yolculuğu kolay kıl." [Tirmizî, Daavât 47, ( 3441).][142] ـ4ـ وعن عبداللّه الخطمى رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رَسُولُ اللّهِ # إذا وَدَّعَ أحداً قالَ : أسْتَوْدِعُ اللّهَ دِينَكُمْ وَأمَانَتَكُمْ، وَخَواتِيمَ أعْمَالِكُمْ[. أخرجه أبو داود.وله في أخرى عن ابن عمر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما : ]أسْتُوْدِعُ اللّهَ دِينَكَ وَأمَانَتَكَ، وَخَواتِيمَ عَمَلِكَ[. 4. ( 1836)- Abdullah el-Hatmî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) birisiyle vedalaştı mı şöyle derdi : "Dininizi, emânetinizi ve işlerinizin âkibetini Allah´ın muhafazasına bırakıyorum." [Ebû Dâvud, Cihâd 80 ( 2600); Tirmizî, Daavât 45, ( 3439).][143] AÇIKLAMA : 1-Bu hadisin, Ebû Dâvud´daki aslının bidâyeti farklıdır. "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) bir ordu ile vedalaşacağı zaman" diye başlar. Tirmizî´deki rivâyet bazı küçük farklarla İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ)´den yapılmıştır. 2-"Allah´ın muhafazasına bırakıyorum" diye yaptığımız tercümeyi "...Allah´tan muhafaza talep ediyorum..." şeklinde anlamak da mümkündür. 3- Emânet´ten murâd, Hattâbî´ye göre, geride kalan aile, yani evlad u iyâl ve malmülktür. Ancak sefer sırasında cereyan edecek alışveriş, insanlarla münasebet gibi bir kısım içtimâî davranışlar da emânet olarak değerlendirilmiştir. Zîra bu işlerde de hıyânet meydana gelebilir. Emânet´le bütün dinî tekliflerin kastedildiği de söylenmiştir. Nitekim âyete : "Biz emâneti semâvat, arz ve dağlara teklif ettik, onlar bunu kabullenmekten kaçındılar ve ondan korktular, onu insan yüklendi..." ( Ahzab 72) buyurulmuştur. 4- İşlerin âkibeti´nden murad hüsnü´l hâtime´dir. Zîra uhrevî meselede esas olan budur. Çünkü daha önce yapılan işler, fena bile olsalar sondaki iyi âkibet´e tâbi olarak düzelmiş olurlar. Şârihler bu tâbirle hadisin bir başka vechinde, خَوَاتِيمَ عَمَلِكَ şeklinde gelmiş olmasını da gözönüne alarak bütün amellerin sonunun kastedildiğini belirtirler. Öyle ise bu dua ile hayırlı sonların Allah´ın himâye ve muhafazası altında olması temenni edilmiş olmaktadır.[144] ـ5ـ وعن عبداللّهِ بن عمر رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]كَانَ رسولُ اللّه # إذَا أقْبَلَ اللَّيْلُ عَلَيْهِ في السَّفَرِ قَالَ : يَا أرْضُ رَبِّى وَرَبُّكِ اللّهُ، أعُوذُ بِاللّهِ مِنْ شَرِّكِ وَشَرِّ مَا خُلِقَ فِيكِ، وَشَرِّ مَا يَدِبُّ عَلَيْكِ. أعُوذُ بِاللّهِ مِنْ أسَدٍ وَأسْودَ، وَمِنَ الحَيَّةِ وَالْعَقْرَبِ، وَمِنْ سَاكِن الْبَلَدِ، وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ[. أخرجه أبو داود.»وَالْمُرَادُ بِسَاكِنِ الْبَلَدِ« الجن، ‘نهم سكان ا‘رض.»وَبالْوَالد« هنا إبليس. »وَبِمَا وَلَدَ« نسله وذريته. 5. ( 1837)- Hz. Abdullah İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselam) seferde iken gece olunca şu duayı okurdu : "Ey arz, benim de senin de Rabbimiz Allah´tır. Senin de, ( sende bulunanların da[145] sende yaratılmış olanların da, senin üzerinde yürüyenlerin de şerrinden Allah´a sığınırım. Arslanın, iri yılanın, yılanın, akrebin ve bu beldede ikâmet eden ( insîlerin ve cinnî)lerin, İblis´in ve İblis neslinin şerrinden de Allah´a sığınırım." [Ebû Dâvud, Cihâd 80, ( 2603).][146] AÇIKLAMA : 1- Arzdan gelecek şerden maksad, zelzele, hasf ( yere batma), yoldan çıkıp, istikâmeti kaybetmek gibi durumlardır. 2- Arzda bulunanlardan maksad arzın tabiatından gelen bir kısım sıfatlar ve hallerdir; soğukluk ve sıcaklık gibi. 3- Arzda yaratılmış olanlardan maksad hevâm denen zararlı böceklerdir ( bit, pire.... gibi). 4- Arz üzerinde yürüyenlerden maksat, zararlı haşerât nev´inden yürüyen, hareket eden hayvanlardır. 5- Hadisin sonunda yer alan "İblis´in ve İblis neslinin" ibâresinin Arapça aslıdır. وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدْ Lügavi tercümesi "doğuran ve doğan"dır. Şârihler bundan maksadın gâlib ihtimale göre, İblis ve İblis´in nesli olacağını söylemiştir. Ancak, bundan doğma ve doğurma kabiliyetinde olan bütün hayvanların kastedilmiş olabileceğini söylerler.[147] ـ6ـ وعن خولة بنت حكيم رَضِىَ اللّهُ عَنْها قالت : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : مَنْ نَزَلَ مَنْزًِ فقَالَ : أعُوذُ بِكَلِمَاتِ اللّهِ التَّامَّاتِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ لَمْ يَضُرُّهُ شَئٌ حَتَّى يَرْتَحِلَ[. أخرجه مسلم ومالك والترمذى . 6. ( 1838 )- Havle Bintu Hakîm ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalatü vesselam) efendimiz buyurmuşlardır ki : "Kim bir yerde konakladığı zaman şu duayı okursa, oradan ayrılıncaya kadar ona hiçbir şey zarar vermez : "Eûzü bikelimâtillahi´ttâmmât min şerri mâ halâka. ( Allah´ın eksiksiz, mükemmel kelimeleri ile, yarattıklarının şerrinden Allah´a sığınıyorum.)" [Müslim, 54, ( 2708 ); Muvatta, İsti´zân 34 ( 2, 978 ); Tirmizi, Daavât 41, ( 3433).][148] AÇIKLAMA : Kelimâtu´t tâmmât ile Kur´ân-ı Kerîm´in de kastedilmiş olabileceğini daha önce belirtmiş idik ( Bak. 1825).[149] DOKUZUNCU FASIL ÜZÜNTÜ VE TASA HALİNDE DU ـ1ـ عن سعد رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قَالَ : ]قالَ رسُولُ اللّهِ # : دَعْوَةُ ذِى النُّونِ إذْ دَعَاهُ في بَطْنِ الحُوتِ : َ إلهَ إَّ أنْتَ، سُبْحَانَكَ إنِّى كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ. مَا دَعَا بِهَا أحَدٌ قَطُّ إَّ اسْتُجِيبَ لَهُ[. أخرجه الترمذى . 1. ( 1839)- Hz. Sa´d ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Balığın karnında iken, Zü´n-Nûn´un yaptığı dua şu idi : Lâ ilâhe illâ ente sübhâneke innî küntü mine´zzâlimîn. ( Allahım! Senden başka ilâh yoktur, seni her çeşit kusurlardan tenzih edirim. Ben nefsime zulmedenlerdenim.)" Bununla dua edip de icâbet görmeyen yoktur." [Tirmizî, Daavât 85. ( 3500).][150] AÇIKLAMA : Zü´n-Nûn, Sâhibi´l-Hût da denen Hz. Yûnus ( aleyhisselâm)´tur. Bir balık tarafından yutulmuş olması sebebiyle bu isimlerle yâd edilmiştir. Zîra her iki tâbir de balık sâhibi mânâsına gelir. Hz. Yûnus, İbnu Metta, yani Metta´nın oğlu diye de bilinir. Ninovalıdır. Kendisine otuz yaşlarında peygamberlik gelmiştir. Aşırı zenginlik ve refahın şımarttığı halk, sapıtmıştı, putlara tapıyordu. Hz. Yûnus ( aleyhisselam)´un Hakk´a dâvetini dinlemiyorlardı. Otuz üç sene kadar gayretine rağmen iki kişiyi hidâyete erdirebilmişti. O, halkın bu haline üzülerek orayı terke karar vermişti. Allah´tan izin almaksızın yola çıktı. Halbuki peygamberler, bu çeşit ciddi kararlar aldıkları zaman, Cenâb-ı Hakk´ın iznine başvurmaları gerekirdi. Böyle izinsiz bir ayrılışla şehri terkedip deniz kenarına geldi. Hareket etmek üzere olan bir gemiye bindi. Gemi bir müddet yol alınca ârızalandı, ne ileri ne geri gitmiyordu. Bütün gayretlere rağmen tâmir olmuyordu. Bir de fırtına çıktı. Batma tehlikesi ile karşılaşan gemide panik başladı. Kimse ne yapacağını bilemiyordu. Yolcular bu durumu uğursuzluğa yorup : "İçimizde büyük günah işlemiş biri var!" diyerek onu ortaya çıkarmak istediler. Bunu kur´a ile bulmaya karar verdiler. Çekilen kur´aya göre suçlu Hz. Yûnus ( aleyhisselam)´tu. "Bu sâlih biridir, yanlışlık var!" denildi ise de rivâyete göre üç kere çekilen kur´a hep ona isabet etti. Hz. Yûnus fırtınalı, dalgalı ve karanlık bir gecede denize atladı. Bir müddet sonra büyük bir balık onu yuttu ( Saffat 142). İşte burada ölmediğini anlayan Hz. Yûnus hatasını anlayıp, sadedinde olduğumuz hadiste belirtildiği üzere Cenâb-ı Hakk´a ihlâsla yöneldi ve dua etti. Allah, bu ihlâslı duayı kabul etti. Balığa vahyederek Yunus´u kenara atmasını emretti. Hz. Yûnus ( aleyhisselam) böylece karanlığa, fırtınaya, kabaran denize, kendisini yutan balığa rağmen kurtuluşa erdi. Âyette, onun duasının kabul edilmesi, Rabbine yaptığı tesbihatla îzah edilmiştir : "Eğer çok tesbih edenlerden olmasa idi, insanlarn tekrar diriltilecekleri güne kadar balığın karnında kalacaktı" ( Saffat 143-144).[151] ـ2ـ وعن ابن عباس رَضِىَ اللّهُ عَنْهُما قالَ : ]كَانَ رسُولُ اللّهِ # يَقُولُ عِنْدَ الْكَرْبِ : َ إلَهَ إَّ اللّهُ الْعَظِيمُ الحَلِيمُ. َ إلهَ إَّ اللّهُ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ. َ إلهَ إَّ اللّهُ رَبُّ السَّمواتِ، وَرَبُّ ا‘رْضِ، وَرَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيمِ[. أخرجه الشيخان، واللفظ لهما والترمذى . 2. ( 1840)- Hz. İbnu Abbâs ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) üzüntü sırasında şu duayı okurdu : "Halîm ve azîm olan Allah´tan başka ilah yoktur. Büyük Arş´ın Rabbi olan Allah´tan başka ilah yoktur. Kıymetli Arş´ın Rabbi, arzın Rabbi, Semâvât´ın Rabbi olan Allah´tan başka ilah yoktur." [Buhârî, Daavât 27, Tevhîd 22, 23; Müslim, Zikr 83, ( 2730); Tirmizî, Daavât 40, ( 3431); İbnu Mâce, Dua 17, ( 3883).][152] ـ3ـ وعن الخدرى رَضِىَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]دَخَلَ رسولُ اللّهِ # ذَاتَ يَوْمٍ المَسْجِدَ، فإذَا هُوَ بِرَجُلٍ مِنَ ا‘نْصَارِ يُقَالُ لَهُ : أبُو أُمَامَةَ، فقَالَ : يَا أبَا أُمَامَةَ مَالِى أرَاكَ جَالِساً في المَسْجِدِ في غَيْرِ وَقْتِ صََةٍ؟ قالَ : هُمُومٌ لَزِمَتْنِى، وَدُيُونٌ يَا رسُولَ اللّهِ، فقَالَ # : أَ أُعَلِّمُكَ كَلِمَاتٍ إذَا قُلْتَهُنَّ أذْهَبَ اللّهُ عَنْكَ هَمَّكَ، وَقَضى دَيْنَكَ؟ قَالَ : قُلْتُ بَلَى يَا رَسُولَ اللّهِ. قالَ : قُلْ إذَا أصْبَحْتَ وَإذَا أمْسَيْتَ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِكَ مِنَ الْهَمِّ وَالْحَزَن، وَأعُوذُ بِكَ مِنَ الْعَجْزِ وَالْكَسَلِ، وَأعُوذُ بِكَ مِنَ الجُبْنِ وَالْبُخْلِ، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ غَلبَةِ الدَّيْنِ، وَقَهْرِ الرِّجَالِ، فَقُلْتُ ذلِكَ فأذْهَبَ اللّهُ عَنِّى غَمِّى، وَقَضَى دَيْنِى[. أخرجه أبو داود . 3. ( 1841)- el-Hudrî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) bir gün Mescid´e girdi. Orada Ensâr´dan Ebû Ümâme ( radıyllahu anh) denen kimse ile karşılaştı. Ona : "Ey Ebû Ümâme, niçin seni namaz vakti dışında Mescid´de oturmuş görüyorum " diye sordu. "Peşimi brakmayan bir sıkıntı ve borçlar sebebiyle ey Allah´ın Resûlü" diye cevap verdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) : "Sana bazı kelimeler öğreteyim mi Bunları okursan, Allah, senden sıkıntını giderir ve borcunu öder." "Evet, ey Allah´ın Resûlü, öğret!" dedim. "Öyleyse, dedi, akşama çıktın mı sabaha erdin mi şu duay oku : "Allahm üzüntüden ve kederden sana sığınırm. Aczden ve tembellikten sana sığınırım, korkaklıktan ve cimrilikten sana sığınırım. Borcun galebe çalmasından ve insanların kahrından sana sığınırım." ( Ebû Ümâme) der ki : "Ben bu duayı yaptım, Allah benden gamımı giderdi, borcumu ödedi." [Ebû Dâvud, Salât 367, ( 1555).][153] ـ4ـ وعن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]جَاءَتْ فَاطِمَةُ رَضِيَ اللّهُ عَنْها إلى النَّبىِّ # تَسْألُهُ خَادِماً، فقَالَ لَهَا قُولِى : اللَّهُمَّ رَبَّ السَّمواتِ السَّبْعِ، ورَبَّ العَرْشِ العَظِيمِ رَبَّنَا وَرَبَّ كُلِّ شَئٍ، مُنْزِلَ التَّوْرَاةِ وا“نْجِيل وَالْفُرْقَانِ، فَالِقَ الحَبِّ والنَّوَى. أعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ كُلِّ شَئٍ أنْتَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهِ. أنْتَ ا‘وَّلُ فَلَيْسَ قَبْلَكَ شَىْءٌ، وَأنْتَ اŒخِرُ فَلَيْسَ بَعْدَكَ شَىْءٌ، وَأنْتَ الظَّاهِرُ فَلَيْسَ فَوْقَكَ شَئٌ، وَأنْتَ الْبَاطِنُ فَلَيْسَ دُونَكَ شَئٌ : اقْضِ عَنِّى الدّيْنَ، وَأغْنِنِى مِنَ الْفَقْرِ[. 4. ( 1842)- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Fâtıma ( radıyallâhu anhâ) Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a gelerek bir hizmetçi taleb etmişti. Resûlullah ona : "Şu duayı oku( man senin için hizmetçi edinmenden daha hayırlı)" dedi : "Allahım! Sen yedi semânın Rabbi, Arş-ı Âzam´ın Rabbisin. Sen bizim Rabbimiz ve herşeyin Rabbisin. Tevrat, İncil ve Furkân´ı indiren, tohum ve çekirdekleri açansın. Her şeyin şerrinden sana sığınıyorum. Her şeyin alnından yapışmışsın ( dizginleri senin elindedir). Evvel sensin, senden önce bir şey yoktur. Ahir sensin, senden sonra da bir şey kalmayacak. Sen zâhirsin, senin üstünde bir şey mevcut değildir. Sen bâtınsın, senin dışında bir şey yoktur. Benim borcumu öde, beni fukaralıktan kurtar, zengin kıl." [Tirmizî, Daavât 68, ( 3477); İbnu Mâce, Dua, 2 ( 3831).][154] ـ5ـ وعن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رسُولُ اللّهِ # إذَا كَرَبَهُ أمْرٌ يَقُولُ : يَا حَىُّ يَا قَيُّومُ بِرَحْمَتِكَ أسْتَغِيثُ، وَقال : ألِظُّوا بِيَاذَا الجََلِ وَا“كْرَامِ[. أخرجه الترمذي.ومعنى »ألِظُّوا« الزموا ذلك، وثابروا عليه، وأكثروا من التلفظ به . 5. ( 1843)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı bir şey üzecek olsa şu duayı okurdu : "Yâ Hayyu ya Kayyum, birahmetike estağîsu. ( Ey diri olan, ey Kayyûm olan Rabbim, rahmetin adına yardımını talep ediyorum)." Ve keza şöyle derdi : "Elizzu biyâze´lcelâli ve´l-İkrâm." ( Yâ ze´lcelâli ve´l-ikrâm)´ı devamlı söyleyin! [Tirmizî Daavât 99, ( 3522).][155] AÇIKLAMA : Rivâyetin ikinci kısmı, Resûlullah´ın dua âdâbıyla ilgili bir tavsiyesini ihtiva ediyor. Dua yaparken, Allah´a : "Ey celâl ve ikram sâhibi, duamı kabul et!" mânasında bir yakarış olan Yâ ze´lcelâli ve´l-İkram cümlesini çokça, sıkça tekrar etmeyi tavsiye ediyor. Bu tavsiye ile önceki kısım aynı senetle geldiği için Tirmizî hazretleri rivâyette sunmuştur.[156] ـ6ـ وعن أسماء بنت عميس رَضِيَ اللّهُ عَنْها قالت : ]قالَ لِى رسُولُ اللّهِ # أَ أُعَلِّمُكِ كَلِمَاتٍ تَقُولِهِنَّ عِنْدَ الْكَرْبِ؟ أللّهُ اللّهُ رَبِّى َ أشْرِكُ بِهِ شَيْئاً[. أخرجه أبو داود . 6. ( 1844)- Esmâ Bintu Umeys ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) bana : "Sana sıkıntı zamanında okuyacağın bir duayı öğreteyim mi " diye sordu ve şu duayı söyledi : "Allâhu, Allâhu Rabbî lâ üşriku bihî şey´en. ( Rabbim Allah´tır, Allah! Ben ona hiçbir şeyi ortak koşmam!)" [Ebû Dâvud, Salât 361, ( 1525), İbnu Mâce, Dua 17, ( 3882).][157] ـ7ـ وعن ابن مسعود رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]مَنْ كَثُرَ هَمُّهُ فَلْيَقلِ : اللَّهُمَّ إنِّى عَبْدُكَ، وَابْنَ عَبْدِكَ، وَابْنُ أمَتِكَ، وَفِي قَبْضَتِكَ، نَاصِيَتِى بِيَدِكَ، مَاضٍ فِيَّ حُكْمُكَ عَدْلٌ فِيَّ قَضَاؤُكَ. أسْأَلُكَ بِكُلِّ اسْمٍ هُوَ لَكَ سَمَّيْتَ بِهِ نَفْسَكَ، أوْ أنْزَلْتَهُ في كِتَابِكَ، أوْ اسْتَأْثَرْتَ بِهِ في مَكْنُونِ الْغَيْبِ عِنْدَكَ أنْ تَجْعَلَ الْقُرآنَ رَبِيعَ قَلْبِي وَجَِءَ هَمِّى وَغَمِّى، مَا قَالَهَا عَبْدٌ قَطُّ إَّ أذْهَبَ اللّهُ غَمَّهُ وَأبْدَلَهُ فَرَحاً[. أخرجه رزين.»اِستِئْثَارُ« بالشئ التخصص به وانفراد، وقوله.»أنْ تَجْعَلَ القُرآنَ رَبِيعَ قَلْبِى« شبه بالربيع من الزمان رتياح ا“نسان فيه وميله إليه . 7. ( 1845)- İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) demiştir ki : "Kimin sıkıntısı artarsa şu duayı okusun : "Allahım ben senin kulunum, kulunun oğluyum, câriyenin oğluyum, senin avucunun içindeyim, alnım senin elinde. Hakkımdaki hükmün câridir. Kazan ne olursa hakkımda adâlettir. Kendini tesmiye ettiğin veya kitabında indirdiğin veya nezdinde mevcut gayb hazinesinden seçtiğin, sana ait her bir isim adına senden Kur´ân´ı kalbimin baharı, sıkıntı ve gamlarımın atılma vesîlesi kılmanı dilerim." Bu duayı okuyan her kulun gam ve sıkıntısını Allah gidermiş, yerine ferahlık vermiştir." [Rezîn ilâvesi, ( Hadis Mecmau´z Zevaîd´de ( 10,136) mevcuttur. Hâkim´in Müstedrek´inde de ( 1,509) kaydedilmiş.][158] AÇIKLAMA : 1-Bu rivâyet Teysir´de kaydedildiği şekliyle mevkuf hadis yâni İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh)´un şahsî sözü görünümündedir. Ancak hadis aslında merfudur. Mesela Müstedrek´in kaydettiği vechinde Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in sözü olduğu için sarih şekilde ifade edilmiştir. 2- "Kur´an´ı, kalbin baharı kılmasını" istemek, kalbin hoşlanacağı, ferahlık duyacağı, zevkle okuyacağı şey kılmasını taleb etmektir. Zîra kalb, baharda ferahlar, o mevsimden memnun kalır, ondan ayrılmak istemez.[159] ONUNCU FASIL HAFIZAYI GÜÇLENDİRME DUÂLARI ـ1ـ عن ابن عباس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُما قالَ : ]جاء علِيُّ بْنُ أبِى طَالِبٍ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ إلَى النَّبِىِّ # فقَالَ : بِأبِى أنْتَ وَأُمِّى تَفَلَّتَ هذَا القُرآنُ مِنْ صَدْرِى فَمَا أجِدُنِى أقْدِرُ عَلَيْهِ، فقَالَ لَهُ رَسولُ اللّهِ # يَا أبَا الحَسَنِ : أفََ أُعَلِّمُكَ كَلِمَاتٍ يَنْفَعُكَ اللّهُ بِهِنَّ، وَيَنْفَعُ بِهِنَّ مَنْ عَلَّمْتَهُ، وَيَثْبُتُ مَا تَعَلَّمْتَ في صَدْرِكَ؟ قَالَ أجَلْ يَارَسُولَ اللّهِ فَعَلِّمْنِى؟ قَالَ : إذَا كَانَ لَيْلَةُ الجُمُعََةِ فَإنِ استَطَعْتَ أنْ تَقُومَ في ثُلُثِ اللَّيْلِ ا‘خِيرِ، فإنَّهَا سَاعَةٌ مَشْهُودَةٌ، وَالدُّعَاءُ فِيهَا مُسْتَجَابُ، وَقالَ أخِى يَعْقُوبُ لِبَنِيهِ سَوْفَ أسْتَغفِرُ لَكُمْ رَبِّى، يَقُولُ حَتَّى تَأتِىَ لَيْلَةُ الجُمُعَةِ، فَإنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَفِى وَسَطِهَا فَإنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَفِىَ أوَّلِهَا، فَصَلِّ أرْبَعَ ركَعَاتٍ تَقْرَأُ في ا‘ولَى : بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَيس، وفي الثَّانِيَةِ : بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَحم الدُّخَانِ، وفي الثَّالِثَةِ : بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَالم تَنْزِيلُ السَّجْدَةِ، وَفي الرَّابِعَةِ : بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ، وَتَبَاركَ المُفَصَّلَ، فإذَا فَرَغْتَ فَاحْمَدِ اللّهَ تَعَالَى، وَأحْسِنِ الثَّنَاءَ عَلَيْهِ، وَصَلِّ عَلَىَّ وَأحْسِنْ، وَصَلِّ عَلَى سَائِرِ انْبِيَاءِ، وَاسْتَغْفِرْ لِلمُؤمِنينَ وَالمُؤمِنَاتِ، وَ“خْوَانِكَ الَّذِينَ سَبَقُوكَ بِا“يمَانِ، ثُمَّ قُلْ في آخِرِ ذلِكَ : اَللَّهُمَّ ارْحَمْنِى بِتَرْكِ المَعَاصِى أبَداً مَا أبْقَيْتَنِى وَارْحَمْنِى أنْ أتَكَلفَ مَاَ يَعْنِىنِى وَارْزُقْنِى حُسْنَ النَّظَرِ فيمَا يُرْضِيكَ عَنِّى. اَللَّهُمَّ بَدِيعَ السَّمَواتِ وَارْضِ يَاذَا الجََلِ وَا“كْرَامِ وَالْعِزَّةِ الَّتِى َ تُرَامُ. أسْألُكَ يَا اللّهُ يَا رَحْمنُ بِجََلِكَ، وَنُورِ وَجْهِكَ أنْ تُلْزِم قَلْبِى حِفْظَ كِتَابِكَ كَمَا عَلّمْتَنِى وَارْزُقْنِى أنْ أتْلُوَهُ عَلَى النَّحْوِ الَّذِى يُرْضِيكَ عَنِّى. اَللَّهُمَّ بَدِيعَ السَّمواتِ وا‘رْضِ ذَا الجََلِ وَا“كْرَامِ والْعِزَّةِ التِى َ تُرَامُ أسْألُكَ يَا اللّهُ يَا رَحْمنُ بِجََلِكَ، وَنُورِ وَجْهِكَ أنْ تُنَوِّرَ بِكتَابِكَ بَصَرِى، وَأنْ تُطْلِقَ بِهِ لِسَانِى، وَأنْ تُفَرِّجَ بِهِ عَنْ قَلْبِى، وَأنْ تَشْرَحَ بِهِ صَدْرِى وَأنْ تَغْسِلَ بِهِ بَدَنِى فإنَّهُ َ يُعينُنِى عَلى الْحَقِّ غَيْرُكَ وََ يُؤْتِينِيهِ إَّ أنْتَ، وََ حَوْلَ وََ قُوَّةَ إَّ بِاللّهِ الْعَلِىِّ الْعَظِيمِ، يَا أبَا الحَسَنِ : تَفْعَلُ ذلِكَ ثََثَ جُمَعٍ، أوْ خَمْساً، أوْ سَبْعاً تُجَابُ بِإذْنِ اللّهِ تَعَالى، والَّذِي بَعَثَنِى بِالْحَقِّ مَا أخْطَأَ مُؤمِناً قطُّ[.قالَ ابن عباس : ]فَوَ اللّهِ مَا لَبِثَ عَلىٌّ إَّ خَمْساً، أوْ سَبْعاً حَتَّى جَاءَ رسوُ ل اللّهِ # في مِثْل ذلِكَ المَجْلِسِ، فقالَ يَا رسُولَ اللّهِ : إنِّى كُنْتُ فِيمَا خََ َ آخُذُ إَّ أرْبَعَ آيَاتٍ أوْ نَحْوَهنَّ، فَإذَا قَرَأتُهُنَّ عَلى نُفْسِى تَفَلّتْنَ، وَإنِّى أتَعَلّمُ اليَوْمَ أرْبَعِينَ آيَةً أوْ نَحْوَهَا، فإذَا قَرَأتُهَا عَلى نَفْسِى، فَكَأنَّما كِتَابُ اللّهِ بَيْنَ عَيْنَىّ، وَلَقَدْ كُنْتُ أسْمَعُ الحَدِيثَ، فإذَا رَدَّدْتُهُ تَفَلَّتَ، وَأنَا الْيَوْمَ أسْمَعُ ا‘حَادِيث، فإذَا تَحَدَّثْتُ بهَِا لَمْ أخْرَمْ مِنْهَا، فَقَالَ # عِنْدَ ذلِكَ : مُؤمِنٌ وَرَبِّ الْكَعْبَةِ أبَا الحَسَنِ[. أخرجه الترمذى . 1. ( 1846)- Hz. İbnu Abbâs ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Hz. Ali İbnu Ebî Tâlib ( radıyallâhu anh) Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a gelerek : "Annem ve bâbam sana kurban olsun, şu Kur´an göğsümde durmayıp gidiyor. Kendimi onu ezberleyecek güçte göremiyorum" dedi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ona şu cevabı verdi : "Ey Ebûl-Hüseyin! ( Bu meselede) Allah´ın sana faydalı kılacağı, öğrettiğin takdirde öğrenen kimsenin de istifade edeceği, öğrendiklerini de göğsünde sabit kılacak kelimeleri öğreteyim mi " Hz. Ali ( radıyallâhu anh) : "Evet, ey Allah´n Rasûlü, öğret bana!" dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber şu tavsiyede bulundu : "Cuma gecesi ( perşembeyi cumaya bağlayan gece) olunca, gecenin son üçte birinde kalkabilirsen kalk. Çünkü o an ( meleklerin de hazır bulunduğu) meşhûd bir andır. O anda yapılan dua müstecabtır. Kardeşim Ya´kub da evlatlarına şöyle söyledi : "Sizin için Rabbime istiğfâr edeceğim, hele cuma gecesi bir gelsin." Eğer o vakitte kalkamazsan gecenin ortasında kalk. Bunda da muvaffak olamazsan gecenin evvelinde kalk. Dört rek´at namaz kıl. Birinci rek´atte, Fâtiha ile Yâsin sûresini oku, ikinci rek´atte Fâtiha ile Hâmim, ed-Duhân sûresini oku, üçüncü rek´atte Fâtiha ile Eliflâmmîm Tenzîlü´ssecde´yi oku, dördüncü rek´atte Fâtiha ile Tebâreke´l-Mufassal´ı oku. Teşehhüdden boşaldığın zaman Allah´a hamdet, Allah´a senayı da güzel yap, bana ve diğer peygamberlere salât oku, güzel yap. Mü´min erkekler ve mü´min kadınlar ve senden önce gelip geçen mü´min kardeşlerin için istiğfat et. Sonra bütün bu okuduğun duaların sonunda şu duayı oku : "Allahım, bana günahları, beni hayatta baki kıldığın müddetçe ebediyen terkettirerek merhamet eyle. Bana faydası olmayan şeylere teşebbüsüm sebebiyle bana acı. Seni benden râzı kılacak şeylere hüsn-i nazar etmemi bana nasîb et. Ey semâvât ve arzın yaratıcısı olan celâl, ikram ve dil uzatılamayan izzetin sâhibi olan Allahım. Ey Allah! ey Rahman! celâlin hakkı için, yüzün nuru hakkı için kitabını bana öğrettiğin gibi hıfzına da kalbimi icbâr et. Seni benden razı kılacak şekilde okumamı nasîb et. Ey semâvât ve arzın yaratıcısı, celâlin ve yüzün nuru hakkı için kitabınla gözlerimi nurlandırmanı, onunla dilimi açmanı, onunla kalbimi yarmanı, göğsümü ferahlatmanı, bedenimi yıkamanı istiyorum. Çünkü, hakkı bulmakta bana ancak sen yardım edersin, onu bana ancak sen nasib edersin. Herşeye ulaşmada güç ve kuvvet ancak büyük ve yüce olan Allah´tandır." Ey Ebû´l-Hasan, bu söylediğimi üç veya yedi cuma yapacaksın. Allah´ın izniyle duana icâbet edilecektir. Beni hak üzere gönderen Zât-ı Zülcelâl´e yemin olsun bu duayı yapan hiçbir mü´min icâbetten mahrum kalmadı." İbnu Abbâs ( radıyallâhu anhüma) der ki : "Allah´a yemin olsun, Ali ( radıyallâhu anh) beş veya yedi cuma geçti ki Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a aynı önceki mecliste tekrar gelerek : "Ey Allah´ın Resûlü! dedi, geçmişte dört beş âyet ancak öğrenebiliyordum. Kendi kendime okuyunca onlar da ( aklımda durmayıp) gidiyorlardı. Bugün ise, artık 40 kadar âyet öğrenebiliyorum ve onları kendi kendime okuyunca Kitabullah sanki gözümün önünde duruyor gibi oluyor. Eskiden hadisi dinliyordum da arkadan bir tekrar etmek istediğimde aklımdan çıkıp gidiyordu. Bugün hadis dinleyip sonra onu bir başkasına istediğimde ondan tek bir harfi kaçırmadan anlatabiliyorum. