TENASÜH VE REENKARNASYON
İKİNCİ BÖLÜM
TENASÜH ve REENKARNASYON
A- TENASÜH VE REENKARNASYON
1- TENASÜH
Arapça n-s-h kelimelerinden türeyen tenasüh kelimesi nefsin bedenin yok olmasından dolayı yeni bir bedene intikal etmesi ve bu intikaller arasında bir ilişkinin söz konusu olmasıdır.[1] Diğer taraftan bir şeyin tıpkısını çıkarma anlamını da içeren tenasüh, bir canlının ölümünden sonra ödül ya da ceza olarak yaşamının karşılığını bulmak üzere, ruhunun bedenden bedene geçtiği ve birçok bedeni canlandırdığı varsayılan inanca verilen isimdir.[2] Tenasüh kelimesini Yunancada iki kısımdan mürekkep olan Metempsychosis kelimesi karşılar. “Metem” bir şeyden bir şeye intikal, konum ve hal değişimi anlamına gelir. “Psyche” kelimesi de ruh veya nefs manasına gelir. Dolayısı ile kelime “nefsi natıka”nın bedenden bedene intikali anlamına gelir.[3] Bir diğer manada ise tenasüh Şii düşüncesinde Cüz-i İlahi’nin bir imamdan diğerine geçmesi manasında da kullanılmıştır.[4]
Ruhun bedenden bedene intikal ettiğini savunan guruplar, tenasüh ile ruhun arındığını ve kemale erdiğini belirtmişlerdir. Mesudi bazı gulat fırkalar ile Hariciler’in akli hükümler ve duyu organları ile tenasühü iddia ettiklerini söyler. O, İslam fırkalarında görülen tenasüh inancının Yunanlı, Hintli, Seneviye, Mecusi, Yahudi ve Hıristiyanlardan intikal etmiş bir düşünce olduğunu ifade etmektedir. [5] eş-Şehristani de ruhun beden dolaşarak tekrar tekrar bedenlenmesi düşüncesinin Mecusi, Mezdeki, Hint Brahmanizm’inde, felasife ve Sabiilerde bulunan ve buradan gali fırkalara geçen bir inanç olarak tanımlar.[6]
El-Bağdadi’ye göre İslam öncesinde tenasüh düşüncesi felsefeciler ve Sümeniyye’de görülmekteydi. İslam’dan sonra ise Kaderiyye ve Rafızi gulat fırkalarda görülmüştür. Sümeniyye ahiret inancını reddeder. Onlara göre ödül ve ceza dünyadadır. Ruh dünyada farklı bedenlerle mükerrer olarak rec’at eder. [7]
El-Biruni, Hindistan hakkında yazdığı kitabında bu görüşün, nasıl ki İslam’da tek Allah inancı itikadi konuların en başında geliyorsa, onlar içinde tenasühün aynı şeyi ifade etmekte olduğunu belirtir. Hindu filozoflar ruhun kâinatı ihata eden şeylerin çeşitliliğini kavrayabilmeleri için tek bir hayatın yeterli olmadığı savunmuşlardır.[8] İlk dönem metinlerinde açık bir şekilde tenasühten bahsedilmese de insan ruhunun semaya yükselmeden önce yeryüzüne yağmurlar ile yağdığı yer alır. Bu da tenasühün basit ilk şekli olarak kabul edilmektedir. Kişinin sonraki dönemlerde tekrar tekrar bedenlenmesinin nedeni ilk bedeninde görevlerini tam manasıyla yerine getirememiş olmasıdır. Kişi tüm ruhi olgunluklara erinceye kadar bedenden bedene geçer. Görevlerini tamamlayınca da aydaki karargâhına ulaşır.[9] Ruh her tekrar bedenlenmesinde önceki yaşamını unutur.[10] Şehristani de bu kelimeyi geniş anlamda ele alır. Ona göre tenasüh dünyadaki hayatlar ve birbirini takip eden yeniden doğuşlar akidesidir. Tenasühe en fazla inanan topluluğun Hindular olduğunu söyler.[11]
Tenasüh ruhun bedenden ayrıldıktan sonra başka bir bedenle dünyaya tekrar dönmesi manasında rec’attir. Genel itibari ile sözlüklerde İslam inancının aslında tenasühün olmadığı vurgulanmış, bu anlayışın Hind ve uzak doğu kökenli olduğu vurgulanmıştır. Aynı zamanda benzer düşünce bazı Yunan filozoflarında da olmakla beraber, İslam’a Hint ve Uzakdoğu dinlerinden girdiği kabul edilmiştir.[12] İslami literatürde reenkarnasyonu karşılayan bir terim yoktur. Tenasüh her ne kadar farklı anlamlar içerse de reenkarnasyonu da kapsayacak şekilde kullanılmıştır. Şehristani de rec’ati tenasühü de içine alacak şekilde kullanır. O Rafizilerdeki rec’at inancından bahsederken onları bu konuda iki kısma ayırmıştır. Birinci kısmın kıyametten önce dirilme manasında rec’ati kabul ettiklerini söylerken, Rafızilerin rec’at konusundaki ikinci görüşünün insanların ruhlarının bedenden bedene geçme inancı olduğunu ifade eder. [13] İslam tarihinde ruh göçü reenkarnasyon manasından ziyade, tenasüh manasına daha yakın anlamda kullanılmıştır. Hatta tenasüh de kendi içinde çeşitli sınıflara ayrılmıştır. Nesh, mesh, fesh, resh olmak üzere dört farklı tenasüh şekli olabileceği kabul edilmiştir.[14] Ancak genel olarak şunu ifade etmek gerekir ki İslam uleması Kuran’a göre tenasühün mümkün olmadığı kanaatindedir.[15]
İnsan ruhunun ölümsüzlüğü ve ölümden sonra onun yeniden bu dünyada veya başka âlemlerde varlığını sürdüreceği inancı, yeryüzünün geçmiş veya çağdaş hemen hemen bütün inanç sistemlerinde bulunan yaygın bir düşüncedir. Ruhun ölümden hemen veya belli bir süre sonra yeniden yeryüzüne dönerek başka bedenlerde varlığını sürdürmesini ifade eden tenasüh bu anlamda, ruhun varlığını sürdürme anlayışının bir çeşidi olarak görülebilir. Bu düşünce tarihin ilk dönelerinde itibaren pek çok inanç ve kültürde rastlanan bir inançtır.[16]
Tenasüh inancının dayandığı temel varsayımlara baktığımızda şunları görmekteyiz:
a- Ruh vardır ve içinde yaşadığı bedenle özdeş değildir.
b- Ruhun değişik sebeplerden dolayı umumiyetle ceza olarak yaşamaya mahkum olduğu, beden olarak bilinen bir mekân vardır. Ruhun her türlü fiili icra edebilmesi, onun bir bedene sahip olabilmesine bağlıdır.
c- Ruh hareketli bir cevherdir. Sahip olduğu arızi özellikler nedeniyle ruh değişik bedenlere girebilir.
d- Ruhun değişik bedenlere geçişini belirleyen temel kriter, onun çeşitli bedenlerde iken işlemiş olduğu fiillerdir.[17]
Mısırlılar tenasühe inanırlar, ancak onların tenasüh anlayışı sadece canlılarla sınırlıdır. Ancak Hint düşüncesindeki rec’at anlayışı her türlü varlığa geçişi mümkün kılar.[18] En eski rec’at inanışının görüldüğü toplumlardan biri olan eski Yunan’da tarihçi Herodot inanışın kaynağının Mısır olduğunu ifade eder. Ona göre eski Mısırlılar bu düşünceyi ilk benimseyip yayanlardır. M.Ö. IV. yüzyıldan itibaren bu düşünce Mısırlılardan Kenanlılar ve Finikeliler vasıtasıyla yayılmıştır. Mısırlılara göre ruh ebedidir. Ölüm sırasında, o sırada yaratılan bir hayvan bedenine intikal eder. Karada, havada, suda yaşayan bütün mahlûkatın, bedenlerini devredinceye kadar çeşitli kılıklarda gezer. Bundan sonra yepyeni bir insan bedeni ile yeniden doğar. Herodot asıl Mısır inancı olan bu düşünceyi Yunanlıların alarak kendilerine mal ettiklerini ifade eder. Ancak felsefe tarihçileri onun bu görüşünü iki nedenden dolayı reddeder. İlk olarak Yunan felsefesine itimat eden tarihçiler bunun Mısır’ın orijinal bir fikri olduğu konusunda şüphe içindedirler. İkinci olarak bu düşünce Yunan düşüncesi içinde neşet etmemiş olsa bile temelleri itibari ile çok eski olduğunu savunurlar. Yunan düşüncesi bu inancı sistematikleştirerek kültürünün bir parçası haline getirmiştir. Bir kısım araştırmacılara göre yeniden bedenlenme düşüncesi Hint felsefesinden neşet etmiştir. Orada Buda fikriyatı ve Brahma dininde orijinal bir şekil almıştır.[19] Zira Tenasüh inancının Buda’dan çok önceleri Hindistan’da düşünce olarak mevcut olduğu ve Budizm ile bu düşüncenin sistemleştirildiği ve yaygınlık kazandığı belirtilmektedir.[20] Eski Mısır inanışlarında insan ölecek ve mezara girecek ancak nasıl ki karanlık gecenin ardından güneş doğuyorsa kişi de öyle tekrar dirilecektir. Ölen kişinin kalbi tartılır iyilikleri ağır gelen ölümsüz olan Osiris’in eşliğine kabul edildiğine, hafif gelenlerin ise ebedi yokluk ile cezalandırıldıklarına inanılmaktaydı.[21]
Başka bir manada tenasüh ilahi ruhun dünyamızda yaşayan varlıklar arasında yayılıp taksim olunmasıdır. Eş-Şehristani gulat-ı Şia’nın tenasühü hululü de kapsayacak şekilde kullandıklarını ifade eder. Şia içinde ilahi cevherin tamamı veya bir kısmının muayyen insanlara ineceği veya onlarda karar kılacağına (hulul) inanıldığı belirtilmiştir. Bu nevi tenasüh inancı Mezdeki sihirbazlar, Hindli Brahmanlar, filozoflar ve Sabiilerden pek çok inanca yayılmıştır.[22]
Rafiziler kıyametten önce ölülerin dünyaya rec’ati konusunda ihtilaf etmişlerdir. Bu konuda daha çok insanların rec’at edecekleri konusundaki görüş ağır basar. Onlar buna delil olarak Allah’ın İsrailoğulları’ndan bir grubu öldürdükten sonra diriltmesi kanıt olarak öne sürerler.[23] Rafiziler’in bir bölümü ise kıyameti toptan reddetmişlerdir. Bu grup tenasüh düşüncesini benimsemiştir. Onlara göre kıyamet diye bir şey yoktur. İnsanların ruhu bedenden bedene reenkarne olur. Eğer iyilik işlemişse sonraki hayatı güzellikler içinde, kötülük yapmışsalar sonraki hayatları acı ve ıstırap içerinde geçecektir. Böylece insanlar yaptıklarının karşılığını bir sonraki hayatlarında göreceklerdir. Dünya bu şekilde ebedi olarak devam edecektir.[24]
Günümüz toplumlarında tenasüh inancı ölümsüzlük arzusunun bir sonucu olarak yaygınlık kazandığı görülmektedir. Özellikle bazı bölgelerde Hızır inancının güçlülüğü ile paralellik arz ettiği söylenebilir.[25] Günümüzde bazı fırkalarda görülen tekammüs inancı da tenasühü ifade eder. [26] Batıda ise reenkarnasyon olayını ortaya koyan Allan Kardec olarak kabul edilmektedir.[27]
Tenasüh dünyada ceza ve sevabın, ahirete tercih edilmesidir. Tenasühü benimseyenler kıyamette önce insanın fiillerinin karşılığını göreceği düşüncesini benimsemişlerdir. Tenasüh düşüncesi ruhun ebediliği üzerine bina edilmiştir. Ruh ebedi olunca ruhun dünyaya avdeti da sonsuz sayıda vuku bulmaktadır. Cezada ruhlar kötü bedenlerle dünyaya dönerken mükâfatta iyi bedenlerle dönerler.[28]
Tenasüh inancının dayandığı temel varsayımlara baktığımızda şunları görmekteyiz:
a- Ruh vardır ve içinde yaşadığı bedenle özdeş değildir.
b- Ruhun değişik sebeplerden dolayı umumiyetle ceza olarak yaşamaya mahkum olduğu, beden olarak bilinen bir mekân vardır. Ruhun her türlü fiili icra edebilmesi, onun bir bedene sahip olabilmesine bağlıdır.
c- Ruh hareketli bir cevherdir. Sahip olduğu arızi özellikler nedeniyle ruh değişik bedenlere girebilir.
d- Ruhun değişik bedenlere geçişini belirleyen temel kriter, onun çeşitli bedenlerde iken işlemiş olduğu fiillerdir.[29]
Hakkında çok az şey bilinen ya da çok farklı anlamlarda kullanılan ruh konusu ile yakından bağlantısı olan tenasüh inancı insanların düşüncelerinin hep odağında olmuştur. İnsandaki ölümsüzlük arzusu ya da ölüm korkusu bunda en önemli nedenlerden biridir. Diğer taraftan yine çok tartışılan ama net bir şekilde ortaya konulamayan ve üzerinde konsensüs sağlanamayan ruh beden ilişkisi de tenasüh düşüncesinin hep gündemde kalmasının sebepleri arasında sayılabilir. Bu konuda gerek farklı din ve düşüncelerde gerek İslam dininde kelam, tasavvuf, felsefe bir şeyler söyleme ihtiyacı hissetmişlerdir. Ruhun varlığı, tarifi ve mahiyeti üzerinde çok söz söylense de bir türlü ittifak sağlanamamıştır. Diğer taraftan İslam düşünürleri doğrudan ruh konusu ile irtibatlı olan tenasüh reenkarnasyon ve rec’at inançlarını da reddetmekten geri durmamışlardır. Ruh konusu ele alırken gerek tevhit gerekse İslam’ın ahiret anlayışı ile çelişen tüm düşünceler reddedilmiştir. [30] Sosyal bilimler pozitif bilimler gibi doğruluğu yüzde yüz ispatlanamaz. Çünkü onun konusu her şeyi ile fark arz eden insandır. Bir suyun normal şartlar altında yüz derecede kaynadığı bilimsel olarak ispatlandığında kanun olur ve artık mutlak doğrudur. Ancak sosyal bilimlerde yüzde yüz doğruluk diye bir şey söz konusu olamaz. Ruh da bu bağlamda net bir tanımın yapılamamış olması hala hakkında yeni iddiaların ortaya atılması ve her geçen gün yeni şeyler öğrenilmesi son derece doğaldır.
E. Kohlberg tarafından kaleme alınan The Encyclopadia of İslam’ın rec’at (Redj’at) maddesinde rec’atin dört farklı manası olduğunu vurgulanır. Bunlardan ilki ruhun sadece insana değil tenasüh anlamında ruhun bir hayvana da reenkarne olabileceği anlamına gelen rec’attir. İkincisi ruhun kutsallık atfedilerek bir imamdan diğer imama intikali manasında kullanılmıştır. Bu ikisi aynı zamanda tenasüh manasında da kullanılmış ve daha çok gulat fırkalar tarafından kabul görmüştür. Üçüncü olarak otoritenin Şia’ya geri dönmesi anlamında kullanılmış, son olarak da gaybetten geri dönmek manasını içerecek şekilde yorumlanmıştır. Her ne kadar rec’atle ilgili ilk iddia Abdullah b. Sebe tarafından ortaya atılsa da aslında bazı Arapların bu düşünceye çok da uzak olmadığı Hz. Ömer’in Hz. Peygamber öldüğü zaman gösterdiği refleksin ortaya koyduğu belirtilmektedir. Zira İslam öncesi Araplarda benzer düşünceler olduğu bilinmektedir.[31]
İsferayini Yahudilerden bazı grupların da tenasühe inandığını söyler. Zira Danyal kitabında Tanrı’nın dört sefer çeşitli şekillerde hulul ettiği belirtilmektedir.[32]
Reenkarnasyon ve tenasüh kavramları arasındaki tek ortak noktanın ruhların tekrar dünyaya gelip gitmeleri olduğu söylenebilir. Bu iki kavram arasındaki en önemli fark reenkarnasyonda olan ruhsal evrim anlayışının tenasühte olmamasıdır. Tenasühte ruhsal bir evrimden bahsedilemez, zira tenasüh ödül ve ceza esasları üzerine kurulmuştur. Ödül ve ceza sanki burada idealleştirilmiştir. Reenkarnasyon tarafları bunu ruhçuluğun adeta olgunlaşmamış dönem düşüncesi olarak algılarlar.[33]
Ruh göçü (metempsycose, tenasüh) ile reenkarnasyonu (transmigration) karıştırmamak gerek. Tenasühte ruh maddi bedene gelmeden evvel hayvan ve bitki bedenlerinden geçer. Çünkü insan ruhu asla gerilemez.[34] Aslında bu olay Pisagor’un öğrencileri ile aralarında geçen bir olaydan dolayı bu şekilde karıştırıla gelmiştir. Pisagor’un öğrencileri bundan önceki hayatlarında hepsi büyük tiran ve ünlü birer kral olduklarını iddia ettikleri bir ortamda, Pisagor “sizlerin öylesine güçlü olduğunuz ve insanların sizin otoritenizden tir tir titredikleri zamanlar, ben bir horozdum” demiş ve öğrencileri de buna binaen insan ruhunun hayvan ve diğer canlılara geçtiği varsayımına dayanan tenasüh düşüncesini geliştirmişlerdir.[35]
2- REENKARNASYON
Reenkarnasyon ölüm olayı ile bedeni terk etmiş ruhun, madde kâinatındaki dünyalarda, türleri ilgilendiren tekâmül yasasına aykırı olmayacak şekilde (yani son bedenlendiği türden daha geri bir düzeyde doğmamak koşulu ile-ki bu noktada tenasühten ayrılır-) tekrar tekrar bedenlenmesine verilen addır. Reenkarnasyon Hint uygarlığında görülen tenasüh (metempsikoz) inancı ile karıştırılmakla beraber aslında şu iki noktada bir birinden ayrılır. Birincisi reenkarnasyonda bir gerileme yoktur, tekâmül daima ileriye doğrudur. İnsan ruhu daha alt seviyeye reenkarne olmaz. İkincisi insan bir önceki hayatında neden başarısız olduğunun cevabını vermek için değil, başarılı olması gerektiği için dünyaya gelir. Yani yeryüzüne ceza için değil yükselmek için gelinir.[36] Her ne kadar zaman zaman tenasüh ya da reenkarnasyon kelimeleri bir biri yerine kullanılsa da bu kullanım gerçekte doğru bir kullanım değildir.[37] Reenkarnasyon kelimesi aslen Fransızcadan gelen bir kelime olup ruhun tekâmülü anlamında kullanılır. Tekrar doğmak bir ceza ya da mükâfat değil ruhun tecrübe ve gelişiminin bir vasıtasıdır.[38] Ruhsal ilke bir önceki yaşamış olduğu gezegene reenkarne olabileceği gibi başka bir gezegene de reenkarne olabilir.[39] Ruhun yeni bir bedenle ete kemiğe bürünmesini ifade eden reenkarnasyonun genel olarak insanların düşüncelerinin ve arzularının bir yansıması olduğunu düşünenler de mevcuttur. Olay psikolojik açıdan incelendiğinde yeniden bedenlendiğini söyleyenlerin önceki hayatlarında Napolyon, Fatih Sultan Mehmet gibi isimler olduklarını söylemesi bu tarz bir yaşam ve şahsiyete özlemin olduğunu göstermektedir.[40]
Reenkarnasyonda ruh en alt seviyeden başlayarak her bir bedenlenmede yeni bir yol ve deneyim kat ederek, yükselir. Cismani bir Surette başladığı yolculuğunu nurani mertebede tamamlar. İlk olarak bir bitki Suretinde var olan ruh dana sonra hayvani ve insani mertebeleri geçerek nurani mertebeye ulaşır.[41] Reenkarnasyon dünyada Avustralya yerlilerinden Afrika’daki kabilelere kadar birbirinden bağımsız pek çok kültürde mevcut bir düşüncedir.[42]
Reenkarnasyon inancı eşitlikçi anlayışın bir sonucu olduğu söylenebilir. Zira insanlar bu dünyaya zengin-fakir, sağlıklı-hasta, bilgili-cahil, az-çok yaşam gibi zıtlıklarla bulunur. Bu zıtlıklardan nimet olarak kabul edilenleri yaşamış olan birine karşı külfet içinde bulunanların durumunun bir haksızlık içerdiği kabul edilmekte, “dünyaya sakat, muhtaç, hasta, fakir, çirkin gelen çocukların suçu acaba nedir?” diye soran reenkarnasyon taraftarları, adalet için reenkarnasyon inancının gerekliliğini savunmaktadırlar.[43] Reenkarnasyon bir yerde ruhun elbise değiştirme olayıdır. Ruh yeni bir bedenle yeni hayata merhaba demektedir. Aslında beden yeni olsa da şuur ve ruh eskidir. Şuur ve ruh önceki hayatından kalan yaşamına kaldığı yerden devam ederken buna aracı olan bedeni değiştirmiştir. Tibetlilerin ruhani lideri olan Dalay Lama kendinden önce yaşamış olan bir başka Dalay Lama’nın ruhunun şimdi bedeninde tekrar dünyaya geldiğini ifade etmektedir. O ölümü sadece elbiselerin değişimi olarak ifade eder.[44]
Reenkarnasyon deyince ilk akla gelen ilk menşei uzak doğu merkezli Budizm ve Hinduizm düşünceleri gelmektedir. Malumdur ki Hinduizm’in temel kavramlarından biri karma doktrinidir. Bu düşünceye göre insan sonu olmayan bir tenasüh zinciri içinde gidip gelmektedir. Bu anlayışa göre ölüm bir korku vasıtası bir yokluk değil bir hal değişimidir. Buna göre her Hindu sonraki hayatının daha iyi olmasını garantileyebilmek için çaba gösterir. [45] Hintlilerin kast sistemindeki en etken otokontrol mekanizması da yine karma düşüncesi olduğu aşikârdır. Her kişi kendi kastında bulunduğu durumun bir önceki yaşamın sonucu olduğunu kabul eder. Böylece iyi olanlar daha iyiye geçmek için gayret sarf ederken, kastın alt tabakalarında bulunanlar da hallerinden şikâyet etmezler. Zira bu duruma sabretmeleri sonraki yaşamları için önem arz eder. Bu manada imtihanı kazanmaları durumunda bir sonraki yaşamlarında üst kastlarda yer alabilmeleri mümkün olacaktır. Reenkarne olduğunu iddia eden kişi ya da toplumlarda bu düşünceye inancın önemli bir yer tuttuğu muhakkaktır. Zira bu düşüncenin bulunmadığı toplumlarda bu tarz bir iddia neredeyse hiç rastlanmamaktadır. Türkiye’de ya da dünyada reenkarnasyona inanan toplumlarda bu tür vakıalara rastlanmaktadır.[46]
Reenkarnasyon aslında İslam tarihinde tenasühün bir bölümü olarak işlenmiştir. İbn Hazm tenasühün bir bölümü olarak Dehriler’in iddia ettiği tenasühte ödül ya da cezadan öte ruhun sadece kendi cinsinden bedenlere intikal ettiğini ileri sürdüklerini iddia eder. [47]
a- Uzak Doğu Dinleri
1- Karma İnancı
Karma “yapmak” anlamına gelen “kar” fiilinden türeyen Sanskiritçe bir kelimedir. Karma “iş, davranış” anlamına gelen, fakat çoğu defa işleri yöneten, bu ve gelecek hayata pek çok etkileri bulunan kanunu ifade eder. Karma terim olarak genel itibariyle Hint kökenli dinlerde üç manada kullanılmıştır. Bunlardan ilki belirli istek ve arzu sonucunda ortaya çıkan dini ve dünyevi karakterli her türlü fiil ve eylemi ifade eder. Yine karma iradi filler ve davranışlar sonucunda ortaya çıkan mistik, güç veya bunların ruhta bıraktıkları manevi etkiyi ifade eder. Son olarak karma iradi fiiller ile sonuçları arasındaki ilişkiyi düzenleyen ve âlemdeki adaleti temin eden prensip veya doktrin anlamında kullanılır.[48]
Karma düşüncesine göre kişi aslında bir enerjidir. Beden giysisini öğrenmek ve büyümek için giyer. İnsanın yeniden dünyaya gelmesinde üç önemli basamak vardır. Birincisi, kişinin öz varlığı gelişime ve değişime müsait bir pozisyonda bedenlenir. İkincisi, kişi bazı durumlara müdahil olamamakla beraber mukadderatını belirleme, karar verme ve irade yetilerine sahiptir. Son olarak da bu hayat bir öncekinin bir uzantısı konumundadır. Bundan dolayı kişi önceki hayatındaki fiilleri ile sonraki hayatının alanını ve ana çizgilerini belirler.[49]
Karma insanı sonsuz bir döngü ile acı yaşamlar dizgesine yeniden doğmaya mahkûm eder. İnsanlar ancak bencil davranışlarını düzelttikleri takdirde kendi yazgılarını değiştirebilirler. Eğer biri ölüm anında bile yanlış davranış içerisinde ise o bir başka lamba yakacaktır. Eğer ateş sönmüşse, ateş döngüsü sona erecek ve sükûna erme (sönme) manasındaki Nirvana’ya ulaşmış olacaktır.[50]
Karma inancına göre ruh, ilerleme kaydetmek için ıstırap ya da ceza çekmek zorunda değildir. Ruh için ıstırap çekmek ancak, kişiye tekrar nasıl ıstırap çekmeyeceğini öğrettiğinde doğru olur. Karma ile birlikte yapılan hür irade deneyinin etkili olabilmesi için acı ya da ıstırap verici olmak zorunda değildir. Evrenin doğal yasalarıyla uyum içinde hareket edildiği zaman ilerleme de ortaya çıkar. Eğer uyumsuz olmuş ve kişi kendini geri getirmeye çalışmışsa, değişim, stres, karmaşa ve bozulmaya neden olabilir. Fakat bunlar bertaraf edildikçe yeni uyum etkili olur ve böylece başarı ve mükâfat fırsatları artar.
Karma, rehberlik amacıyla olumlu ve yapıcıdır. Sadece koşulların yeterince ayarlanmasını ister. Kişiye, kendisini diğerlerinden ayıramayacağını öğretir. Zamanın ve alanın ötesine geçen bağlar vardır. Amerikan yerlilerinin geleneklerine göre yaşayan birçok toplumda, yedi kuşak ileriye kadar sonuçlar incelenmeden kararlar alınmamıştır. Onlar tüm insanlar ve koşullar arasındaki mahrem ve anlaşılması güç bağı kavramışlardır.
Karma karşılığını vermek için, kişinin öğrendiği dersten en çok yararlanabileceği ve onu en etkin biçimde kullanabileceği bir zamanı seçecektir. Karşılığın verilmesi için, herkesin bu gösteriyi görerek en çok yararlanabileceği bir yer seçilir. Verilecek karşılık, yasayan tüm yaratıklara yarayabilmesi açısından değişik şekillerde olacaktır. Karma inancı mensupları, eğer ona gerekli izin verilirse, kişi için en iyi olacak zaman, tarz ve araçlar konusunda en iyinin oluşturulacağını söylerler. Ama bu, hiçbir şey yapmadan oturacağımız anlamına gelmez. Kişi kendisi daha ziyade seçimleri yoluyla gerekenleri yapar ve sonra yeni secimler ve yeni hareketlere karar verebilmek için sonuçların açılmasını bekler.
Karma aslında karşılık beklemez. Onun amacı öğrenme ve büyümedir. Koşulların ayarlanmasını, dengelenmesi ve hatta gerçekleşmesini talep eder. Eğer gerçek bir duygusal, zihinsel ve ruhsal karşılık varsa, fiziksel bir düzeyde geçici olarak durdurulabilir de. Bir karma sorununun üstesinden gelmek, içsel kontrol, çok çalışmak, sevgi ve kabul etme, akıllı, nazik ve erdemlilikle mümkün olur. Kişinin sınırları dâhilindeki yaratıcı olanakları görmeyi öğrenmesi, kişiye karmayla büyümenin pozitif yüzünü gösterir. Karmayı harekete geçiren şeylere aldırmamak, karmanın etkilerini tamamlamak kadar kolaydır. Örneğin, kişi sağlığının kutsanmış olmasını kazanmış olabilir ama bunu takdir etmeyip doğal kabul eder ve aynı zamanda da ihmal ederek daha önce başarmış olduğu bir şeyin tersini yapar. Karma inancına göre kişinin her zaman üretici, yapıcı olması gerekir.
Büyüyüp gelişme, günlük tecrübeler ve yükümlülükler konusundaki sorumlulukları arttıkça, karma sorumluluğu da – öğrencilik – artmaktadır. Gerçek öğrencilikte karma öğretisi gittikçe artan bir biçimde alınır. Bazen bir düzine yaşam sürecinin güç dersleri bir tek derste alınabilir. Görev, insanlık için üretken ve yararlı olarak kalırken, güzel etkiler yapacak kadar yaratıcı olmak ve zorluklara dayanmaktır. Eğer öğrenilenler için daha çok sorumlu olma süreci başlatılırsa kişi için yararlı olacak pek çok karma türü ya da öğretinin ortaya çıkacağı kabul edilmektedir. Aile karması, ırka mahsus karma, dinsel karma, ulusal karma, dünya karması ve hiç kuşkusuz kişinin kendi kişisel karması hep büyüme ve gelişmede rol oynar.
Aile ve iş ilişkileri genelde karmayla en çok ilgili olanlardır. Bunlar kişiye gelişme için en büyük fırsatı sağlar. Irk, din ve ulusla ilgili diğer dersler de vardır kuşkusuz. Bu nedenle kişi, evrensel yaşam tecrübelerini tamamlayabilmek için değişik cinsiyetler, ırklar ve uluslardan biri gibi vücut bulur. Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri’nde yaşayan herkes özgürlüğün uygun kullanımı konusundaki dersleri öğrenmelidir. Amerika’da çok fazla özgürlük ya da pek çok kısıtlama örneklerini sık sık görürüz. Özgürlüğün uygun ifade edilişini öğrenmek disiplin gerektirir ve Amerika’da herkes belirli bir seviyede onunla gelişir. Bu, Amerikalının ulusal karmasının bir parçasıdır.