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) bu söz üzerine Hz.Ali ( radıyallâhu anh)´ye : "Ey Ebû´l-Hasan! Kâbenin Rabbine yemin olsun sen mü´ minsin!" dedi." [Tirmizî, Daavât 125, ( 3565).][160] AÇIKLAMA : Hadis sened yönüyle hasen olsa da, âlimler metin yönüyle şâz, garîp ve hattâ münker olduğunu söylemişlerdir.[161] ـ2ـ وعن شداد بن أوس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رسُولُ اللّهِ # يُعَلِّمُنَا أنْ نَقُولَ في الصََّةِ : اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ الثَّبَاتَ في ا‘مْرِ، والْعَزِيمَةَ عَلى الرُّشْدِ، وَأسْألُكَ شُكْرَ نِعْمَتِكَ، وَحُسْنَ عِبَادَتِكَ، وَأسْألُكَ لِسَاناً صَادِقاً، وَقَلْباً سَلِيماً، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ مَا تَعْلَمُ، وَأسْألُكَ مِنْ خَيْرِ مَا تَعْلَمُ، وَأسْتَغْفِرُكَ مِمَّا تَعْلَمُ[. أخرجه النسائِى . 2. ( 1847)- Şeddâd İbnu Evs ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselem) namazda şu duayı okumamızı öğretiyordu : "Allahım! Senden işte ( dinde) sebat etmeyi, doğruluğa da azmetmeyi istiyorum. Keza nimetine şükretmeyi, sana güzel ibadette bulunmayı taleb ediyor, doğruyu konuşan bir dil, eğriliklerden uzak bir kalb diliyorum. Allahım, senin bildiğin her çeşit şerden sana sığınıyorum, bilmekte olduğun bütün hayırları senden istiyorum, bildiğin günahlarımdan sana istiğfar ediyorum!" [Tirmizî, Daavât 22, ( 3404); Nesâî, Sehv 61.][162] ONBİRİNCİ FASIL GİYİNME VE YEMEK DUALARI ـ1ـ عن الخدري رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ النَّبِىُّ # إذَا اسْتَجَدَّ ثَوْباً قال : اَللَّهُمَّ لَكَ الحَمْدُ أنْتَ كَسَوْتَنِى هذَا، وَيُسَمِّىهِ : أسْألَكُ خَيْرَهُ وَخَيْرَ مَا صُنِعَ لَهُ، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهِ وَشَرِّ مَا صُنِعَ لَهُ[. أخرجه أبو داود والترمذي . 1. ( 1848 )- el-Hudrî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) elbiseyi yenilediği zaman şu duayı okurdu : Allahım! Hamd sanadır. -( giydiği şey ne ise) ismen söyleyerek- Bunu bana sen giydirdin. Bunun hayırlı olmasını, yapılış gayesine uygun olmasını diliyor, şerrinden ve yapılış gayesine uygun olmamasından da sana sığınıyorum." ( Ebû Dâvud, Libas 1, ( 4020); Tirmizî, Libâs 29, ( 1767).][163] AÇIKLAMA : 1- Rivâyetler, Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in yeni bir elbise giyeceği zaman bunu cumaya rastlattığını ve giyme sırasında dua okuduğunu gösterir. Şu halde bu dua onlardan biri olmaktadır. 2- Elbiseyi, Resûlullah´ın dua sırasında tesmiyesi, cinsini zikretmesidir. Meselâ yeni bir ayakkabı giymiş ise : "Allahım! Hamd sanadır. Bu ayakkabıyı bana sen giydirdin..." demesidir. 3- Giyilen şeyin hayrı onun hemen eskimeyip dayanıklı olmasıdır, temizliğidir, bir ihtiyaç için giyilmiş olmasıdır. "Yapılış gayesine uygun olması" şeklinde tercüme ettiğimiz cümle de elbise ne maksadla yapılmış ise onun hayrını, o maksada uygun kullanımını talep etmektedir. Mâlum olduğu üzere elbise, tesettürü sağlamak, sıcak ve soğuğa karşı korumak gibi maksadlarla yapılır. Şu halde, elbisenin bu hizmetlerinde hayırlı olması, yapılmış olduğu bu gâyeleri yerine getirmesi Allah´tan taleb edilmiş olmaktadır. Elbiselerin bu gayelere uygun kullanımı bir bakıma kulluk ve ibadet vazifelerini hakkıyla yapmayı netice verir. Elbisenin şerri ve yapılış gayesine uygun olmayan kullanılış şerri de böylece anlaşılmış oluyor. Elbisenin haram olması, pis olması çabuk eskimesi, israf gösteriş, kibir, riya, tefâhur gibi kulluk edebine aykırı ve günah olan durumlara sebep olması, setrü´l-avreti yerine getirememesi, soğuk ve sıcağa karşı yeterli korunmayı sağlayamaması gibi akla gelebilecek çeşitli durumlar elbisenin şerri olarak değerlendirilebilir. 4-Hadis, yeni bir elbise giyerken Allah´a hamdetmenin müstehap olduğuna delâlet eder, Müstedrek´de gelen bir rivayet, bir veya yarım dinara aldığı elbiseyi giyen kimse hamdederse, Allah´ın giyer giymez onu mağfiret edeceğini haber verir.[164] ـ2ـ وعن أبى أمامة قال : ]لَبِسَ ابْنُ عُمَرَ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُما ثَوْباً جَدِيداً، فقَالَ : الحَمْدُ للّهِ الَّذِى كَسَانِى مَا أُوَارِى بِهِ عَوْرَتِى، وَأتَجَمَّلُ بِهِ في حَيَاتِِى، ثُمَّ قال : سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ # يَقُولُ : مَنْ لَبِسَ ثَوْباً جَدِيداً فقَالَ ذَلِكَ، ثُمَّ عَمَدَ إلَى الثَّوْبِ الَّذِي أخْلَقَ، فَتَصدَّقَ بِهِ كَانَ في كَنَف اللّهِ وَحِفْظِهِ، وسَتْرِهِ حَيّاً وَمَيِّتاً[. أخرجه الترمذى . 2. ( 1849)- Ebû Ümâme ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ) yeni bir elbise giymişti ve şöyle dua etti : "Avretimi örtebileceğim ve hayatta güzellik sağlayabileceğim bir elbise giydiren Allah´a hamd olsun." Sonra şunu söyledi : "Ben Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı dinledim : "Kim yeni bir elbise giyer, böyle söyler, daha sonra da eskittiği elbiseyi tasadduk ederse, sağken de öldükten sonra da Allah´ın himâyesi, hıfzı ve örtmesi altında olur." [Tirmizî, Daavât 119, ( 3555); İbnu Mâce, Libâs 2, ( 3557).][165] ـ3ـ وعن أبى سعيد رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ النَّبىُّ # إذَا أكَلَ أوْ شَرِبَ قال : اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذِى أطْعَمَنَا وَسَقَانَا وَجَعَلَنَا مُسْلِمِينَ[ . 3. ( 1850)- Ebû Saîd ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) bir şey yeyip içti mi şu duayı okurdu : "Bize yedirip içiren ve bizi Müslümanlardan kılan Allah´a hamdolsun." [Tirmizî, Daavât 75, ( 3453); Ebû Dâvud, Et´ıme 53, ( 3850); İbnu Mâce, Et´ıme 16, ( 3283).][166] ـ4ـ وعن معاذ بن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ : مَنْ أكَلَ طَعَاماً فقَالَ : اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذِى أطْعَمَنِى هَذَا الطَّعَامَ وَرَزَقَنِىهِ مِنْ غَيْرِ حَوْلٍ مِنِّى، وََ قُوَّةٍ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ[. أخرجهما أبو داود والترمذي.وزاد أبو داود في الثاني : ]ومَنْ لَبِسَ ثَوْباً فقَالَ : اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذِى كَسَانِى هذَا وَرَزَقَنِيهِ مِنْ غَيْرِ حَوْلٍ مِنِّى، وََ قُوَّةٍ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَمَا تَأخَّرَ[ . 4. ( 1851)- Muâz İbnu Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kim bir şey yer ve : "Bana bu yiyeceği yediren ve tarafımdan hiçbir güç ve kuvvet olmadan bunu bana rızık kılan Allah´a hamdolsun" derse geçmiş günahları affolunur" dedi." [Ebû Dâvud, Libâs 1, ( 4023); Tirmizî, Da´avât 75, ( 3454); İbnu Mâce, Et´ime 16, ( 3285).] Ebû Dâvud´un rivayetinde şu ziyâde var : "Kim bir elbise giyer ve : "Bunu bana giydirip, tarafımdan bir güç ve kuvvet olmaksızın beni bununla rızıklandıran Allah´a hamdolsun" derse geçmiş ve gelecek günahları affedilir."[167] ـ5ـ وعن معاذ بن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ النَّبيُّ # : إنَّ اللّه لَيَرْضَى عَنِ الْعَبْدِ أنْ يَأكُلَ ا‘كْلَةَ فَيَحْمَدَهُ عَلَيْهَا، أوْ يَشْرَبَ الشَّرْبَةَ فَيَحْمَدَهُ عَلَيْهَا[. أخرجه مسلم والترمذي . 5. ( 1852)- Muâz İbnu Enes ( radıyallâhu anh) der ki : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Muhakkak ki Allah, kulun bir şey yiyip hamdetmesinden veya bir şey içip hamdetmesinden râzı olur." [Müslim, Zikr 89, ( 2734); Tirmizî, Et´ime 18, ( 1817).] ـ6ـ وعن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]أكَلَ النَّبىُّ # عِنْدَ سَعْدِ ابْنِ عُبَادَةَ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ خُبْزاً وَزَيْتاً، ثُمَّ قَالَ : أفْطَرَ عِنْدَكُمُ الصَّائِمُونَ، وَأكَلَ طَعَامَكُمُ ا‘بْرَارُ، وَصَلَّتْ عَلَيْكُمُ المََئِكَةُ[ أخرجه أبو داود.وله في أخرى عن جابر رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]صَنَعَ أبُو الْهَيْثَمِ طَعَاماً، فَدَعَا رَسُولَ اللّهِ # وَأصْحَابَهُ، فَلَمَّا فَرَغُوا قالَ : أثِيبُوا أخَاكُمْ قَالُوا : وَمَا إثَابَتُهُ؟ قال : إنَّ الرَّجُلَ إذَا دُخِلَ بَيْتُهُ، وَأكِلَ طَعَامُهُ، وَشُرِبَ شَرَابُهُ، فَدَعَوْا لهُ فذلِكَ إثَابَتُهُ[.»ا“ثابَةُ« الجزاء . 6. ( 1853)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) Sa´d İbnu Ubâde´nin yanında ekmek ve zeytinyağı yemişti. Sonunda şöyle bir dua buyurdu : "Yanınızda oruçlular yemek yesin, yemeğinizden ebrarlar yesin, üzerinize melekler dua etsin." [Ebû Dâvud, Et´ime 55, ( 3854).] Ebû Dâvud´un Hz. Câbir ( radıyallâhu anh)´den kaydettiği diğer bir rivâyette şöyle denir : "Ebû´l-Heysem bir yemek hazırladı, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ ve Ashâbın ı( radıyallâhu anhüm) dâvet etti. Hz. Peygamber yemekten kalkınca : "Kardeşinizi mükâfaatlandırın!" buyurdu. Ashâb : "Mükâfaatı da ne " diye sordular. Efendimiz : "Kişinin evine girilip yemeği yendi, içeceği içildi mi ev sâhibi için dua edilir. İşte bu onun mükâfaatıdır" cevabını verdi."[168] AÇIKLAMA : 1- Bâzı rivâyetler yukarıdaki duanın Sa´d İbnu Muâz´ın evinde geçtiğini belirtir. Bu, vak´anın iki sefer cereyanına delil olabilir. 2- Dua cümlesi olarak tercüme ettiğimiz hadis, aslında ihbar cümlesi gibidir. Ancak Münavî´nin de belirttiği üzere, ev sâhibine mükâfaat mânası, dua cümlesi ile gerçekleştir. 3- Bu hadis, yemeğe dâvet edilen kimsenin, yemekten sonra ev sâhibi için dua etmesinin müstehab olduğuna delildir. ONİKİNCİ FASIL KAZAYI HACET DUASI ـ1ـ عن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رسولُ اللّهِ # إذَا دَخَلَ الخََءَ لِقَضَاءِ الحَاجَةِ يَقُولُ : اَللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِكَ مِنَ الخُبُثِ وَالخَبَائِثِ[. أخرجه الخمسة.»الخُبُثُ« بضم الباء جمع خبيث.»والخَبَائِثُ« جمع خبيثة، والمراد بهما ذكور شياطين الجنّ وا“نس وإناثهم . 1. ( 1854)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) kazâyı hâcet için helâya girdiği zaman şu duayı okurdu : "Allahümme innî eûzu bike mine´lhubsi ve´lhabâis. ( Allahım, pislikten ve ( cin ve şeytan gibi) kötü yaratıklardan sana sığınırm." [Buhârî, Vudû 9, Da´avât 15; Müslim, Hayz 122, ( 375); Tirmizî, Tahâret 4, ( 5); Ebû Dâvud Tahâret 3, ( 4,5); Nesâî, Tahâret 18, ( 1, 20).][169] ـ2ـ وعن عائشة رَضِيَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كَانَ النَّبىُّ # إذَا خَرَجَ مِنَ الخََءِ قالَ غُفْرَانَكَ[. أخرجه أبو داود والترمذي.وله في أخرى عن عليّ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # سِتْرُ مَا بَيْنَ أعْيُنِ الجِنِّ وَعَوْرَاتِ بَنِى آدَمَ إذَا دَخَلَ أحَدُهُمُ الخََءَ أنْ يَقُولَ : بِسْمِ اللّهِ[.»الغُفْرَانُ« مصدر ونصبه بإضمار أطلب وأستغفر لقصور الشكر عن بلوغ هذه النعمة، وقيل : استغفر من تركه ذكر اللّه سبحانه مدة لبثه على الخء ‘نه كان يترك ذكر اللّه إ عند قضاء الحاجة، فرأى ذلك تقصيراً فتداركه باستغفار . 2. ( 1855)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) helâdan çıkınca : "Gufrâneke ( affını taleb ediyorum)" derdi. "[Ebû Dâvud, Tahâret 17, ( 30); Tirmizî, Tahâret 5, ( 7); İbnu Mâce, Tahâret 10, ( 300).] Tirmizî´nin Hz. Ali´den kaydettiği diğer bir rivâyette şöyle denir : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Helâya girdiği zaman insanoğlunun avretleri ile cinnîlerin gözleri arasındaki perde, kişinin "bismillah" demesidir."[170] AÇIKLAMA : 1-Gufrâneke : Gufrân, tıpkı mağrifet gibi mastardır. Örtmek, affetmek, bağışlamak mânasına gelir. Sondaki ke zamirdir. Öyleyse senin örtmen, bağışlaman demek olur. Ancak mânanın bütünleşmesi için bir fiil takdiri gerekmektedir : اَطْلُبُ غُفْرَانَكَ Yâni "senin bağışlamanı taleb ediyorum."2-Helâdan çıkarken mağfiret talebetmenin sebebine gelince şârihler iki ihtimal beyan eder : a) Bu esnada zikrullahın terkedilmiş olmasından. b) Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), kişinin, gıdayı alıp menfaatini te´min ve fuzûliyâtı kolayca atması gibi fevkalâde hayatî nimetlerin şükrünü ödemideki aczi sebebiyle mağfiret dilemiştir. Böylece nimete karşı şükür vazîfesini mağfiret dileyerek yerine getirmiş olmaktadır. Bu ihtimal daha kavî gözükmektedir. 3-Bu makamda, okunacak başka merfu dualar da rivâyet edilmiştir : اَلْحَمْدُللّهِِ الَّذِى اَذْهَبَ عَنِّى اْ‘َذَى وَعَافَانِى ( Ezâyı giderip âfiyet veren Allah´a hamdolsun) veya, اَلْحَمْدُللّهِ الَّذِى اَحْسَنَ اِلَىَّ فِى اَوَّلِهِ وَآخِرِهِ ( Gıdamızın evvelinde de sonunda da bize ihsanda bulunan Allah´a hamdolsun) veya : اَلْحَمْدُللّهِ الَّذِى اَذَاقَنِى لَذَّتَهُ وَاَبْقَى فيَّ قُوتَهُ وَاَذْهَبَ عَنِّى اَذَاهُ ( Lezzetini bana tattırıp, gıdasını bende bırakıp sonra da ezâsını benden gideren Allah´a hamdolsun.)"Bu rivâyetlerden sıhhatçe en üstün olanı sadedinde olduğumuz Hz. Âişe hadisidir. Resûlullah´ın farklı zamanlarda bu duaların hepsiyle dua etmiş olması mümkündür.[171] ONÜÇÜNCÜ FASIL MESCİDE GİRİŞ-ÇIKIŞ DUALARI ـ1ـ عن فاطمة بنت الحسين بن عليّ عن جدتها فاطمة الكبرى رَضِيَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كَانَ رسولُ اللّه # إذَا دَخَلَ المَسْجِدَ صَلَّى عَلى مُحَمَّدٍ # وَقَالَ : رَبِّ اغْفِرْ لِى ذُنُوبِى، وَافْتَحْ لِى أبْوَابَ رَحْمَتِكَ، وَإذَا خَرَجَ صَلَّى عَلَى مُحَمَّدٍ # وَقالَ اغْفِرْ لِى ذُنُوبِى، وافْتَحْ لِى أبْوَابَ فَضْلِكَ[. أخرجه الترمذي . 1. ( 1856)- Fâtıma Bintu´l-Hüseyin İbni Ali, büyükannesi Fâtımatu´l-Kübrâ ( radıyallâhu anhâ)´dan naklen anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) mescide girdiği zaman Muhammed ( aleyhissalâtu vesselâm)´e salât ( dua) okur, sonra da : "Rabbim! günahımı affet, rahmet kapılarını bana aç" derdi, Çıkarken de yine Muhammed ( aleyhissalâtu vesselâm)´e salât okur, sonra da : "Rabbim! günahımı affet, lütuf kapılarını benim için aç" derdi". [Tirmizî, Salât 234, ( 314).][172] AÇIKLAMA : 1- Fâtımatu´l-Kübrâ, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın kızı Fâtımatu´z-Zehrâ ( radıyallâhu anhâ)´dır. Hz. Ali efendimizin zevcesi ve Hz. Hasan ile Hz. Hüseyin´in vâlideleridir ( radıyallâhu anhüm ecmain). Hz. Ali ile hicretin ikinci yılında evlenmiş, Resûlullah´ın vefatından altı ay kadar sonra 20 yaşlarında iken vefat etmiştir. 2- Aliyyu´l-Kârî, Mirkât´da, mescide giriş duasının tam içeri girmeden önce veya girdikten sonra okunmuş olma ihtimalinden bahseder, "Önce olması daha kuvvetlidir" der. 3- Dikkat edilirse, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) kendi kendisine salât okuyarak ta´zîmde bulunmuştur. Bu, başkalarının Zât-ı Muhammediye karşısındaki vecibelere onun da tâbi olduğunu gösterir. Ümmet O´nun ( aleyhissalâtu vesselâm) peygamber olduğuna inanmakla mükellef olduğu gibi, O da bununla mükelleftir. Bazı rivâyetlerde Resûlullah, "İslam´a ilk iman eden benim" buyurur. Ümmete terettüp eden bir diğer vecîbe Zât-ı Muhammediye´ye hürmet ve saygıdır ve bunu çokça salât ve selâm okuyarak ifâde etmektir. Şu halde bu vecîbeye kendisi de tâbidir ve bu hususta da bizzat örnek olarak ümmetine tâlimde bulunacaktır. Burada onu görmekteyiz. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), Zât-ı Muhammediye´ye salât u selam okumaktadır. 4-Şârih Tîbî mescide girerken rahmet, mescidden çıkarken fazl ( lütuf) taleb edilmiş olmasında şöyle bir incelik sezer : "Mescide giren kimse Allah´ın sevabına ve cennetine yaklaştıran bazı şeylerle meşgul olur, öyle ise rahmeti zikretmek daha münâsiptir. Mescidden çıkınca da helal rızık talebiyle meşgul olur, bu sebeple de Allah´ın fazlını ( lütfunu) zikretmek münâsip düşer. Nitekim âyet-i kerîmede : فَانْتَشِرُوا في اَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّهِ "Cuma namazını kılınca yeryüzüne dağılın ve Allah´ın fazlından arayın" ( Cum´a 10) buyurulmuştur."[173] ONDÖRDÜNCÜ FASIL HİLALİ GÖRÜNCE OKUNACAK DU ـ1ـ عَنْ طلحة بن عبيداللّه رَضِىَ اللّهُ عنه قال : ]كَانَ رَسُولُ اللّهِ # إذَا رَأى الْهَِلَ قَالَ : اَللَّهُمَّ اَهِلَّهُ عَلَيْنَا بِالْيُمْنِ وَاِيمَانِ، وَالسََّمَةِ وَاِسَْمِ رَبِّى ورَبُّكَ اللّهُ[. أخرجه الترمذي . 1. ( 1857)- Talha İbnu Ubeydillah ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) hilâli görünce şu duayı okurdu : "Allahım, Ay´ın hilâl devresini bize bereketli, imanlı, selâmetli ve İslâm üzere geçir. ( Ey hilâl) benim de senin de Rabbin Allah´tır." [Tirmizî, Daavât 52, ( 3447).][174] AÇIKLAMA : 1-Hilâl, ayın geçirdiği safhalardan bir safhanın adıdır. Ay´ın ufukta belirmesinin ilk gecesiyle, ikinci ve üçüncü gecelerine denir. Dördüncü geceden itibâren kamer denir. 2- Hadiste talep edilen yümn, dilimizde uğur, bereket, hayır mânalarına gelir. Uğur, zıddı olan uğursuzluk inancını hatırlattığı ve bunun da dinimizde yeri olmadığı için bereket´le tercümesini daha uygun bulduk. Mamafih, bazı nüshalarda "yümn" yerine emn gelmiştir. Bu da emniyet ( güven) demektir. Emniyet duygusunun huzurlu bir hayat için ne kadar ehemmiyet arzettiği îzah gerektirmeyecek kadar açık bir durumdur. 3-Hadisin Arapça metnini lügavî aslına muvafık olarak şöyle tercüme edebiliriz : "Allahım, bizler ( bâtınan) emniyet ve iman üzere, ( zâhiren de ) selâmet ve İslâm üzere olduğumuz halde ayı üzerimize doğdurt." 4-Bâzı âlimlerimize göre, emniyet ve selâmetin zikri ile her çeşit zararlı şeylerin def´i; keza iman ve İslâm´ın zikri ile de pek beliğ ve pek veciz bir sûrette her çeşit menfaatin celbedilmesi taleb edilmiş olmaktadır. 5- Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in emniyet ve iman talebinde hilâli vesile yapması onun şe´ninin büyüklüğüne delâlet eder. Ona teveccüh ederek : "Senin de benim de Rabbimiz Allah´tır sözü, bir kısım insanların, hâdisâtın cereyanında felek adı altında gök cisimlerine tesir izâfe etmelerini reddir. Bilindiği üzere günümüzde bile, yıldız falı adı altında, hâdisât üzerinde yııldızların ve burçlar denen yıldız kümelerinin tesirleri hususlarında pek bâtıl sözler mevcuttur. Görüldüğü üzere İslam, yıldızların insanlara en yakın olan, geceleri aydınlatma ve yılın ay ve günlerini hesaplamada sunduğu takvimli hizmeti gibi hizmetlerde insanların hayatını tanzimde oynadığı pek belirgin ve inkarı gayr-ı kâbil role sahip olan Ay´a da, "seni de bizi de yaratan Allah´tır" cümlesi ile hem cahiliye devrinde bir kısım insanlarda görülen Ay ve Güneş´e tapma sapıklığına ve hem de yıldızlarla ilgili başkaca bâtıl inançlara hâtime çekmiştir. Varlığını başkasından alan, keyfine göre bir başkasına tesir edemez, tasarrufta bulunamaz. Şâyet bir te´siri, bir hizmeti varsa bu, onu yaratandan gelmektedir. Hakikî te´sir O´na ( celle celâluhû) âittir. İslâm´ın tevhid inancı, her çeşit tesir ve icraatın Allah´tan geldiğini takrir eder. Resûlullah, ay doğduğu zaman okunacak duada bile bunun tesbit ve takrîrine ehemmiyet vermiştir. Bütün bu gayrete rağmen, günümüzde bile, hâlâ yıldızın tesirine inanan, yıldız falıyla vakit geçiren Müslümanların varlığı, üzüntü ile karşılanacak bir durumdur.[175] ـ2ـ وعن قتادة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ : ]أنَّهُ بَلَّغَهُ أنَّ النَّبِىَّ # كانَ إذَا رَأى الهَِلَ قالَ : هَِلُ خَيْرٍ وَرشْدٍ ثََثَ مَرَّاتٍ، آمَنْتُ بِاللّهِ الَّذِى خَلَقَكَ ثََثَ مَرَّاتٍ، ثُمَّ يَقُولُ : اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذِى ذَهَبَ بِشَهْرِ كَذا، وَجَاءَ بِشَهْرِ كَذَا[. أجرجه أبو داود.وفي رواية له عنه قال : ]كانَ رسولُ اللّهِ # إذَا رَأى الهَِلَ صَرَفَ وَجْهَهُ عَنْهُ[ . 2. ( 1858 )- Katâde ( rahimehullah)´ye ulaştığına göre, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) hilâli görünce şu duayı okurmuş : "Hayırlı ve istikametli bir hilal ( devresi diliyorum.)" Bunu üç kere söyledikten sonra, "Seni yaratan Allah´a inandım."Bunu da üç kere tekrar ettikten sonra : "... Ayını çıkarıp ... Ayını getiren Allah´a hamdolsun" dermiş." [Ebû Dâvud, Edeb 111 ( 5092).] Ebû Dâvud´un yine Katâde´den kaydrettiği bir diğer rivâyetinde : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), hilâli görünce yüzünü ondan çevirirdi" denmektedir.[176] AÇIKLAMA : 1-Hilâl devresinin hayırlı ve istikametli ( rüşd üzere) olmasını dilemek, Allah´a ibâdetle geçmesini dilemektir. Hacc mîkatı, Ramazan orucunun başı vs. hilâl devrelerine rastlamaktadır. 2-Rivâyet, Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in ayları ismen zikrettiğini göstermektedir. Meselâ "Cemâziyelevvel´i çıkarıp Cemaziyelâhir´i getiren Allah´a hamdolsun" demek gibi. 3-Ebû Dâvud´un ikinci rivâyetinde Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in hilâli görünce yüzünü çevirdiği ifâde edilmektedir. Münâvî, bu hadîsi açıklarken şu izahı sunar : "Bu çevirme, hilâlin şerrinden çekinmek içindir. Zîra, Tirmizî´nin kaydettiği üzere, Hz. Âişe´ye Resûlullah : اَسْتَعِيذِى بِاللّهِ مِنْ شَرِّهِ فإنَّهُ الْغَاسِقُ اِذَا وَقَبَ "Ey Âişe, onun şerrinden Allah´a sığın, zîra o, battığı zaman ( Felak sûresinde haber verilen) elgâsık´tır"[177] demiştir. Yahut da Resûlullah´ın ondan yüzünü çevirmesinin hikmeti, cedd-i emcedi Hz. İbrahim ( aleyhisselam)´in َ اُحِبُّ اŒفِلِينَ "Batan şeyleri sevmem" ( En´am 76) sözüne meyletmektir. 4-Son olarak, hadislerin sıhhat durumuna temas edelim. Ebû Dâvud, hadisleri "Kişi hilâli görünce ne demelidir " başlığını taşıyan bir bâbta kaydettikten sonra şunu söyler : "Bu bâbta Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´tan sahih müsned ( muttasıl) bir hadis gelmemiştir." Katâde´den kaydedilenler mürseldir, yâni senedlerinde kopukluk vardır. Zîra Katâde, Tâbiîn´dendir, sahâbe değildir, kimden işittiğini de tasrîh etmemiştir.Ancak İbnu Hacer, Katâde´nin mürseline Müsedded´in Müsned-i Kebîr´ inde -yine mürsel olan- bir şâhid bulduğunu, Ebû Nuaym´da da mevsûl ( senedinde kopukluk olmayan) bir şâhid bulduğunu belirtir.[178] ÇIKINCA OKUNACAK DUA ـ1ـ عن بان عمر رَضِيَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]كانَ رسولُ اللّهِ # إذَا سَمعَ الرَّعْدَ وَالصَّوَاعِقَ قال : اللَّهُمَّ َتَقْتُلَنَا بِغَضْبِكَ، وََ تُهْلِكُنَا بِعَذَابِكَ، وَعَافِنَا قَبْلَ ذلِكَ[. أخرجه الترمذي . 