Kişi hayatımızdaki her şey ve herkesin, kendisi için hiç hayal bile etmediği kadar önemli olduğunu görmeye başlamalıdır. Geçmiş yaşamı keşfetmek bu konuda kişiye yardımcı olur. Böylece kişi fiziksel yaşamın arkasındaki ruhani yaşamı görmeye başlar ve yaşamları yeni ifadelere açılır.[51]
Karmada bir ödül ceza yoktur. Çünkü bazen ödül gibi görünenler ceza, ceza gibi görünenler ödüldür. Olaya hangi taraftan baktığınıza bağlıdır. Herkesin bir karması vardır ve bunun yaşamak durumundadır. Örneğin bir kedi kuşu yediğinde bu kuş için kötü kedi için iyidir. Siz hangi taraftan bakarsanız o tarafı göreceksiniz. Bundan dolayı karmada her şey gerektiği içindir. Karmaya göre kişinin olduğu yer hak ettiği yerdir. Ona rıza göstermesi ve o tecrübeyi yaşaması gerek.[52]
2-Doğu dinleri
Reenkarnasyonun ilk çıkış yeri olarak Mısır’ı kabul edenlerin yanında bir kısım araştırmacılara göre yeniden bedenlenme düşüncesi Hint felsefesinden neşet etmiştir. Orada Buda fikriyatı ve Brahma dininde orijinal bir şekil almıştır.[53] Zira Tenasüh inancının Buda’dan çok önceleri Hindistan’da düşünce olarak mevcut olduğu ve Budizm ile bu düşüncenin sistemleştirildiği ve yaygınlık kazandığı belirtilmektedir.[54] Taoizm’de kişiler öldükten sonra, üstün ruhlar yeraltında bir yer olan “Sarı Kaynaklar”a indikleri ve burada kasvetli bir ortamda olan ruhların, mezarlarının ve yaşamış oldukları evlerinin etrafında dolaştıklarına inandıkları belirtilmektedir. Bulundukları durumdan dolayı yaşayanlara kötülük yapmayı arzu eden bu ruhlar, kendi bedenlerinden hariç yaşayan bir bedene sahip olma arzusundadırlar. Taoizm’de ferdi bir amaç olarak bedensiz bir ölümsüzlük düşünülür.[55]
Genel olarak reenkarnasyon denince hemen akla çıkış yeri ve kaynağı olduğu iddia edilen Hinduizm ve Budizm gelmektedir. Bilindiği gibi Hinduizm’in temel inançlarından birisi karma düşüncesidir. Hinduizm’e göre insan sonu olmayan bir tenasüh zinciri içerisinde gidip gelmektedir. Bu anlayışa göre ölüm bir korku vasıtası, bir yokluk değil bir halden diğerine geçiştir. Bunun için her Hintli tekrar dünyaya gelişte iyi amellerle gelecekteki hayatını garanti altına almaya çalışır. İşlediği günahlar sebebi ile bitki veya hayvan olarak dünyaya gelmekten çekinir.[56]
Reenkarnasyon eski Hint inanç sisteminde önemli bir yere sahiptir ve toplumsal yapının şekillendiricisi olan karma öğretisini tamamlayıcı bir rol üstlenir. Samsara inancı olarak da bilinen reenkarnasyon dünyevi yaşamdaki, hayat-ölüm-yediden doğuş döngüsünü ifade eder. Karma ise ruhun bu düzensiz dairedeki hareketini düzenleyen prensibin adıdır. Karma geçmişi şimdiki zaman ve geleceğe bağlayan bir konumundadır. Her şey geçmişin bir ürünü ve geleceğin belirleyicisidir.[57]
Hint dinlerinde semavi dinlerin kabul ettiği anlamda bir ahiret inancı söz konusu değildir. Bedeni dirilmeyi kabul etmediklerinden dolayı cesetler yakılmaktadır. Ölümle birlikte ruh başka bir bedende yeniden hayat bulmaktadır. Mükâfat ve cezanın karşılığı cennet ve cehennem değildir. Bu karşılık ruhun yeni elbisesi olan bedenle anlam bulur. Bu bedenlenme bir bitkide olabileceği gibi daha iyi şartlarda bir insan bedeni de olabilmektedir.[58]
Budizm’in tenasüh anlayışı biraz daha farklıdır. Bu düşüncede kişinin kötülükleri terk edip Nirvana’ya ulaşıncaya kadar, çeşitli varlık şekillerinde yükselip alçalarak ölüm ötesindeki hayatının devam edişidir. Bedeni ve zihni ihtiraslardan kurtulduktan sonra artık tenasüh yoktur.[59]
Hint düşüncesinde tenasühe inanmayanın Hindu sayılmayacağını Biruni haber vermektedir. Hinduizm’in temel akidesini ruh göçü oluşturmaktadır. Onlara göre ruh bakidir. Sürekli devir halindedir. Kişi eğer hayatını iyi bir şekilde geçirmişse iyi bir konumda ve Surette dünyaya gelir eğer hayatını kötü geçirmişse en rezil bir şekilde reenkarne olur. Beden ruhun elbisesi durumundadır.[60]
Biruni nasıl ki haç Hıristiyanlığın, sebt Yahudiliğin alameti ise ruhun reenkarne olması da Hind’in en önemli alamet-i farikası olduğunu söyler. Nefs en alt düzeyden başlayarak çeşitli bedenlerde husul eder ve bu yolcuğunun her durağında çeşitli deneyimlerle tekâmül eder. Ancak tereddinin şartı kişinin sahip olduğu bedenle en iyiyi yapması ile mümkündür. Şer ve günah ile geçirilen bir yaşamdan sonraki yaşam ceza ve zilletlik içerir. Böylece ruh en rezil durumdan en şerefli duruma doğru ilerler. Nefs her reenkarnesinde yeni şeyler öğrenir ve bir aşamayı geçer. Bu hem maddenin hem de nefsin tekâmülünü içerir. Bedenin herhangi bir sorumluluğu olmadığı zaten yok olup gittiğine inanılır. Amellerin iyi ya da kötü karşılığı nefs üzerinde tezahür edecektir.[61]
Hinduizm’de amaç ruhun Tanrısal niteliğe ulaşması ve bunu fark etmesidir. Bunu fark ettiği anda artık dini ve ahlaki kurallara bağlı kalmak durumunda değildir. Ruh bedende iken bunu idrak ederse iyinin peşinden gidip kötülüklerden yüz çevirmelidir.[62] Hinduizm’de diğer bir amaç da insanın maddi olan, et ve kemikten oluşan insanı sınırlayan maddi unsurlardan arınmasıdır. Bazen cahil insanlar maddi beden ile kendilerini özdeşleştirirler. Bu tür insanlar bilimde ve felsefede ne kadar ilerde olursa olsun, ölüm korkusunu aşamaz, gerçek manada özgür ve mutlu olamazlar. İnsanın ölüm korkusunu yenmesi ve mutlu olması için bedeni sadece bir araç olarak görmesi gerekir.[63]
Bedenlenmiş olan ruh, içgüdüsel olarak sonlu olan bedeni ile kısıtlandığını hisseder. Özgürlüğünün peşinde koşar. Bu ruh yeni doğuşların oluşmasına neden olabilecek arzulara bağlanmıştır. Fakat özgürlük hiçbir arzu ve isteğe sahip olmamaktır. Tüm dünyanın arzularının boş olduğu deneyimlenmeden elde edilemez. Bu arzular bazen insanın sahip olduğu daha aşağı bir bedenle bazen de daha üst bir bedenle yerine getirilir. Birbiri ardına gelen tüm yaşamların ardından ruh artık her türlü arzu ve isteklerden de yavaş yavaş sıyrılır.[64]
Reenkarnasyon Budizm’in de temel kavramlarından biridir. Tüm Uzak Doğu dinlerinde çeşitli derecelerde görülür. Budizm’e inanan kişilerin savaşlarda gözünü kırpmadan ölmelerinin nedeninin de bu olduğu ifade edilmektedir. Onların yeni yaşamları mutlaka daha erdemli olacaktır.[65]
Budizm’de ben kavramı ile ilgili olarak karma düşüncesi üzerinde durulmalıdır. Çünkü “Bireysel bir ruh, benlik kabul edilmediği zaman yaptığımız iyi ya da kötü davranışların sahibi kim olacak? Eğer ortada böyle bir kişilik yoksa ahlaki davranışa yönelmek neden gereklidir? Ya da iyi ve kötü davranışlarda kim ceza ve mükâfat alacaktır.” sorularına Budizm’de karma ve buna bağlı olarak samsara ve reenkarnasyon kavramları çerçevesinde cevap verilmiştir. Özellikle Buda’nın sözlerinde bu kavramların özü şu şekilde karşımıza çıkmaktadır. “Bugünkü halimiz dünkü düşüncelerimizden gelir. Şu anki düşüncelerimiz ise yarınki hayatımızı hazırlar. Hayatımız aklımızın eseridir. İnsan sarih olmayan zihinle konuşur veya davranırsa, araba tekerleğinin kendisini çeken hayvanı takip etmesi gibi, ıstırap da onu izler. Bu gün neysek dünkü düşüncelerimizden gelir, şu anki düşüncelerimiz ise yarınki hayatımızı hazırlar. Hayatımız aklımızın eseridir. İnsan sarih zihinle konuşur veya davranırsa sevinç onu gölge gibi takip eder.”[66]
Doğu dinlerindeki karma teriminin açılımına göre, içinde yaşanılan ve bir sonraki hayatta, görülen sosyal farklılıkların, iyi ve kötü kaderin bir önceki hayatta işlenen olumlu ve olumsuz ameller sonucu oluştuğu kabul görmektedir. Karma inancına göre kişinin içinde bulunduğu kast değişmez görevidir. Yani bir çeşit mecburi kader anlayışıdır. Buda bu konuda “her şey yapılan fiile o da anlayışa bağlıdır” diyerek, iradi davranışa işaret etmiştir. Kozmoloji anlayışı semavi, beşeri, hayvani, ruhi âlem ve cehennem gibi beş âleme ayıran Budizm’e göre bir hayattan diğer hayata geçiş olarak diyebileceğimiz tenasühten kaçınmak mümkün değildir. Çünkü insanın yüklendiği misyonun önemi ve gerekliliği tek bir hayatta anlaşılması mümkün değildir. Temel ıstırap doktrinine göre tenasühle ıstırap, acı ve çileye dair tüm duygular tadılmış olacaktır. Dolayısı ile tenasüh sadece insan Suretinde bedenlenmeyi değil her türlü varlık şeklinde bedenlenmeyi içerir. Nirvana’ya ulaşmak için ruh ancak insan Suretindeki tekrar doğuşları ile gerekli olgunlaşmayı sağladığında mümkün olabilecektir.[67]
b- Mısır
M.Ö. 2700-2200 yılları arasında dikilen Mısır piramitlerinin duvarlarında, bir kraliçeye ait olduğu anlaşılan mezarda, kral ve kraliçenin yaşam süresinin sonsuza dek uzadığı, gömülenin ölümden sonra tekrar yaşama döneceği belirtilmiştir.[68]Mısır’da ilk kez firavun ailesi için tanımlanan ölümsüzlük daha sonraki dönemlerde dönemin din adamları ve soyluları için de tanımlanmaya başlamıştır. [69]
Mısırlılar dünyada ilk kez rec’at düşüncesini ileri süren toplum olarak bilinir. Mısır inancında ruh, yolculuğuna cansız varlıklarda başlar, sonra bitki, hayvanlar ve insan ruhuyla devam eder. Eğer kişi bulunduğu yaşamında cezayı hak edecek şekilde yaşamışsa sonraki hayatı yaşadığından daha alt seviyedeki bir varlıkta rec’at edecektir.[70] Kadim Mısır’ın en önemli özelliklerinden biri de piramitleri ve mumyalarıdır. Mısırlıların ölülerini mumyalamaları ve mumyalamada bu kadar ileri gitmelerinin nedeni rec’at akidesi ile açıklanabilir. Zira ruh zamanı geldiğinde tekrar eski bedenine dönerek kişi dirilecektir. Bundan dolayı kadim Mısır’da insanlar mumyalamaya çok özen göstermişler bedenin korunmasını sağlamışlardır.[71] Mısırlılara göre insan bedeni khou (ruh) ve kha (beden) oluşmaktaydı.[72] Kadim Mısır inancında kötü ruhların hayvan bedenlerinde tekrar doğarak, iyi ruha dönüşüp dönüşmeyecekleri konusunda denendiklerine inanılırdı. Ölü bedenlerin mumyalanması, bu kişilerin yaşama geri döndüklerinde bedenlerini hazır olarak bulup ona dönmesi içindir.[73]
Eski Mısır’da ruhun ölümsüz olduğuna dair bilgiler kesinlik arz eder. Bununla beraber net bir tenasüh fikrinin olduğu tartışmalıdır. Ölüler kitabında ölenlerin şekil değiştirdiklerinden bahseder.[74]
c- Türkler
Eski Türk bölgelerinin bazılarında ölünün geri dönmesi kuşku ile karşılanırken, Yenisey yazıtlarında ruhtan ve ruh çağırmadan bahsedilmiştir. Orhun yazıtlarında ise ruhun ölüp gitmesinden bahsedilir.[75] Eski Türklerde yeniden doğuş inancı bulunmakla beraber bu reenkarne olmak anlamında değil, ayrı bir ruhlar âlemi olarak kabul gördüğü anlaşılmaktadır.[76] Türkler’de ruhun yaşadığına ve bu dünyada olan şeylerden haberdar olduğuna inanıldığı ifade edilmiştir. Evlenen birinin nikâh akdinin kâğıda yazıldığı, daha sonra yakıldığı ve yakılan dumandan ölülerin haberdar olduğuna inanıldığı belirtilmektedir.[77] Marko Polo ise Türklerin, ruh konusunda, ruhun ölümsüz olduğuna inandıkları, iyilerin daha iyi kötülerin daha kötü bir bedende hayat buldukları, sonunda Allah’ın kabulüne kadar yükselmenin devam ettiği görüşünde olduklarını ifade etmiştir.[78]
Türkler’de bazen ölüler çadırlara gömülür ve öbür dünyada sürüleri bol olsun diye bir küp içine süt konur. Yine bazı yerlerde ölüm merasimleri kişinin aslı olan toprağa geri dönmesini sembolize edecek şekilde mağaralarda yapıldığı belirtilmektedir.[79]
Eski Türklerde ruh hakkındaki bir diğer görüş ise ruhun kanda olabileceği gibi ruhun iskelette de olabileceğine dair düşüncedir. Özellikle kafatası bu konuda korunmuştur. Ancak iskeletten hareketle insan ve canlılar yeniden canlanabilir. Kemik yapısı canlının ta kendisidir. Kendine atlarında miras kalan ve kendinden sonrakilere bıraktığı şeydir. Ruh kemikler olduğunu ve kemiklerden hareketle ancak tekrar doğuşun olabileceğini inanılır. [80]
d- Eski Yunan
Eski Yunan’da Pisagor ve Platon’un ruh göçüne inandıkları kaydedilmektedir. Platon ruh göçünü bilginin eski yaşamlardan kalma bir anımsama olduğunu kanıtlamak için savunmaktadır.[81] Genel itibari ile tenasüh fikrinin Yunanlılara Mısırlılardan intikal ettiği görüşü hâkimdir. Onlar ruhların tekrar dünyaya dönme biçimlerini ceza ve mükâfat ile ilişkilendiriyorlardır.[82]
Ruh göçü ruhun ölümsüzlüğü üzerine temellendirilmiştir. Bu doktrinin Eski Yunan’da ilk savunucuları M.Ö. VII yüzyılda Pisagor’un öğrencileridir. Herodot’a göre de Grekliler bu inancı Mısırlılardan almıştır. Bu öğreti en çok Pisagor felsefesinde netlik arz eder. Pisagor öğretisinde evrendeki her varlık akrabadır. Pisagor ile ilgili anlatılan bir hikâyede bir gün köpeği döven birinin yanına yaklaşır ve adama; “Artık ona vurma, çünkü onun ruhu benim arkadaşımındır. Onun sesini duyduğumda bunu anladım” der. Pisagor’dan sonra da Grek filozoflarının içinden bu düşünceyi işleyenler çıkmıştır.[83]Pisagor’un izinden giden bir diğer Yunan filozofu Platon’a göre de ruh ölümsüz ve ebedidir. Ona göre ruh bedenle birleşmeden önce de idealar âleminde mevcuttu. Ona göre insanın ödül ve cezası sonraki yaşamında ortaya çıkmaktadır. Günahkâr bir adamın ruhu kadında, şehevi duygular ve lezzetler peşinde koşan birinin ruhu köpekte, daha da ileri gitmeleri durumunda bitkide hayat bulabilir.[84]
Müteahhirin Yunan felsefesinde Platon ve hocası Sokrates’in her ikisinin de tenasühe inandıkları ifade edilmiştir. Yeni Eflatuncular da aynı görüşü sürdürmüşlerdir. Platon diyaloglarda Sokrat’ın şöyle dediğini aktarır: “Ben inanıyorum ki, kötü yollara sapan, kabahat işleyen, içki içen ve kendilerini bu kötülüklerden kurtaramayanların ruhları, vücutları yok olduktan sonra, eşek ve benzeri hayvanların kılığına girecektir. Şüphesiz zulüm, azgınlık, merhametsizlik yapanlar da kurtların ve yırtıcı kuşların kılığına sokulacaktır.”[85]
Platon hayatlarının arzuları peşinde koşmakla geçirenler, içinde yaşadıkları hayata uygun cinste hayvanların kılığına sokulacaktır. Hayatını heva ve heveslerinin peşinde geçirenler için kötü huylu hayvanların bedenleri, hayatını mide ve şehvet hayatı yapanlar ise açgözlü obur hayvanların bedenleri tekrardan dünyaya döndüklerinde onlara barınaklık yapacaktır.[86]
e- İslam Dışı Dinler
1- Yahudiler
Yahudi dininde de İlyas peygamberin semaya kaldırıldığı ölmeyip yaşadığı ve adaleti tekrar tesis etmek üzere ahir zamanda rec’at edeceği düşüncesi mevcuttur.[87] Sürgün sonrası eski İran dinleri olan Zerdüştlük veya Mazdaizm’in dualist anlayışı, ruh konusu başta olmak üzere Yahudileri etkilemiştir. [88]Öldükten sonra insanların yok olmadığı Tevrat kitabından itibaren çeşitli şekillerde dile getirilmiştir. Bunun yanında açık bir şekilde ifade edilmese bile, ölümden sonra dirilmeye dair bazı cümleler geçmektedir. [89]
Yahudilerin kutsal kitabında İdris’in Allah ile yürüdüğü ve Tanrı’nın onu yanına aldığına dair bilgiler yer almaktadır.[90]Yine Tevrat’ta İlyas’ın Elişa ile yürürken ateşten atların çektiği, ateşten bir arabanın gelip onları birbirinden ayırdığı İlyas’ın kasırga ile gökyüzüne çıktığı[91] Rabbin korkunç ve büyük günü gelemeden önce peygamber olarak geri döneceği, dünyanın lanetlenmemesi için insanları ıslah edeceği belirtilmektedir.[92] Yahudilere göre İlyas’tan önce ilk olarak göğe yükseltilen Âdem’in torunu Hanok’tur.[93] Üçüncü olarak da göğe yükseltilen Mesih olacaktır.[94]
El-Bağdadi bazı Yahudilerin tenasüh inancını taşıdıklarını ifade eder. Danyal kitabında Allah’ın Buhtünnasr’ı yedi hayvan ve yırtıcı Suretinde neshetmiştir. Her birinde bir azap tattırmış sonra yenide diriltmiştir. [95] Karailer gibi bazı Yahudi mezhepleri de tenasüh inancının benimsemişlerdir. Genel olarak Yahudi düşünürleri bu inancı reddetmişlerdir. Hatta Yahudi âlimlerinden biri olan İbrahim b. Davut, meşhur Yahudi filozofu Hasday Kariskus tarafından bu önemli mevzu ortaya atılmadan önce tenasüh düşüncesinin reddine gerek bile görülmediğini ifade eder. Ancak Kabbala hareketinden sonra Yahudi fikir çevrelerinde tenasüh düşüncesi yayılmaya başlamış ve bu görüşü benimseyen fırkalar olmuştur.[96]
Şehristani Yahudilerin rec’ati mümkün gördüklerini söyleyerek bazı örnekler nakleder. Birincisi “Azir” olayıdır ki, Allah onu yüz yaşında öldürdükten sonra diriltmiştir. İkincisi ise Harun Peygamber’in Tih çölünde ölümü ile alakalıdır. Bazıları onun öldüğünü ve rec’at edeceğini söylerken, bazıları da gaybete girdiğini ve rec’at edeceğini iddia etmişlerdir.[97]
Yahudi mistisizmi içerisinde ruh göçü “gilgul” terimi ile adlandırılır. Yahudilerin bu düşünceyi Babil sürgünü sırasında temasta oldukları Hint dinlerinden etkilenerek aldıkları kabul edilmektedir. Eski ahit içeresinde gizli bir panteist düşünce ve bununla ilişkili olarak rec’at fikri bulunduğunu söylemek gerekir. Tevrat’ın içindeki bazı bölümler de bunu destekler mahiyettedir. Mistik Yahudi düşüncesinde Tanrı Yehova ilk önce Âdem’e sonra Şit’e sonra Musa ve diğer Yahudi peygamberlerine hulul etmiştir. Hulul fikrine paralel olarak Zohar’da insanların ölümden sonra yeniden dünyaya geldiği belirtilir. Tam olarak bir rec’at düşüncesi olan bu görüşe Ortodoks Yahudiler şiddetle karşı çıkmışlardır. [98] Yine de Yahudilerin Tekvin X. Bab, 22 ve 23. ayetlerde reenkarnasyon düşüncesine yer verdikleri iddia edilmiştir. Her ne kadar Yahudi mistisizminde tenasüh düşüncesi kabul görse de ortodox Yahudiler bunu şiddetle reddetmişlerdir. [99]
2-Hıristiyanlar
El-Biruni Hz. İsa’nın havarilerinin, Hind diyarından tenasühü ve ruhun ölmeyip ebedi olduğuna dair bazı bilgileri öğrendikten sonra, Hz. İsa’ya nefs ve insanın akıbeti hakkında sorular sorduklarını ifade eder.[100] Hıristiyan inancında tenasühün var olduğunu kabul eden M. Şemsettin Günaltay, tenasühün Hristiyanlığa Yahudilikten geçtiğini ifade eder. Günaltay Hristiyanlıkta tenasühün varlığına delil olarak Yuhanna İncil’inde geçen bir pasajı örnek gösterir. Yaşua yolda giderken andan doğma bir ama görmüş ve yanındakilerin “Acaba bu adam ne günah işledi de bu şekilde yaratıldı?”sorusuna “Eğer kendisinin günahından dolayı bu şekilde yaratılmış ise bu onun önceki hayatında işlediği günahından dolayıdır”, şeklinde cevap vermiştir.[101] Hıristiyanların kutsal kitabında Yahudilerinkine benzer şekilde İlyas peygamberin gaybeti ve rec’ati ile ilgili bölümlere rastlanır.
Yuhanna İncil’inde geçen bir pasajda Ferisiler’in önde gelen isimlerinden olan Nikodim adında birisi İsa’ya gelerek onun Tanrı’dan gelen bir öğretmen olduğunu bildiklerini, çünkü Tanrı kendisi ile birlikte olmadıkça hiç kimsenin onun yapmış olduğu mucizeleri yapamayacağını ifade eder. İsa da “Sana doğrusunu söyleyeyim, bir kimse yeniden doğmadıkça Tanrı’nın egemenliğini göremez”[102] şeklinde cevap verir. Bu bağlamda söz konusu ayet ilk bakışta, Tanrı Krallığı’na girişte ve ruhun tekâmülünde reenkarnasyon sürecini tek ihtimal olarak öneriyor gözükmektedir. Nikodim’in takip eden “yaşlanmış bir adam nasıl doğabilir? Annesinin rahmine ikinci kez girip doğabilir mi?”[103] tarzındaki sorusu bu ifadelerle klasik reenkarnasyonu değil, yaşamda bir çeşit fiziki yeniden doğum şeklinde anladığını bize göstermektedir. İsa “Bir kimse sudan ve Ruhtan doğmadıkça Tanrının egemenliğine giremez. Bedenden doğan bedendir. Ruh’tan doğan Ruh’tur.”[104]şeklinde açıklama getirmiştir. İsa burada ontolojik olarak varlığın kaynağını Tanrı’ya dayandırdığını ifade etmektedir.[105]
Hıristiyanlıktaki tenasüh inancı başlarda gizli bir akide olarak kabul gördüğü ve bu inancın babadan oğla gizlice intikal ettiği belirtilmektedir. Mahdut bir çerçevede uzun yıllar devam eden bu düşünce ilk olarak kutsal kitabın müfessirlerinden Origene tarafından yüksek sesle dillendirilmiş ve bundan sonra bir akide olarak kabul görmeye başlamıştır.[106] Aslında Origene’nin bu düşüncesinin alt yapısında ruh hakkındaki düşüncesi vardır. Zira o ruhun bedenlenmeden önce de mevcut olduğu kanısını taşımaktaydı. Başta Saint Augustinus olmak üzere Hıristiyan dünyası buna şiddetle karşı çıkmış, 1274 ve 1439 konsüllerinde “her kim ruhun daha önce de var olduğunu ve onun daha sonra tekrar döndüğü yönündeki efsanevi öğretiyi desteklerse aforoz edilecektir” denerek bu düşünce resmen reddedilmiştir. Bedenin yok olmasında sonra ruhların cennet veya cehenneme gideceği ya da arafta kalacağı kabul edilerek tekrar bedenlenme düşüncesinin önüne geçilmeye çalışılmıştır.[107]
Hıristiyanlar Hz. İsa’nın rec’ati hakkında da farklı görüşler öne sürmüşlerdir. Bunlardan bir tanesi İslam literatüründe ekseriyetle kabul gören Hz. İsa’nın kıyametten önce rec’at edeceği görüşü ki Hıristiyanlarda da aynı görüşe ittiba eden gruplar vardır. Yine bir başka grup ise İncil’e de dayanarak[108] Hz. İsa’nın çarmıha gerildikten sonra rec’at ettiğini öne sürmüştür. Bazı kimselerin (Şum’un es-Safa) onu gördüğünü ve ondan sonra da göğe yükseldiğini ifade etmişlerdir. Her ne kadar IV. İstanbul konsili ile tenasüh düşüncesi reddedilse de Hıristiyanlarda da bazı gruplar bu düşünceye inanamaya devam etmişlerdir. Pisagor ve Yeni Eflantuncular tarafından işlenen ve Mısır’dan gelen bu düşünce son dönemde spiritizm olarak karşımıza çıkar.[109]
e- İslam Öncesi Araplar
İslam öncesi Araplarda ölümden sonra tekrar dünyaya dönme manasında rec’at düşüncesi az da olsa bazı kavimler tarafından kabul edildiği belirtilmektedir. Onlara göre ölü tekrar dünyaya canlı olarak dönecektir. Onlar ölüleri ile birlikte bazı yiyecekler de gömüyorlardı ki ölen kişi tekrar dirilince bunlardan istifade etsin. Hz. Peygamber öldüğü zaman bazı kimselerin onun rec’at edeceğini iddia etmeleri de bu düşünceyi bildiklerini göstermektedir. Hz. Ömer Hz. Peygamber’in rec’at edeceğini söylediğinde pek çok Müslüman bu görüşe meyletmişlerdir.[110]
Cahiliye döneminde bazıları da tenasühün bir çeşidi olan meshe inandıkları belirtilmektedir. Bu bir Suretten daha kötü bir Surete intikal anlamındadır. Bir insanın bir hayvan ya da maymuna dönüşebileceğine inanıyorlardı. Yine aynı inanç mensupları bu dönüşümün cansız bir nesneye de olabileceğini kabul ediyorlardı. Araplar arasında bazı kişilerin işledikleri kötü fiillerden dolayı Allah tarafından taşa dönüştürüldüğü veya bir kavmin kötülüklerinden dolayı yıldızlara dönüştüklerine dair bazı haberler yaygındı.[111]
Araplar arasındaki bazı rivayetlere göre bir kısım melek Allah’a isyanda bulundukları için yeryüzüne insan Suretinde sürülmüşlerdir. Bunlardan bir tanesi Ümmü Cürhüm’ün annesi ile evlenmiş ve bu evlilikten Cürhüm dünyaya gelmiştir. Yine bazı yaratıklardan bahsederler ki, bunların çeşitli sebeplerden dolayı (peygamberlerine zulmetmek gibi) meshe uğradıkları düşünülmektedir. Yine onlara göre bazıları yaptıklarından dolayı bir kısmı insan bir kısmı hayvan olan varlıklar olarak tekrar dünyaya gelebilmektedir.[112] Örneğin Cahız meshe örnek verirken, balıklardan ve böceklerden bir türün önceden insanlardan meshe uğramış iki ümmet olduklarını ifade etmiştir. Yine farenin çok hoş Surette bir insan topluluğu olduğunu ve yaptıklarından dolayı fareye mesh olduklarını söyler. Bu ve benzeri pek çok örnek verilmiştir.[113]
Mesh akidesi ile ilgili o dönemde Araplar dışında da pek çok örnek bilinmektedir. Tevrat’ta Hz. Lut’un karısının tuza dönüştüğünden bahseder. Hintlilerden ve Yahudilerden Araplara konu ile ilgili pek çok hikâye geçmiştir. Yine de bazı mütekellimin neshe karşı çıkmıştır. Onlara göre bu değişim kalbi bir değişimdir. Kur’an-ı Kerim’de bahsedilen maymuna dönme olayı şekli bir değişim değil kalplerindeki değişimdir.[114]
f- Günümüz Türkiye’si
Türkiye’deki günümüz ruhçu akımlarına göre ölümsüzlük arzusu insanlarda ortak bir düşüncedir. Ancak bunu bedenin ölümsüzlüğü olarak görmek yanlış bir düşüncedir. Çünkü aslolan ruhun ölümsüzlüğüdür.[115] Reenkarnasyonu evrensel bir yasa olarak kabul edenler onun çağlar boyunca çok farklı toplumlar tarafından kabul gördüğü ileri sürmektedirler. İlk olarak cesetlerin mumyalanması olayından hareketle, ruhun kendi bedeniyle tekrar bedenlenmesini bunun göstergelerinden biri olarak saymışlardır.[116] Reenkarnasyon tekâmül etmekte olan bir varlığın, madde içinde deneyim ve görgüsünü arttırmak için çeşitli bedenler ve kimlikleri içinde sayısız defalar maddesel âlemde doğmasıdır. Ruh her bedenlenişinde geçmiş yaşamların bir toplamıyla yeni hayatına başlar. Bu onun geçmiş yaşantılarının bir ürünüdür.[117]
Ödül ve ceza eksenli tenasühe işaret eden Hint Manu Yasaları bu durumu açık bir şekilde ortaya koyar. “Kötü işler yapmış ruhlar ölümden sonra cehennem azabına uğramak için bir beden edinir. Eğer ruh genellikle hep faziletli yaşamış nadiren günah işlemiş ise cennetin lezzetlerini tatmak için bir beden edinir. Eğer ruh dünyada genellikle kötülük yapmış ve nadiren iyilik işlemiş ise ölümden sonra ‘yama’ tarafından belirlenen işkenceleri çekmek üzere bir bedene girer.”[118]
Ruhçu akımlara göre reenkarnasyonun başlıca üç yasası vardır. Birincisi basitçe gelişme yasasıdır. Kişinin yaşamı bir deney gibidir ve gelişim kaydeder. Her yeni bilgi ve tecrübe bu gelişimi olumlu yönde etkiler. İkinci prensip gönüllü olma prensibidir. Herkesin harekete geçip geçmeme, karar verme özgürlüğü vardır. Kişi her hangi bir zorunluluk altında değildir. Üçüncüsü de karma prensibidir. Ancak bu prensip genelde yanlış yorumlanmıştır. Gerçekte ifade ettiği anlam kişinin bulunduğu her durumdan bir ders ve sonuç çıkartmasıdır. Doğru bir tanımla karma “göze göz” süreci değildir.[119]
Ruhçu akımlar ruhi reenkarnasyonun dışında bedensel döngüden de bahsederler. İnsanın öldüğü zaman bedeni toprak olacak, buradan topraklardan bitki çıkarak bunu hayvanlar yedikten sonra, hayvanları yiyen insanla bedenin devri de tamamlanmış olacaktır. İnsan bedeni fiziki olarak da reenkarne olmuş olur. Buna da bedensel reenkarnasyon demektedirler. Onlara göre reenkarne olan bedenlerin her biri belli görevlerle gelir ve bu görevi ifa eder.[120]