1. ( 1859)- İbnu Ömer ( radıyallâhu anhüma) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) gök gürleyip, şimşek çakınca şu duayı okurdu : "Allah´ım bizi gadabınla öldürme, azabınla da helâk etme, bu ( azabı)ndan önce bize afiyet ( içinde ölüm) ver." [Tirmizî, Daavât 51, ( 3446).][179] AÇIKLAMA : 1- Gök görültüsü diye tercüme ettiğimiz Ra´d, Arapça´da bulutlardan gelen sese dendiği gibi bulutlara müvekkel olan meleğin de adıdır. İmam Şâfiî ( rahimehullah)´nin Mücâhid´den naklettiğine göre, "Ra´d bir melek olup berk ( şimşek), onun kanatlarıdır, bulutları bu kanatlarla sevketmektedir." Şâfiî hazretleri ilâveten : "Mücâhid´in sözü Kur´an´ın zâhirine ne kadar da uyuyor" demiştir. Begavî, müfessirlerin çoğunluk itibâriyle : "Ra´d bir melektir, bulutları sevkeder, işitilen ses de onun tesbîhidir" dediklerini nakleder. Meseleye temas eden âyet şöyle : "O, size korku ve ümid salarak şimşeği gösteren ( yağmurla ağırlamış) yüklü bulutları peydâ edendir. Ra´d ( gökgürültüsü) O´nu ( yani Allah´ı) hamd ile, melekler de O´ndan korkusuna tesbih ederler. O, yıldırımlar gönderip onunla kimi dilerse çarpar, öldürür" ( Ra´d 12-13). 2- Şimşek diye tercüme ettiğimiz kelime sevâik´dir. Sâika´nın cem´idir. Sâika´yı bâzı âlimler şiddetli gök gürültüsü ile yere düşen ateş parçası diye tefsîr etmişlerdir. Dilimizde buna yıldırım denir. Bâzı âlimler azab çığlığı ( sayhatu´l-azab) olarak açıklamışlardır. Son derece şiddetli gök gürültüsüne de böylece sâika denmiş olmaktadır. 3-Resûlullah gök gürültüsü, şimşek gibi tabiî hadiseler karşısında : "Bizi gadabınla öldürme, azabınla helâk etme..." diyerek, Cenab-ı Hakk´ ın geçmiş milletlere bu yollarla inmiş olan cezalarını hatırlatmış ve ümmeti tarafından hatırlanmasını istemiştir. Âd, Semûd ve Hz. Nuh kavimlerine inmiş olan bu çeşit belaların hatırlanmasında ibretler, pek çok nefislerin alacağı dersler vardır.[180] ـ2ـ وعن عائشة رَضِيَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كانَ رسُولُ اللّهِ # إذَا رَأى نَاشِئاً في اُفقِ السَّمَاءِ تَرَكَ الْعَمَلَ، وَإنْ كَاَنَ في صَةٍ خَفَّفَ، ثُمَّ يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهَا، فَإنْ مُطِرَ قال : اللَّهُمَّ صَيِّباً هَنِيئاً[. أخرجه أبو داود.و»النَّاشِئُ« السحاب، و»الصَّيِّبُ« المدرار . 2. ( 1860)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ufuk-ı semâda bir bulut belirtisi gördü mü işi terkeder, namazda idiyse kısa keser ve şu duayı okurdu : "Allah´ım, bunun şerrinden sana sığınırım." Yağmur başlarsa : "Allah´ım, bol yağmur, faydalı yağmur ( ver)" derdi." [Ebû Dâvud, Edeb, 113, ( 5099); İbnu Mâce, Dua 21, ( 3889).][181] ـ3ـ وعن عائشة رَضِيَ اللّهُ عَنْها قالت : ] كانَ رسولُ اللّهِ # إذَا عَصَفَتِ الرِّيحُ قالَ : اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ خَيْرَهَا وَخَيْرَ مَا فِيهَا وَخَيْرَ مَا أُرْسِلَتْ بِهِ، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهَا وَشَرِّ مَا فِيهَا وَشَرِّ مَا أُرْسِلَتْ بِهِ[. أخرجه الشيخان هكذا والترمذي . 3. ( 1861)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) rüzgâr estiği zaman şu duayı okurdu : "Allah´ım, senden bunun hayrını ve bunda olan ( menfaatların da) hayrını ve bunun gönderiliş maksadındaki hayrı da istiyorum. Bunun şerrinden, bunda olanın şerrinden, bununla gönderilen şeyin şerrinden de sana sığınıyorum." [Buhârî, Bed´ül-Halk 5, Tefsîr, Ahkâf 2, Edeb, 68; Müslim, İstiskâ 14, ( 899); Tirmizî, Daavât 50, ( 3445).][182] AÇIKLAMA : Bu hadisin Müslim ve Buhârî´de bir çok vechi yer alır. Bazı vecihleri bir kısım ziyâdeler ihtivâ eder. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın rüzgâr esme veya bulut görme ânında davranışını daha yakından görmek için Müslim´in bir rivâyetinde yukarıda kaydettiğimiz kısmın devamı mahiyetinde olan bir ziyâdeyi kaydetmek isteriz : "... Gök yağmur bulutları ile dolup fırtına ve şimşeklerle kaynaşmaya başladı mı rengi değişirdi. ( Artık bir huzursuzluk onu kaplar, bu sebeple yerinde duramaz) bir girer bir çıkar, bir ileri bir geri gider, gelirdi. Yağmur başlayınca rahatlar, huzursuzluğu artık açılırdı. Ben bu hâli, yüzünden anlardım." Hz. Âişe der ki : "Bir seferinde bunun sebebini sordum. Bana : "Ey Âişe, dedi, bu semada beliren şey belki de Ad kavminin şu sözleriyle ifâde ettikleri belanın gelişidir : "O azabın yayılarak vâdilerine doğru yöneldiğini gördüklerinde "Bu yaygın bulut bize yağmur yağdıracaktır" dediler" ( Ahkâf 24-25).[183] ـ4ـ وله عن أبىّ بن كعب رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ : ]أنَّ النبىَّ # قالَ : َ تَسُبُّوا الرِّيحَ، فَإنْ رَأيْتُمْ مَا تَكْرَهُونَ، فَقُولُوا : اَللَّهُمَّ إنَّا نَسْألُكَ مِنْ خَيْرِهَا[. الحديث.»عَصَفَتِ الرِّيحُ« إذَا اشتد هبوبها . 4. ( 1862)- Yine Tirmizî´de Übey İbnu Ka´b ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Rüzgâra küfretmeyin. Hoşunuza gitmeyen bir rüzgar görünce : "Allah´ım, senden bunun hayrını taleb ediyorum" deyin." [Tirmizî, Fiten 64, ( 2253).][184] AÇIKLAMA : 1-Rüzgâra küfretme yasağı, rüzgârın me´mur olmasındandır, me´mur ise mâzurdur. Nitekim aynı mevzûda İbnu Abbâs ( radıyallâhu anhümâ)´tan gelen bir rivâyette şöyle buyurulmuştur : َ تَلْعَنُوا الرِّيحَ فإنَّهُ مَأمُورَةٌ Ayrıca, kim bir şeye lânet eder, lânet ettiği şey de lânete lâyık olmazsa, lânet, yapana rücu eder.2- Ebû Hüreyre´den Ahmed İbnu Hanbel´in kaydettiği bir rivâyette : َ تَسُبُّوا الرِّيحَ فإنَّهَا مِنْ رَوْحِ اللّهِ تَعالى تَأتِى بِالرَّحْمَةِ وَالعَذَابِ ولكِنْ سَلُوا اللّهَ مِنْ خَيْرِهَا وَتَعَوَّذُوا بِاللّهِ مِنْ شَرِّهَا "Rüzgâra sövmeyin, Zîra o, Allah´ın rahmetindendir. Rahmet ve azabı getirir. Ancak Allah´tan onun hayır getirmesini taleb edin. Şerr getireninden de Allah´a sığının" buyurulmuştur. 3-Rüzgârın getirdiği rahmet yağmur, temiz hava, rahatlk vs.´dir. Bitkilerin döllenmelerindeki hizmeti ise eskiden beri bilinen bir başka rahmetidir. Bu sebeple döllenmeyi sağlayan rüzgâra levâkıh denmiştir. Şâfiî hazretleri şöyle demiştir : "Rüzgâra küfretmek câiz değildir. Zîra o, Allah´ın mûti bir mahlûkudur ve Allah´ın askerlerinden bir askeridir. Dilerse onu rahmet kılar, dilerse bela kılar." Şâfiî merhumun naklettiği bir rivâyete göre, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a bir kimse gelip fakirlikten şikayet edince ona : "Herhalde sen rüzgâra küfretmişsin" buyurur. Bazı İslam âlimleri rüzgârdaki hayrın büyüklüğünü belirtme sadedinde : "Eğer rüzgar estirilmeyecek olsa arzla semâ arası kokuşur kalır" demiştir.[185] ONALTINCI FASIL AREFE GÜNÜ VE KADİR GECESİ DUASI ـ1ـ عن عمرو بن شعيب عن إبيه عن جده رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ النبيُّ # أفْضَلُ الدُّعَاءِ دُعَاءُ يَوْمِ عَرَفَةَ، وَأفْضَلُ مَا قُلْتُ أنَا وَالنَّبِيُّونَ مِنْ قَبْلِى َ إلَهَ إَّ اللّهُ وَحْدَهُ َ شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ، وَلَهُ الحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَئٍ قَدِيرٌ[.أخرجه مالك عن طلحة بن عبيد اللّه بن كريز إلى قوله شريك له. والترمذي عن عمرو بتمامه . 1. ( 1863)- Amr İbnu Şuayb an Ebîhi an Ceddihî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Duaların en faziletlisi arefe günü yapılan duadır. Ben ve benden önceki peygamberlerin söyledikleri en faziletli söz, lâ ilâhe illallahu vahdehu lâ şerîke leh lehü´lmülkü ve lehü´lhamdü ve hüve alâ külli şey´in kadîr. ( Allah´tan başka ilah yoktur, O tektir, O´nun ortağı yoktur, mülk O´nundur, hamd O´na aittir. O, herşeye kâdirdir) sözüdür." [Muvatta, Kur´ân 32, ( 1, 214, 215); Tirmizî, Da´avât 133, ( 3579).][186] ـ2ـ وعن عائشة رَضِيَ اللّهُ عَنْها قالت : ]قُلْتُ يَا رَسُولَ اللّهِ : إنْ وَافَقْتُ لَيْلَةَ الْقَدْرِ مَا أدْعُوا بِهِ؟ قَالَ : قُولِى اللَّهُمَّ إنَّكَ عَفُوٌّ تُحِبُّ الْعَفْوَ فَاعْفُ عَنِّى[. أخرجه الترمذي وصححه.الفصل السابع عشر : في دعاء العطاس 2. ( 1864)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Ey Allah´ın Resûlü, dedim, şâyet Kadir gecesine tevâfuk edersem nasıl dua edeyim " Şu duayı okumamı söyledi : "Allahümme inneke afuvvun, tuhibbu´l-afve fa´fu annî. ( Allahım! Sen affedicisin, affı seversin, beni affet." [Tirmizî, Da´avât 89, ( 3508 ).][187] ONYEDİNCİ FASIL HAPŞIRANIN DUASI ـ1ـ عن عامر بن ربيعة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]عَطَسَ رَجُلٌ في الصََّةِ خَلْفَ رَسُولِ اللّهِ # فقَالَ : اَلْحَمْدُ للّهِ حَمْداً كَثيراً طَيباً مُبَارَكاً فِيهِ حَتَّى يَرْضى رَبُّنَا، وَبَعْدَ مَا يَرْضى مِنْ أمْرِ الدُّنْيَا وَاŒخِرَةِ، فَلَمَّا انْصَرَفَ # قَالَ : مَنِ القَائِلُ اَلْكَلِمَةَ، َفَسَكَتَ الرَّجُلُ، ثُمَّ قَالَ : مَنِ القَائِلُ الكَلِمَةَ، فَسَكَتَ الرَّجُلُ، ثُمَّ قَالَ : مَنِ القَائِلُ الكَلِمَةَ، فَإنَّهُ لَمْ يقُلْ بَأساً، فقَالَ : أنَا ، وَلَمْ أُرِدْ بِهَا إَّ الخَيْرَ. قَالَ مَا تَنَاهَتْ دُونَ عَرْشِ الرَّحْمنِ تَعَالى[. أخرجه أبو داود 1. ( 1865)- Âmir İbnu Rebîa ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın arkasında namaz kılan birisi, namazda hapşırdı ve şu duayı okudu : "Mübarek ( hayrı bol), ihlaslı ve çok hamdle Allah´a hamdederiz, tâ Rabbimiz razı oluncaya kadar; dünya ve âhiret işindeki rızasından sonra da ( hamdimize devam ederiz)." Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) namazdan çıktıktan sonra : "Namazda dua okuyan kimdi " diye sordu. Ancak okuyan kişi sükût etti. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) tekrar sordu : "Duayı kim okudu Zîra fena bir şey söylemedi." Bunun üzerine adam : "Bendim, bu dua ile sâdece hayır murad ettim" dedi. Efendimiz : "( Duanız) Rahman´ın Arşına kadar yükseldi" buyurdu." [Ebû Dâvud, Salât 121, ( 770, 774); Tirmizî, Salât 296, ( 404); Buhârî, Ezan 115, ( muhtasaran); Muvatta, Kur´an 25, ( 1, 212); Nesâî, İftitah 112 ( 2, 196).][188] AÇIKLAMA : 1- Hadis, görüldüğü üzere birçok vecihte büyük muhaddislerce rivâyet edilmiştir. Kıraat dışı okunan bu dua rivayetten rivayete farklılıklar, ziyâdeler ve noksanlar taşır. Nitekim Buhârî ve Muvatta´nın rivayetlerinde Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) : "Bu duayı yazmada öncelik kazanmak için otuz küsür melek yarış yaptı" buyurmuştur. Tirmizî´nin rivayetinde, Resûlullah üç sefer, "Bu kelimeleri kim söyledi " diye sormuş, üçüncüde Rifâa İbnu Râfiî ( radıyallâhu anh), "Bendim" demiş, Resûlullah bir kere daha tekrarlattıktan sonra : "Otuz küsür melek bunu ( huzur-u İlâhi´ye) yükseltmek hususunda yarış ettiler" buyurmuştur. 2- Hadis hakkında Tirmizî şu açıklamayı yapar : "Rifâa hadisi hasen bir hadistir. Bazı âlimler hadisin nâfile namazlarla ilgili olduğunu ( yani kıraat dışı bir duanın nâfile namazlarda okunabileceğini) söylemiştir. Zîra, Tâbiîn´den bir çok büyük : "Kişi farz namazda hapşıracak olursa, içinden Allah´a hamdeder" demiş ve daha fazlasına izin vermemiştir." İbnu Hacer, bu hadisin Bişr İbnu´z-Zehrânî tarafından yapılan rivâyetinde Rifâa´nın akşam namazında olduğunu tasrîh ettiğini kaydederek, bu ruhsatın nâfile namazlarına mahsus olduğunu söyleyenleri reddetmek ister. Hadis üzerine sunduğu uzun açıklamalar meyanında şunu da kaydeder : "Alimler bu hadisten hareketle namazda, me´sûr duaya muhâlefet etmemek şartıyla, me´sûr olmayan dua ihdas edilebileceğine hükmetmiştir. "Me´sûr, sünnet olan, Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´den rivâyet edilen demektir. Yine İbnu Hacer´in belirttiğine göre bu rivâyetten şu hükümler çıkarılmıştır : * Namazda, yanındakini teşvîş etmedikçe ( rahatsız etmedikçe) zikirler yüksek sesle yapılabilir. * Namazda hapşıranın elhamdülillah demesi mekruh değildir. Ancak Aynî´nin de belerttiği üzere, buna yerhamükallah diye cevap veren müsallînin namazı bozulur. * Namazda olan kimsenin, hapşırana "yerhamükallah" demesi gerekmez. * Ta´dil-i erkânı zikirle uzatmak ( câiz ve müstehabtır). * Namazda, meşru olan kelamın sesli olarak telaffuzu, namazı bozmaz. NOT : Aynî der ki : "el-Muhît´de Ebû Hanîfe´den rivâyete göre : "Namazda hapşıran, dilini kımıldatmaksızın içinden Allah´a hamdeder, kımıldatacak olursa namazı bozulur." Amma sahih olan, zikrettiğimiz üzere, bunun hilafıdır. ( Yani namazda hapşıranın elhamdülillah demesiyle namazı bozulmaz).[189] ـ2ـ وعن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ النبىُّ # : إذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ فَلْيَقُل : اَلْحَمْدُ للّهِ عَلى كُلِّ حَالٍ، وَلْيَقُلْ لَهُ أخُوهُ، أوْ صَاحِبُهُ : يَرْحَمُكَ اللّهُ، فإذَا قَالَ لَهُ فَلْيَقُلْ : يَهْدِيكُمُ اللّهُ وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ[. أخرجه البخارى وأبو داود. »بَالَكُمْ« شأنكم. 2. ( 1866)- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Sizden biri hapşırınca "Elhamdülillah alâ külli hâl." ( Her hal için elhamdülillah) desin. Kardeşi de -yahut arkadaşı da- ona "Yerhamükâllah" diye cevap versin. ( Kardeşi bunu) kendisi için söyleyince, hapşıran da Yehdîkümullah ve yuslih bâleküm ( Allah size de hidâyet versin ve işinizi düzeltsin) desin." [Buhârî, Edeb 126, Ebû Dâvud, Edeb 99, ( 5033).][190] AÇIKLAMA : 1-Hapşıranın, namazda bile olsa elhamdülillah demesinin meşruiyeti hususunda Cumhur´un ittifakı var. Önceki rivâyette, sadece Ebû Hanîfe´nin, namazda telâffuz etmeksizin elhamdülillah´ı içinden geçirmesi gerekir dediğini gördük. Ancak, mezhep görüşü aksine tecelli etmiş, Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelî mezhebi gibi Hanefî mezhebi de namazda elhamdülillah demenin namazı bozmayacağına hükmetmiştir. Ancak İbnu´l-Arabî´nin de namazda hapşıranın, içinden elhamdülillah demesi gereğinde ısrar ettiğini, "namazdan çıkınca" diyenin bile bulunduğunu belirtelim. 2- Bu rivâyette elhamdülillah´tan sonra alâ külli hâl ziyâdesi gözükmektedir. Hadisin bâzı vecihlerinde -ki Buhârî´deki vechi böyledir- bu ziyâde yoktur.Ayrıca muhtelif rivâyetlerde, hapşıran kimse elhamdülillah deyince söylenmesi gereken dua, farklı şekillerde gelmiştir : * "Yerhamünallâhü ve iyyâküm. ( Allah bize de, size de rahmet etsin)." * "Âfânallahu ve iyyâkum mine´nnâr, yerhamukallah. ( Allah bizi de, sizi de ateşten âzâd etsin ve size rahmet buyursun)." İbnu Hacer, bir büyük için : "Yerhamullah seyyidena ( Allah efendimize rahmet buyursun)" gibi bir ifâdenin sünnete aykırı olduğunu, illa da bir tahsiste bulunulacaksa : "Yerhamukâllah yâ seyyidenâ" yani "Allah sana rahmet buyursun ey efendimiz" denilebileceğini, bunun hasen olduğunu belirtir. Hapşıranın, kendisine dua edene cevabı, cumhurun kabûlü, sadedinde olduğumuz rivâyetteki cümledir : "Yehdîkümullahu ve yuslihu bâleküm. ( Allah size hidâyet, işlerinizi de salâh üzre kılsın)." Ancak Kûfîler şu cümleyi benimsemişlerdir : "Yağfirullahu lenâ ve leküm. ( Allah sizi de bizi de mağrifet etsin)." İmam Mâlik ve İmam Şâfiî, "Bu iki cümleden hangisiyle söylense olur, mü´min muhayyerdir" demişlerdir. Ebû´l-Velîd İbnu´r-Rüşd ise : "İkinci cümle evlâdır, çünkü mükellef, her şeyden önce mağfirete muhtaçtır. Ancak zımmî olmayanlar için ikisini birleştirerek söylemek daha iyidir" der. Zımmînin hâriç tutulması, onlara mağfiret temenni etmenin dinen caiz olmamasındandır. Bu bizzat âyet-i kerîme ile yasaklanmıştır ( Tevbe 113).[191] ONSEKİZİNCİ FASIL HZ. DAVUD ( ALEYHİSSELAM)´UN DUASI ـ1ـ عن أبى الدرداء رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رَسولُ اللّه # : كَانَ مِنْ دُعَاءِ دَاوُدَ عَلَيْهِ السََّمُ : اللَّهُمَّ إنِّى أسْألُكَ حُبَّكَ وَحُبَّ مَنْ يُحِبُّكَ، وَالْعََمَلَ الَّذِي يُبَلِّغُنِى حُبَّكَ. اللَّهُمَّ اجْعَلْ حُبَّكَ أحَبَّ إلىَّ مِنْ نَفْسِى وَأهْلِى وَمَالِى ، وَمِنَ المَاءِ الْبَارِدِ. قالَ وَكَانَ النَبىُّ # إذَا ذَكَرَ دَاوُدَ تَحَدَّثَ عَنْهُ بِقَوْلِهِ كَانَ أعْبَدَ البَشَرِ[. أخرجه الترمذي . 1. ( 1867)- Ebû´d-Derdâ ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Hz. Dâvud ( aleyhisselâm)´un duaları arasında şu da vardır : "Allahım! Senden sevgini ve seni sevenlerin sevgisini ve senin sevgine beni ulaştıracak ameli taleb ediyorum. Allah´ım! Senin sevgini nefsimden, âilemden, malımdan, soğuk sudan daha sevgili kıl." Ebû´d-Derdâ der ki : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) Hz. Dâvud´u zikredince, onu "insanların en âbidi ( yani çok ve en ihlaslı ibadet yapanı)" olarak tavsif ederdi." [Tirmizî, Da´avât 74, ( 3485).][192] AÇIKLAMA : 1- "Hubbuke..." ( sevgini) tâbiri, masdarın fâil veya mef´ûle izâfesidir. Yâni fâile izâfesi olunca mâna : "Bana olan sevgini" demek olur. Mef´ûle izâfe olunca mâna, "sana olan sevgimi" olur. Birinci daha muvafık gözükmekte. Zîra Allah´ın, kendisini ( Hz. Dâvud´u) sevmesini istemek daha uygun gelmektedir. "Seni sevenin sevgisini..." cümlesinde de masdarın mef´ûl veya fâile izâfesi daha uygun gözüküyor, mâna şöyler olur : "Âlimlere olan muhabbetinle beni sevmeni istiyorum." Fâile izâfe olunca mâna, "Seni sevenleri sevmeyi nasib et" şeklinde olur. Nitekim bir başka dua şöyledir : حَبِّبْنَا الى اَهْلِهَا وَحَبِّبْ صَالِحِى اَهْلِهَا إلَيْنَا "Bizi ora ehline sevdir, ora ehlinden sâlih olanları da bize sevdir." Nitekim âyet-i kerimede de : يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ "... ( Allah) onları sever, onlar da O´nu severler..." ( Mâide 54) buyurmuştur. Yani hem insanların Allah´ı sevmesi, hem de Allah´ın insanları sevmesi mevzubahistir. Keza, "Senin sevgine beni ulaştıracak ameli..." cümlesinde senin sevgin ayrı iki ihtimale muhtemeldir : "Seni bana sevdirecek..." veya "beni sana sevdirecek ameli" mânaları câizdir. 2- Hz. Dâvud´un "insanların en âbidi" olmasını bâzı âlimler, "devrindeki insanların en âbidi" diye kayıtlamıştır. Ancak Aliyyü´l-Kârî, "Itlakı üzere bırakılabilir, zîra ibadetçe en ilerde olması, ilimce, faziletçe de üstün olmasını gerektirmez" diyerek Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın bazı yönlerden efdaliyeti meselesine tezad arzetmeyeceğine ima eder.[193] ONDOKUZUNCU FASIL HZ. YUNUS ( ALEYHİSSELAM) KAVMİNİN DUASI ـ1ـ عن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ يرفعه قال : ]كَانَ مِنْ دُعَائِهِمْ : يَاحَىُّ يَا قَيُّومُ، يَاحَىُّ حِينَ َ حَىَّ، يَا مُحْيِى يَا مُمِيتُ يَاذَا الجََلِ وَا“كْرَامِ[. أخرجه رزين . 1. ( 1868 )- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) Resûlullah´a ref ederek demiştir ki : "Yunus kavminin duaları arasında şu da vardı : "Ey diri olan, ey ( mahlûkata) kıyam veren, ey hiçbir hayat sâhibinin olmadığı zamanda hayat sâhibi olan, ey hayat veren, ey ölüm veren, ey celâl ve ikrâm sâhibi!" [Rezîn ilavesidir.][194] YİRMİNCİ FASIL BELAYA UĞRAYANI GÖRÜNCE OKUNACAK DUA ـ1ـ عن عمر وأبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهما قا : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : مَنْ رَأى صَاحِبَ بََءٍ فقَالَ : اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذِى عَافَانِى مِمَّا ابْتََكَ بِهِ وَفَضَّلَنِى عَلى كَثِير مِمَّنْ خَلَقَ تَفْضِيً عُوفِىَ مِنْ ذَلِكَ البََءِ كَائِناً مَا كَانَ مَا عَاشَ[. أخرجه الترمذي من روايتهما، وهذا لفظ رواية عمر.وفي رواية أبى هريرة لم يصبه ذلك البء، دون باقى الحديث.القسم الثاني من الباب الثاني : في أدعية غير مؤقتة و مضافة 1. ( 1869)- Hz. Ömer ve Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyorlar : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kim bir belaya uğrayanı görünce şu duayı okursa : "Seni imtihan ettiği şeyde bana âfiyet veren ve birçok yarattığından beni üstün kılan Allah´a hamdolsun!" Artık yaşadığı müddetçe, bu bela ne olursa olsun ona mâruz kalmaktan muaf kılınır." ( Tirmizî, Da´avât 38, ( 3427, 3428 ); İbnu Mâce, Dua 22, ( 3892).] Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh)´nin bir rivâyetinde sâdece : "...Bu bela ona isâbet etmez" denmiştir.[195] AÇIKLAMA : 1-Belaya uğrayan diye tercüme ettiğimiz kelimenin aslı mübtelâ´dır. İbtila esas itibariyle imtihan ve deneme mânasına gelir. Hayra da, şerre de olabilir. Nitekim âyet-i kerîmede : وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً "Bir imtihan olarak size iyilik ve kötülük veririz" ( Enbiya 35) buyurulmaktadır. 2-Sadedinde olduğumuz hadiste mübtelî, yâni belaya mâruz veya imtihana mâruz´daki beladan maksad maddî ve bedenî bir imtihan olabilir, mânevî ve dinî bir imtihan da olabilir. Bedenî imtihana abraşlık, aşırı kısalık, aşırı uzunluk, körlük, sakatlık, kamburluk vs. misal olabileceği gibi; mânevî imtihana da fısk, zulüm, bid´at, küfr vs. misal olabilir. Bunlardan dinî olanların çok daha ciddi olduğu açıktır. Maddî imtihanlar sabır yoluyla mânevî kazanç vesilesi yapılabilir ise de mânevî imtihanları kazanca tahvil çok daha zordur. Rabbimizden mânevî imtihanlarla imtihan etmemesini dua ediyoruz. 3-Aslında âfiyet de bir imtihandır. Ancak beliyye ile imtihanda sabırsızlık ve fitneye düşme ihtimali vardır. Bu takdirde beliyye herkesin kazanamayacağı bir imtihan, bir mihnet olur. Resûlullah : اَلْمُؤْمِنُ الْقَوِىُّ خَيْرٌ وَاَفْضَلُ وَاَحَبُّ إلى اللّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِ الضَّعِيفِ "Kuvvetli mü´min zayıf mü´mine nazaran Allah´a daha sevgili, daha efdal, daha hayırlıdır" buyurmuştur. Şu halde iptilaya dayanabilen, sabır yönüyle kuvvetli olan kazançlıdır ve Allah nezdinde daha hayırlıdır. Hadisteki kuvvetlilik mutlak geldiğine göre, fizikî ve maddî olabileceği gibi, musibetler karşısındaki mânevî ve ruhî kuvvet de olabilir.[196] İKİNCİ BABIN İKİNCİ KISMI SEBEBE VE VAKTE BAGLI OLMAYAN DUALAR ـ1ـ عن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ رَسُولُ اللّهِ # يَقُولُ في دُعَائِهِ : اَللَّهُمَّ أصْلِحْ لِى دِينِى الَّذِي هُوَ عِصْمَةُ أمْرِِى، وَأصْلِحْ لِى دُنْيَاىَ الَّتِى فِيهَا مَعَاشِى، وَأصْلِحْ لِى آخِرَتِى الَّتِى فِيها مَعَادِى، وَاجْعَلِ الحَيَاةَ زِيَادَةً لِى في كُلِّ خَيْرٍ، وَاجْعَلِ المَوْتَ رَاحَةً لِى مِنْ كُلِّ شَرٍّ[. أخرجه مسلم . 1. ( 1870)- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) dua ederken şunu söylerdi : "Allahım, dinimi doğru kıl, o benim işlerimin ismetidir. Dünyamı da doğru kıl, hayatım onda geçmektedir. Ahiretimi de doğru kıl, dönüşüm orayadır. Hayatı benim için her hayırda artma ( vesilesi) kıl. Ölümü de her çeşit şerden ( kurtularak) rahat( a kavuşma) kıl." [Müslim, Zikr 71, ( 2720).][197] ـ2ـ وعن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ أكْثَرُ دُعَاءِ النَّبىِّ # اللَّهُمَّ آتِنَا في الدُّنْيَا حَسَنَةً، وَفي اŒخرَةِ حسَنَة، وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ[. أخرجه الشيخان وأبو داود . 2. ( 1871)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah´ın duasının çoğu : "Allahümme âtina fi´ddünya haseneten ve fi´l-âhireti haseneten ve kınâ azâbe´nnâr. ( Allahım bize dünyada da bir hayır, âhirette de bir hayır ver, bizi cehennem azâbından koru" idi." [Buhârî, Daavât 55, Tefsir, Bakara 36; Müslim, Zikr 26, ( 2690; Ebû Dâvud, Salât 381, ( 1519).][198] ـ3ـ وعنه رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ النَّبىُّ # : مَنْ سَألَ اللّهَ الجَنَّةَ ثََثَ مَرَّاتٍ. قَالَتِ الجَنَّةُ : اَللَّهُمَّ أدْخِلْهُ الجَنَّةَ، وَمَنِ اسْتَجَارَ بِاللّهِ ثََثَ مَرَّاتٍ مِنَ النَّارِ قَالَتِ النَّارُ : اَللَّهُمَّ أجِرْهُ مِنَ النَّارِ[. أخرجه الترمذى والنسائى. 