Yine onlara göre kişi öldükten sonra bedeni de bir başka bedende maddi bir reenkarneye sahne olur. Toprağa gömülen kişinin çözünen hücre ve molekülleri bitkilere oradan hayvanlara oradan da insana intikal ederek fiziksel evrimde gerçekleşmiş olur.[121] Eğer ölü yakıldığı takdirde insanı oluşturan elementler gaz haline dönüşecektir. Böylece kişi direkt hava yoluyla bunu alabileceği gibi hayvan ve bitkilerin hava yoluyla aldıkları bu unsurları tüketerek de fiziki reenkarnasyonu tamamlar. Kişini külleri de toprağa karışıp oradan bitkiye oradan hayvana ve nihayetinde insana rec’at eder.[122]
Bir insan hayatının ne kadar süreceği bilinmeyeceği gibi, reenkarne için ruhun ne kadar kalacağı da belli değildir.[123] Bu konuda üç farklı reenkarnasyondan bahsedilebilir. Normal reenkarnasyon; kısa veya uzun bir astral evrim süresinden sonra gerçekleşir. Anormal olan ise ölümü müteakip hemen gerçekleşirken, intihar veya tiksindirici bir ölüme binaen ceza gayesi taşır. Zoraki reenkarnasyon ise ruhun istemeden kendisinin reenkarne olmasıdır.[124]
Ruhçu akımlar kişi ile beraber toplumların da tekâmül ettiğini savunurlar. Genel olarak denilebilir ki şimdiki toplumsal yaşamı ruhun geçmişteki yaşamı tarafından belirlenmiştir. Gelecekteki sosyal durumu da yine bu yaşamı belirleyecektir.[125] Ülkemizdeki ruhçu akımlar reenkarnasyonu kabul ederken tenasühü reddederler. Onlar tenasühün hiçbir bilimsel kanıta dayanmayan çarpıtılmış bir anlayışın sonucu olduğu görüşündedirler. Reenkarnasyonun ise gözlemlere, deneylere ve olaylara dayalı bilimsel ve felsefi bir düşüncenin ürünü olduğu iddia etmişlerdir.[126]
Yeniden bedenlenmede karmik faktör etkilidir. Önceki hayatımızda elde ettiğimiz bazı durum ve başarılar bizimle beraber olacaktır. İyi ve kötü durumlar bir önceki hayatla sıkı bir ilişki içerisindedirler.[127] Tekrar bedenlenme rasgele olmaz. A ve B şahıslarının oğulları olarak dünyaya gelmek istiyorsa bir ruh, onlardan izin alacaktır. C şahsının oğlu olmasını istiyorsa spotyumda onun oğlu olmayı kabul etmesi gerekir. Ancak böylece baba olabilir.[128]
Hayat planı dünya şartlarına göre hazırlanmaz. Sevgiyi öğrenmek için bazen merhametsiz bir durum ortaya çıkabilir. Yani edep bazen edepsizden öğrenilebilir.[129] Hayat planı yüzde yüz kesin olmamakla birlikte yaşam sınırımızda kesin belli değildir. Bazen kişi görevi bitince bu dünyadan ayrılır bazen de yeni denemeler yapabilmesi için yeni ilaveler söz konusudur.[130]
Kişilerin ruhları önceki bedenlerinde yapmış oldukları hataları öder ya da bunun mükâfatını yaşar. Ancak ileri gidiş ebedidir. Ruhçulara göre bu tenasüh değildir. Kişinin eksik kalan yönlerini tamamlayarak tekâmülü içindir. Bir önceki hayatında elindeki serveti şuursuzca harcayan biri sonraki hayatında fakir muhtaç biri olarak bedenlenebilir, bu onun tekrar çaba göstererek eski seviyesine ulaşması içindir.[131]
Bazı ruhlar reenkarne olmak için istekli iken bazıları bu istekten yoksundur. Ancak bunlar kendi iradeleri dışında da olsa reenkarne olurlar. Çünkü bu kişilerin tekâmülü için yerine getirmesi gereken görevleri vardır. Ruhunun reenkarne olduğunu söyleyen bazı kişiler de aslında istemediklerini ancak kendilerini bazı varlıkların ikna ettiklerini söylemektedirler.[132] Tekrar doğuş olayının sayısı belli değildir. Varlık ihtiyacına göre, genel kainat planın uygun olmak üzere çeşitli madde ortamlarında tekrar doğar. Varlık saf ruh halinde maddesiz tekâmül edemez. Onun kâinatı ve İlahi İrade yasalarını tanıyabilmesi için madde ile teması şarttır.[133]
Yeni bir bedene reenkarne olmak için ne kadar süre geçmesi gerektiğini tespit etmek mümkün değildir.[134] Yeniden doğacak olan kişide ruhi yapısının fiziki yapısı ile uygunluk arz etmesi için şuur daralması yaşar. Bu ruhun bedenine konsantre olma sürecidir. Nasıl ki bir çocukla konuşurken yetişkin gibi değil bir çocuk gibi konuşmak, onun seviyesine inmek gerekiyorsa, aslında geniş bir şuura sahip olan ruh madde ile düzgün bir iletişim kurabilmek maksadı ile şuur daralması geçirir, bu onun bedenle olan uyumunun daha iyi olmasını sağlar.[135] Tekrar bedenlenme esnasında cinsiyet değişimi olup olmayacağı konusunda bir görüş birliği yoktur. Bazıları erkeklerin ruhları sadece erkek bedenlere girebileceğini söylerken, bazıları ruhun önceki hayattaki cinsiyetinin ne olduğunun önemli olmadığını, kadın ya da erkek bedeni ile bedenlenmesinin mümkün olduğunu ifade etmişlerdir. Zira bu aynı zamanda ruhsal tekâmülün de bir gereğidir.[136] Ruhçulara göre kişiyi dünyaya çeken bazı sebepler vardır. Henüz tamamlanmamış bir vazifenin bitirilmesi[137], çeşitli tutkular[138], dünya yaşamının özünü anlayamamış olmak gibi durumlar ruhun tekrar bedenlenmesinin müsebbiplerinden bazıları olarak sayılabilir. Fakat bunlar sadece birer amaç olarak görülebilir. Asıl sebep tekâmül etme arzusudur. Reenkarnasyon düşüncesi mensupları ruh ve bedeni kesin çizgilerle birbirinden ayırırlar. Onlara göre aslolan ruhtur. Beden onun sadece tekâmül aracıdır. Madde ruha tabidir. Ruh maddeyi geliştirirken kendisi de tekâmül basamaklarında ilerler. Ayrıca özün yaratılışı Kadir-i Mutlak Yaradan’a aittir, ama maddenin biçime sokulması hep ruh enerjisinin marifeti ile olur.[139] Ruh sadece insan bedende reenkarne olmakla kalmaz daha üst seviyedeki varlıklarda da reenkarne olur.[140]
Ruhçu akımlara göre kişiler bir tek hayatın yükünü taşımakta bile zorlanırken geçmiş hayatlarının yüklerini hiç çekemezler, bundan dolayı kişiler geçmiş yaşamlarını ilk etapta hatırlanamayacağını söylerler. Yüksek tekâmül seviyesine ulaştıkları vakit eski yaşamlarını da hatırlayabilirler. Daha önceki hayatımızla ilgili anılarımızı unutmasaydık bu yüke katlanamazdık.[141] Ruh ile beden devamlı bir etkileşim içindedir insanların tepkileri de bu etkileşimlerden ortaya çıkan sonuçlardır. Enkarnasyonun en büyük amacı bu tesir alış verişini şuurlu bir seviyeye ulaştırmaktır. Ruh maddeyi tanımak için bedenle etkileşim içine girince bazen kişide ruha ait olmayan bazı nitelikler ortaya çıkabilir.[142] Kâinatta sonsuz tekâmül ortam ve merhaleleri vardır. Bunun çok sınırlı bir kısmını dünya teşkil eder. İnsanın maddi hayatının halkaları nerede başlayıp nerede sona erdiği belli olmayan zincire benzer.[143] İnsanın tekâmülünde önemli unsurlardan biri de hatadır. Maddenin bilincine ulaşmak kolay değildir. İnsanın hata yapmadan ilerlemesi kolay değildir. Bundan dolayı hata da insanın ilerlemesinde bir etken olarak karşımıza çıkar. Hatadan sonra yaşanan ıstırap ruhun uyanışına yardımcı olur. Amaç daha az hata yapmaktır.[144]
Reenkarasyonla yakından alakalı olan teozofi[145] düşüncesine göre sabah, öğle, akşam nasıl yeni bir sabahın ardından yeni bir döngü takip ediyorsa; doğma, gençlik, yetişkinlik ve ölüm de aynı şekilde yeni bir ölümle başlayan yeni bir döngü tarafından takip edilecektir. Her ruh evrensel yüce ruha bağlıdır. Ve kendini geliştirmek için birçok yaşam döngüsünden geçmesi gerekir.[146]
Amerika’da bazı reenkarnasyon olayları popülerlik kazanmasına rağmen daha sonra bunların gerçekliğinde ciddi şüpheler duyulduğu da olmuştur.[147] ABD’de önde gelen reenkarnasyon savunucularından biri Edgar Cayce’dir.[148]Reenkarnasyonla ilgili en ciddi çalışmayı Ian Stevonson yapmıştır. Stevonson’un en ilgi çeken incelemesi Lübnanlı bir Dürzi aileye mensup Imad Elawar olayıdır. Bu konu üzerinde ciddi şekilde duran ve tüm ayrıntılarına kadar inceleyen Stevonson bu gibi olaylardan oluşan 20 tenasüh olayını içeren bir eser yayınlamıştır.
Aslında öldükten sonra ruhun ne olacağı ile ilgili kesin bilgi edinmenin yoktur. Bu konudaki bilgiler zanniyetten ileri geçmez. Bundan dolayı ruhun varlığını savunanlar bile ruh hakkında konuşurken, büyük olasılıkla kişi öldükten sonra, onun içgüdü ve duygularından oluşan astral bedeni kişisel anıları ve temel kişilik özellikleri ile bir süre varlığını sürdürmeye devam edeceğini, ruhun astral dünyada bir süre kalıp daha sonra buradan evrimsel gelişimine göre bir astral kademeye gideceğini zanni olarak ifade ederler.[149]
Reenkarnasyon inanlar tarafından insanların günlük hayatlarında korktukları fobiler, reenkarnasyona örnek olarak gösterilmiştir. Bazı insanlar yüksekten, bazıları uçaktan, bazıları karanlıktan vs. korkarlar. İşte onlara göre bu korkunun sebebi insanların daha önceki hayatlarında bu durumlarla ile ilgili kötü anılarıdır. Mesela silahtan çok korkan biri önceki hayatında bir silahlı saldırı neticesinde öldürülüş olabilir.[150] Reenkarnasyon taraftarları reenkarnasyon ile tenasühü kesin çizgilerle birbirinden ayırırlar. Reenkarnasyon ile Hint ve Uzak Doğu düşüncelerindeki karmaya dayalı tenasüh arasında fark vardır. Tenasühte kişi hayvana bile reenkarne olurken onların düşüncesine göre kişi yalnızca insana reenkarne olabilir. Amaç kişinin eksik yönlerini tamamlayabilmesidir. Yoksa kişiyi yaptıklarından dolayı cezalandırmak değildir.[151]
Reenkarnasyonla ilgili olarak dikkate şayan bir noktada şudur ki reenkarne olduğunu söyleyen kişilerin ekserisi kendilerinin daha önce Napolyon, bir kral veya ünlü ve soylu bir kişi olarak takdim eder. Kimse aşağı tabakalardan olduğunu söylemez. Bu gibi durumların normal olduğunu söyleyen bazı ruhçuluk taraftarları bununla beraber dünya üzerinde kim olarak yaşanmış olduğundan kesin bir biçimde emin olunamayacağını da söylerler.[152] Kişilerin dua ile kaderlerinin değişebileceği kabul edilir.[153]
Ruhçu düşünceye göre insanlar tekâmül etmek için tekrar doğarlar. Ruh bütün evrenlere dağılmış olan Tanrı kanunlarını, insan bedenini kullanarak araştırır ve öğrenmeye çalışır. Fakat bu bilgi tek bir hayat içerisinde elde edilemez, çünkü bilgi sonsuzdur. Ruhlar, evrenin her yerinde tekrar tekrar doğarlar. Her tekrar doğuşunda biraz daha bilgi ve tecrübe kazanarak yükselir. Gerileme yoktur, yani insan yine insan olarak doğar; ceza olsun diye bitki ya da hayvan bedeninde doğmaz. Ruh, insan değildir; ruh, bitki ya da hayvan da değildir. Bunlar tekâmül araçlarıdır. Bunun için ruh, bitki, hayvan ve insan bedenlerini kullanır. Her tekrar doğuş yeni bir role bürünmektir. Ruh, her seferinde dünya sahnesinde yeni bir rol oynar ve işi bitince çekilir. Geçmiş hayatlarımızı neden hatırlamıyoruz? Çünkü unutan bedene ait hafızadır; ruha ait olan hafızamız hiç bir şeyi unutmaz. Yeni bir bedenle, yeni bir hayata başlayan ruhun, dünya hayatında başarılı olması için geçmiş yaşamını unutması gerekir. Geçmiş yaşamları hatırlamak, şimdiki hayatımızın sebebini bilmek demektir. Hâlbuki dünya hayatının gayesi, deneye yanıla çaba göstermek ve tecrübe kazanmaktır. Bu sebeple geçmiş hayatlarımızı unutmamız büyük bir kolaylıktır. Geçmiş hayatlar kendiliğinden ve deneysel olarak hatırlanabilir. Gerçek adalet tekrar doğuşla sağlanır. Çünkü evrenin idaresi; bazı insanlara uzun ömür, zenginlik, sağlık, güzellik ve şans dağıtırken, bazılarına kısacık bir ömür, fakirlik, hastalık, çirkinlik ve bahtsızlık vererek keyfi davranan bir Tanrı’nın elinde olmadığı gibi, tesadüflerin elinde de değildir. Evrende her şey Tanrı’nın koyduğu kanunlarla işlemektedir. Tesadüf yoktur. İşte, gerçek adalet, sebep-sonuç kanununa göre sağlanır. Daima bir tanrısal dengelenme vardır. Yukarıdaki maddi değerler, ruhun bilgi ve tecrübesini artırmaya yarayan vasıtalar olup, hepsi dünyada kalacak olan göreceli değerlerdir. Adaletin tekrar doğuşla sağlanabileceği kanaatindedirler.[154]
Reenkarnasyona inananlara göre insan kaderini kendi oluşturur. Çünkü Tanrı, varlıklarını bu kabiliyette yaratmıştır. Maddesel evrende her şey sebep-sonuç kanununa göre yürür. Bu kanun gereği, ne ekersek onu biçeriz. Yaşadığımız bütün olaylar, başımıza gelen her şey, daha önceki hayatlarımızda yaptıklarımızın doğal sonucudur. Bir hayatın sonucu, gelecek hayatı hazırlar. Bir hayat kendisinden önceki hayatın sonucudur. Tanrı kimsenin alnına kara yazı yazmadığı gibi, kimseyi kayırmaz; dili, dini, cinsiyeti, ırkı ve milliyeti ne olursa olsun, bütün insanlar O’nun nazarında birdir. İnsan, kendi bilgi ve görgüsüyle sınırlı hür bir iradeye sahiptir; yani seçme yapabilir. O halde sebep-sonuç kanununa göre iyilik de, kötülük de insandandır ve asla bir adaletsizlik söz konusu değildir. Ne kadar ıstıraplı olaylar yaşarsak yaşayalım, ne başkalarını ne de Tanrı’yı suçlama hakkına sahip değiliz. Çünkü her şeyin sorumlusu insanın kendisidir. Seçmenin sorumluluğu insana aittir. İnsana hatalarından dolayı ceza değil, telafi imkânı verilir. Çünkü mükemmel olan Tanrı, mükemmel olan ruhu, maddesel tecrübesizliğinden dolayı azarlamak ve cezalandırmak için yaratmamıştır. Evrenin hiç bir köşesinde ruhu yakabilecek bir ateş mevcut değildir. Dünyada beden vasıtasıyla tekâmül etmekte olan ruh, dünyanın şartları gereği ancak deneye yanıla, hata yaparak bilgi edinebilmektedir.
Ruhçu öğretiye göre hiç bir şeye hırsla bağlanmamalıyız. Çünkü yaşarken sahip olduğumuz her şey geçicidir ve ruhsal yöneticiler tarafından bize emanet olarak verilen tekâmül araçlarıdır. Belirli amaçlara onları kullanarak ulaşırız. Bir gün mutlaka dünyada bırakılacak olan maddi şeylere duyduğumuz hırs, bencillikten kaynaklanır. Bencillik ise evrendeki yardımlaşma kanununa aykırıdır. Her işte aklımızı ve vicdanımızı kullanmalıyız. İnsana ışık tutup yolunu aydınlatacak yegâne iki rehber, aklı ve vicdanıdır. Vicdan ruhun sesidir ve insan madde olarak zarar görse bile, bu sese uyduğu sürece tekâmül eder. Vicdanın uyarılarına göre hareket etmek, insanı en büyük yaşam amacı olan evren kanunlarını öğrenmeye götürür. Vicdan sesini susturmak, örtmek yerine; anlayış ve şuurlu hareketlerle bu sesi daha çok güçlendirmek gerekir. Tabiat kanunlarına uyup uymamanın ölçüsü vicdandır. İnsanın ahlak öğretmeni kendi içindeki vicdanıdır. Vicdanın bağımlı olduğu yerlerde gelişme olmaz. Gerçek sevgi, vicdan sesi güçlenince doğar. Olaylardan ders almasını bilmeliyiz. Evrende sebepsiz, manasız ve rastgele hiç bir olay yoktur. Her olay, sebep-sonuç kanunu çerçevesinde cereyan eder ve mutlaka insanın yararlanabileceği gizli ya da aşikâr bir bilgi taşır. Bu sebeple olayları çok iyi gözlemek ve onların dilinden anlamak gerekir. Ruhsal yöneticiler gelişmemiz için bize pek çok olay yaşatırlar. İnsan dünyada ancak ıstırap çekerek gelişiyor, çünkü bağlandığı pek çok şey vardır ve onların elinden alınması insana acı verir. Ama acı da verse, insan kibrini, gururunu, kıskançlığını, alınganlığını, cimriliğini ve bencilliğini terk etmek zorundadır. Kendi üzerinde bu çalışmayı yapmamak, başkalarının zararı pahasına kendi çıkarını düşünmek ve mutlu olacağını sanmak kendini kandırmaktır. Gerçek mutluluk insanlara karşılıksız yardım etmek ve onları sevmekle kazanılır.
Kendimizi tanımalı ve kontrol etmeliyiz. Hayat, kendi rahat ve çıkarımızı düşünmek, mutluluk hayalleri peşinde koşmakla değil; kendimizi tanımaya, yani özümüzü bilmeye çalışmakla değerlenir. Kendine hâkim olamayan insan, bedeninin, duygularının esiri olmuş gibidir. Daima olumlu düşünüp, olumlu davranmalıyız. İnsanların ne oldukları değil, ne yaptıkları ve ne niyetle yaptıkları önemlidir. İnsan sadece yaptıklarından değil, düşündüklerinden de sorumludur. O halde insan, her işi Tanrı’nın işi bilerek, elinden gelenin en iyisini yapmaya çalışmalı ve yaptıklarından dolayı maddi ya da manevi herhangi bir karşılık beklememelidir. Başkalarını da kendimiz gibi bilmeliyiz. Çünkü insanın aslı ruhtur. Diğer insanlarla olan farkımız, sadece geçici olan bedenden dolayıdır. Beden örtüsünün altında bütün insanlar aynıdır. O halde işin esasını bilenlerin diğer insanlara sevgi, şefkat, merhamet ve hoşgörüyle davranmaları, onların da gerçeği öğrenmeleri için yardımcı olmaları gerekir. İnsanların kendilerine göre yaptıkları toplumsal sınıflandırmalar yanlış ve hayalidir. Zira dili, dini, cinsiyeti, ırkı ve ekonomik durumu ne olursa olsun, insan bedenlerinin arkasında, öz olarak eşit olan ruh varlıkları vardır. Her insan dünyaya tekâmül için inmiş ruh varlığıdır. Bu sebeple geçireceğimiz deneylerde ve sınavlarda aynı okulun öğrencileri, aynı geminin yolcuları olarak birbirimize yardımcı olmamız gerekir. Hiç bir insan yalnız, çaresiz ve yardımsız bırakılmaz. Çünkü ruhsal yöneticilerin koruyucu eli daima üzerimizdedir. Gelişmemizi sağlamak için bize her yolla yardım ederler.[155]
Eğer ölümü yokluk olarak ele alırsak aslında bir çıkmazdayız demektir. Reenkarnasyon taraftarlarının düştüğü yanlış da buradadır. Onlar ölümü yokluk olarak ele alırken sürekli var olmanın yolu olarak reenkarnasyonu görürler. “Varlıksal iradelerin zıtlaşarak birbirlerini yok etmeleri imkânsızdır. “Yokluk” kavramı varlık için hiçbir anlam taşımaz, çünkü varlığın özünde böyle bir ilke mevcut değildir. Varlık yok olmak ya da yok etmek için değil, var olmak ve var etmek için tezahür etmiştir. Kaldı ki, varlığın karşısında, kendisinin dışında, yok edebileceği başka bir varlık da mevcut değildir.”[156]
Ölüm, ruh ile beden arasındaki ilişkinin kesin olarak kesilmesi demektir. Ölüm olayı ile hiper uzay hayatına, değişik bir zaman-mekân boyutuna geçilir. Ölüm yok oluş, son değildir. Ölüm, dünya mekân-zaman şartlarından sıyrılıp, çok daha ince ve başka mekân-zaman şartlarına girmektir. Bu mekân, ruhların tekâmül, yani gelişmişlik seviyesine göre değişiklik gösterir. Dünyaya, fizik âleme daha yakın alanlar çok yoğundur. Fizik âlemden uzaklaşıp farklı bir boyuta yaklaşan alanlar ise, gitgide daha ince, daha seyyal bir hal alır. Her ölüm yeni bir imtihan ve hesaplaşma devresi, yeni bir imkân kapısı, yeni bir atılım ve yükseklik kazanmak için yeni bir kuvvetlenmedir. Vicdanı ve şuuru aydınlık olan bir varlık için ölüm, bir öğretimin bitişi, yeni bir öğretimin başlangıcıdır. Şuurun kapalı, dar, bağımlı olması halinden açık, geniş, serbest hale geçmesi, kaba maddesel etkilerden kurtulması demektir[157]
h- İslam Düşüncesi
1- İslam Mezhepleri
İslam düşüncesinde tenasühe Sebeiyye, Hattabiyye, Cenahiyye, Beyaniyye, Ravendiyye gibi fırkalarla; Kamiliyye, Mansuriyye, Mufaddıla gibi pek çok Şii fırka da tenasüh görüşüne meyletmiştir[158] eş-Şehristani tenasühün İslam fırkaları içine Sebeiyyeden olan Haznaniyye fırkası aracılığıyla girdiğini söyler. Onlar ruhun devir ve geçişlerinin sonsuz olduğunu söylemişlerdir. [159]
İbn Hazm tenasühe inananları iki başlık atında inceler:
Bunlardan birincisi ruhun bir cesetten çıktıktan sonra başka bedende rec’at ettiğine inananlardır. Zekeriyya Razi, Mu’tezili Ahmet b. Habıt, Ahmet b. Nanus ve Ebu Müslim el-Horasani’nin temsil ettiği gruba göre tenasüh bir ceza ve mükâfat şeklidir. Mesela fasık kişinin ruhu öldürülmüş, pis, kokuşmuş hayvanların cesetlerine girecektir. Kötü kimselerin ruhları şeytana, iyi kişilerin ruhları da önce cennete oradan da meleklere geçecektir. Razi’ye göre hayvanların kesilmelerinin nedeni kesilen havanın ruhunun bir insana geçme anlayışıdır. Ona göre aksi bir durumda hayvanları boğazlamak doğru olmayacaktır. İbn Hazm’a göre onun bu görüşü onun tenasühe inandığının en önemli göstergelerinden biridir. İbn Hazm rec’at fikrini savunanlardan ikinci grubun da Dehriler olduğunu ifade eder. Bunlara göre ruhlar sadece ayrıldıkları cesetler cinsinden cesetlere girebilirler. İbn Hazm Dehriler’in bu görüşünün ne ali ne de nakli delilleri bulunan tamamen afaki bir iddia olduğu kanısındadır.[160]
Taftazani bu konuda eğer nefsler intikal etseydi dünyadaki insan sayısında bir artma ve eksilmenin olmaması gerektiğini hâlbuki gerek büyük savaşlar gerekse veba gibi salgınlarda büyük çapta insanların öldüğünü zaman zaman insan sayısında artma ver eksilmenin olduğunu söylemiştir.[161]
İsferayini İslam’dan olup Müslüman kabul edilmeyen fırkalardan biri olarak da Tenasühiyye’yi kabul eder. Onların İslam’dan önce felsefeci bir grup olduğunu söylerken iki grubu bunun içine dâhil eder; Kaderiye ve Gulat-ı Revafiz. Es-Saneviyye’nin de bazı kitaplarında tenasühten bahsettiği vakidir. Onlara göre sıddıkların ruhları aydınlık ruhlara tutunarak, feleklerin üzerinde mutlu ve huzurludurlar. Dalalet ehlinin ruhları ise hayvanların cesetlerine tenasüh ederler. O hayvandan bu hayvana arınıncaya kadar döngü devam eder. Ne zaman nura ulaşırlarsa feleklerin üzerine çıkar.[162] İbn Kayyim el-Cevzi Kitabu’r-ruh adlı eserinde tenasühe inanların ruhun sonraki hayatında yaşadığı hayata uygun bir bedene intikal ettiği kabul ettiklerini söylemiştir. Her ruh kendine özgü bir canlının bedenine intikal eder. Yırtıcı özelliğe sahip ruhlar yırtıcı havyalara, behimi ruhlar behimi hayvanlara, en süfli ruhlar da haşerelerin bedenlerine geçer.[163]
İsfarayini Kaderiyye’den Ahmet b. Habıt’a uyanlardan bir grubun “cüz la yetecezza”yı kabul etmediklerini söyler. Yine Ahmet b. Banuş aynı düşünceye sahip olduğu belirtilmiştir. Cübbai’nin çağdaşı olan Ahmed b. Muhammed el-Kahti’nin Mu’tezile ile tenasüh ehli arasındaki görüşleri cem ettiği vurgulanmıştır. Abdulkerim İbn Ivcan’nın gizli olarak Maneviye mezhebi üzerine olduğu ve tenasühü iddia ettiği söylenmiştir. Zahirde Kaderi ve Rafizi davranmasına rağmen Rafiziliğe onda olmayan şeyleri sokarak Rafiziliği ifsat ettiği belirtilmiştir.[164]eş-Şehristani Mutezili Ahmed b. Hait’in öğrencilerinin Allah’ın insanları bir nevi cennette yarattığı ve daha sonra onların işledikleri günahlardan dolayı hayvan ve insan Suretinde halk ettiği şeklinde bir görüş serdettiklerini ifade eder. Bu kişiler işledikleri günahlardan temizleninceye kadar bedenden bedene intikal süreci devam edecektir. [165]
Tenasüh iddiasında bulunanlar rec’atin hangi şekillerde vuku bulacağı konusunda, yeniden bedenlenme sürecinde tüm filleri şer olanların nihai mercilerinin şeytanların tabakasında olacağını söylemişlerdir. Ahmed b. Habıt onların ebedi cehenneme intikal edeceğini söyler. Hepsi iyilik olanların durumu ile alakalı olarak bu konumdakilerin ruhunun nihai durumda melek olduğunu söyleyenler olduğu gibi Ahmed b. Habıt onların cennette ebedi nimetlendirileceklerinde şüphe olmadığını söyler.[166]
Tenasühün manası konusunda farklıklar vardır. Ahmet b. Habıt Allah’ın insanı tam bir akıl ve düzgün bir bedenle yarattığını ancak bu yaratılışın burada olmadığını, insana bunun bilgisini verdiğin, insanın görevinin şükür olduğunu söyler. İnsan hakikatte ruhtur, şu gördüğümüz kalıp değildir. Ruh da âlim ve kadirdir.[167] Ahmet b. Habıt tüm canlıların tek bir tür olduğunu ve kimin burada Allah’a taatte bulunursa dünyada kalacağını, kimin de ona isyan ederse ateşe atılacağını söyler.[168]
Tekrar doğumun varlığını iddia eden İslam fırkalarına göre bazıları bu dünyaya insan, bazıları kuş, bazıları vahşi hayvan, binek hayvanı, bazıları böcek olarak geri döner ve bazen elem şiddet bazen rahatlık ve lezzet duyarlar. Ruhların bu dönüşü kişilerin işledikleri isyanın derecesine göredir.[169]
İsferayini rec’ate inanan gruplardan bazılarının ruhların insan ve hayvan Suretinde defaatle dünyaya tekrar geldiğini söylediklerini aktarır. Bu fırkaların en sonunda da itaatkâr olanların nimete, asi olanların cezaya mübtela olacaklarına inandıkları belirtilir. Bu sonuçla bir manada da ahiret inkâr edilmemiş olmaktadır. Yani herkes her durumda sorumludur. Bu görüşün aksini beyan edenler de olmuş, bunlardan Ahmed b. Banuş hayvan şeklinde reenkarne olanların teklifle yükümlü olmadığını savunmuştur. Banuş itaate devam edenlerin melekler, hatta nebiler derecesine yükselebileceğini de eklemiştir. Kahti insanların ilk halk edilmelerinde mükellef olmadığını ancak derecelerinin yükselmesi için bunu insanların istediğini söyler. Allah da insanlara görevlerini yerine getirmedikleri takdirde ceza ile karşı karşıya kalacakları uyarısında bulunmuş, ancak buna rağmen insanlar bunu kabul etmişlerdir. Buna delil olarak da el-Ahzab Suresindeki bir ayeti[170] delil olarak öne sürer. Ebu Müslim Harani ye göre Allah onların ruhlarını yaratarak, Allah’a isyan ilmiyle sorumlu tutmuştur. Onlar da daha başlangıçta isyan edince mesh ve nesh ile masiyetleri miktarınca çeşitli kademlerde kalıplara dönüştürülmüştür.[171]
Tenasüh düşüncesindeki İslam fırkalarına göre yeniden bedenlenmede ruh ceza ya da mükâfata göre çeşitli şekillerde reenkarne olur. Bunlar dört kısım olarak verilmiştir.
1- Nesh: Ruhun insan bedeninden yine bir insan bedenine intikaline verilen isimdir. Genelde mükâfatı içerir. Ancak sosyal durum ve fiziki olarak daha alt seviyelerde olabilir. Bu terimin aynı zamanda reenkarnasyonu karşıladığı söylenebilir.
2- Mesh: Ruhun masiyetinden dolayı insan bedeninden hayvan bedenine intikaline verilen addır. Dolayısı ile burada görevlerini ifa etmeyene verilen bir ceza söz konusudur.
3- Fesh: Geçmiş yaşamlarından dolayı cezanın o raddeye varması ki ruhun bitki, ağaç ve çiçek olarak reenkarne olmasıdır.