3. ( 1872)- Yine Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kim cenneti üç kere isterse, cennet : "Allah´ım onu cennete koy" der. Kim Allah´tan üç sefer ateşe karşı koruma taleb ederse, cehennem : "Allah´ım onu ateşten koru" der." [Tirmizî, Cennet 27, ( 2575); Nesâî, İsti´âze 56, ( 8, 279); İbnu Mâce, Zühd 39, ( 4340).][199] ـ4ـ وعن عليّ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ ]أنَّ مُكاتَباً جَاءَهُ فَقَالَ : إنِّى عَجَزْتُ عَنْ كِتَابَتِى فَأعِنِّى، فَقَالَ : أَ اُعَلِّمُكَ كَلِمَاتٍ عَلّمَنِيهِنَّ رَسولُ اللّهِ # لَوْ كَانَ عَلَيْكَ مِثْلُ جَبَلِ صِيْرٍ دَيْناً أدَّاهُ اللّهُ تَعَالى عَنْكَ. قالَ قُلِ اللَّهُمَّ اكْفِنِى بِحََلِكَ عَنْ حَرَامِكَ وَأغْنِنِى بِفَضْلِكَ عَمَّنْ سِوَاكَ[. أخرجه الترمذي والنسائى.»صير« بصاد مهملة مكسورة، ثم مثناة من تحت ساكنة ثم راء : جبل لطيئ، وجبل على الساحل أيضاً بين عمان وسيراف، فأما جبل صبير : بباء موحدة بين الصاد، والمثناة، فإنما جاء في حديث معاذ . 4. ( 1873)- Hz. Ali ( radıyallâhu anh)´nin anlattığına göre, "Bir mükâteb ona gelerek : "Kitâbet borcumu ödemekten âciz kaldım, bana yardım et" dedi. Ona şu cevabı verdi : "Sana, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın bana öğretmiş bulunduğu bir duayı öğreteyim. ( Onu okuduğun takdirde) Sıyr dağı kadar borcun da olsa, Allah onu sana bedel öder. Şöyle diyeceksin : "Allah´ım, yeterince helalinden vererek beni haramından koru. Lütfunla ver, başkasına muhtaç etme." [Tirmizî, Daavât 121, ( 3558 ).][200] AÇIKLAMA : 1- Mükâteb : Para ödeyerek hürriyetine kavuşmak üzere efendisi ile antlaşma yapan köleye denir. Mesela her ay beş dinar ödeyerek 24 ay sonra kölelikten kurtulmak isteyen köle, hususî çalışma yaparak para kazanır, bu borcu ödedi mi artık hür olur. İşte bu antlaşmaya mükâtebe veya kitâbet denir. Bir bakıma "yazışmak" demektir. Yani, bir nevi köle, fiatını, efendisine ödemeyi kendine yazmış olmakta, efendi de köleyi âzad etmeyi kendi üzerine yazmış olmaktadır. Bu yazışmada köleye mükâteb denir. Sadedinde olduğumuz rivâyet de, böyle bir antlaşmanın ödeme şartını yerine getirmede zorlanan bir kölenin Hz. Ali ( radıyallâhu anh)´ye müracaat ederek yardım istediğini görmekteyiz. 2-Sıyr dağı, Tay kabilesi yurdunda bir dağın adıdır. Ayrıca Umman ve Sîraf arasında sâhilde yer alan bir dağ da aynı ismi taşımaktadır. Sadedinde olduğumuz hadiste zikri geçen dağın adı bir nüshada صَبِير ( Sabîr) şeklinde gelmiştir, bu Yemen´de bulunan bir dağın adıdır. Bazı nüshalarda ثَبِير ( Sebîr) imlâsı yer alır. Bu da bir çok dağın adıdır. Mekke´deki en büyük dağın adı da Sebîr´dir.[201] ÜÇÜNCÜ BÂB DUA YERİNE GEÇEN ZİKİRLER ( Bu bâbta üç fasıl vardır) *BİRİNCİ FASIL İSTİÂZE * İKİNCİ FASIL İSTİĞFAR, TESBİH, TEHLİL TEKBİR, TAHMİD VE HAVKALE * ÜÇÜNCÜ FASIL HZ. PEYGAMBERE SALAVÂT BİRİNCİ FASIL İSTİAZE ـ1ـ عن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كانَ النَّبىُّ # يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِكَ مِنَ العَجْزِ، وَالْكَسَلِ، وَالْجُبْنِ، وَالْهَرَمِ، وَالْبُخْلِ، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ القَبْرِ، وَأعُوذُ بِكَ مِنْ فِتْنَةِ المَحْيَا وَالمَمَاتِ[. أخرجه الخمسة . 1.( 1874)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) şöyle istiâze ederlerdi : "Allah´ım! Aczden, tembellikten, korkaklıktan, düşkünlük derecesine varan ihtiyarlıktan, cimrilikten sana sığınırım. Keza, kabir azabından sana sığınırım. Hayat ve ölüm fitnesinden sana sığınırım." [Buhâri, Da´avât 38, 40, 42, Cihâd 25; Müslim, Zikr 52, ( 2706); Tirmizî, Da´avât 71, ( 3480, 3481); Ebû Dâvud, Salât 367, ( 1540, 1541); Hurûf 1, ( 3972); Nesâî, İstiâze 6, ( 8, 257, 258 ).][202] AÇIKLAMA : İstiâze : Sığınma, korunma taleb etmek mânasına gelir. Her çeşit şerlerden, kötülüklerden, günahlardan, Allah´ın yasaklarından cehennemden vs. Allah´a sığınmak O´nun korumasını taleb etmek İslâm´da ubûdiyetin en mühim, en parlak şubelerinden biridir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın bu hadîste Allah´a sığındığı kötü haller şunlardır : * Acz : Kudretsizliktir. Yani kişinin, ihtiyaçlarını te´minde düşmanlarını defetmeden muhtaç olduğu güç ve kuvvetten mahrum olmasıdır. Aslında bütün insanlar acz-i mutlak içindedir. Bunun idraki insanı gerçek kulluğa yani sonsuz olan ihtiyaçlarını Allah´tan istemeye, hadsiz olan düşmanlarına karşı Allah´a dayanmaya sevkeder. Bu ise, hakikî ve gerçek kulluktur. Bir kısım maddî güç ve imkânlar, kişiyi gaflete sevkederek, aczini anlamasına engel olur, bu kişiyi istiğnaya, o da tuğyana ve azgınlığa sevkeder. Âyet-i kerîme´de, "İnsanoğlu kendini müstağni görünce tuğyan edip azar" buyurulmuştur ( Alak 6-7). Şu halde Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın istiâze ettiği acz, bu değildir. Yaşamak için zarûrî olan aslî ihtiyaçları iyi niyetine rağmen te´min edemeyecek, kendi ihtiyaçlarını kendi başına göremeyecek duruma düşmesidir. * Tembellik acze benzeyen bir durumdur, ama ciddi bir fark vardır. Acz, ferden yapılması gerekli olan şeyleri yapmaya kudretin olmamasıdır. Tembellik ise, güç ve kuvvetin olmasına rağmen ameli terketmektir. Demek ki, işin yapılmaması her seferinde güçsüzlükten ileri gelmemekte, güç ve kuvvete rağmen terkedilebilmektedir. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) tembellikten de Allah´a sığınarak, bu ruh hâline karşı mü´minlerin dikkatini çekmiş olmaktadır. * Korkaklık ve cimrilik de acz ve tembellik gibi birbirine benzeyen iki haldir. Zîra ikisi de faydalanmama halini ifâde eder. korkaklık, bedenî kabiliyetlerden istifâde etmemek, cimrilik de maldan istifâde etmemektir. * Düşkünlük veya aşırı ihtiyarlık, az önce temas ettiğimiz aczin yaşa bağlı olarak ârız olmasıdır. Hadislerde herem veya erzel-i ömr diye geçer. İnsan hayatında arzettiği ciddiyet sebebiyle olacak ki bu yaş safhasına Kur´an-ı Kerim de bir kaç kere yer verir : "Sizi Allah yarattı. Sizi yine O öldürecek. İçinizden kimi bildikten sonra ( çocuk gibi) bir şey bilmesin diye en aşağı ömre kadar geri götürülür..." ( Nahl 70, Hacc 5). Düşkünlük hâlinin bâriz vasıflarından biri, "bildikten sonra bilmemek" olarak ifâde buyurulmuştur. Bundan, yaşlılıktaki unutkanlık kinâyedir. Beyzâvî´ye göre, bu safhadaki yaşlılık, dermansızlık ve akıl noksanlığı sebebiyle kişiyi bir çocuğa çevirir. Seleften gelen bazı rivâyetler, Kur´an okumaya devam edenin bu hâle giriftar olmayacağını belirtir. Bu pek tabiî bir netice olmalıdır, zîra "işleyen demir ışıldar" fehvasınca, Kur´an okumak zihnî melekelerin zinde kalmasını sağlayacak, hâfıza gücünü canlı tutacaktıır. Dilimizde ibadet dirisi tâbiri, dindar yaşlılar için söylenmiştir. İbadetini devam ettiren insanlar bedenen dinç kaldığı gibi, Kur´an-ı Kerim´i okuyanlar da zihnen dinç kalacaklar demektir. * Kabir azabının varlığı pek çok nassla sâbit olan bir gerçektir. Dünya hayatı ile kıyametin kopmasına kadar geçen zaman içinde berzah denen ara bir devre vardır, buna kabir hayatı da denebilir. Hayat kelimesini dünya şartlarındaki yaşayışımız için kullanınca kabir hayatı tâbiri ilk nazarda garip gelir ise de, dinimizin vaz´ettiği nasslar açısından kabir hayatı´ndan bahsetmek bir zarûret olur. Oradaki şartlara göre bir başka safha mevcuttur. Şurası muhakkak ki, orada, dünyada yapılanlar dışında yeni bir ibtila ( imtihan), yeni bir amel, yeni bir iktisab yoktur. Ama dünyadaki yaptıklarına bağlı olarak iyilik ve kötülükte artmalar vardır. Kişi sadaka-i câriye sâhibi ise mânevî artışa mazhar olacaktır. Ölümünden sonra da insanlara kötülükte örnek olan, saptırmaya devam eden bir çığır açanlar da, sebep oldukları için o kötülükten nasiplerini alarak, mânevî düşüşlerini artıracaklardır. Nitekim Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), ne zaman haksız yere bir kan dökülse, bundan bir hissenin ilk kan dökme çığırını açmış olması sebebiyle Hz. Âdem ( aleyhisselâm)´in oğlu Kâbil´e gideceğini haber vermektedir. Resûlullah, ayrıca kabirdeki hesaptan bahsetmiş; verilen hesaba göre kabrin iyi amel sahipleri için cennet bahçelerinden bir bahçe, veya kötü amel sahipleri için de cehennem çukurlarından bir çukur olacağını bildirmiş, bu çeşitten bir kısım açıklamalarla kabir hayatını kısmen aydınlatmıştır[203]. Şu halde sadedinde olduğumuz hadîs kabir azabından istiâze sûretiyle, mü´minlerin dikkatini kabir hakikatine çekmekte, onları kabir azabından kurtuluş çarelerini aramaya teşvik etmektedir.Bir kere daha hatırlatalım ki, duanın bir fonksiyonu da kişiyi, yapacağı işler husûsunda şuurlandırmak, programe etmek ve dua sûretiyle tesbit edilmiş, belirlenmiş olan hedefin, gâyenin gerçekleşmesi için dâîyi tedbire, amele sevketmektir. * Hayat ve memat ( ölüm) fitnesine gelince : Bunlar hadiste mahyâ ve memat diye zikredilir. Mahyâ, hayat zamanı demektir. Memat da can verme ( nez´) ânından sonraki ölüm zamanı demektir. Şu halde, hayat fitnesi ile, sağ olduğu müddetçe karşılaşılan imtihanlar kastedilmektedir. Cehaletler, nefsânî arzular, zulümler, günahlar vs. Ölüm fitnesi ile bazı âlimler, ölümden önceki fitneyi anlamışlardır, yani daha hayatta iken nez´ ( can çekişme) hâlinde iken karşılanan fitne, ölüme izâfe edilmesi, ölüme yakınlığı sebebiyledir. Bu görüşü destekleyen husus kabir fitnesinden ayrıca bahsedilmiş olmasıdır. * Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın ismetine, geçmiş ve gelecek günahlarının affedilmiş olmasına rağmen bu istiâzelere çokça yer vermesi, ümmetine örnek olmak içindir ve Allah´a kullukta eksiklik bırakmamak içindir. Kul olmak haysiyetiyle herkes ibadetle mükelleftir. İbadet, istiğfar, dua, namaz vs. bütün çeşitleriyle bir kulluk vazifesidir; günahkârlara mahsus bir vazife değildir.[204] ـ2ـ وعنه رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]كَانَ النَّبىُّ # يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِكَ مِنَ الجُذَامِ وَالْبَرَصِ وَالجُنُونِ، وَمِنْ سَيِّئِ ا‘سْقَامِ[. أخرجه أبو داود والنسائى . 2. ( 1875)- Yine Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm) şu duayı okurlardı : "Allah´ım! Cüzzâmdan, barastan ( alaten), delilikten ve hastalıkların kötüsünden sana sığınırım." [Ebû Dâvud, Salât 367, ( 1554); Nesâî, İstiâze 36, ( 8, 271).][205] AÇIKLAMA : * Baras, deride beyaz lekeler hâsıl eden bir hastalıktır. Ala ten de denir. Bu hastalığa yakalananlara dilimizde Arapça aslı abras´tan bozma olarak abraş da denir. * Delilik ( cünûn) : Her çeşit hayrın, tekâmülün kaynağı olan aklın gitmesidir. Cüûndan ne kadar Allah´a sığınılsa yeridir. Zîra akıl, insanlığımızın yegâne gereğidir. Dinimiz aklı olmayanın dini olmaz düsturundan hareketle, her çeşit sorumluluk ve mükellefiyet için aklın varlığını şart koymuş, aklın korunmasını dînin belli başlı gâyelerinden biri yapılmıştır. * Cüzzâm : Vücudda kapanmayan yaralar açan bulaşıcı bir hastalıktır. Eski devirlerde tedâvisi bilinmediği için oldukça korkutucu bir hastalık idi. * Hastalıkların kötüsü : ( Seyyiül-askâm) belli bir hastalık değildir, tedavisi olmayan, uzun müddet devam eden müzmin hastalıklar hep bu tavsife girer. Bazı şârihler, Resûlullah´ın hastalıklardan istiâze ederken, görüldüğü üzere, bazılarını zikretmiş olmasını nazar-ı dikkate alarak, bütün hastalıklardan istiâzeyi münasip görmemişlerdir. "Bazıları hafiftir, sabredilme hâlinde büyük sevaba medardır, yeter ki müzminleşmemiş olsunlar" derler. Humma, baş ağrısı, göz ağrısı gibi her zaman gelebilen hastalıkları misâl verirler. Bu söylenenler mezkur hastalığa yakalananların tedâvi yollarını aramamalarını veya ilaç almamalarını gerektirmez. Hadis ciddî şekilde tedbir alınması gereken ağır hastalıklarla, hafifler arasında bir tefrik yapmış olmaktadır. Resûlullah, müzmin hastalıktan istiâze etmektedir. Zîra bu çeşit hastalıklar, en samimî dostların bile kaçmasını, kişinin ünsiyet edeceği kimselerin iyice azalmasını ve hatta tedavi edicilerin bile ürkerek tükenmelerini netice verir, vücutta kalıcı çirkinlikler hâsıl eder.[206] ـ3ـ وعن ابن عمرو بن العاص رَضِيَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]كَانَ رسوُلُ اللّهِ # يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِكَ مِنْ قَلْبٍ َ يَخْشَعُ، وَمِنْ دُعَاءٍ َ يُسْمَعُ، وَمِنْ نَفْسٍ َ تَشْبَعُ، وَمِنْ عِلْمٍ َ يَنْفَعُ، أعُوذُ بِكَ مِنْ هؤَءِ ا‘رْبَعِ[. أخرجه الترمذي والنسائى . 3. ( 1876)- Abdullah İbnu Amr İbni´l-As ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) şu duayı okurlardı : "Allah´ım, huşû duymaz bir kalbten sana sığınırım, dinlenmeyen bir duadan sana sığınırım, doymak bilmeyen bir nefisten, faydası olmayan bir ilimden, bu dört şeyden sana sığınırım." [Tirmizî, Da´avât 69, ( 3478 ); Nesâî, İstiâze 2, ( 8, 255).][207] AÇIKLAMA : 1- Hadis birbirinden ayrı gibi görünen dört meseleye temas etmektedir : * Huşû, saygıya götüren korkudur. Kalbin huşû duyması, Allah´tan korkup saygıyla dolmasıdır. Şârihler, zikrullahla sükûnet ve itminana ermesi olarak açıklarlar. Şu halde huşû duymayan kalp, Allah´ı zikretmekten zevk almayan, itminan bulamayan kalptir. * Dinlenmeyen dua, kabûl görmeyen, icâbete mazhar olmayan duadır. Bu ise Allah´ın rahmet nazarını kestiği kimselere mahsus bir durumdur, el-iyâzu billah.* Doymayan nefis : Allah´ın kendisine verdikleriyle yetinmeyen, nasibine düşen rızka kanaat etmeyen, mal toplamaktan usanmayan, hırsına zebûn olmuş kimse demektir. Çok yemekle doymayan da denmiştir. İbnu Melek mevkî ve makama doymayanı da buraya dâhil etmiştir. Kısacas nefsin maddî ve dünyevî hevesâtının peşinde koşan, durak bilmeyen nefisler bu gruba girer. * Faydası olmayan ilim : Amel edilmeyen, halka öğretilmeyen, ahlâkın, ef´âlin, konuşmanın güzelleşmesinde işe yaramayan bilgilerdir. İhtiyaç duyulmayan veya öğrenilmesi için şer´î izin vârid olmayan ilimler de buraya girer. Gerek dünyanın ve gerek âhiretin kazanılmasında ilme büyük yer veren, ilk emri "oku" olan dinimizin "faydasız ilim" diye bir mefhum getirmesi ve bu nefhuma giren ilimleri yasak etmesi, üzerinde durulması gereken bir husustur. Şunu hemen belirtmek isteriz : Ne faydasız ilmi kınayan hadisler, ne de bunları şerheden âlimler herhangi bir ilmin ismini zikrederek örnek göstermezler. Demek ki bu, izâfi bir durumdur. Yâni, dinimiz açısından hiçbir ilim "faydasız" değildir. Ancak zemine, zamana ve ferdlere göre baz ilimler faydasız olabilir. Kişi ferasetiyle bunu tâyin edecektir. Âyet-i kerime´de : "Senin için, hakkında bir bilgi hâsıl olmayan şeyin ardına düşme. Çünkü kulak, göz, kalb bunların her biri bundan mes´uldür" ( İsrâ 36) buyurulmuştur. Kişi dünyevî ve uhrevî meselelerine veya meslekî ihtisasına girmeyen şeylerle meşgul olurken, ilmini yaparken faydalık, gereklilik süzgecinden geçirmekle mükelleftir. Dünyevî ve uhrevî sorumluluklarına giren mevzûlarda eksiklikleri varken ihtisasına giren sahâlarda öğrenmesi gereken bilgiler varken, lüks bilgiler, afakî mâlumât ve meşguliyetler bu lüzumsuz sınıfa girebilir. Kendi tarih ve coğrafyamızın câhili iken diğer millet ve coğrafyalarda teferruat bilgiler, hayata hazırlanma safhasında ( büluğdan önceki devrede) din bilgisi, meslek bilgisi gibi zarûrî bilgiler varken bunları bırakıp genel kültür diye öğretilen, öğrenilen âfakî ve lüks bilgiler hep bu "faydasız ilim" sınıfına girer. 2-Hadisle ilgili olarak şârih Tîbî´nin yaptğı açıklama bu dört şeyi belli esaslar çerçevesinde birleştirmektedir. Der ki : "Bu dört arkadaşa yakından bakacak olursak, herbirinin, belli bir gâye için mevcut olduğunu görürüz. Yâni o şey bu gâye için vardır, varlığı, ona dayanmaktadır. Sözgelimi, ilimlerin tahsili, onlardan istifâde içindir. Eğer bu ilimden istifâde edilmezse bu bir ihtiyaç olmaz, bilakis vebal olur ve dolayısiyle ondan istiâze gerekir. Kalbe gelince, o yaratıcısından korkup O´na karşı saygı duymak için yaratılmıştır. Göğüs bu haşyete açılmalı, içerisine haşyet nuru girmelidir. Kalb böyle değilse katılaşmış demektir. Katı kalpten Allah´a sığınmak gerekir. Zîra âyet-i kerime : "...Kalpleri Allah´ın zikrinden ( başıboş ve) kaskatı kalmış olanların vay hâline! Onlar apaçık bir sapıklık içindedirler" ( Zümer 22) buyurulmaktadır. Nefse gelince, aldanma evi olan dünyadan uzaklaşıp, ebediyet evi âhirete meylettiği ölçüde îtibar edilir. Eğer nefis dünyaya düşkün ve maddiyata karşı doymak bilmez bir hırs içinde ise kişinin en büyük düşmanı demektir. Onun istiâze etmesi gereken yegâne şey artık nefsidir. Duanın icâbet görmemesine gelince, bu hal, dua eden kimsenin ilim ve amelinden istifâde etmediğini, kalbinin Allah´a karşı haşyet duymadığını ve dahi doymak bilmez, harîs bir nefse sahip olduğunu gösterir."[208] ـ4ـ وعن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ ]أنّ رسُولَ اللّهِ # قالَ : تَعَوَّذُوا بِاللّهِ مِنْ جَهْدِ البََءِ، وَدَرْكِ الشَّقَاءِ، وَسُوءِ القَضَاءِ، وَشَماتَةِ ا‘عْدَاءِ[. أخرجه الشيخان والنسائى . 4. ( 1877)- Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Belanın ezmesinden, helâkın gelmesinden, kötü kazadan, düşmanların şamatasından Allah´a istiâze edin." [Buhârî, Kader 13, Da´avât 28; Müslim, Zikr 53, ( 2707); Nesâî, İstiâze 34, ( 8, 269, 270).][209] AÇIKLAMA : * Belanın ezmesi diye tercüme ettiğimiz cehdü´lbelâ´yı, Münâvî, "ölümü temenni ettiren, sıkıntı ve meşakkat" diye târif eder. "Öyle ki, der, kişi sıkıntısının tahammül edilmezliği sebebiyle ölmeyi, sıkıntılı yaşamaya tercih eder." Bu hâl müzmin, ızdıraplı bir sıhhat bozukluğundan olabileceği gibi, aşırı fakirlik vs.´den de olabilir. İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ)´in bunu "mal azlığı ve evlad çokluğu" diye tefsir ettiği rivâyet edilir. Bela kelimesi her çeşit imtihan için kullanıldığına göre, ölümü aratan her çeşit musîbet buraya dahil edilebilir. * Helâkın gelmesi diye tercüme ettiğimiz derku´şşekâ ile dünyevî musibet anlaşıldğı gibi uhrevî helâket de anlaşılmıştır. Şekâ, şekâvet yâni bedbahtlık demektir. Şakî olmak, saîd olmanın zıddıdır. İbnu Hacer şekâyı helâk olarak açıklamıştır. Münâvî cehennem tabakalarından birine şekâ denmiş olduğunu kaydeder. Şu halde, Arapça ibârenin taşıdığı iki ihtimale binâen, "Şekâvetin bize ulaşmasından" veya "bizim cehenneme ulaşmamızdan" istiâze etmemiz gerekmektedir. * Kötü kaza ( sûi´lkaza) ile kötü hüküm, kötü kader anlaşılmalıdır. Bu da dünyevî olabileceği gibi, uhrevî de olabilir. Kaza ve kaderi Allah´ın takdîri olarak kötü kelimesiyle tavsif uygun değildir. Bunu, Münâvî´nin de belerttiği üzere, makzî yâni hükmedilmiş olan şey olarak anlamak gerekir. Nasıl ki hayrı da şerri de halk eden ( yaratan) Allah´tır, halkda çirkinlik yoktur. Çirkinlik kulun kesbindedir, öyle de kazada çirkinlik yoktur, çirkinlik, kesbimize, irademize uygun olarak Allah´ın hükmettiği şeydedir ki buna makzî diyoruz. Makzîdeki çirkinlik onu hak edene aittir. Kötü kazadan istiâze, bir bakıma Cenab-ı Hakk´tan lütfunu, affını taleb etmek, hak ettiğimiz kötü makzîlere hükmetmemesini, bağışlamasını dilemektir. * Düşmanın şamatası, kişinin uğradığı belalar, kötü haller sebebiyle düşmanın gülmesi, ferahlamasıdır.[210] ـ5ـ وعنه رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ] كَانَ رَسُولُ اللّهِ # يَقُولُ : اللَّهُمَّ إنِّى أعُوذُ بِكَ مِنَ الشِّقَاقِ وَالنِّفَاقِ، وَسُوءِ ا‘خَْقِ[. أخرجه أبو داود والنسائى . 5. ( 1878 )- Yine Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) şöyle dua ederdi : "Allahım, şikak ve nifaktan ve kötü ahlâktan sana sığınırım." [Ebû Dâvud, Salât 367, ( 1546); Nesâî, İstiâze 21, ( 8, 264).]Bir rivâyette şöyle denmiştir : "Allahm! Açlıktan sana sığınırım, çünkü o pek fena yatak arkadaşıdır. Hıyânetten de sana sığınırım, çünkü o ne kötü huydur."[211] AÇIKLAMA : * Şikak bölünmek, ayrılmak demektir, ancak hadiste hakka muhalefet etmek sûretiyle haktan ayrılmaktır. Âyet-i kerimede, "İnkâr edenler kendini beğenme ve ayrılık içindedirler" ( Sâd 2) buyurulmuştur. Şikak kelimesi farklı yorumlara mazhar olmuştur. * Nifak, içi başka dışı başka olmaktır. Dinî mânâsıyla zahiren Müslüman göründüğü halde bâtınen küfür içinde olmaktır. Tîbî, "Arkadaşına, içinde gizlediğin şeyin hilâfını izhar etmendir" diye daha umumî bir tarif sunmuştur. Bazı âlimler : "Amelde nifak, çok yalan söylemek, emânete hıyânet etmek, sözünden dönmek, biriyle dâvaya düşünce, karşı tarafın hukukunu çiğnemeye çalışmaktır" diye tarif etmişlerdir. * Kötü ahlâk dinin reddettiği her çeşit menfî hallerdir. Tîbî bu hadiste zikredilmiş olan şikak ve nifakın ahlâkların en kötüsü olarak takdim edilmiş olduğunu belirttir. "Çünkü, der, bu iki fena hasletin zararı başkalarına da sirâyet eder." * Açlık : Midenin yiyecekten boşalmasıyla hâsıl olan histir. İnsanların hastalanmalarına ve hatta ölümlerine bile sebeple olabilir. Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in Allah´a istiâze etmesini gerektirecek kadar insan için ciddî neticeler hâsıl edebilecek bir duygudur. Tîbî : "Açlık insandaki kuvvetleri zayıflatır, dimağı teşviş eder, kötü fikirler ve fâsid hayaller ortaya çıkarır. İbadet ve murâkabe vazifelerini ihlâl eder. Bu sebeptendir ki kişiyi geceleyin de bırakmayan yatak arkadaşına benzetti ve savm-ı visali yasakladı" der. Daci´ yatak arkadaşı demektir. Açlık, insanı geceleyin yatakta bile bırakmayan bir duygu olduğu için daci´ denmiştir. Sindî hadisi şöyle anlar : "Secde ve rükû gibi ibadet vazifelerine mâni olan açlık ne kötü arkadaştır." Âlimler, belli bir disiplinle yapılmayan açlığın ibâdet olmayacağına bu hadîsten delil getirmişlerdir. Sünnete uygun olan açlık, ibadet sayılan oruçtur. Aksi takdirde savm-ı visâl tâbir edilen üst üste birkaç gün aç kalmak dinen tecviz edilmemiştir. Hıyânet, emânetin zıddıdır. Tîbî, bunu hakka muhalefet etmek, ahdi bozmak olarak açıklar. Bu muhâlefet bütün şer´î teklifleri içine alır. Çünkü bir âyette : "Biz emâneti ...arzettik..." ( Ahzâb 72) dendiği gibi, bir başka âyette : "Ey iman edenler Allah´a ve o Peygamber´e ihânet etmeyin! Siz kendiniz bilip dururken kendi emânetlerinize hainlik eder misiniz ( Enfal 27) buyurulmuştur. Âyetlerde emânet bütün teklifleri içine aldığı gibi, ikinci âyetteki ihânet kelimesi de hepsi hususunda ahde vefasızlığı ve hakka muhâlefeti ifâde eder. Hadiste geçen bitâne kelimesini huy olarak çevirdik. Çünkü dâhilî haslet demektir. Bitâne kelimesini, Mutarrızî, el-Muğrib´de birinin yakın ve samimî arkadaşı diye açıklar. Bu mâna da hıyânetin kötü bir arkadaş olduğunu noktalar.