4- Resh: Bu durumda ruh kendine verilen cezalara rağmen, vazifelerini yapmadığından gerilemenin had safhaya ulaşması ve cansızlara intikalidir.[172]
Tenasühe inanan bazı zümreler, Kuran’da işledikleri günahlardan dolayı hayvan Suretine dönüştürüldükleri icazi ve ibret olarak yer verilen durumları örnek göstererek tenasühün imkânını savunmuşlardır. Onlara göre dünyadaki pek çok hayvan tenasühün bir ürünüdür. Fil zina eden bir padişahın, kurt deyyus bir bedevinin, tavşan kocasına ihanet eden ve âdeti kesilince yıkanmayan bir kadının, yarasa insanların hurmasını çalan bir zümrenin, domuz ve maymunun sebt gününü ihmal eden bir grup İsrailoğulları’nın, kurbağa ve kertenkele Hz. İsa’ya inen sofraya inanmayan bir grubun, fare fasığın, akrep laf taşıyanın hayvana vb. dönüşmüş halleridir.[173] eş-Şehristani aynı zamanda bu dört kısmın Mecusilerde de mevcut olduğunu ve ruhun en tabakada şeytan, cin, en üst tabakada da melek ve nübüvvet makamında olduğunu ifade eder.[174]
Ehl-i tenasüh, tenasühün gerekliliği için şu delilleri sunmuştur:
a- Şayet tenasüh olmasaydı nefs bedenden ayrıldıktan sonra atıl bir şekilde kalırdı. Çünkü beden nefsin aleti konumundadır. O olmadan nefs kendi başına kaim olamaz.
b- Nefs adedi mahdut ve sınırlıdır. Buna karşı dünyada sonsuz beden vücuda gelebilir. Artmaz ve çoğalmaz. Eğer nefs bedenden bedene intikal etmeseydi vücuda gelen bedenler ruhsuz kalacaktı. Ancak bu haliyle bir iddiadan öte gidemeyeceği bellidir. Kaldı ki Allah yeni nefsler yaratmaktan da aciz değildir.
c- İnsanların hayattaki farklı statüleri de tenasühe delil olarak ileri sürülmüştür. İnsanlar eğer ilk kez dünyaya gelmiş olsalardı her yönüyle eşit olmaları gerekirdi. Ancak insanlar daha önceki hayatlarındaki yaşamlarına göre bu hayatlarındaki statülerini belirlemişlerdir. Kur’an ve sünnette varid olan mesh vakıalarının da tenasühe delil teşkil ettiği öne sürülmüştür.
d- Yine tekammüs ve tenasüh ehli doğan bebeklerin atalarına benzemesini ölen atalarının o çocuğun bedeniyle tekrar doğmasına bağlamışlardır.
Taftazani tenasüh ehlinin dayandığı sağlam deliller olmasa da onların iddialarını bazı temellere dayandırmaya çalıştıklarını ifade eder. Öncelikle eğer ruh bedenlere taalluk etmeseydi atıl bir şekle bürünürdü. Oysa varlığın atıllığı söz konusu değildir. Bir diğeri ruh tekâmül edebilme fıtratı ile yaratılmış ve her hayatta yeni bir tekâmül söz konusudur. Yine sonsuz bedene karşı sınırlı nefs vardır. Eğer ruh yeni bedenlere girmeseydi sınırlı olan ruh bir gün sona erecekti.[175]
el-Bağdadi Mu’tezile alimi Nazzam’a müntesip olan Ahmet b. (Haid) Habıt’ın pek çok konuda hocasına uyarken tenasüh konusunda daha ileri gidip tenasühe meylettiğini ifade eder.[176] O Allah’ın canlı mahlukatı bir nevi cennette halk etmiş olduğunu sonra herhangi bir itaatsizlikle suç işlemiş olanları, günahlarının ağırlığına göre insan veya hayvan olarak bu dünyaya gönderdiğini, nihayet bunların günahlarından temizleninceye kadar şekilden şekle girdiğini söylemiştir.[177]Ahmet b. Habıt’ın öğrencisi olan Ahmed b. Eyyub b. Banus-Nanus, tenasühe inanmakla beraber bazı konularda aralarında ihtilaf vardır. Yine Ahmed b. Muhammed el-Kahti de aynı düşünce üzerine olan Mu’tezile mensuplarındandır. Yine Mu’tezileden Abdulkerim b. Ivcan aynı görüşü paylaşmıştır.[178] İslam ansiklopedisinin yeni basımında “tenasüh” maddesinin yazarı Gimaret Mu’tezile’den marjinal grupların buna inandıklarını ifade eder. Bunlar arasında Nazzam, Ahmet b. Habıt ve İbn Banuş-Manuş gösterilebilir.[179] Cahız’ın kendisine rec’at ve tüm ümmetin tekfir edilmesi ile ilgili bir söz geldiğinde bunları reddettiği rivayet edilmiştir.[180]
2- İslam Felsefesi
İslam tarihinde tenasüh düşüncesini Aristo mantığına dayanarak sistematik bir şekilde ilk reddeden İbn Sina olmuştur.[183] İbni Sina tenasüh konusunda bu akideye inanmanın ve “ kötü, olgunlaşmamış ruhların hayvan bedenleri ile yeniden dünyaya gelir” gibi ifadelerin doğru olmadığını ifade eder. Ona göre ruhlar ya said ya da şakidirler. Onlar zaten mükâfatı kazanmışlardır. Şaki olanlar da hak ettikleri cezayı bulacaklardır. [184] İbn Sina’dan sonra da İslam filozofları onun izinden gitmişlerdir.[185]
İbn-i Sina bu görüşe, şayet ruhun intikali söz konusu olursa bir bedende hem hadis hem de kadim iki nefsin mürekkeb olacağı bunun da muhal olduğunu söyleyerek karşı çıkar.[186] Nasirüttin Tusi de nefs ve beden arasında bir denklik ve uyumun söz konusu olduğunu, bundan dolayı da her nefsin bir bedene taallukunun zorunlu hala geldiğini söyler. Bedenin hudusunun ruhun da hudusunu gerektirdiğini, dolayısı ile her bedene bir ruhun denk geldiğini söyler. [187]
İhvan-ı Safa’ya göre beden, nefs için bir ev mesabesindedir. Bir diğer deyişle, nefs beden evinde oturan bir kimsedir. Soyut olarak nefs; elem, hastalık, açlık, susuzluk, sıcaklık, soğukluk, keder, tasa, hüzün ve benzeri şeylerden uzaktır. Bunların hepsi ona ancak cesetle birleştiğinde arız olur. Çünkü cisim denen şey her türlü afet, fesat, kötülük, istihale ve değişime maruzdur. Nefs ise ruhani cevherdir ve bunların hepsinden beridir. Ayrıca nefs cesetle beraber olmaya devam ettiği müddetçe, mükellef olduğu yorucu amelleri ve zor işleri yapmaktan kurtulamaz. Bu anlamda nefs bedene bağlı kaldığı müddetçe rahat edemeyecektir. Ölüm onun için hikmet, rahmet ve nimet demektir. Ölüm nimet ve sürur demekken, dünya hayatı madde ile gururlanmaktan ibarettir. İhvan-ı Safa’ya göre insan, nefsini terbiye ettiğinde beşer mertebesinden melek mertebesine yükselir ve böylece kevn ve fesad âleminden, yani kötülüklerin yurdu olan, şeytanın zulmünün bulunduğu, İblis’in hükümdar olduğu dünyadan beka ve devam âlemine geçer.[188]
Araştırmacılar felsefeciler içinde önceden beri tenasühe meylettiği düşünülen İhvan-ı Safa’nın bu fikri kabul ettiğine dair somut verilerin elde olmadı kanısındadırlar. İhvan-ı Safa bu konuda “Nefse gelince -ki bundan ruhu kastediyoruz-, nurani, semavi bir cevherdir. Ruh tabiat olarak aktif olup ölmeyen yok olmayan bilakis sürekliliği devam eden, ölümden sonra lezzet alan acı çeken bir hale gelir. Allah’ın veli ve salih kullarının ruhları kıyamete kadar rahat edecekleri melekût âlemine yükselirler. Kâfirlerin, kötü kimselerin ruhuna gelince onlar da kıyamete kadar azap sıkıntı içinde kalırlar.” demektedir. [189] Her ne kadar İhvan-ı Safa nefsin bedenlerde dolaşması manasında kullanılan tenasüh kavramını asla kullanmamışlarsa da, söylediklerinden anlaşıldığı kadarıyla, nefsin tek bir hayat süresinde işlediği iyi ameller ile olgunlaşmasını ve sonuçta melekler ve nebiler mertebesine yükselmesini mümkün görmektedir. Belki de onları tenasüh ehlinden görülmesine neden olan fark onların nefsin olgunlaşması için tek bir hayatı kafi görmesidir. Hatta İhvan-ı Safa bu görüşü benimsemek bir yana tenasühü eleştirmektedir.[190]
İbn Hazm ünlü tabip Zekeriyya Razi’nin kişinin öldükten sonra ruhunun başka bedenlere geçtiğini kabul ettiğini söyler. Razi hayvan bedenlerinde bulunan ruhların, insan bedenlerine intikalinin mümkün olduğunu söylemektedir. Razi’ye göre bu intikal olmasaydı hayvanların öldürülmesini caiz olmayacaktır.[191]
Fıkhu’l-Ekber şarihlerinden Aliyyü’l-Kari amentü esaslarında, ölümden sonra haşir için dirilmekten (B’as) bahsederken, ruhun bir bedenden diğerine geçmesi olarak tanımladığı tenasühün mümkün olmadığını ifade eder. Hatta ba’s’i inkâr edip tenasüh fikrine rağbet etmenin küfrü gerektirdiğini ifade etmiştir.[192] Hukema olarak adlandırılan filozoflardan ruhun ebediliğine inananların ruhun rec’atine de inandıkları vurgulanmıştır. Hayatta iken olgunluğa erişemeyen ruhlar kendisindeki üstün sıfata sahip olan bitkiler, hayvanlar, cansızlar âleminden bir varlığa dönüşerek olgunluğa ulaşana dek devir devam edecektir. Olgunluğa ulaşan ise mana âlemine ulaşarak kemal sahiplerinden olacaktır.[193] Ancak bu tarz görüşlerin yanında İslam düşüncesinde Ebu Bekir Razi ve Kutbüddin Şirazi gibi birkaç hekim-filozof dışında İslam felsefecilerinin bu görüşü reddettiklerini kabul edilmektedir.[194]
3- Tasavvuf
Mutasavvıflar nazari olarak vahdet-i vücud düşüncesi ile kemale eren, kendilerine mahsus bir Tanrı-âlem-insan anlayışı oluşturmuşlardır. Vahdet-i vücud anlayışının yine kendine özel bir ahiret anlayışı, bir cennet-cehennem tasavvuru bulunmaktadır. Bu açıdan bakıldığında mutasavvıfların tenasüh inancını benimsemedikleri söylenebilir. Nitekim Mehmed Fuad Köprülü de İbn Arabi, Mevlana ve onların yolunu takip eden Erzurumlu İbrahim Hakkı gibi mutasavvıfların tenasühü hiçbir zaman kabullenmediklerini ifade eder.[195]
Tasavvufun ilk kaynaklarından Serrac el-Lüma adlı eserinde bu konuyu ruh konusunda yanlışlıklar başlığı altında ele alır. Serrac bir taifenin “ruh bedenden bedene geçer” dediğini, ancak bunun bir yanılgı olduğunu şu şekilde ifade eder: “Bana göre bu konuda doğru şudur: Ruhların hepsi mahlûktur. Emr-i İlahiden bir emirdir. Allah ile ruh arasında, ruhun onun mülkünden, onun emrinden oluşundan başka bir nispet ilişkisi yoktur. Ruhlar tenasüh etmez, bedenler arasında geçebilmesi mümkün değildir.” Bu arada tasavvufta ruh ile beden arasında bir tefrika olmakla beraber aralarında çok sıkı bir ilişki vardır. Beden ölüm acısını tattığı gibi ruh da tadar. Bedenin nimetlenmesi ile o da nimete ermiş olur. Azapta her ikisi de müteessir olur.[196]
Hucviri ise Hululi adını verdiği bir sufi tarikatından bahseder. Bunlar muhtelif vücutlara dağılıp onlara hulul eden bir, tek, sonsuz ve ilahi ruhun mevcudiyetine inanmışlardır. Hucviri’nin iddia ettiğine göre bu pek çok İslami gulat fırkalarla gayri Müslim inançlarda rastlanan bir düşüncedir.[197] Sufi fırkaları on ikiye ayıran Hucviri bunlardan iki tanesini batıl ve merdud olduğunu ifade eder. Hucviri batıl saydığı Hallaciyye ve Hulmaniyye’yi Hululiyye içinde yer verir ve bunların ruh hakkındaki görüşlerini irdeledikten sonra yanlış görüşlere sahip olduklarını açıklar. Hucviri mutasavvıfların ruh hakkındaki görüşlerini verdikten sonra ruhun bedenden bedene geçişinin mümkün olmadığı gibi bir kimsenin iki bedene sahip olamayacağını söyler.[198] Bazı tasavvuf ehli Yahudilerdeki kabala inancına benzer şekilde Kuran ayet ve Surelerinden teville mehdinin zuhuru ile ilgili kanıtlar ortaya sürerek harfler üzerine ebced hesabı ile mehdinin zuhur vaktini sınırlama gayreti içinde olmuştur.[199]
İrfan Abdulhamid İslam mutasavvıflarının içinde tenasüh düşüncesini ilk meyleden kişinin Plotinus’un düşüncelerinden etkilenen Cüneyd el-Bağdadi olduğunu ifade etmiştir.[200] Ancak yine de mutasavvıfların içinde bu konuda en çok tenkit edilen isim felsefi tasavvufun kurucusu olan İbn Arabi’dir. İbn Arabi ruhların tecessüdünden bahsederken tenasüh anlayışına yakın ifadeler kullanır. Aslında iyice taktik edildiğinde bunu kabul etmediği gibi buna meyledenleri de eleştirdiği görülür. İbn Arabi bu konuda “Tenasühe inananlar üzerine yel buradan esmiştir. Fakat onlar bu konuyu kendi fikirleri yönünden baktıkları için bunun manasını gerçekleştirememişler, ayakları kaymış, dalalete düşmüşler ve hata etmişlerdir. Evet, bu yolda hata etmişlerdir. Ancak kâfir değillerdir. Fakat ahiret neşeti demek olan ölümden sonra dirilmeyi inkâr edenler müstesna.”demektedir. İbn Arabi üzerinde uzman kişiler de onda tenasüh düşüncesinin bulunmadığı yönünde fikir birliği içindedirler.[201] Zira o “Bazı kimselerin zannettikleri gibi ruh, cisimden alakasını kestikten sonra diğer bir cisme taalluk etmez. Bu fikr-i tenasüh batıldır.” demektedir. İbn Arabi hakkındaki yanlış kanının sebebi onun ruhun ölümden sonra bedenleneceğini ifade etmesidir. Ancak aslında o ruhun bedenlenmesinin daru’l-beka denilen ahiret âleminde olacağını ifade etmektedir. İbn Arabi ruhun bu bedenle dünyadaki ölüm dışında başka ölüm tatmayacağını ifade eder.[202]