[212] ـ6ـ وعنه رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رَسُولُ اللّهِ # : رَأيْتُ لَيْلَةَ أُسْرِىَ بِى عِفْرِيتاً مِنَ الجِنِّ يَطْلُبُنِى بِشُعْلَةٍ مِنْ نَارٍ كُلّمَا الْتَفَتُّ رَأيْتُهُ، فقَالَ لِى جِبْرِيلُ عَلَيْهِ السََّمُ : أَ أُعَلِّمُكَ كَلِمَاتٍ تَقُولَهَا فَتُطْفِئَ شُعْلَتَهُ وَيَخِرَّ لِفيهِ، فقَالَ رَسُولُ اللّهِ # : بَلى، فقَالَ جِبْرِيلُ قُلْ : أعُوذُ بِوَجْهِ اللّهِ الكَرِيمِ، وَبِكَلِمَاتِ اللّهِ التَّامَّاتِ التِى َ يُجَاوِزُهُنَّ بَرٌّ وََ فَاجِرٌ مِنْ شَرِّ مَا يَنْزِلُ مِنْ السَّمَاءِ، وَشَرِّ مَا يَعُرجُ فِيهَا، وَمِنْ شَرِّ مَا ذَرَأ في ا‘رْضِ، وَمِنْ شَرِّ مَا يَخْرُجُ مِنْهَا، وَمِنْ فِتَنِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ، وَمِنْ طَوارِقِ اللّيْلِ والنَّهارِ إَّ طَارِقاً يَطْرُقُ بِخَيْرٍ يَا رَحْمنُ[. أخرجه مالك . 6. ( 1879)- Yine Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Mirac gecesi cinlerden bir ifrit gördüm. Elinde ateşten bir şûle olduğu halde beni tâkip ediyordu. Nazarımı her atışımda onu görüyordum. Cibrîl ( aleyhisselâm) bana : "İstersen sana bir dua öğreteyim, onu okursan, şûlesi söner ve ağzının üstüne düşer" dedi." Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) : "Pekâla!" dedi. Cibrîl ( aleyhisselâm) de "Şunu oku!" buyurdu : "Allah´ın kerîm olan rızası için, eksiksiz, mükemmel kelimâtullah hakkı için -ki hiç kimse muttakî olsun, fâcir olsun onu aşıp daha güzelini söyleyemez- ( bela olarak) semadan inen, semaya yükselen, ( ve ceza gerektiren) şerlerden, yeryüzünde yarattığı şerden, yer( in altın)dan çıkan şerden, gece ve gündüz fitnelerinden, gece ve gündüz gelen musibetlerden Allah´a sığınırıım. Ey Rahman, hayır getiren hâdiseler hâriç." [Muvatta, Şi´r 10, ( 2, 950, 951).][213] AÇIKLAMA : 1-Zükânî hadisin Beyhakî´nin el-Esmâ ve´s-Sıfât´ta kaydettiği bir hadiste, hâdisenin Mirac gecesinde değil, Cin gecesinde geçtiği şeklinde farklı olduğunu belirttikten sonra, "Bu gece, Resûlullah´ın cinlerle karşılaştığı ayrı bir gecedir. Miraç´la hiçbir ilgisi yoktur, bu ayrı bir hâdise olabilir" diye te´lif eder. 2-Zürkâni, ifritin Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı tâkib edişinin sebebini "Eziyet etmek maksadıyladır, bir başka maksadla değil" diye açıklar. 3-Kelimâtullah tabirindeki kelimât ile farklı mânalar anlaşılmıştır. a) Allah´ın zâtıyla kâim olan kelâm sıfatı. b) İlm, c) Kur´an, d) Bütün peygamberlere indirilmiş olan kitaplar. Çünkü kelimât şeklinde yâni, cemî olarak gelip izâfet teşkil etmiş ve mâna âmm olmuştur. "Allah´ın bütün kelâmları" demek olur. 4-et-Tâmmât : Kâmil, noksanlık ve ayıp nüfûz edemeyen mükemmel mânasına geldiği gibi, faydalı, şifa verici mânaları da anlaşılmıştır. 5-Hadisin bir başka vechinde, rivâyet : "( Bu duayı okur okumaz) ifrit ağzının üzerine düştü, ışığı da söndü" cümlesiyle sona ermiştir. [214] İKİNCİ FASIL İSTİĞFAR, TESBİH, TEHLİL, TEKBİR, TAHMİD VE HAVKALE ـ1ـ عن ابن عمرو بن العاص رَضِيَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]قالَ رسُولُ اللّهِ # : حَصْلَتَانِ، أوْ خَلّتَانِ َ يُحْصِيهِمَا رَجُلٌ إَّ دَخَلَ الجَنَّةَ، وَهُمَا يَسِيرٌ، وَمَنْ يَعْمَلُ بِهمَا قَلِيلٌ، يُسَبِّحُ اللّهَ دُبُرَ كُلِّ صََةٍ عَشْراً، وَيَحْمَدُهُ عَشْراً، وَيُكَبِّرُهُ عَشْراً، فَلَقَدْ رَأيْتُ رَسُولَ اللّهِ # يَعْقِدُهَا بِيَدِهِ قَالَ : فَتِلْكَ خَمْسُونَ وَمِائَةٌ بِاللِّسَانِ، وَألْفٌ وَخَمْسُمِائَةٍ في المِيزَانِ، وَإذَا أخَذْتَ مَضْجَعَكَ تُسَبِّحُهُ وَتُكَبِّرُهُ وَتَحْمَدَهُ مِائَةَ مَرَّةٍ، فَتِلْكَ مِائَةٌ بِاللِّسَانِ، وَألْفٌ في المِيزَانِ، فأيُّكُمْ يَعْمَلُ في اليَوْمِ وَاللَّيْلَةِ ألْفَيْنِ وَخَمْسَمَائَةِ سَيِّئَةٍ؟ قَالُوا : كَيْفَ َ نُحْصِيهُمَا يَا رَسُولَ اللّهِ؟ قالَ : يَأتِى أحَدَكُمُ الشَّيْطَانُ، وَهُوَ في صََتِهِ فَيَقُولُ : اذْكُرْ كَذَا وَكَذَا حَتَّى يَنْفَتِلَ فَلَعَلّهُ أنْ َ يَفْعَلَ، وَيأتِيهِ في مَضْجَعِهِ، فََ يَزَالُ يُنَوِّمُهُ حَتَّى يَنَامَ[. أخرجه أصحاب السنن . 1. ( 1880)- Abdullah İbnu Amr İbni´l-Âs ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "İki haslet -veya iki hallet[215]- vardır ki onları Müslüman bir kimse ( devam üzere) söyleyecek olursa mutlaka cennete girer. Bu iki şey kolaydır. Kim onlarla amel ederse, azdır da... Her ( farz) namazdan sonra on kere tesbih ( sübhânallah), on kere tahmid ( elhamdülillah), on kere tekbir ( Allahu ekber) söylemekten ibarettir." ( Abdullah der ki : ) "Ben Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın bunları söylerken parmaklarıyla saydığını gördüm. Resûlullah devamla buyurdular : "Bunlar beş vakit itibariyle toplam olarak dilde yüzellidir. Mizanda bin beş yüzdür. "İkinci haslet" ise yatağa girince Allah´a yüz kere tesbih, tekbir ve tahmid´de bulunmanızdır. Bu da lisanda yüzdür, mizanda bindir. ( Her ikisi toplam iki bin beş yüz eder.)" Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) sözlerine şöyle bir soru ile devam etti : "Hanginiz bir günde, gece ve gündüz iki bin beş yüz günah işler " "Bunları niye söylemiyelim ey Allah´ın Resûlü " dediler. Şu cevabı verdi : "Şeytan, namazda iken her birinize gelir : "Şunu şunu hatırla" der, ve namazdan çıkıncaya kadar devam eder. ( Bu hatırlatmaların neticesi olarak) kişi bu tesbihatı terk bile eder. Kişi yatağına girince de şeytan ona gelir, ( zikir yapmasına imkân vermeden) uyutmaya çalışır ve uyutur da." [Tirmizî Daavât 25, ( 3407); Ebû Davud, Edeb 209, ( 5065); Nesâî, Sehv 90, ( 3, 74).][216] AÇIKLAMA : 1-Bu hadis sübhânallah, elhamdülillah ve Allahü ekber zikirlerinin ehemmiyetini belirtmekte ve bunlara hergün devama teşvik etmektedir. 2-İki hasletin birincisi bu zikirleri, farz namazlardan sonra en az onar kere tekrar etmektir. Farz namaz diye kayıtlıyoruz, zîra rivâyetin bazı vecihlerinde bu kayıt mevcuttur. İkinci haslet, yatağa girince, uyumazdan önce, tesbih ve tahmidi 33´er kere, tekbiri de 34 kere tekrar etmektir. Ebû Dâvud´un rivâyeti, bu kaydedilen teferruatı ihtivâ eder. 3-Namazlardan sonra yapılan bir günlük tesbihâtın dildeki telâffuz toplamı, 150 ( yani 30x50 = 150) olmasına mukabil, kıyamet günü mizanda 1500 olması, her hasenenin -rahmet-i İlâhiye ile - en az on misli katlanacağına binâendir. Zîra âyet-i kerimede : مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثَالِهَا "Kim bir iyilik ( hasene) yaparsa ona on katı verilir, bir kötülük yapan ise misliyle cezalandırılır..." ( En´am 160) buyurulmuştur. 4-En sonda verilen 2500 rakamı, namazlardan sonra çekilen tesbihlerle -ki 150 idi- yatınca çekilen tesbihlerin -ki 100´dür- toplamı, 250´nin 10´la çarpılmasıyla ede edilmiştir. Resûlullah gece gündüz içerisinde kim 2500 adet günah işler diye soruyor. Bu sorunun cevabı : "Bu kadar günah işlenmez..." dir. Öyle ise, sevaplar günahı ortadan kaldırdığına göre tesbihât yoluyla kazanılan 2500 adetlik sevap günahları affettirmiş olacak ve böylece, günahkâr olarak, affedilmemiş günahı kalmış olarak geceleyen kimse kalmayacak demektir. * Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın bu hesabı küçük günah işleyenler hakkındadır. Mesela, ateşin odunu yakıp tükettiği gibi hesanâtı yiyip tüketen gıybet nev´inden büyük günahlar bu hesaba girmez. Resûlullah ( aleyhissalatu vesselâm)´ın hesaplamasını anlamada şu âyeti de hatırlamamız faydalıdır : إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّأَتِ "Muhakkak ki haseneler ( sevaplar) seyyieleri ( günahları) giderir" ( Hûd 114). 5- Ashabın : "Bunları niye söylemiyelim " şeklindeki sözlerini söyle anlamalıyız : "Bu kadar büyük neticesi olan 150 kadarcık, miktarı az, söylemesi kolay olan zikri mutlaka yaparız, bunu yapmamıza hiç bir şey engel olamaz." Resûlullah, bunların terki hususunda şeytanın iki oyununa dikkat çekiyor : a) Namaz sırasında insana yanaşıp dünyevî bir ksım meşguliyetler, câzip, nefsânî meseleler hatırlatarak, bir an evvel onların peşine düşmek üzere tesbihâtı terkettirmek. b) Yatınca da alelacele uyutmak. Şu halde mü´min, bu iki tuzağa karşı müteyakkız olacak, namazdan sonra tesbihâtı eksiksiz yapmadan seccâdeden ayrılmayacak, yatınca da aynı zikirleri, belirtilen miktarlarda tekrar etmeden uyumayacak. 6-Hadiste açıklanması gereken son bir nokta, namazdan sonra yapılacak tesbihâtın sayısıdır. Burada tesbih, tahmid ve tekbirin 10´ar kere tekrar edileceği söylenmektedir. Halbuki bâzı başka rivâyetlerde bu rakam her biri 33 diye tesbit edilmiştir. Aradaki farkla ilgili açıklama daha önce geçtiği için burada tekrar etmeyeceğiz. ( 1813 numaralı hadise bakılabilir.)[217] ـ2ـ وعن ابن أبى أوفى رَضِيَ اللّهُ عَنْهُما قال : ]جَاءَ رَجُلٌ، فَقَالَ يَا رَسُولَ اللّهِ : َ اَسْتَطِيعُ أنْ آخُذَ مِنَ القُرْآنِ شَيْئاً فَعَلّمْنِى مَا يُجْزِينِى قالَ : قُلْ سُبْحَانَ اللّهِ، وَالْحَمْدُ للّهِ، وََ إلهَ إَّ اللّهُ، وَاللّهُ أكْبَرُ وََ حَوْلَ وََ قُوَّةَ إَّ بِاللّهِ. قَالَ يَا رَسُولَ اللّهِ : هَذَا للّهِ فَمَاذَا لِى؟ قَالَ : قُلْ اللَّهُمَّ ارْحَمْنِى وَعَافِنِى وَاهْدِنِى وَارْزُقْنِى، فَقَالَ : هكذَا بِيَدَيْهِ فَقَبَضَهُمَا، فقَالَ # : أمَّا هَذا فقَدْ مَ‘َ يَدَيْهِ مِنَ الخَيْرِ[. أخرجه أبو داود بتمامه، والنسائى إلى قوله : ]وََ قُوَّةَ إّ بِاللّهِ[ . 2. ( 1881)- İbnu Ebî Evfa ( radıyallâhu anhümâ) anlatıyor : "Bir adam gelerek- "Ey Allah´ın Resûlü! dedi, ben Kur´an´dan bir parça seçip alamıyorum. Bana kifâyet edecek bir şeyi siz bana öğretseniz!" "Öyleyse, buyurdu, Sübhânallah velhamdülillah, ve lâilâhe illallah, vallâhu ekber, velâ havle velâ kuvvete illâ billâh. ( Allahım seni tenzih ederim, hamdler sana mahsustur. Allah´tan başka ilah yoktur, Allah en büyüktür, güç kuvvet Allah´tandır) de." "Ey Allah´ın Resûlü! dedi, bu zikir Allah içindir. ( O´nu senâdır), kendim için dua olarak ne söyleyeyim " "Şöyle dua et : "Allahım bana merhamet et, afiyet ver, hidayet ver, rızık ver!" Adam ( dinleyip, kalkınca) ellerini sıkıp göstererek : "Şöyle ( sımsıkı belledim!)" dedi. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), bunun üzerine : "İşte bu adam iki elini de hayırla doldurdu!.." buyurdu." [Ebû Dâvud, Salât 139, ( 832); Nesâî, İftitâh 32, ( 2, 143); Hadis Ebû Dâvud´da tam olarak, Nesâî´de kısmî olarak rivâyet edilmiştir.][218] AÇIKLAMA : 1- Ebû Dâvud, bu hadisi "Ümmî ve Acemi Olana Kifâyet Edecek Kıraat Miktarı" adını taşıyan bir bâbta zikreder. Şârihler, Resulullah´a gelerek kifayet edecek miktarı soran kimsenin namazda kifayet edecek kıraat miktarı sorduğunu belirtirler. Nitekim hadisin bir başka vechinde : إِنِّى َ اُحْسِنُ مِنَ الْقُرْاَنِ شَيْئًا "Ben Kur´ân´dan hiçbir ( parçayı henüz tam ezberlemedim) güzel okuduğum kısım yok" demiştir. Şu halde, Resulullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın cevabı, namazda okunabilecek kifâyet miktarı göstermektedir. Ancak, hadiste cevap olarak gelen zikirler, kıraat olarak yeterli değildir. Bu sebeple ulemâ hadisi şöyle değerlendirirler : "Bu ruhsat bütün zamanlar için muteber olamaz. Zîra bu kelimeleri öğrenmeye muktedir olan bir kimse, şüphesiz Fâtiha sûresini ezberleyebilecektir. Adamın Resulullah´a söylediği sözü, "Şu anda Kur´ân´dan bir şey öğrenmeye kâdir değilim, namaz vakti de girmiş durumda" şeklinde anlamak gerekir." Öyleyse namazı, kendisine söylenen kelimeleri kıraat ederek kılsa bile, namazdan sonra Fâtiha´yı öğrenmesi gerekir. Hattâbî der ki : "Bu meselede asıl olan şudur : Namaz, Fâtiha´sız câiz değildir. Fâtiha´yı okumak onu güzelce okuyabilen kimseye vecîbedir, tam ezberleyememiş olana değil. Bu durumda, bir kimse Fâtiha´yı henüz beceremiyor ve fakat başka sûrelerden becerdiği varsa, ona, becerdiği yerden Fâtiha uzunluğunda yedi âyetlik bir kısım okuması vâcib olur. Fâtiha´dan sonra evlâ olan zikr, Kur´an´dan ona denk olan bir kısımdır. Şâyet ezberleme kapasitesinin yokluğu veya dilinin Arapça´ya dönmemesi veya mâruz kaldığı bir âfet gibi bir sebeple Kur´an´dan bir parçayı ezberleyemeyecek olursa, Kur´an´dan sonra en uygun ( evlâ) zikr, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın öğretmiş bulunduğu tesbih, tahmid ve tekbirdir. Zîra Efendimiz : "Kelâmullah´tan sonra efdal olan zikir Sübhânallâhi velhamdülillahi velâ ilâhe illallahu vallahu ekber´dir" buyurmuştur. 2-Adamın, kendisi için Allah´tan ne taleb etmesi gerektiği hususundaki sorusuna Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in cevabı, duada istenmesi gereken şeyler hususunda fevkalâde câmî bir mâhiyet taşımakta ve hatta Resûlullah´tan mervî me´sur duaları âdeta özetlemektedir. Hatırda kalması için tekrar kaydediyoruz. * Allah´ın rahmeti : Günahları terkettirmek, affetmek. * Afiyet : Dünya ve âhiret âfetlerinden selâmet. * Hidâyet : İslam´da sebat ve ahkâma uyma. * Rızık : Yeterli miktarda helal rızık. 3- Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın tâliminden sonra, adamın davranışıyla ilgili ibâre çok veciz olduğu için şârihler yorumunda bazı farklılıklara yer vermişlerdir. Biz İbnu Hacer´in anladığı tarzı tercümeye aksettirdik : Yâni adam, Resulullah´ın tâlimatını tam olarak ve sağlam bir şekilde öğrendiğini belirtmek için ellerini uzatıp avuçlarını sıkmış ve kıymetli bir şeyi sımsıkı yakalayan bir kimsenin yaptığı gibi : İşte şöyle! diye gösterip : "Sizin bana söylediğinizi ezberledim ve sımsıkı tutuyorum, artık zâyi etmem, unutmam!" demek istemiştir. 4-Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın "Bu adam iki elini de hayırla doldurdu" demesi, adamın dünya için de, âhiret için de gerekli olan hayırları câmî olan bir duaya imtisalinden kinâyedir. Nitekim bu öğretilen hususların ne kadar câmî şeyler olduğunu az yukarda gösterdik.[219] ـ3ـ وعن عائشة رَضِيَ اللّهُ عَنْها قالت : ]كَانَ رَسُولُ اللّهِ يُكْثِرُ أنْ يَقُولَ قَبْلَ مَوْتِهِ : سُبْحَانَ اللّهِ وَبِحَمْدِهِ، أسْتَغْفِرُ اللّهَ وَأتُوبُ إلَيْهِ، فَقُلْتُ لَهُ في ذلِكَ، قَالَ : أخْبَرَنِى رَبِّى أنِّى سَأرَى عََمَةً في أُمَّتِى، فإذَا رَأيْتُهَا أكْثَرْتُ مِنْ قَوْلِ : سُبْحَانَ اللّهِ وَبِحَمْدِهِ، أسْتَغْفِرُ اللّهَ وَأتُوبُ إلَيْهِ، فقَدْ رَأيْتُهَا : إذَا جَاءَ نَصْرُ اللّهِ وَالْفَتْحُ. السورة[. أخرجه الشيخان . 3. ( 1882)- Hz. Âişe ( radıyallâhu anhâ) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ölümünden önce şu duaları çok tekrar ederdi : "Sübhânallahi ve bihamdihi, estağfirullahe ve etûbu ileyh. ( Allahım seni hamdinle tesbîh ederim, mağfiretini diler, günahlarıma tevbe ederim.)" Ben kendisinden bunun sebebini sordum. Şu açıklamayı yaptı : "Rabbim bana bildirdi ki, ben ümmetim hakkında bir alâmet göreceğim. Ben onu görünce Sübhânallâhi ve bihamdihi, estağfirullahe ve etûbu ileyh zikrini artırdım. Bu gördüğüm, İzâ câe nasrullahi ve´lfethu... sûresidir." [Buhârî, Tefsir, Nasr, Ezân 123, 139; Megâzî 50; Müslim, Salât 220, ( 484).][220] AÇIKLAMA : 1- Cenab-ı Hakk´a : "Hamdinle tesbih ederim" demek, "seni tesbih etmeye şahsen muktedir değilim, bunu kendi gücümle yapamam. Şâyet tesbih ediyorsam bu senin lütfun ve hidâyetinledir" demektir. Yâni, Allah´ı tesbih edebilmenin de Allah tarafından verilen bir nimet olduğunu beyandır. Mazhar olunan nimetin "in´am" yani verilme olduğunu bilmek ve bunu, nimeti verene ifâde etmek, hamd ve şükürdür. Öyle ise Cenâb-ı Hakk´a, "Hamdinle tesbîh ediyorum" demek, tesbih edebilmenin de bir lütf-u İlahî olduğunu beyan olmaktadır. 2-Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı çok tesbih, tahmid ve istiğfâra sevkeden şey, Mekke´nin fethinden sonra, insanların fevc fevc, yani kitleler halinde İslam´a girmesidir. Nitekim Resûlullah´ın zikrettiği Nasr sûresinde, Rabbimiz Resûlüne o alâmeti şöyle haber vermiştir : "( Ey Resulüm), Allah´ın yardımı ve zaferi ( feth) gelip, insanların Allah´ın dinine akın akın girdiklerini görünce, Rabbini hamd ile tesbih et, istiğfar et ( bağışlanma dile). Çünkü O tevbeleri dâima kabul edendir" ( Nasr 1-3).[221] ـ4ـ وعن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رَسُولُ اللّهِ # : ‘نْ أقُولَ : سُبْحَانَ اللّهِ، والْحَمْدُللّهِ، وََ إلَهَ إّ اللّهُ، وَاللّهُ أكْبَرُ أحَبُّ إلَى مِمَّا طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ[. أخرجه مسلم والترمذي . 4. ( 1883)- Ebû Hüreyre ( radıyallahu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Sübhânallahi, velhamdu lillahi, velâ ilâhe illallâhu vallâhu ekber ( Allah´ı tesbih ederim, hamdler Allah´adır, Allah´tan, başka ilâh yoktur. Allah en büyüktür) demem, bana, üzerine güneşin doğduğu şeyden ( dünyadan) daha sevgilidir." [Müslim, Zikr 32, ( 2695); Tirmizî, Daavât 139, ( 3591).][222] AÇIKLAMA : Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) ebedî hayata bakan, kıyamet günü terâziye girecek olan en küçük bir nurun bile, fâni olacak, ebediyete intikal etmeyecek maddî menfaatlerle hiçbir sûrutte tartıya gelmeyeceğini, dünya gibi büyük bir varlığın bile "fenaya giden yönüyle" bir kerecik tesbih, tahmid ve tekbir okumakla elde edilecek sevaba değmediğini ifâde buyuruyor. Hadisin her çeşit mücâzefeden uzak olarak ifâde ettiği hakikatı açık şekilde anlayabilmek için şöyle bir soru sorabiliriz : "Hiç sönmeden ebedî olarak yanan bir mum mu daha çok ışık verir, muvakkat bir ömre sahip fâni bir güneş mi " Düşününce her halde mumun daha zengin olduğunu söyleyeceğiz. Aksini söylemek ebediyetin ne olduğunu kavramamak olur.[223] ـ5ـ وعن ابن مسعود رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : لَقِيتُ لَيْلَةَ أُسْرِىَ بِى إبْرَاهِيمَ عَلَيْهِ السََّمُ فقَالَ لِى يا مُحَمَّدُ : أقرِئ أُمَّتَكَ مِنِّى السََّمَ وَأخْبِرْهُمْ أنَّ الجَنَّةَ طَيِّبَةُ التُّرْبَةِ عَذْبَةُ المَاءِ، وَأنَّهَا قِيعَانٌ وَأنَّ غِرَاسَهَا : سُبْحَانَ اللّهِ، وَالحَمْدُللّهِ، وََ إلهَ إَّ اللّهُ، وَاللّهُ أكْبَرُ[. أخرجه الترمذي . 5. ( 1884)- İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Miraç sırasında İbrahim ( aleyhisselâm)´le karşılaştım. Bana : "Ey Muhammed, ümmetine benden selam söyle. Ve haber ver ki : Cennetin toprağı temiz, suyu tatlıdır. Burası ( suyu tutacak şekilde) düz ve boştur. Oraya atılacak tohum da sübhânallah, velhamdülillah, ve lâilâhe illallâh, vallâhu ekber cümlesidir." [Tirmizî, Daavât 60, ( 3458 ).][224] AÇIKLAMA : 1- Bu hadis, Müslümanları boş vakitlerinde mübarek kelimelerle zikretmeye fevkalâde teşvik etmektedir. Zîra en büyük uhrevî idealleri arasında yer alan cennet için bu şart gözükmektedir. Toprağı temiz ve her çeşit ağaçtan boş ve fakat ağaç dikmeye fevkalâde elverişli yani düz ve tatlı suya sâhip olan cennet; ekim beklemektedir. Herkes kendi cennetini bol ağaçlı, gölgeli, yeşil kılabilmek için daha dünyada iken ekim yapmalıdır. Orada neşv ü nema bulup, orayı tezyin edecek tohumlar da sübhânallah, elhamdülillah, lâilahe, illallah ve Allahu ekber gibi Resûlullah´ın haber verdiği kelime-i tayyibelerdir. Kişi burada ekim yaptığı ölçüde yâni bu kelimeleri sevap umarak zikrettiği nisbette, âhirette cenneti zenginleşecek ve güzelleşecektir. Tîbî, bu hadiste diğer bir kısım nasslarla teâruz görür. Der ki : "Bu rivâyete göre, cennet ağaç ve kasırlardan hâlîdir. Halbuki Kur´an´da gelen bir kısım âyetler cennetin ağaçlı olduğunu haber verir : جَنَّاتٌ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا اَْنْهَارُ "Altında nehirler akan cennetler" âyetinde olduğu gibi. Esasen cennete cennet denmesi de ağaçları sebebiyledir : "Cennet dalları birbirine geçmiş, sık ağaçlı ( koyu gölgeli) bahçe demektir." Merhum bu hadisle Kur´an arasındaki ihtilaflı duruma böylece dikkat çektikten sonra yeni sorular îras eden bir de çözüm kaydeder. Ondan ziyâde Aliyyu´l-Kârî´nin te´vilini kaydetmeyi daha muvafık buluyoruz : "Hadiste, cennetin kasır ve ağaçlardan tamamen boş olduğuna dair delil yoktur. Zîra cennetin düz ve boş olması demek, ekseriyetinin ağaçlı, geri kalan kısımlarının ise mezkur kelimelerle ağaçlandırılmaya bırakılmış boş mekanlar olması demektir. Cennetin önceden, sebep olmaksızın dikilmiş olan ağaçları, bu kelimelerin okunması neticesinde dikilecek olan ağaçlardan ayrılır." Bu hadisin, dünyayı âhirete nazaran bir ekim yerine benzeten âyetin ( Şûra 20) ve aynı mânayı işleyen diğer hadislerin bir tamamlayıcısı olduğu da söylenebilir. Gayb âlemi ile ilgili bir teşbih olması hasebiyle ifâde etmek istediği mânaya ve bildirmek istediği hakikate bakmak daha muvafıktır. Bunun mahiyetini dünyevî şartlara uygun olarak anlamak gereksizdir. Hadis şu hakikati bildiriyor : "Dünya ekim yeridir, güzel kelimelerin zikri bir ekimdir, öbür dünyada, cennet ağaçları, âhiret meyveleri olacaktır. Çok zikrederek âhiret için ekim yapmalıdır."[225] ـ6ـ وعن يُسيرة موة ‘بى بكر الصديق رَضِيَ اللّهُ عَنْهُما وكانت من المهاجرات ا‘ول قالت : ]قالَ لَنَا رسولُ اللّهِ # : عَلَيْكُنَّ بِالتَّسْبِيحِ، وَالتَّهْلِيلِ، وَالتَّقْدِيسِ، وَالتَّكْبِيرِ، وَاعْقِدْنَ بِا‘نَامِلِ، فَإنَّهُنَّ مَسْئُوَتٌ مُسْتَنْطَقَاتٌ، وََ تَغْفُلْنَ فَتَنْسَيْنَ الرَّحْمَةَ[. أخرجه أبو داود والترمذي، واللفظ له . 6. ( 1885)- Hz. Ebû Bekri´s-Sıddîk´in âzadlısı Yüseyre ( radıyallâhu anhümâ) -ki ilk muhâcirlerden idi- anlatıyor : "Resulullah ( aleyhissalatu vesselam) bize dedi ki : "Size tesbih, tehlil, takdis, tekbir çekmenizi tavsiye ederim. Bunları parmaklarla sayın. Zîra parmaklar ( Kıyamet günü nelerde kullanıldıklarından) suale mâruz kalacaklar ve konuşturulacaklardır." [Tirmizî, Daavât 131, ( 3577); Ebû Dâvud, Salât 359, ( 1501).][226] AÇIKLAMA : 1-Burada, bir kısım zikirler kısaltılarak zikredilmiştir. Çoğunlukla zikri tekrar tekrar geçti ise de takdis nâdir geçenlerdendir. Bununla Sübhâne´l-Meliki´l-Kuddûs veya, Sübbûhun Kuddûsün Rabbu´lmelâiketi ve´r-Rûh zikirleri kastedilmiştir. Hemen belirtelim ki, böyle kısaltmalar Arap dilinde eskiden kalma bir âdettir. Bir cümle dillerde çok tekerrür ederse tekrarda kolaylık olsun diye kısaltılır. Bu maksadla her kelimenin birer ikişer harfi alınıp, birbirine eklenerek yeni bir kelime ortaya konur. Yukardakilere ilâveten havkale, hay´ale, besmele gibi başka örnekler de zikredilebilir. 2-Bu hadis tesbihâtın sayımında parmakları kullanmanın efdaliyetine dikkat çekmektedir. Zîra Resûlullah parmakların sorumluluğunu, konuşturulacağını belirterek, sayılmasını istemiştir. Daha önce de belirttiğimiz gibi, âlimler sayının doğru yapılmasını esas alırlar. Öyle ise doğru sayım parmakla yapılabiliyor, karıştırmadan, eksik veya ziyade sayımdan emin olunabiliyorsa efdal olanı parmağı kullanmaktır. Ama bundan endişe eden kimse tesbih gibi başka bir şey kullanır.[227] ـ7ـ وعن أبى بكر الصديق رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رَسُولُ اللّهِ # : مَا أصَرَّ مَنِ اسْتَغْفَرَ، وَلَوْ عَادَ في اليَوْمِ سَبْعِينَ مَرَّةً[. أخرجه أبو داود والترمذي . 7. ( 1886)- Hz. Ebû Bekri´s-Sıddîk ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resulullah ( aleyhissalatu vesselam) buyurdular ki : "İstiğfar eden kimse günde yetmiş kere de tevbesinden dönse günahta musır sayılmaz." [Tirmizî, Daavât 119, ( 3554); Ebû Dâvud, Salât 361, ( 1514).][228] AÇIKLAMA : 1-Bu hadisin mânâsını âlimler şöyle açıklamışlardır : "Bir kimse işlediği bir günaha tevbe ettiği takdirde, aynı günaha dönüp tekrar işler veya bir başka günahı işlerse, her seferinde tevbe de ediyorsa, bu kimse, bir günde ne kadar çok aynı günaha dönerse dönsün, yine de günahta musır sayılmaz. Musır, işlediği günahlara istiğfar etmeyen, pişman olmayan kimsedir. Israr ise çok günah işlemek demektir. İbnu Melek : "Israr, mâsiyet üzerinde sebat etmek, aralıksız günah işlemeye devam etmektir" der. 2- Bu hadiste Allah´ın affından ümit kesilmeyeceği, işlemekte olduğu günahlardan kesin bir dönüşe azmetmiş olan kimseye Cenâb-ı Hakk´ın kapısının her an açık olduğu, böyle bir tevbenin kabûlüne, önceden işlenen günahların çokluğunun, büyüklüğünün veya çeşitliliğinin bir mâni teşkil etmeyeceği ifâde edilmektedir. Nitekim âyet-i kerimede : "Ey kendilerinin aleyhinde ( günahta) haddi aşanlar! Allah´ın rahmetinden ümidinizi kesmeyin... Çünkü Allah, bütün günahları affeder" ( Zümer 53) buyurulmuştur.[229] ـ8ـ وعن أغرّ مزينة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : إنَّهُ لَيُغَانُ عَلَى قَلْبِى حَتَّى أسْتَغْفِرَ اللّهِ في الْيَوْمِ مِائَةَ مَرَّةِ[. أخرجه مسلم وأبو داود . 8. ( 1887)- el-Eğarru´l-Müzenî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Şurası muhakkak ki, bazan kalbime gaflet çöker. Ancak ben Allah´a günde yüz sefer istiğfar eder ( affımı dilerim)." [Müslim, Zikr 41, ( 2702); Ebû Dâvud, Salât 361, ( 1515).][230] AÇIKLAMA : 1- Gaflet olarak tercüme ettiğimiz kelimenin aslı ğayn´dır, bulut mânasına olan ğayn´dan gelir. Örtmek, kaplamak gibi mânâları ifâde eder. Resulullah ( aleyhissalatu vesselam)´ın kalbinin bazan -tabir caizse- bulutlanması örtülmesi -ki gaflete düşmek denince daha anlaşılır olmaktadır- ne demektir O´nun kalbinin gafleti de diğer insanların gafletinin aynı mıdır " Bu husus âlimlerce münakaşa edilmiştir. Sözgelimi el-Ârif eş-Şâzelî der ki : "Bu bulut nur bulutudur, başka değil. Zîra Peygamberimiz ( aleyhissalâtu vesselâm) efendimiz, dâima bir terakki içinde idi. Mârifet nurları kalbinde devam ettikçe bir öncekine nisbeten daha yüksek bir mertebeye yükseliyor, geride bıraktığını, bu yeni mertebeye nisbetle günah addedip, tevbe ediyordu." Münâvî bu açıklamayı devam ettirir : "Resûlullah´ın kalbini zaman zaman bürüyen bulut, bazılarınca zannedildiği üzere hicab veya gaflet perdesi olmayıp, tecelliyat nurlarının onu kaplaması ve böylece huzur hâlinin[231] kaybolmasıdır. İşte bunun için Allah´tan mağfiret taleb etmekte, yani üzerini kaplamış bulunan şeyin örtülmesini taleb etmektedir. Çünkü havas kısmının mazhar olduğu tecelli devam edecek olursa Sultanu´l-Hakikat yanında yokluğa mahkûm olurlar. Bu sebeple setr, onlar için rahmet olur, avam için de hicab ve hikmet olur.. " İbnu´l-Esir, en-Nihâye´de biraz daha farklı bir yorumda bulunur : "( Resûlullah aleyhissalâtu vesselâm) burada insanın hâlî olmadığı sehv´den, kendisini kaplayan şeyi kastetmiştir. Çünkü O´nun kalbi daima Allah´la meşgul idi. Herhangi bir zamanda , beşerî bir mesele kendisine ârız olup ümmet ve dinin bir işi veya bir maslahatı ile meşgûl olsa, bunu bir günah addeder, derhal istiğfara geçerdi." Kadı İyaz : "Gayn´dan ( örtü) maksad, Resulullah´ın şe´ni olan mütemâdî zikrine giren fâsılalardır. Herhangi bir iş sebebiyle, bu zikrine fâsıla girdi mi, bunu bir günâh addeder, arkadan istiğfarda bulunurdu" der. Suyûtî ise : "Bu müteşâbihattandır, mânâsı bilinmez. Nitekim lügatte büyük imam el-Esmaî bu kelimenin tefsiri söz konusu olunca tevakkuf etmiş ve : "Kalb, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´dan başkasının kalbi olsaydı, üzerine konuşurdum" demiştir. Bâzıları : "Bu, insanın içinde kalbe gelen bâzı seslerdir" demiş; keza : "Bu, kalbi bürüyen sekîne´dir. İstiğfar ise, Allah´a ubûdiyet izhâr etmek, daha iyisi için de şükretmek içindir" diyen de olmuştur. Keza : "Bu, haşyet ve ta´zim hâlidir, istiğfar da şükürdür" dahi denmiştir. Bu görüşten hareket eden Muhâsibî, "Allah´a olanların havfı, iclâl ve ta´zim havfıdır" demiştir. Şahâbettin Sühreverdî, bu noktada daha ileri bir görüş beyân eder : "Hadisteki ğayn´ın naks halinde olduğu îtikat edilmemeli, bilakis o kemâldir veya kemâlin tetimmesi ( tamamlayıcısı)dır. Tıpkı gözkapağı gibi : Göze gelen çöpü atmak üzere onu bir an için kopar. Bu, zâhirde görmeyi önlerse de hakikatte görmeye kemâl getirir..." Sindî de şunu söylemiştir : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın kalbi gözönüne alınınca bu ifâdenin hakîkati bilinemez, zîra, Efendimiz´in ( alehissalâtu vesselâm) kadri, başkasına ârız olan evhamların ulaşamayacağı kadar yüce idi. Öyleyse bu çeşit hadislerde tefvîz ( kastedilen mânâyı Allah´a bırakmak) en güzel yoldur. Evet, hadisten maksûd olan miktar açıktır : Aleyhissalâtu vesselâm´a O´nu istiğfar etmeye dâvet eden bir hâlet hasıl olmaktadır. O da bunun üzerine, hergün yüz kere istiğfar etmekteydi. Bunun dışında ne olup bitiyordu Allah bilir. Görüldüğü gibi İslam ulemâsı Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) karşısında son derece saygılı olmuş, yanlış anlaşılmaya müncer olacak, O´na olan ta´zim ve hürmeti kıracak tekavvül ve yorumdan kaçınmıştır.[232] ـ9ـ وفي رواية لمسلم : ]تُوبُوا إلَى رَبِّكُمْ فَوَاللّهِ إنِّى ‘َتُوبُ إلَى رَبِّى تَبَارَكَ وتَعالَى في اليَوْمِ مِائَةَ مَرَّةٍ[ . 9. ( 1888 )- Yine Eğarru´l-Müzenî, Müslim´in bir rivâyetinde Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın şöyle dediğini nakletmiştir : "Ey insanlar! Rabbinize tevbe edin. Allah´a kasem olsun ben Rabbim Tebârek ve Teâlâ hazretlerine günde yüz kere tevbe ederim." [Müslim, Zikr 42, ( 2702).][233] ـ10ـ وللبخارى والترمذي عن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]سَمِعْتُ رسُولَ اللّهِ # يَقُول : وَاللّهِ إنِّى ‘سْتَغْفِرُ اللّهَ وَأتُوبُ إلَيْهِ في الْيَوْمِ سَبْعِينَ مَرَّةً[. »لَيُغَانُ« أى يغطى ويغشى، والمراد به السهو . 10. ( 1889)- Buhârî ve Tirmizî´de gelen bir rivâyette Hz.Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) diyor ki : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı işittim, demişti ki : "Allah´a kasem olsun, ben günde Allah´a yetmiş kere istiğfar ediyorum, tevbede bulunuyorum." [Buhârî, Daavât 3; Tirmizî, Tefsir, Muhammed, ( 3255).][234] AÇIKLAMA : 1- Tevbe ve istiğfar, günahların affını teleb etmek maksadına râci bir ibâdettir. Öyle ise öncelikle günahkâr olanların, hataya düşenlerin bunlara başvurması gerekir. Halbuki Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın Fetih sûresinin başında belirtildiği üzere geçmiş ve gelecek bütün günahları affedilmiştir. Buna rağmen Resûlullah günde yetmiş sefer -bazı rivâyetlerde yüz sefer- tevbe ediyor, bu mesele birkaç açıdan cevaplandırılmıştır : 1) Önceki hadiste ğayn, yâni Hz. Peygamber´in kalbine gelen setr´in mâhiyetiyle ilgili açıklama, Hz. Peygamber´in istiğfarının mahiyetini açıklamaktadır, oraya bir kere daha bakılabilir. 2) İbnu´l-Cevzî şöyle der : "İnsan tabiatı bir kısım zellelere mâruzdur, hiçbir insan bundan hâriç değildir. Peygamberler büyük günâhlara karşı mâsum ( korunmuş) iseler de küçük günâhlara karşı mâsum değildirler." İbnu´l-Cevzî bu sözüyle Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´den küçük günahlar sâdır olabileceğini, istiğfarının bunlarla ilgili olacağını söylemek isterse de, bu görüşüyle Cumhur´a muhalefet eder. Önceki hadisin açıklamasında da kaydedildiği üzere Resûlullah´ın istiğfarının günahla ilgisi olamaz. İbnu´l-Cevzî muhtar görüşe ters düşer. 3) İbnu Battâl der ki : "Peygamberler Allah´ın kendilerine bahşettiği mârifet sebebiyle, ibâdet vazîfesini îfâda insanların en çok gayret gösterenleridir. Allah´a şükürde ve kusurlarını îtirafta en başta gelirler." Burada denmek istenen şudur : İstiğfar, Allah Teâlâ´ya karşı eda edilmesi gereken vazifedeki kusur için yapılır. Bu kusurun da, bir kısım mübah işlerle meşguliyet sebebiyle meydana gelmesi ihtimalden uzak değildir. Sözgelimi yemek, içmek, cima, uyku, istirahat, insanlarla karşılaşma, onların meseleleriyle meşgûliyet, bâzan düşmanlarla savaş, bazan onları idare etmek, kalpleri kazanılacak olanlarla ilgilenmek gibi Allah´ın zikrine ve O´na tazarruda bulunup, müşâhade ve murakabesi ile meşgul olmaya perde çeken bu hallerin hepsini Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in yüce makam olan Cenâb-ı Hakk´ın huzur makamına nisbetle günah addetmiş olması mümkündür. 4) Bazı âlimler şöyle demiştir : "Resûlullah, ümmetine günahlarından istiğfar etmeyi teşrî etmek maksadıyla istiğfarda bulunmuştur. Bu, ümmet için bir nevi şefaattir. 2- Hadisteki kasem´e gelince : Arap dilinin kendine has örfünde kasem, anlatılanı te´kid etmek maksadıyla başvurulan bir üslubtur. Yemine her seferinde muhatabın şüphesini izâle için yer verilmez. Muhatab hemen inansa da konuşan kimse yemin edebilir. Nitekim Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın ifâde buyurduklarının doğruluğundan şüpheye düşecek tek muhatabın varlığı mevzubahis değildir. 3- Resûlullah hangi kelimelerle istiğfarda ve tevbede bulunuyordu diye bir soruyu, İbnu Hacer : "Estağfirullah ve etûbu ileyh" şekinde -rivâyette geldiği üzere- olma ihtimalini te´yidden sonra, Nesâî´de gelen bir rivâyette geçtiği üzere başka şekilde olabileceğini de belirtir. İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ) der ki : "Ben Resulullah ( aleyhissalatu vesselam)´ın bir meclisten kalkmazdan önce yüz kere : اَسْتَغْفِرُاللّهَ الَّذِى َ إِلَهَ اَِّ هُوَ الْحَىُّ الْقَيُّومُ وَاَتُوبُ إِلَيْهِ "Kendisinden başka ilah bulunmayan, hayy ve kayyûm olan Allah´tan af diliyorum, O´na tevbe ediyorum" dediğini işittim."İbnu Ömer ( radıyallâhu anhümâ) bir başka rivâyette, "Biz Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın bir mecliste yüz kere : رَبِّ اغْفِرْلِى وَتُبْ عَلَىَّ إِنَّكَ اَنْتَ التَّوَّابُ اْلغَفُورُ "Rabbim beni mağfiret et, affeyle, sen affedici, bağışlayıcısın" dediğini saydık" der. Sadedinde olduğumuz hadiste, "yetmiş kere" tevbe ve istiğfar edildiğinin zikredilmiş olmasını, bir başka hadiste ise "yetmiş kereden fazla" tâbirinin yer almasını nazar-ı dikkate alan İbnu Hacer şöyle hükme bağlar : "( Bu ifâdelerde Resûlullah´ın) mübâlağa kasdetmiş olması da, aynı rakamı kasdetmiş olması da muhtemeldir."[235] ـ11ـ وعن أسماء بن الحكم الفزارى رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]سَمِعْتُ عَلِيّاً رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ يَقُولُ : كُنْتُ إذَا سَمِعْتُ حَدِيثاً مِنْ رسُولِ اللّهِ # نَفَعَنِى اللّهُ تَعَالَى بِمَا شَاءَ أنْ يَنْفَعَنِى مِنْهُ، وَإذَا حَدَّثَنِى رَجُلٌ عَنْهُ اسْتَحْلَفْتُهُ، فَإذَا حَلَفَ لِى صَدَّقْتُهُ، وَإنَّهُ حَدَّثَنِى أبُو بَكْرٍ الصِّدِّيقُ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ، وَصَدَقَ أبُو بَكْر قَالَ : سَمِعْتُ رسُولَ اللّهِ # يَقُولُ : مَا مِنْ رَجُلٍ يُذْنِبُ ذَنْباً، ثُمَّ يَقُولُ فَيَتَطَهَّرُ وَيُصَلِّى رَكْعَتَيْنِ، ثُمَّ يَسْتَغْفِرُ اللّهَ تَعَالى إّ غَفَرَ لَهُ، ثُمَّ قَرَأَ : وَالَّذِينَ إذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أوْ ظَلَمُوا أنْفُسَهُمْ ذََكَرُوا اللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ. اŒية[. أخرجه أبو داود والترمذي. 11. ( 1890)- Esmâ İbnu´l-Hakem el-Fezârî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Hazreti Ali´yi dinledim, şöyle demişti : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´dan bir hadis dinledim mi, Allah Tealâ hazretlerinin faydalanmamı dilediği kadar ondan istifade ediyordum. Şayet bir adam O´ndan hadis rivâyet edecek olsa ( gerçekten duydun mu diye) yemin ettiriyordum. Yemin edince onu tasdik edip rivâyetini kabûl ediyordum." Hz. Ebû Bekri´s-Sıddik ( radıyallâhu anh) bana şu hadisi rivâyet etti ve bu rivâyetinde Ebû Bekir doğru söyledi : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ı dinledim, demişti ki : "Günah işleyip arkasından kalkıp abdest alarak iki rek´at namaz kılan sonra da Allah Teâla hazretlerine tevbe eden her insan mutlaka mağfiret olunur." Sonra da şu âyeti okudu. ( Meâlen) : "Onlar fena bir şey yaptıklarında veya kendilerine zulmettiklerinde Allah´ı zikrederler, günahlarının bağışlanmasını dilerler. Günahları Allah´tan başka bağışlayan kim vardır ( Âl-i İmrân 135). [Tirmizî, Tefsîr Âl-i İmran, ( 3009); Ebû Dâvud, Salât 361, ( 1521) İbnu Mâce, İkâmetu´s-Salât 193, ( 1395).][236] AÇIKLAMA : Resûlullah´ın vefatından sonra Ashâb ( radıyallâhu anhüm) hadis rivâyeti hususunda çok titiz davranıyordu. Hz. Ömer ve Hz. Ebû Bekir, sonradan işittikleri bir hadis husûsunda içlerinde bir tereddüt olursa şâhid isterlerdi. Keza Hz. Ali de böyle bir durumda muhatabına yemin ettirirdi. İşte sadedinde olduğumuz rivâyet, Hz. Ali´nin bu prensibini kendi ağzından nakletmektedir. Ashab´ın ileri gelenlerinin bu davranışı, hadis rivâyetinde herkesin kendini serbest hissederek rastgele, hatalı, ziyâde ve noksanlı olarak rivâyette bulunmalarını önlemeye râci idi, birbirlerini itham gayesi gütmüyordu. İlgili açıklama son ciltlerde genişçe ele alınacaktır.( kitapta böyle bir cümle yok) İlgili açıklamaya bakılmalıdır ( 1, 58-60). ـ12ـ وعن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # مَنْ قَالَ : َ إلَهَ إَّ اللّهُ، وَحْدَهُ َ شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ، وَلَهُ الحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَئٍ قَدِيرٌ في يَوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ، كَانَتْ لَهُ عِدْلَ عَشْرِ رِقَابٍ، وَكُتِبَتْ لَهُ مِائَةُ حَسَنَةٍ، وَمُحِيَتْ عَنْهُ مِائَةُ سَيِّئَةٍ، وََكَانَتْ لَهُ حِرْزاً مِنَ الشَيْطَانِ يَوْمَهُ ذلِكَ حَتَّى يُمْسى، وَلَمْ يَأتِ أحَدٌ بِأفْضَلَ مِمَّا جَاءَ بِهِ إَّ رَجُلٌ عَمِلَ أكْثَرَ مِنْهُ، وَمَنْ قَالَ : سُبْحَانَ اللّهِ وَبِحَمْدِهِ في يَوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ حُطَّتْ خَطَايَاهُ، وَإنْ كَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ[. أخرجه الثثة والترمذي . 12. ( 1891)- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kim : "Lâ ilâhe illallâhu vahdehu lâşerîke leh, lehu´l mülkü ve lehu´lhamdü ve hüve alâ külli şey´in kadîr" duasını bir günde yüz kere söylerse, kendisine on köle âzad etmiş gibi sevab verilir, ayrıca lehine yüz sevab yazılır ve yüz günahı da silinir. Bu, ayrıca üç gün akşama kadar onu şeytana karşı muhafaza eder. Bundan daha fazlasını okumayan hiçbir kimse, o adamınkinden daha efdal bir amel de getiremez. Kim de bir günde yüz kere "Sübhânallahi ve bihamdihi" derse hataları dökülür, hatta denizin köpüğü kadar ( çok) olsa bile." [Buhârî, Daavât 54, Bed´ü´l-Halk 11; Müslim, Zikr 28, ( 2691); Muvatta, Kur´ân 20, ( 1, 209); Tirmizî, Daavât 61, ( 3464).][237] AÇIKLAMA : 1- Bu dua, bir rivâyette : يُحْيِى وَيُمِيتُ ( hayat verir ve ölüm verir), bir başka rivâyette de, بِيَدِهِ اْلخَيْرُ ( hayırlar O´nun elinde) ziyâdesiyle gelmiştir. 2- Bu duanın ne zaman okunacağı rivayetten rivâyete sarahat kazanır. Birinde "günde" diye mutlak iken, bir diğerinde "sabah olunca", bir diğerinde "sabah namazından sonra, konuşmazdan önce on defa" diye kayıtlanmıştır.[238] ـ13ـ وعن عمر رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : مَنْ دَخَلَ السُّوقَ، فقَالَ : َ إلَهَ إَّ اللّهُ وَحْدَهُ َ شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ، وَلَهُ الحَمْدُ يُحْيِى وَيُمِيتُ، وَهُوَ حَىٌّ َ يَمُوتُ بِيَدِهِ الخَيْرِ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَئٍ قَدِيرٌ. كَتَبَ اللّهُ لَهُ ألْفَ ألْفَ حَسَنَةٍ، وَمَحَا عَنْهُ ألْفَ ألْفَ سَيِّئَةٍ، وَرَفَعَ لَهُ ألْفَ ألْفَ دَرَجَةٍ[. وفي رواية : ]عِوَضَ الثَّالِثَةِ، وَبَنَى لَهُ بَيْتاً في الجَنّةِ[. أخرجه الترمذي . 13. ( 1892)- Hz. Ömer ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kim çarşıya girince Lâ ilâhe illallâhu vahdehu lâ şerîke leh, lehü´lmülkü ve lehü´lhamdü yuhyî ve yümîtü ve hüve hayyün lâ yemûtü biyedihi´lhayr ve hüve alâ külli şey´in kadîr. ( Allah´tan başka ilah yoktur, tekdir, ortağı yoktur, mülk ve hamd ona aittir. Hayatı o verir, ölümü de o verir. Kendisi hayattârdır, ölümsüzdür. Hayırlar O´nun elindedir. O her şeye kâdirdir) duasını okursa Allah ona bir milyon sevab yazar, bir milyon da günah affeder ve mertebesini bir milyon derece yüceltir." Bir rivâyette, üçüncü mükâfaata bedel, "Onun için cennette bir köşk yapar" denmiştir." [Tirmizî, Daavât 36, ( 3424).][239] AÇIKLAMA : 1- Tîbî´nin açıklamasına göre çarşı, pazar gibi alış veriş yapılan yerler, hadislerde zikrullaha karşı en ziyâde gaflet edilen mahaller olarak ifâde edilmiştir. Buralar, bir başka ifâde ile şeytanın saltanat mevzii ve askerlerinin toplanma yerleridir. Öyle ise burada zikir, şeytanla savaş, onun askerlerini hezîmete uğratmak demektir. Resûlullah sadedinde olduğumuz hadiste, şeytana karşı bu savaşı veren kimsenin Allah indinde mazhar olacağı mükâfaatı belirtmektedir. Kişi, sevabını düşünerek, çarşıya daha girmeden bu duayı okursa, oranın kesif gafletine karşı tedbirini almış, zikrini, şuurunu hazırlamış olur, gaflete düşmez. 2- Duanın nasıl okunacağı mutlak gelmiştir. Dileyen sesli okur, dileyen sessiz. Tîbî der ki : "Kim çarşıda Allah´ı zikrederse, haklarında Cenâb-ı Hakk´ın : "Bunları ne ticâret ve ne de alışveriş, Allah´ı anmaktan, namaz kılmaktan, zekât vermekten alıkoyar. Bunlar gönüllerin ve gözlerin döneceği günden korkarlar" ( Nur 37) buyurduğu zümreye dâhil olurlar."[240] ـ14ـ وعن جويرية زوج النبي # رَضِيَ اللّهُ عَنْها : ]أنَّ رسوُلَ اللّهِ # خَرَجَ مِنْ عِنْدهَا بُكْرَةً حِينَ صَلّى الصُّبْحَ، وَهِىَ في مَسْجِدِهَا، ثُمَّ رَجَعَ بَعْدَ أنْ أضْحَى وَهِىَ جالِسَةٌ، فقَالَ : مَازِلْتِ عَلى الحَالِ الَّتِى فاَرَقْتُكِ عَلَيْهَا؟ قَالَتْ نَعَمْ. قاَلَ : لَقَدْ قُلْتُ بَعْدَكِ أرْبَعَ كَلِمَاتٍ ثََثَ مَرَّاتٍ لَوْ وُزِنَتْ بِمَا قُلْتِ مُنْذُ الْيَوْمِ لَوَزَنَتْهُنَّ : سُبْحَانَ اللّهِ وَبِحَمْدِهِ عَدَدَ خَلْقِهِ، وَرِضَى نَفْسِهِ، وَزِنَةَ عَرْشِهِ، وَمِدَادَ كَلِمَاتِهِ[. أخرجه الخمسة إ البخارى.وقوله »زَنَة عَرْشِهِ« أى بوزن عرشه في عظم قدره.و»مِدَادَ كَلِمَاتِهِ« أى مثلها وعددها، وقيل المداد : مصدر كالمدّ. 14. ( 1893)- Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın zevcelerinden Cüveyriyye ( radıyallâhu anhâ)´nin anlattığına göre, "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) efendimiz bir gün sabah namazını kılınca, daha kendisi namazgâhında iken, erkenden yanından çıkmış, gitmiş, kuşluktan sonra Cüveyriyye ( aynı yerinde zikrederek) otururken geri gelmiş ve : "Bırakıp gittiğim halde duruyorsun ( hiç yerinden kımıldamadın galiba )" diye sormuştur. "Evet" cevabı üzerine şunu söylemiştir : "Ben senden ayrıldıktan sonra dört kelime( lik bir dua)yı üç kere okudum. Eğer bunlardan hâsıl olan sevab tartılacak olsa, senin burada sabahtan beri okuduğun duaların sevabının ağırlığına denk olur. O dua şudur : "Sübhânallahi ve bihamdihi adede halkıhî ve rıdâ nefsihî ve zinete arşihî ve midâde kelimâtihî. ( Allah´ı mahlukatı sayısınca, nefsinin rızasınca, arşının ağırlığınca, kelimelerinin adedince tesbih ( noksanlıklardan tenzih) ederim." [Müslim, Zikr 79, ( 2726); Tirmizî, Daavât 117, ( 3550); Ebû Dâvud, Salât 359, ( 1503); Nesâî, Sehv, 93, ( 4, 77).][241] AÇIKLAMA : 1- Bu rivâyetin Tirmizî´deki vechine göre Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), Hz. Cüveyriyye ( radıyallâhu anhâ)´nın yanına bir sabah namazı sırasında uğrar, bir de gün ortasında uğrar. Cüveyriyye´yi aynı yerde, aynı vaziyette ibâdete devam ediyor bulunca, "sabahtan beri yapmakta olduğu zikre sevapca denk gelecek dört kelimelik dua"yı öğretir. Bu rivâyette, dua, tekrarlar zikredilerek kaydedilir. Yâni kelimelerin her biri üçer kere tekrar edilir : "Sübhânallahi adede halkıhî, sübhânallahi adede halkıhî, sübhânallahi adede halkıhî..." Ondan sonra diğer kimeler aynı şekilde üçer kere tekrar edilir. 2- Midâd meded gibi mastardır, hadiste çoğaltan, artıran şey demektir. Bâzı şârihler, sayıda, adetde misli olarak anlamış; bazısı da sevab husûsunda misli, dengi olarak anlamıştır. Her hâl u kârda bu bir temsîl olup mukâyese kastedilmemiştir. Zîra kelâm tartıya, kileye gelmez, adede girebilir. 3-Sadedinde olduğumuz hadis, bu çeşit özlü kelimelerle zikretmenin faziletini ifâde etmektedir. Kişi, belirtilen miktarda bu kelimeleri tekrar etmekle söylenen fazîlete ulaşacaktır. Hadis, mânevî mertebelere ulaşmak için, mutlaka nefsi meşekkate sokmak gerekmediğini göstermekte, az bir meşakkatle, çok meşakkatlerle elde edilene denk bir sevabın elde edilebileceğini göstermekte, Kur´an ve hadiste gelen me´sur dualarla zikretmenin daha avantajlı olacağına dikkat çekmektedir.[242] ـ15ـ وعن أبى هريرة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # : كَلِمَتَانِ خَفِيفَتَانِ عَلَى اللِّسَانِ. ثَقِيلَتَانِ في المِيزَانِ. حَبِيبَتَانِ إلى الرَّحْمنِ : سُبْحَانَ اللّهِ وَبِحَمْدِهِ. سُبْحَانَ اللّه العَظِيمِ[. أخرجه الشيخان والترمذي . 15. ( 1894)- Hz. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselam) buyurdular ki : "İki kelime vardır, bunlar dile hafif, terazide ağır, Rahmân´a da sevgilidirler : Sübhânallahi ve bihamdihi, Sübhânallâhi´l-azîm ( Allahım seni hamdinle tesbih ederim, yüce Allahım seni tenzih ederim) kelimeleridir." [Buhârî, Daavât 65, Eymân 19, Tevhîd 58; Müslim, Zikr 31, ( 2694); Tirmizî, Daavât 61, ( 3463).][243] AÇIKLAMA : 1- Hafiflik´ten murad kolaylıktır. Yani dille söyleme bakımından kolay demektir. Bu kolaylıktan da murad, duanın kısalığıdır. Ağırlıktan murad ise, hakikî ağırlık olmalıdır. Kıyâmet günü terazinin hayır kefesinde yer alınca ağır basacak demektir. Âlimlerin açıklamalarına göre ameller, tartı sırasında tecessüm edip, maddî bir hüviyet kazanacak, bazısı bazısından ağır olacak. Dünyada bile hacimce eşit olan maddelerin ağırlığı birinden diğerine büyük farklılıklar arzeder. Sadedinde olduğumuz hadis zikir ve duaya mahsus elfâzın da, ifâde ettikleri muhtevaya göre birbirinden farklı ağırlıklarda olacağını haber vermektedir. Ancak şunu da belirtelim ki, ulema bu ve benzeri rivâyetlerde dikkat çekilen fazîletin mutlak olmadığın söylemiştir. İbnu Battâl´ın kaydına göre, "Bu kelimelerdeki fazîlet, diyânetteki kavî, büyük cürümlerden temiz olan kimselere hastır. Şehevât ve nefsânî hevasâtın peşinde koşan, haramları işlemek sûretiyle dini kıran kimseler bu fazîletten istifâde edemezler, o istifâdeyi sağlayan fâzıl temizlere dâhil olamazlar. Nitekim âyet-i kerimede : "Yoksa kötülük işleyen kimseler, sağlıklarında ve ölümlerinde kendilerini, inanıp sâlih amellerde bulunan kimselerle bir tutacağımızı mı sandılar Ne kötü hükmediyorlar " ( Câsiye 21) buyurmuştur. 2- Sadedinde olduğumuz hadiste, mezkûr "iki kelime"yi devamlı surette okumaya teşvik vardır. Çünkü, bütün teklifler nefse ağır ve zor gelir. Bu ise kolaydır, kolaylığına rağmen mîzanda ağırdır, tıpkı meşakkatli ameller gibi... Öyle ise bunda ihmal uygun olmaz. 3- Mezkûr iki kelimenin Allah´a sevgili olması, onları okuyanların sevgili olması demektir. Allah´ın kula muhabbeti, ona hayrın ulaşması hususundaki irâdesini ve tekrîmini ifâde eder. Bu iki kelimenin fazîletini belirtme esnasında Cenâb-ı Hakk´ın güzel isimleri ( el-Esmâu´l-Hüsnâ) meyanında Rahmân isminin zikri de bir teşvik unsurudur. Böylece, az amele çok sevap vermesi sebebiyle Allah´ın rahmetinin genişliğine dikkat çekilmiş olmaktadır. Bu kelimelerin fazîleti, tenzîh, tahmîd ve ta’zim ihtiva etmeledinden ileri gelir. Bilindiği üzere, İslâm’ın Allah telâkkisi bu üç manâda ifadesini bulur. Namazın her tarafında bu üç mânâ tekrar edilir, namazdan sonra bunlar tesbihât adı altında 33’er kere tekrar edilerek te’yid edilirler. Kitaptan yazıldı. 4- Âlimler bu hadiste dikkati çeken ses âhenginden -ki secî denir- hareket ederek : "Tekellüfe yer vermeksizin, kendiliğinden husûle gelen secî´nin câiz olduğu hükmüne varırlar. Bu noktanın bilhassa medâr-ı bahs edilişi, bazı hadislerde secî´nin yasaklanmış olması sebebiyledir. Şu halde yasağın illeti, tekellüf dediğimiz yapmacıklık ve zorlamadır, secînin kendisi değil. 5- Son olarak, mânaya müteallik bir noktayı belirtelim : "Sübhânallâhi ve bihamdihi kelimesini, "Allahım seni hamdinle tesbîh ederim" diye tercüme ettik. Şârihler buradaki vav harfini hâl olarak alıp mânayı şöyle takdir etmişlerdir : اُسَبِّحُ اللّهَ مُتَلَبِّسًا بِحَمْدِى لَهُ ِ‘َجْلِ تَوْفِيقِهِ "Allah´ı, bana olan yardımı sebebiyle O´na olan hamdime bürünerek tesbîh ediyorum." Bu geniş mânayı, "Allah´ım, seni hamdinle tesbîh ediyorum" şeklinde daha vecîz şekilde ifâde ettik, ancak, kaydedilen mahiyetin bilinmesi de faydalıdır.[244] ـ16ـ وعنه رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رسولُ اللّهِ # أكْثِرُوا مِنْ قَوْلِ َ حَوْلَ وََ قُوَّةَ إّ بِاللّهِ، فَإنَّهَا كَنْزٌ مِنْ كُنُوزِ الجَنَّةِ[.قال مكحول : ]فَمَنْ قَالَهَا ثُمَّ قَالَ : َ مَنْجَا مِنَ اللّهِ إَّ إلَيْهِ، كَشَفَ اللّهُ عنْهُ سَبْعِينَ بَاباً مِنَ الضُّرِّ أدْنَاهَا الْفَقْرُ[. أخرجه الترمذي . 16. ( 1895)- Yine Ebû Hüreyre hazretleri ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Lâ havle ve lâ kuvvete illa billah. ( Güç de kuvvet de ancak Allah´tandır) sözünü çok tekrar edin." Mekhûl dedi ki : "Kim bunu der ve sonra da : "Allah ( ın gazabın) dan ancak O ( nun rahmeti)´na iltica etmekle kurtuluşa erilebilir" derse, Allah ondan yetmiş çeşit zararı kaldırır ki bunların en hafifi fakirliktir." [Tirmizî, Daavât 141, ( 3596).][245] AÇIKLAMA : 1- Havl, en-Nihâye´de açıklandığı üzere, hareket demektir. Ancak hile ( çâre) mânâsına geldiği de belirtilmiştir. Hareket mânâsı esas olmakla berâber, Münâvî´nin de kaydettiği üzere, "hareket de, hîle de Allah´ın meşîeti iledir" şeklinde iki mânâyı birlikte mütâlaa etmek de uygun bulunmuştur. Kelimenin mânasındaki şümûlü kavramada, bu kökten gelen bazı kelimelerin kullanılışını bilmek faydalı olur : Muhâvele, bir şeyi hile ile taleb etmek; istihâle, bir halden başka bir hale geçmek; tahavvül, değişme geçirmek, vs.... Hepsinde güç isteyen bir hareket, bir yer değiştirme görülmektedir. Şu halde bu cümle, "şu veya bu şey", "şu veya bu iş... için" demeksizin hareket, tekâmül, güç, kuvvet gerektiren, her hâlimizde, her işimizde, her hayrımızda muhtaç olduğumuz güç ve kuvvetin Allah´tan geldiğini ifade eder. Bu cümlenin, insanın yokluktan çıkıp kâmil bir mü´min oluncaya kadar geçirdiği bütün etvâr ve ahvâline baktığı kanaatinde olan Bediüzzaman bu ahvallerden bâzılarını şöyle kaydeder : " 1- Ademden çıkıp vücuda gelmek ( için gerekli havl ve kuvvet Allah´tandır.) 2- Zevâle gitmeyip bekâda kalmak ( için gerekli havl ve kuvvet Allah´tandır.) 3-Mazarratı def, menfaati celb ( için gerekli havl ve kuvvet Allah´tandır.) 4-Musibetten uzak olup matluba nail olmak ( için gerekli havl ve kuvvet Allah´tandır.) 5-Mâsiyete düşmemek, ibâdete devam etmek ( için gerekli havl ve kuvvet Allah´tandır.) 6-Azâba maruz kalmamak, nimete mazhar olmak ( için gerekli havl ve kuvvet Allah´tandır.) 7-Zulmete düşmemek, nur ile tenevvür etmek ( için gerekli havl ve kuvvet Allah´tandır.)" Bu mânâları tefekkür ederek söylenen bu zikirlerin insan düşüncesinde hâsıl edeceği tevhîd ve ihlâs gözönüne alınınca, "Lâ havle velâ kuvvete" cümlesinin kıymeti husûsunda Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın beyan buyurdukları ifâdede zerre kadar mübâlağa olmadığı anlaşılır.[246] ÜÇÜNCÜ FASIL HZ. PEYGAMBERE SALAVÂT ـ1ـ عن أبى مسعود البدرى رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]أتَانَا رسولُ اللّهِ # وَنَحْنُ في مَجْلِسِ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ، فقَالَ لَهُ بَشِيرُ بْنُ سَعْدٍ : أمَرَنَا اللّهُ تَعَالَى أنْ نُصَلِّىَ عَلَيْكَ يَا رسولَ اللّهِ، فَكَيْفَ نُصَلِّى عَلَيْكَ؟ قَالَ قُولُوا : اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلى إبْرَاهِيمَ، وَبَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ اِبْرَاهِيمَ إنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ، وَالسََّمُ كَمَا قَدْ عَلِمْتُمْ[. أخرجه الستة إّ البخارىوللستة إّ الترمذي، عن أبى حميد الساعدى رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قَالُوا يَارَسُولَ اللّهِ كَيْفَ نُصَلِّى عَلَيْكَ؟ قاَلَ قُولُوا : اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلى أزْوَاجِهِ وَذُرِّيَّتِهِ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ، وَبَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى أزوَاجِهِ وَذرِّيِّتِهِ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ إنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ[.وَللخمسة عن كعب بن عجرة قال : ]خَرَجَ عَلَيْنَا رسولُ اللّهِ # فَقُلْنَا يَا رَسُولَ اللّهِ : قَدْ عَلِمْنَا كَيْفَ نُسَلِّمُ عَلَيْكَ، فَكَيْفَ نُصَلِّى عَلَيْكَ؟ قَالَ قُولُوا : اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إبْرَاهِىمَ إنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ، اَللَّهُمَّ بَارِكْ عَلى مُحَمَّدٍ وَعَلى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ إنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ[ . 1. ( 1896)- Ebû Mes´ud el Bedrî ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Biz Sa´d İbnu Ubâde´nin meclisinde otururken Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) yanımıza geldi. Kendisine, Beşîr İbnu Sa´d : "Ey Allah´ın Resûlü! Bize Allah Teâla Hazretleri, sana salât okumamızı emretti. Sana nasıl salât okuyabiliriz " diye sordu. Efendimiz şu cevab verdi : "Şöyle söyleyin : "Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âl-i Muhammed, kemâ salleyte alâ İbrahîme ve bârik alâ Muhammedin ve alâ âl-i Muhammedin kemâ bârekte alâ âl-i İbrahime inneke hamîdun mecîd. ( Allah´ım! Muhammed´e ve Muhammed´in âline rahmet kıl, tıpkı İbrahim´e rahmet kıldığın gibi. Muhammed´i ve Muhammed´in âlini mübârek kıl. Tıpkı İbrahim´in âlini mübârek kıldığın gibi." ( Resulullah ilâveten şunu söyledi) : "Selam da bildiğiniz gibi olacak." [Müslim,Salât 65, ( 405), Kasru´s-Salât 67,( 1,165,166); Tirmizî,Tefsir, Ahzâb,( 3218 ); Ebû Dâvut, Salât 183, ( 980,981); Nesâî, Sehv 49, ( 3, 45, 46).] Tirmizî dışındaki Kütüb-i Sitte kitaplarında, Ebû Humeyd es-Sâidî ( radıyallâhu anh)´den gelen bir rivayet şöyle : "Ashab sordu : "Ey Allah´ın Resûlü sana nasıl salât okuyalım " Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) : Şöyle söyleyin, dedi : "Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ ezvâcihi ve zürriyyetihi kemâ salleyte alâ İbrâhime ve bârik alâ Muhammedin ve alâ ezvâcihi ve zürriyyetihi kemâ bârekte alâ İbrâhime inneke hamîdun mecîd.( Allahım! Muhammed´e zevcelerine ve zürriyetine rahmet kıl, tıpkı İbrahim´e rahmet kıldığın gibi. Muhammed´i, zevcelerini ve zürriyetini mübârek kıl, tıpkı İbrahim´i mübarek kıldığın gibi. Sen övülmeye layıksın, şerefi yücesin)." [Buhârî, Daavât 33, Enbiya 8; Müslim, Salât 69, ( 407); Muvatta, Kasru´s-Salât 66, ( 1, 165); Ebû Dâvut, Salât, 183, ( 979); Nesâî, Sehv 54, ( 3, 49).] Ka´b İbnu Ucre´den gelen bir rivâyet de şöyle : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) yanımıza gelmişti : "Ey Allah´ın Resûlü, dedik, sana nasıl selam vereceğimizi öğrendik. Ama, sana nasıl salât okuyacağız ( bilmiyoruz) " "Şöyle söyleyin! dedi : "Allahümme salli alâ Muhammed´in ve alâ âl-i Muhammedin kemâ salleyte alâ İbrahîme inneke hamîdun mecîd. Allahümme bârik alâ Muhammedin ve alâ âl-i Muhammed, kemâ bârekte alâ âli İbrâhîme inneke hamîdun mecîd." [Buhârî, Daavât 33 : Müslim, Salât 66, ( 406); Ebû Dâvud, Salât 183, ( 976);Nesâî, Sehv 51, ( 3, 47); Tirmizî Vitr,20, ( 483).][247] ـ2ـ وعن أنس رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رَسُولُ اللّهِ # : مَنْ صَلَّى عَلَىَّ صََةً وَاحِدَةً صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ عَشْرَ صََلَوَاتٍ، وَحُطَّتْ عَنْهُ عَشْرُ خَطِيئَاتٍ، وَرُفِعَتْ لَهُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ[. أخرجه النسائى.وله في أخرى عن أبى طلحة رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ : ]جَاءَ # ذَاتَ يَوْمٍ وَالبِشْرُ في وَجْهِهِ، فَقُلْنَا : إنَّا نَرَى البِشْرَ في وَجْهِكَ؟ فقَالَ : إنَّهُ أتَانِى المَلكُ، فقَالَ يَا مُحَمَّدُ : إنَّ رَبَّكَ يَقُولُ أمَا يُرْضِيكَ أنْ َ يُصَلِّىَ عَلَيْكَ أحَدٌ إَّ صَلَّيْتُ عَلَيْهِ عَشْراً، وََ يُسَلِّمُ عَلَيْكَ أحَدٌ إَ سَلّمْتُ عَلَيْهِ عَشْراً[ . 2. ( 1897)- Hz. Enes ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Kim bana ( bir kere) salât okursa Allah da ona on salât okur ve on günahını affeder, ( mertebesini) on derece yükseltir." [Nesâî, Sehv 55, ( 3, 50).] Yine Nesâî´de Ebû Talha ( radıyallâhu anh)´dan gelen bir rivâyet şöyle : "Bir gün Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), yüzünde bir sevinç olduğu halde geldi. Kendisine : "Yüzünüzde bir sevinç görüyoruz!" dedik. "Bana melek geldi ve şu müjdeyi verdi : "Ey Muhammed! Rabbin diyor ki : "Sana salavât okuyan herkese benim on rahmette bulunmam, selâm okuyan herkese de benim on selâm okumam sana ( ikram olarak) yetmez mi " [Nesâî, Sehv 55, ( 3, 50).][248] ـ3ـ وعن ابن مسعود رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قال رَسُولُ اللّهِ # : أوْلَى النَّاسِ بِى يَوْمَ القِيَامَةِ أكْثَرُهُمْ عَلَىَّ صََةً[. أخرجه الترمذى.وله في أخرى عن عليّ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رَسُولُ اللّهِ # : البَخِيلُ مَنْ ذُكِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ يُصَلِّ عَلَىَّ[ . 3. ( 1898 )- İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) anlatıyor : Resûlullah ( aleyhissâlatu vesselâm) buyurdular ki : "Kıyamet günü bana insanların en yakını, bana en çok salavât okuyandır." [Tirmizî, Salât 357 , ( 484).] Yine Tirmizî´de Hz. Ali ( radıyallâhu anh)´den kaydedilen bir rivâyette şöyle denir : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) buyurdular ki : "Gerçek cimri, yanında zikrim geçtiği halde bana salavât okumayandır. " [Tirmizî, Daavât 110, ( 3540).][249] ـ4ـ وعن ابن مسعود رَضِيَ اللّهُ عَنْهُ قال : ]قالَ رَسُولُ اللّهِ # : إنَّ للّهِ مََئِكَةً سَيَّاحِينَ في ا‘رْضِ يُبَلِّغُونِى عَنْ اُمَّتِى السََّمَ[. أخرجه النسائِى . 4. ( 1899)- Hz. İbnu Mes´ud ( radıyallâhu anh) anlatıyor : "Resûlullah ( aleyhissâlatu vessalâm) buyurdular ki : "Yeryüzünde Allah´ın seyyâh melekleri vardır. Onlar ümmetimin selâmını ( ânında) bana teblîğ ederler." [Nesâî, Sehv 46. ( 3, 43).][250] AÇIKLAMA : 1- Bu bâbda yer alan dört hadis, Hz. Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´e okunması gereken salât u selâmla ilgilidir. Gereği, sevabı, okunması gereken salât u selâmın metni vs. Biz bu mevzu ile ilgili bâzı noktaları toptan açıklayacağız : SALÂT U SELÂMIN HÜKMÜ Hemen şunu belirtelim ki, Resûlullah´a salât u selam okumak bizzat Rabbülâlemîn´in emridir : "Şüphesiz ki Allah ve melekleri, Peygamber´e çok salât ( ve tekrîm) ederler. Ey iman edenler, siz de ona salât edin, tam bir teslimiyetle de selâm verin" ( Ahzâb 56). Bu emir bir farz mıdır, yoksa vâcib veya müstehap mı ifâde eder Bu sorunun cevabında ulemâ on ayrı görüş beyan etmiştir : 1- Taberî´ye göre "müstehabtır." 2- İbnu´l-Kassâr´ın nakline göre "vacibtir ve bu hükümde icma edilmiştir." 3- Ömürde bir kere salavât okumak vacibtir. Namazda da olsa, namaz dışında da olsa vacib yerine gelir. Tıpkı kelime-i tevhid gibi. Hanefîlerden Ebû Bekr er-Râzî, İbnu Hazm bu görüştedir. Kurtubî de : "Ömürde bir kere de olsa salavât okumanın vücûbunda ihtilâf yoktur. Ancak o, müekked sünnetler gibidir, onların vacib olduğu zamanlarda o da vacibtir" der. 4- Namazda son oturuşta, teşehhüdle namazdan çıkış selâmı arasında vacibtir. Şafiî ve kendisine tâbi olanlar bu görüştedir. 5- Teşehhüdde vacibtir. ( Şa´bî ve İshak´ın görüşü). Teşehhüdde salât okunması, Şâfiî ve Ahmed İbnu Hanbel´e göre farz ise de, Hanefîlere, Mâlik ve Cumhûr´a göre sünnettir. Farz diyenlere göre, salavât terkedilecek olsa, namaz iptal olur, yeniden kılınması gerekir. Bu görüşünden dolayı, Şâfiî tenkîd edilmiştir. 6- Ebû Cafer el-Bâkır´ın : "Teşehhüd diye kayıtlanmaksızın namazın herhangi bir yerinde okunması vacibtir" dediği nakledilmiştir. 7- Ebû Bekr el-Mâlikî : "Sayı ile tahdît edilmeksizin çokça okunması vacibtir" demiştir. 8- "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın zikri geçtikçe, hatırlandıkça söylenmelidir" diye hükmedenler de olmuştur. Tahâvî, bir kısım Hanefîlerle, Halîmî ve bir kısım Şâfiîler gibi Zemahşerî ve Mâlikîlerden İbnu´l-Ârabî : "Böyle yapmak ihtiyata uygun olanıdır" demiştir. 9- Zemahşerî´nin naklettiğine göre : "Bir mecliste Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın zikri bir çok kere geçse de bir kere salât u selâm okunması yeterlidir, her seferinde okumak müstehabtır." 10-Yine Zemahşerî´nin nakline göre "her dua esnasında" vacibtir. Şu halde ulemâ, salât u selâm okumanın vacib olduğu husûsunda ihtilâf etmemiştir. Hangi şartlarda vâcib olduğunda ihtilâf varsa da, en uygunu Resûlullah´ın ismi zikredildikçe okumaktır. Hutbe dinlerken, Kur´an okurken salavât getirmek vacib değildir.[251] SALÂT NEDİR Râgıb´a göre salât, lügat olarak dua, tebrîk, ta´zîm mânâlarına gelir. Dînî ıstılah olarak dua mânasında kullanıldığı gibi ibadet mânasına da gelir. Kelime, kulun Allah´a salâtını ifâde ediyorsa, dua, namaz, ta´zîm mânalarına gelir, ancak Allah ve Peygamber ( aleyhissalâtu vesselâm)´in insanlara salâtını ifâde ediyorsa, bu durumda aynı kelime "tezkiye" ve "İlâhî rahmete mazhar kılma" mânâlarına gelir. Melekler salât ediyorsa bu, dua ve istiğfardır. Şu halde yukarıda kaydettiğimiz âyette, Allah ve meleklerin Hz. Peygamber´e salât etmesi, meleklerin Resûlullah lehinde istiğfar etmesi, Cenâb-ı Hakk´ın da rahmetine mazhar kılması demektir. Seyid Şerîf´e göre "salât" Allah´tan rahmet, meleklerden istiğfar, mü´minlerden hayır duadır. İbnu Hacer´e göre ise "salât" Allah´tan paygamberine olursa bu, rahmetin artmasıdır, başkalarına olursa rahmet ve tezkiyedir. Mücâhid´e göre Allah´tan salât, tevfik ve ismettir, meleklerden avn ve nusret ( yardım), ümmetten ittibâdır. Bâzı âlimler de, "Rabb´in, Peygamberine salâtı, O´nun şerefini yüceltme ve tekrim ( kıymet verme); meleklerin salâtı, onun mükerremiyetini izhârdır; ümmetin salâtı da onun şefa-atini talepdir" demiştir. Bâzı âlimlere göre de meleklerden "salât"ın mânası atf´dır, yani esirgeme, Cenâb-ı Hakk´a nisbet edilince, ya kullarını melekleri nezdinde senâ etmesi demek olur -ki bu, Allahu Teâla´nın peygamberlerine salâtının tefsirine daha uygun düşer- yahut kemâl-i rahmeti mânasınadır. Salât, Allah´tan başkasına nisbet edilince mânâsı hayır ile dua olur. Beyzâvî´ye göre : "Resûlullah´a salât, onun şerefini izhâra ve şânını tâzim ve tekrime îtinâdır." İbnu Hacer, burada kaydedilmeyen bâzı ulemâdan benzer bir kısım nakillerden sonra şunu söyler : "Bu kaydedilen görüşlerin en uygunu Ebû´l-Âliye´den kaydettiğimizdir : "Hz. Peygamber´e Allah´ın salâtının mânâsı, O´na senası ve şânını yüceltmesidir ( tâzîmi). Melâikenin ve insanların salâtı ise, bunu onun için Allah´tan taleptir. Öyle ise bu talepden murad, artmayı taleb etmektir, salâtın aslını taleb etmek değil..." İbnu Hacer bu te´vilin en uygun oluşuna gerekçe olarak salât kelimesinin bütün kullanışlarda ( salât Allah´tan veya melâikeden veya insandan da olsa) hep aynı mânâyı taşımasını gösterir. Resûlullah´a salât ve selâmı mü´minlere emreden âyet-i kerîmede Hz. Resûlullah ( aleyhissalâtu vessalâm)´ın tâzîmi ve başkalarından farklı olarak tebcîlinin emredildiği husûsunda ulemâ icma etmiştir. Halîmî, salât okuyarak yerine getirilen bu ta´zîmin mahiyetini açıklamak üzere şöyle der : "Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a salât okumanın mânâsı, O´nun tâzim edilmesidir ( yüceltilmesi). Öyle ise, Allahümme salli alâ Muhammedin ( ey Allahım, Muhammed´e salât et) demenin mânâsı : "Muhammed´i büyük kıl" عَطِّمْ مُحَمَّدًا demektir. Büyük kılınması, hem dünya ve hem ahirettedir. Dünyada büyük kılınması, zikrinin yüceltilmesi, dininin izhârı ve şerîatının ibkasıyla gerçekleşir. Ahirette büyük kılınması ise, sevâbının bol kılınması, ümmetine şefaatçi yapılması, Makâm-ı Mahmûd´la fazîletinin ebedîleştirilmesiyle olur. Bu duruma göre, âyet-i kerîmede gelen : "Ey iman edenler, siz de ona salât edin!" emrinin mânâsı "Salât okuyarak onun için Rabbinize dua edin ( bu söylenen büyüklük vasıtalarını ona vermesini taleb edin)" demektir.[252] BÂRİK : "Bereket ver" demektir. Burada bereket, hayır ve kerâmetin artması mânâsındadır. "Ayıplardan temizleme ve tezkiye mânâsınadır" diyen de olmuştur. "Maksad bunun sâbitleşip devam etmesidir, nitekim, بَرَكَتِ اْ“بِلُ "deve yere çöküp sâbitleşti" demektir" yorumunu getiren de olmuştur.[253] SUAL : SALÂT KELİMESİ PEYGAMBERLER DIŞINDA KULLANILIR MI Bu meselede ulema ihtilâf etmiştir. "Câiz" diyenler rahmet mânasını kastederler. Nitekim bu mânada Hz. Peygamber : اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى آلِ اَبِى اَوْفَى "Allahım, Ebî Evfâ ailesine rahmet ve bereket ver" diye dua etmiştir. Câiz değil diyenler daha ziyâde, salât kelimesine ta´zim mânasını verenlerdir. Allahümme salli alâ Muhammedin sözümüz, sadece "Allah´ım, Muhammed´e rahmet et" veya "Muhammed´e merhamet et" mânasına gelseydi peygamberlerden başkası hakkında kullanmak da câiz olurdu. Keza "salât" kelimesi sadece bereket ve rahmet mânâlarına gelseydi "namazda musallînin : "Esselâmu aleyke eyyühennebiyyu ve rahmetullahi ve berekâtühü" sözü ile birlikte salâtı okuması da vâcibtir" diyenlere göre teşehhüdde okunmasının vücûbu da düşerdi. Halbuki yukarıda belirtildiği üzere salâttan öncelikle kastedilen, ta´zim ve tekrim ( büyük kılmak, değer vermek)´dir. Öyle ise esas olan salâtın Resûllullah´a tahsîsidir. Ulemâ, terkîm ve ta´zim mânasında salâtın Hz. Peygamber´e has olduğunda müttefiktir.[254] ÂL-İ MUHAMMED Resûlullah´a okunan salâtda sâdece Efendimiz´e değil, onun âline de salât ve selâm ediyoruz. Acaba âl-i Muhammed kimlerdir * Bu meselede de ulemâ ihtilâf eder. Bir görüşe göre ehl kelimesinden gelen âl kelimesi, aile mânâsına gelir. Âl-i Muhammed deyince bâzı âlimler Resûlullah´ın sadaka haram olan yakınlarını anlamıştır. İmâm Şâfiî ve Cumhur bu görüştedir. Nitekim Resûlullah, Hasan İbnu Ali´ye "Biz âl-i Muhammed´iz, bize sadaka helâl olmaz" buyurmuştur. Aslında bunlar hakkında da ihtilâf edilmiştir. * Ahmed İbnu Hanbel : "Teşehhüd hadisindeki âl-i Muhammed´den murad ehl-i beytidir" demiştir. * Âl-i Muhammed´den muradın Resûlullah´ın zevceleri ve zürriyeti olduğu da söylenmiştir. Ancak, bir kısım âlimler buna itiraz ederek, âl-i Muhammed´e her üçüncü de ( yâni zevceler, zürriyet ve sadakanın haram edildiği yakınları) girdiğini belirtmişlerdir. Ebû Hüreyre ( radıyallâhu anh)´den gelen bir rivâyet bu üç grubu da âl-i Muhammed olarak zikretmiştir. "Öyle ise, hadisi rivâyet eden râviler, bunlardan bazısını unutarak zikretmeyi ihmâl etmiştir. Çünkü her biri ayrı ayrı rivâyetlerde zikredilirler..." * Bazı rivâyetlerde Âl-i Muhammed tâbiriyle sâdece Resûlullah´ın zevceleri kastedilmiştir. * Bâzı rivâyetlerde, sâdece zürriyet sözüyle husûsan Hz. Fâtıma´nın nesli kastedilmiştir. * Âl-i Muhammed bütün Kureyş´tir diyen de olmuştur. * Âl´den murad "bütün ümmet"tir diyen olmuştur. Bu sonuncu görüşü İmam Malik´in, Ezherî´nin, bir kısım Şâfiîlerin benimsediğini; Şerhu Müslim´de Nevevî´nin tercîh ettiği, el-Kâdı Hüseyin ve Râgıb gibi bazılarının ittikâ ile kayıtlıyarak "ümmetten muttaki olanlar" dediklerini belirtirler...
Bu görüşü te´yid eden âyet ve hadisler zikredilmiştir : إِنَّ اَوْلِيَاؤهُ إَِّ الْمُتَّقُونَ "Onun dostları ancak muttakîlerdir" ( Enfâl 34) buyurulmuştur. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) da إِنَّ اَوْلِيَائِى مِنْكُمُ الْمُتَّقُونَ "Sizden benim dostlarım, müttakî olanlarınızdır" buyurmuştur.[255]
HZ. İBRAHİM´İN ZİKRİ
Resûlullah´a salavât okurken : "Allah´ım, Muhammed´e ve Muhammed´in âline salât et, tıpkı İbrâhim´e ve İbrahim´in âline salât ettiğin gibi..." denmektedir. Burada Hz. İbrahim´in öncelikle zikredilmiş olması, yani, Cenâb-ı Hakk´tan Peygamberimiz için salât taleb ederken, "İbrahim´e salât yaptığın gibi..." denmiş olması ulema arasında ihtilaf mevzuu olmuştur. Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm), Hz. İbrahim ve onun âlinden de efdal olduğu halde, Hz. İbrahim ve âli daha efdal imişçesine, onlara atfen Peygamberimiz ve âli için salât taleb ediyoruz
Bu sorunun cevabına geçmeden hemen belirtelim ki, okunan duada Hz. İbrahim ve âlinin Cenâb-ı Hakk´ın tebciline mazhariyetleriyle ilgili ihbâr Kur´an-ı Kerîm´in bir âyetine işâret etmektedir : "...Ey ehl-i beyt, Allah´ın rahmeti, bereketleri sizin üzerinizdedir. Şüphe yok ki O, asıl hamde layık, hayr u ihsanı çok olandır" ( Hûd 73). Meseleye getirilen açıklama ve cevaplara gelince, bazıları şöyledir :
* Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´ın bu ifâdesi, kendisinin Hz. İbrahim ( aleyhisselâm)´den efdal olduğunu bilmesinden önceye aittir.
* Bunu tevazu için söylemiştir.* Teşbîh burada, kadr u kıymette değil, asıldadır. Nitekim Kur´ an´da bunun örnekleri var : "Sizden öncekilere oruç farz kılındığı gibi size de farz kılındı" ( Bakara 183); "Nuh´a vahyettiğimiz gibi sana da vahyettik" ( Nisa 163).
* Burada teşbîh, nâkısı kâmile benzetme değil, meşhur olmayanı meşhur olana ( bilinene) ilhak nev´indendir.
* Burada teşbîh, Hz. Peygamber ve âline olan salâtın tamamı ile Hz. İbrahim ve âline olan salâtın tamamı arasında yapılmıştır. Hz. İbrahim´in âline pek çok peygamberin dahil olduğu düşünülecek olursa, kendisine benzetilmenin ( müşebbeh bih), bu nokta-i nazardan daha kavî olduğu anlaşılır. Burada söylenmek istenen şudur : Hz. İbrahim´in neslinden pek çok peygamber gelmiştir. Hz. Peygamber´in neslinden velîler gelmiştir, ama peygamber gelmeyecektir. Peygamber´in fazîleti, velîlerin fazîletinden üstün olduğuna göre, Hz. İbrahim´in fazîleti, neslinden gelen peygamberlerin mazhar olduğu fazîletlerle birlikte toplanınca, bu daha fazla gelir. Hatta bu nokta-i nazardan, Hz. Peygamber ve âli´ni de Hz. İbrahim´in âli arasında mütâlaa edebiliriz, çünkü neslen ona dayanmaktadır. İbnu Abbâs´tan, "Muhammed, âl-i İbrahim´dendir" hadisi rivâyet edilmiştir.
* Hz. Peygamber´in bu duadan muradı, kendine verilen nimetin tamamlanmasıdır, tıpkı Hz. İbrahim´e tamamlandığı gibi.
Bunlardan ve kaydetmediğimiz diğer bütün görüşlerden her birinin bir haklılık yönü vardır. Meseleyi tahlîl edenler umûmiyetle, Hz. Peygamber ve âlinin fazîletleriyle, Hz. İbrahim ve âlinin fazîletlerini toplam olarak nazar-ı dikkate almak ve hattâ Hz. Peygamber´i de -kıyâmete kadar mazhar olacağı fazîletlerle birlikte- Hz. İbrahim´in fazîletleri meyânında mütâlaa ederek bu teşbihi değerlendirmek gerektiği görüşünü kuvvetli ve isabetli bulmaktadırlar. Doğruyu Allah bilir.[256]
SALÂTIN EHEMMİYETİ
İslam dini, Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm)´a salât okumayı, kulluğun izharında mühim ve müessir bir vâsıta kılmıştır. Daha önceki hadislerde geçtiği üzere en makbul bir duadır, başkaca her çeşit dualarımızın makbul olma şartlarından biri salât kılınmıştır. Dualarımızın başında, esnasında ( ortasında) ve sonunda salavât okunmalıdır.
Resûlullah ( aleyhissalâtu vesselâm) pek çok hadislerinde kendisine salavât okumaya teşvîk buyurmuştur. Birkaç tanesini kaydedeceğiz :
* "Dua eden bir kimse peygambere salât okumadığı müddetçe duası perdelidir ( hedefine ulaşamaz)."
* "Her dua semaya çıkmaktan yasaklanmıştır. Bana salât getiren dua müstesna, o çıkabilir."
* "Kim bana salât getirmeyi unutursa ona cennetin yolu unutturulur."
* "Cebrail ( aleyhisselâm)´le karşılaştığımda bana şunu söyledi : "Sana müjdeler olsun. Allah diyor ki : "Kim sana selâm verirse ben ona selâm veririm. Kim sana salât getirirse ben de ona salât ( rahmet) ederim."
* "İbnu Ubey İbni Ka´b ( radıyallâhu anh), Efendimiz aleyhissalâtu vesselâm)´e sordu : "Ey Allah´ın Resûlü! Ben sana çok salavât getiriyorum, buna vaktimin ne kadarını ayırayım "
"Dilediğin kadarını" cevabını alınca tekrar sordu :
"Dörtte biri nasıl "
"Dilediğin kadar yap, artırırsan senin için daha hayırlıdır."
"Üçte biri olsa "
"Dilediğin kadar yap. Artırırsan senin için daha hayırlıdır."
"Yarı olsa "
"Dilediğin kadar yap. Artırırsan senin için daha hayırlıdır."
"Üçte ikisi nasıl "
"Dilediğin kadar yap. Artırırsan senin için daha hayırlıdır."
"Bütün vakitlerimde sana salât okusam "
"Bu takdirde yeter, günahın mağrifet olunur."[257]
--------------------------------------------------------------------------------
[1] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/510-511.
[2] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/511.
[3] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/513.
[4] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/513.
[5] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/514.
[6] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/514-515.
[7] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/516.
[8] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/516-517.
[9] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/517.
[10] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/518.
[11] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/518.
[12] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/519.
[13] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/519.
[14] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/520.
[15] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/520.
[16] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/521.
[17] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/521.
[18] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/522.
[19] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/522.
[20] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/523.
[21] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/523-524.
[22] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/524.
[23] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/524.
[24] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/525.
[25] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/525.
[26] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/526.
[27] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/526.
[28] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/527.
[29] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/527.
[30] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/527-528.
[31] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/528.
[32] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/529.
[33] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/529.
[34] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/529.
[35] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/529.
[36] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/530.
[37] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/530.
[38] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/530.
[39] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/531.
[40] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/531.
[41] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/531-532.
[42] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/533.
[43] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/533.
[44] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/633-534.
[45] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/534-535.
[46] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/535-536.
[47] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/536.
[48] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/536-537.
[49] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/537.
[50] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/537.
[51] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/538.
[52] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/538.
[53] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/539.
[54] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/539-540.
[55] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/540.
[56] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/540.
[57] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/541.
[58] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/541-542.
[59] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/542-543.
[60] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/543.
[61] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/544.
[62] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/545.
[63] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/545-546.
[64] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/546-547.
[65] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/547.
[66] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/547-548.
[67] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/548.
[68] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/548.
[69] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/548.
[70] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/549.
[71] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/550.
[72] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/550.
[73] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 6/550-551.
[74] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/6
[75] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/10-14.
[76] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/15.
[77] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/15-16.
[78] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/16.
[79] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/16-17.
[80] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/17-18.
[81] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/18.
[82] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/18-19.
[83] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/19.
[84] Hanîf, daha önce açıklandığı üzere, dinde ihlâslı, başka dinlerden tamamiyle yüz çevirmiş, Hakk´a taraftar gibi manalara gelir. Ayrıca Harîf, Hz. İbrahim´in dinine mensup demektir. Müslüman da "Hakk´a teslim olmuş" demektir.
[85] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/20.
[86] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/20.
[87] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/20.
[88] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/21-22.
[89] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/23.
[90] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/23-24.
[91] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/24.
[92] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/25.
[93] Ruh´la ilgili uzunca bir tahkiki merhum Hasan basri Çantay´ın Türkçemizdeki en kıymetli Kur´ân tercümesi olan "Kur´ân-ı Hâkim ve Meâl-i Kerîm" adlı eserinden aynen iktibas ediyoruz ( cilt 3, sayfa 1137-1139).
"Cumhûra göre ( Cebrâil) aleyhisselâm "Celâleyn, Medârik". Bütün ruhlara müvekkel olan bir melek, yahud cins-i melek, yahud ( Cebrâil) aleyhisselâm, yahud bütün meleklerden büyük olan ilâhî bir mahlûk ( Beyzâvî). Bazılarına göre bir melektir ki, arş müstesnâ olmak üzere, Allah ondan büyük bir mahlûk yaratmamıştır.
( Şah Veliyyullah-i Dehlevî) hazretleri "Huccetullah-il Bâliğa" sının "Haşir vak´alarının iç yüzlerinden bir parça" unvanlı dördüncü bâbının başında şöyle der : "Bil ki, insan ruhlarının, bir demir nasıl mıknatısa doğru çekilip gidiyorsa öylece, müncezip olduğu ( câzibesine tutulduğu) bir hazret vardır : Hazıyre-i kuds. Orası beden gömleklerinden sıyrılan ruhların -Hz. Peygamberimiz ( aleyhissalâtü vasselâm)´in : "Birçok yüzleri, dilleri ve lûgatleri vardır" diye anlattığı -Ruh-ı a´zam= En büyük ruh" ile olan toplantısının yeridir... ( O eserin üçüncü "Mele´i a´la" babında da şöyle demiştir : ) "Onların ( ruhların) en büyüklerinin nurları toplanıp Hz. Peygamberimiz ( aleyhissalâtü vasselâm)´in "Bir çok yüzleri ve dilleri var" diye anlattığı "Ruh"un yanında tedâhul ederler, orada tek bir şey gibi olurlar. Ona Hazîre-i kuds denilir..." Bu sözlerde geçen "Hazret", huzur, ön, kat ma´nâsınadır. Diğer lâfızlarla birleştiği zaman ta´zıym ( büyükleme) anlatır : "Hazreti Kün= Şânı yüce olan Kün emri, kelimesi" gibi Musannıfın ve yukarıda işâret ettiğimiz vech ile, ba´zı müfessirlerin mübhem olarak bahsettikleri "Ruh-ı a´zam" hakkında kısaca izahat vermeyi münâsip görüyoruz : Bu sûre-i celîlede ve éEl-kadr" sûresiyle diğer ba´zı sûrelerde zikredilen bu "Ruh" a dâir hayli söz söylenmiştir. Meselâ [İbni Mes´ud ( radıyallahu anh) ] onun göklerden ve dağlardan büyükj bir melek olduğunu, ( İbni Abbas) ( radıyallahu anhüma) da yaratılışta onun meleklerin en büyüğü bulunduğunu beyan etmişlerdir. ( Beyzâvî) : "Yahud" kaydıyla "Bütün meleklerden büyük olan ilâhî bir mahlûk" der. ( Şeyzâde) de ( Cenâb-ı Alî) ( radıyallahu anhümâ)´den nakledilen şu rivâyeti söyler : "Ruh bir melektir ki onun yetmişbin yüzü, her yüzünde yetmişbin dili, her dilinde yetmişbin lûgatı vardır. Bütün o lûgatlarla Allah-ü Teala´yı tesbîh eder. Cenab-ı Hakk her bir tesbihi başına, kıyâmete kadar, meleklerle birlikte uçacak bir melek yaratır. Allau Teâla, arş müstesnâ olmak üzere, ondan büyük bir mahlûk yaratmamıştır. Eğer o melek dilerse yadi gökle yedi yeri ve onların içinde olanların hepsini bir lokmada yutabilir." ( Fahreddîn-i Râzî) de bu nakli kaydettikten sonra der ki : "Şu tafsıyl her halde Resûlullah ( aleyhissalâtü vasselâm) tarafından verilmiş olmak lazımdır. Çünkü onu doğrudan doğruya ( Hazreti Alî) ( radıyallahu anh) bilemez. Halbuki peygamberimizin yalnız ona söyleyip de başkalarına haber vermemesi de vârid değildi." ( Seyyid Şerîf) Ruh-ı a´zam"ı şöyle ta´rif etmiştir : "O zat-i ilâhiyeye, rübûbiyyeti itibariyle, mazhar olan insânî ruhdur ki etrafında kimse dolaşamaz. Kimse de ona aramakla kavuşamaz. Onun künhünü Allah´tan başkası bilemediği gibi o gayeye kimse de eremez. O, akl-ı evveldir, hakıykat-i Muhammediyye´dir. Nefs´i vaahidedir, hakıykat-i esmâiyyedir. Hakkın kendi suretinde ( yani hakîkat-i esmâiyyesine mazhar buyurarak) yarattığı ilk mevcuttur, en büyük halîfedir, nurânî cevherdir. Cevherliği zâte, nurânîliği de zatın ilmine mazhardır. Cevherliği bakımından ona nefs-i vâhide, nuraniliği bakımından da akl-ı evvel denilmiştir. Onun âlem-i kebîrde birçok mazharları ve akl-ı evvel, kalem-i a´lâ, nur, nefs-i külliye levh-i mahfuz ve sâire kabîlinden isimleri olduğu gibi ehl-üllahın ve diğerlerinin ıstılahında âlem-i sağıyr olan insanda zuhûrları ve mertebeleri itibariyle de mazharları ve sır, hafaa ruh, kalb, kelime ruu´, füâd, sadr, akıl, nefs gibi isimleri vardır". Bilhassa Sufiyyenin büyük meşâhîrinden ( Abd-ül Kerîmi Ceylî) hazretlerinin "İnsân-ı kâmil"inde -ki ulemâyı şerîat ve hakikatten Balıkesirli merhum ( Abd-ül Azîz Mecdî) efendi kaddesellahü sırreh tarafından kâmil bir salâhıyyetle terceme edilmiştir- bu "Ruh" hakkında çok uzun izahat vardır. Şöyle başlar : "O, Suhiyye ıstılahında "Hakk-ı mahluk = Yaratılmış bir hakikat" ve "Hakikat-i Muhammediye" denilen melektir. Allah ona kendine olan bakışı gibi baktı. Onu kendi nurundan, âlemi de ondan yarattı. "Emrullah" onon adlarındandır. Varlık âleminin en şereflisi, ma´nevî mertebece, kudretce en yükseğidir. Ondan üstün bir melek yoktur. Hakka yakın olanların ulusudur o. Hak, varlık değirmenini onun üstünde döndürdü..."
( Şeyh-i Ekber), "Et-tedbîrât-ül ilâhiyye fî ıslah-ı memleket-il insâniyye" sinde der ki : "... Güneş, ziyâsı olduğu halde, taalluk ettiği şeylerin mizâc, suret ve şekillerine göre ihtilâf eder. Ruh-ı a´zam da bir, fakat hükmü, bulunduğu mahallere göre, muhteliftir. Teaddüd ve tekessürü tedbîr ettiği cisimlere göredir ki onlar da "Cüz´îruhlar" adını alır. Gerek "Ben ona ruhumdan üfürdüm" meâlindeki âyet-i kerîmde, gerek "En-Nebe" suresinin bu âyetinde, gerek "Sana ruhu sorarlar ( "El-İsrâ" sûresi, âyet : 80) meâlindeki âyette "Ruh" lâfzının hep müfred olarak zikredilmesi bunu te´yîd eder. Bazı hadîslerde cem´i sığasıyle vârid olan ruhlardan murad cisimlerle berâber gözünüze alınan ruhlardır..."
( Şah Veliyyullah-i Dehlevî) nin çok yüksek bir hadîs âlimi, ( Seyyid Şerîf)´in muhakkik ve zülcenâhayn bir zât-i âlî olmalarına rağmen -müfessirleri şöylece bir tarafa bırakıyorum- âciziniz bahsedilen bu "En büyük ruh" hakkında sahıyh hiçbir hadîs bulamadım. Bununla berâber benim bulamayaşım böyle bir hadîsin esâsen yok olduğunu ifade ve isbat edemeyeceği gibi söylenen o sözlerin mükâşefe mahsulü olmadığını da iddiâ etmez. Keşfen sâbit, fakat rivâyeten gayr-ı sâbit addedilen hadîsler vardır ki, bunlar ulemâyı hadîs ile sufiyye arasında öteden beri nizâ-ı mucib olmuştur. Aciziniz bu bahsin tedkîykını sadedden hâriç görerek yalnız bu babta söylenenlere kısaca bir işâreti kâfi görmüş bulunuyorum".
[94] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/25-28.
[95] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/28-29.
[96] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/29.
[97] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/29-30.
[98] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/30.
[99] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/30-31.
[100] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/31.
[101] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/31.
[102] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/32.
[103] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/32.
[104] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/33-34.
[105] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/35.
[106] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/35-36.
[107] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/38-40.
[108] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/40-41.
[109] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/41.
[110] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/41.
[111] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/42.
[112] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/42-43.
[113] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/44.
[114] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/44.
[115] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/44.
[116] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/45-46.
[117] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/46.
[118] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/47.
[119] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/48.
[120] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/48.
[121] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/48-49.
[122] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/49.
[123] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/50-53.
[124] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/52.
[125] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/52-53.
[126] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/54.
[127] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/54.
[128] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/55.
[129] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/55.
[130] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/56.
[131] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/56.
[132] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/57.
[133] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/57.
[134] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/58.
[135] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/59.
[136] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/60.
[137] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/60-61.
[138] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/62.
[139] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/62-63.
[140] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/63.
[141] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/63-64.
[142] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/64.
[143] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/65.
[144] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/65.
[145] Bu cümle Ebu Dâvud´daki aslında yer almamaktadır.
[146] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/66.
[147] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/66.
[148] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/66.
[149] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/66.
[150] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/67.
[151] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/67-68.
[152] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/68.
[153] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/69.
[154] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/70.
[155] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/70.
[156] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/70.
[157] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/71.
[158] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/71-72.
[159] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/72.
[160] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/74-76.
[161] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/76.
[162] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/76.
[163] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/77.
[164] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/77-78.
[165] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/78.
[166] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/78.
[167] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/79.
[168] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/80.
[169] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/81.
[170] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/81-82.
[171] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/82.
[172] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/83.
[173] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/83-84.
[174] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/85.
[175] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/85-86.
[176] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/86.
[177] Felak suresinde çöken karanlık el-Gâsık olarak isimlendirilmiştir : "Karanlığı çöküp bastığı zaman gecenin şerrinden... sabahın Rabbine sığınırım." ( Felak 1-3).
[178] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/86-87.
[179] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/88.
[180] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/88.
[181] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/89.
[182] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/89.
[183] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/89.
[184] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/90.
[185] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/90.
[186] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/91.
[187] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/91.
[188] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/92.
[189] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/92-93.
[190] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/94.
[191] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/94.
[192] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/95.
[193] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/96.
[194] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/97.
[195] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/98.
[196] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/98-99.
[197] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/100.
[198] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/100.
[199] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/101.
[200] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/101.
[201] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/101-102.
[202] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/103.
[203] Kabir azâbının varlığı ve mâhiyeti ile ilgili açıklama 5493-5500 numaralı hadîslerde gelecek.
[204] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/105-106.
[205] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/106.
[206] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/106-107.
[207] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/107.
[208] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/107-109.
[209] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/109.
[210] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/109-110.
[211] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/110.
[212] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/110-111.
[213] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/112.
[214] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/112-113.
[215] Hallet de haslet demektir. Râvî hangi kelimenin kullanıldığında şüphe etmiştir.
[216] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/114-115.
[217] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/115-116.
[218] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/116-117.
[219] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/117-118.
[220] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/118-119.
[221] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/119.
[222] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/119.
[223] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/119-120.
[224] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/120.
[225] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/120-121.
[226] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/121.
[227] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/121-122.
[228] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/122.
[229] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/122-123.
[230] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/123.
[231] Burada huzûr´dan maksad Allah´ın huzurunda olduğunun îdrâkidir.
[232] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/123-124.
[233] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/124.
[234] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/124-125.
[235] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/125-126.
[236] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/127.
[237] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/128.
[238] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/128.
[239] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/128-129.
[240] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/129.
[241] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/130.
[242] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/130.
[243] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/131.
[244] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/131-132.
[245] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/132.
[246] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/132-133.
[247] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/133-135.
[248] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/136.
[249] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/136.
[250] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/137.
[251] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/137-138.
[252] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/138-139.
[253] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/139
[254] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/139-140.
[255] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/140.
[256] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/141-142.
[257] İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları : 7/142-143.