Hint kültürüne yakın bir yerde ikamet eden büyük mutasavvıf İmam Rabbani’nin bu konudaki görüşleri mutasavvıfların konuya bakış açısını belirlemede büyük bir önem arz eder. O şöyle der: “Kalbinde hastalık olanlar, bazı hikâyelerden tenasühü anlamaktadırlar. Neredeyse âlemin kadim olduğunu söyleyip, büyük kıyameti inkâr edecekler. Bazı sapık kimseler batıl yoldan şeyhlik makamına oturmuşlardır. Bunlar tenasühün mümkün olduğunu söylerler. Nefsin kemale ulaşıncaya kadar, bedenlerde dönüp durduğunu zannederler. Onlara göre nefs kemale ulaştığında bedenler arasında dolaşmaktan kurtulur. Hatta bedenlerle hiçbir alakası kalmaz. Yaratılış gayesine ermiş maksad gerçekleşmiştir.” İmam Rabbani bu tür düşüncelerin apaçık küfür olduğunu belirtir. Bunlar dinin mütevatir hükümlerini inkâr manasına gelir. Nefsin kemale ermesinin bir başka bedende olması halinde cehennemin varlığının bir anlamı olmayacağını vurgular. Rabbani bu inancın felsefecilerin inancından daha sakıncalı olduğunu vurgular. Çünkü felsefesiler en azından tenasühü reddetmekte sadece haşrin ruhani olduğunu söylemektedirler. Yani haşrin ve ahiret hayatının varlığını söylemektedirler, ancak tenasüh inancı ahiretin varlığını inkâr etmektedir.[203]
B- İSLAM KAYNAKLARINA GÖRE REC’AT
1- Kuran’da Rec’at İçin Delil Kabul Edilen Ayetler
Bakara Suresindeki “Ey kâfirler! Siz ölü iken sizi dirilten (dünyaya getirip hayat veren) Allah’ı nasıl inkâr ediyorsunuz? Sonra sizi öldürecek, tekrar sizi diriltecek ve sonunda O’na döndürüleceksiniz.”[204] mealindeki ayette iki kez geçen ölmeyi ve dirilmeyi rec’at düşüncesi taraftarları tezlerini destekleyen bir delil olarak kabul etmişlerdir. Kurtubi buradaki ilk ölüm lafzının yokluk hali olduğunu ve yaratılmadan önceki durum bir ölüm halini andırdığından bu şekilde ifade bulduğunu, aynı zamanda İbn Abbas ve İbn Mesud’unda görüşlerinin bu şekilde olduğunu söyler.[205] İbn Hazm’da aynı ayeti Ahmet b. Habıt ve Ahmed b. Nanus’un da yeniden bedenlenme düşüncesine delil olarak kullandığını söyler.[206]
Yine bazıları bu ilk ölmeyi babanın sulbünde cansız bulunmaya, ilk diriltmeyi anne karnında canlanmaya, ikinci ölümü dünya hayatının sonundaki ölüme, ikinci diriltmeyi kişinin kabirde geçirdiği ölü zamanın ardından kıyamet günü hesap için dirilmenin olduğunu, ardından ahiret hayatının başladığını ve başka ölümün söz konusu olmadığını ifade etmişlerdir[207]
Yeniden hayat bulmayı reddedenler de bunun mümkün ve vaki olduğunu iddia edenlerde Kur’an-ı Kerim’deki aynı ayetleri delil olarak öne sürmüşlerdir. Aradaki fark bu ayetlere ve ayetlerde geçen ölüm ve hayat lafızlarına verilen farklı anlamlardır. İslam ulemasının çoğu rec’atin kitap sünnet ve icma-i ümmet ile nakzedildiğini belirtmişlerdir. Rec’ati savunanların öne sürdükleri “Onlar: Rabbimiz, bizi iki defa öldürdün, iki defa dirilttin. Biz de günahlarımızı itiraf ettik. Bir daha (bu ateşten) çıkmaya yol var mıdır? derler.” [208] mealindeki ayetin doğru bir delillendirme olmadığı kanısındadırlar. Çünkü Allah âdemoğlunu ölü bir nutfeden yaratmış ve ona dünya evinde hayat vermiştir. Sonra onu öldürecek ve kıyamet günü tekrar diriltecektir.[209]
Diyanet İşleri Başkanlığı da yapmış olan dönemimiz düşünürlerinden Süleyman Ateş Mülk Suresi’ndeki; “O ki, hanginizin daha güzel davranacağını sınamak için ölümü ve hayatı yaratmıştır. O, mutlak galiptir, çok bağışlayıcıdır.”[210] ve Bakara Suresi’nden “Ey kâfirler! Siz ölü iken sizi dirilten (dünyaya getirip hayat veren) Allah’ı nasıl inkâr ediyorsunuz? Sonra sizi öldürecek, tekrar sizi diriltecek ve sonunda O’na döndürüleceksiniz.”[211] mealindeki ayetleri verdikten sonra burada ölümün hayattan önce yer almasından bahisle ayetler ile ilgili görüşleri sıralar ve son olarak “Acaba burada ölümle bedenden ayrılmış ruhun yeniden bedenlenerek bedensel hayata getirildiğine mi işaret olunmaktadır? Bu takdirde ölümün hayattan önce anılması son derece uygun ve anlamlıdır. Çünkü insanın bu hayatını bir ölüm geçmiş, bu hayat bir ölümü izlemiştir. Bu durumda elbette ölümün hayatın önüne anılması tam bir hikmettir.” diye ifade eder. Ateş İhvan-ı Safa gibi İslami akımların da bu sonuçlara varmasını manidar bularak kıyamet inkâr edilmedikten sonra rec’atin mümkün olabileceğini ifade eder.[212]
Hayat bir imtihandır. Allah Teâla Kur’an-ı Kerim’de Yaratılış gayemizle ilgili “O ki, hanginizin daha güzel davranacağını sınamak için ölümü ve hayatı yaratmıştır. O, mutlak galiptir, çok bağışlayıcıdır.” [213] buyurmaktadır. Rec’at ve tenasüh hayatın bu yaratılışın gayesini geçersiz kılmaktadır.
Mutlak ki yaratılan her fani bir gün yok olacak her canlı ölümü tadacaktır. “Biz, senden önce de hiçbir beşere ebedilik vermedik. Şimdi sen ölürsen, sanki onlar ebedi mi kalacaklar? Her canlı, ölümü tadar. Bir deneme olarak sizi hayırla da, şerle de imtihan ederiz. Ve siz, ancak bize döndürüleceksiniz.[214] ayetinde de ifadesini bulduğu üzere hiçbir canlı ebedi değildir.
2- Kuran’da Geçen Rec’at-Dirilme Olayları
Kur’an-ı Kerim’de geçen bazı ayet ve olaylar rec’ate inananlar tarafından bu doktrinin Kuran’da varlığına dair delil olarak kullanılmaktadır. Diğer taraftan ise buna karşı çıkanlar ve mümkün görmeyenler aynı ayet ve delilleri kendilerine dayanak olarak almaktadırlar. Dolayısı ile aynı ayet ve olaylardan bir birine zıt iki farklı görüş ortaya çıktığı görülmektedir.
Bu inancın sahipleri kuranda rec’atin delilerinin var olduğuna inanmaktadırlar. Yapılan araştırmalar göstermiştir ki bu inanç sahiplerini konu ile ilgili teorik bilgileri yoktur. Bu da olayın tahkiki değil taklidi olduğunu göstermektedir.[215]
Kuran’da geçen rec’at için delil gösterilen olaylardan ilki Bakara Suresi 259. ayette yer almaktadır. Allah Teâla bu ayette mealen şöyle demektedir. “Yahut görmedin mi o kimseyi ki, evlerinin duvarları çatıları üzerine çökmüş (alt üst olmuş) bir kasabaya uğradı; “Ölümünden sonra Allah bunları nasıl diriltir acaba!” dedi. Bunun üzerine Allah onu öldürüp yüz sene bıraktı; sonra tekrar diriltti. Ne kadar kaldın? dedi. “Bir gün yahut daha az” dedi. Allah ona: Hayır, yüz sene kaldın. Yiyeceğine ve içeceğine bak, henüz bozulmamıştır. Eşeğine de bak. Seni insanlara bir ibret kılalım diye (yüz sene ölü tuttuk, sonra tekrar dirilttik). Şimdi sen kemiklere bak, onları nasıl düzenliyor, sonra ona nasıl et giydiriyoruz, dedi. Durum kendisince anlaşılınca: Şimdi iyice biliyorum ki, Allah her şeye kadirdir, dedi.”[216] Ayette geçen kişinin kim olduğu hakkında farklı rivayetler vardır. Kasabaya uğrayan kimsenin kafir olduğunu söyleyen müfessirlerin yanında kabul gören rivayete göre, yıkık kasabaya uğrayan Üzeyr (a.s)’dır. Bu yerin de Kudüs veya Kudüs yakınlarında bir mekânın olduğu ağırlıklı görüştür. Üzeyr azığını almış, eşeğine binmiş giderken evleri yıkılmış harabe haline gelmiş, orada oturanlardan kimse kalmamış bir kasaba veya köy yıkıntılarının yanına gelir, orada konaklar. Etrafına bakar, bu şekilde ölenlerin nasıl dirileceğini düşünür. O anda uykusu gelir yatar. Allah onu öldürür, yüz sene sonra diriltir. Yiyecekleri hiç bozulmamış, ancak eşeği çürümüş sadece kemikleri kalmıştır, yıkık kasaba da imar edilmiştir. Uyandığı ilk anda, bir gün kadar veya daha az bir zaman uyuduğunu zanneder. Yiyeceklere bakınca gerçekten böyle olduğunu sanır. Eşeğine bakınca durumu anlar. Allah, Üzeyr’in gözü önünde eşeğini diriltir. Böylece Allah’ın kudret ve azametini çıplak gözle müşahede eder.[217]İslam uleması bu örnekte Allah’ın bir beldede bir şahsı yüz yıl ölü olarak bırakmış olduğunu, ancak bunun Rafızilerin dediği gibi kıyametten önce insanların tekrar diriltileceğine örnek olarak gösterilemeyeceğini ifade ederler. [218]
Yine aynı Surenin bir sonraki ayetinde İbrahim Peygamber’in Allah’tan ölüleri nasıl dirilttiğini göstermesi ile ilgili bir bölüm yer almaktadır. Allah Teâla burada mealen şöyle buyurur; “İbrahim Rabbine: Ey Rabbim! Ölüyü nasıl dirilttiğini bana göster, demişti. Rabbi ona: Yoksa inanmadın mı? dedi. İbrahim: Hayır! İnandım, fakat kalbimin mutmain olması için (görmek istedim), dedi. Bunun üzerine Allah: Öyleyse dört tane kuş yakala, onları yanına al, sonra (kesip parçala), her dağın başına onlardan bir parça koy. Sonra da onları kendine çağır; koşarak sana gelirler. Bil ki Allah azizdir, hâkimdir, buyurdu.”[219] Allah Teala’nın yaratması bazı sebeplere dayalı olabileceği gibi onun yaratması sebepsiz yere de olur. Elmalılı burada Hz. İbrahim’in yaratma olayını bizzat görerek ilme’l-yakin mertebesinden ayne’l-yakin mertebesine ulaşmak maksadı ile bu isteğini Allah’a arz ettiğini ifade eder. Allah da Hz. İbrahim’in isteğini kırmayıp yerine getirmiş ve kuşlar eski haline dönmüştür.[220]
Kuran’da bahsi geçen bir diğer rec’at hadisesi ile ilgili Kur’an-ı Kerim’de “Binlerce oldukları halde, ölüm korkusundan dolayı yurtlarından çıkıp gidenleri görmedin mi? Allah onlara “Ölün!” dedi (öldüler). Sonra onları diriltti. Şüphesiz Allah insanlara karşı lütufkârdır.”[221] buyrulmaktadır. Bu grup ölümden sonra dirilmeye şahit olmuşlardır. Ölmeyelim diye memleketlerini terk etmişler Allah da onlara ceza olarak ölümü tattırmış, sonra da ibret olması için tekrar diriltmiştir. Başka bir rivayette de öldürülüp diriltilen topluluk İsrailoğulları arasında cihaddan kaçmak maksadı ile bulundukları yerden firar eden bir topluluktur. İsrailoğulları bu olayın Yahudiler arasında vuku bulduğunu ve İsrailoğulları’na musallat olan vebadan kaçmak için topluluktan ayrılan bir grup olduğunu ve bunların bir mil gittikten sonra ölümün kendilerini yakaladığını söylemişlerdir. Daha sonra Allah Hazkil’i göndererek onları diriltmiştir. Kaynaklar Yahudi kaynaklarında geçen Hazkil’in Zülkifl Peygamber olduğunu belirtmişlerdir.[222]
Zemahşeri bu grubun Davirdan ehlinden bir köy olduğunu ve Allah’ın ibret olsun diye onları öldürüp tekrar dirilttiğini ve Allah’ın hükmünden kaçmanın mümkün olmadığını söylemiştir. Ona göre Allah onları sekiz gün ölü olarak tutmuştur. Bu adet dışı mucize kabilinden bir öldürme ve diriltme olayıdır.[223]
Razi bu topluluğun salgın hastalığa uğrayan bir kavim olduğunu ve bunların köylerinden çıkarken öldükleri ve cesetlerinin çürüdüğünü söyler. Daha sonra o bölgeden geçen bir peygamber bu insanların bir daha nasıl bir araya geleceklerini düşünmesi üzerine Allah da orada bulunanları diriltmiş ve köylerine geri dönmüşlerdir. Daha sonra ecelleri ile vefat etmişleridir.[224] Semerkandi’ye göre İsrailoğulları’ndan bir kral kavmini savaşa çağırmış, onlar da savaş için çıkınca veba salgını otaya çıkmıştır. Onlar da buradan çıkmaktan vazgeçmişler, geride kalanlar onları defnetmek için yola çıktıklarında çoğu yolda zorluklardan ölmüştür. Allah da onları sekiz gün sonra diriltmiştir. Bazıları da veba salgınından dolayı bir grubun beldeden vebaya yakalanmamak için çıktığını ve bu gurubun ibret olsun diye öldürülüp tekrar diriltildiğini söylemişlerdir.[225]
Yine bir başka rec’at olayı da Kur’an-ı Kerim’de şu şekilde geçer; “Bir zamanlar: Ey Musa! Biz Allah’ı açıkça görmedikçe asla sana inanmayız, demiştiniz de bakıp durur olduğunuz halde hemen sizi yıldırım çarpmıştı. Sonra ölümünüzün ardından sizi dirilttik ki şükredesiniz.”[226] Yıldırım çarpmasından baygın düşen kavim Allah’ın iradesi ile yeniden canlanır ve istediklerinin yanlış olduğunu anlar. Ayette olay, ölme ve tekrar dirilme olarak anlatılmıştır.
Bakara Suresinde nakledilen diğer bir olay ise “Icl Hadisesi”dir.[227] Bu ayetlerde geçen sığır kesme kıssası, daha ziyade İsrailoğulları’ndan iki gencin, mirasına konmaları için amcalarını öldürmelerine bağlanır. Olay Hz. Musa’ya arz edilir. Hz. Musa bir türlü katilleri bulamaz ve Allah’a sığınır. O da bir sığır kesilmesini, onun bir parçasıyla ölüye vurulmasını, ölünün dirilip katili haber vereceğini bildirir. Neticede böyle olur. Ayetlerin zahiri de buna işaret eder. Ancak eski Mısırlıların ineğe tapmaları, bir ara Yahudilerin de buzağıya tapmış olmaları, sığır kelimesi hadisesinde başka hikmetlerin de bulunduğunu gösterir. “Bir parçasıyla ona vurun” buyrulup arkasından da Allah’ın ölülerin diriltmesinden bahsedilince, müfessirlerin çoğu bunu “kesilen ineğin bir parçası ile ölüye vurulmak Suretiyle onun dirilmesi” şeklinde anlamışlardır. Bu takdirde olay bir mucizedir; Allah’ın kudreti ile ölü böyle bir sebep olmadan da dirilebilir. Dikkatleri daha ziyade çekmek için böyle bir merasim tertip edilmiş ve akabinde mucize gerçekleşmiştir.[228]
Allah Teâla Kur’an-ı Kerim’de va’dinin hak olduğunu ve kıyametin gerçek olduğunu bilsinler diye “ashab-ı kehf”i insanlara bildirmiştir.[229] Ashabı Kehf Kuran’da hikayeleri geçen bir grup gençtir. Onlar zamanında Allah’a asi olan ve insanları Allah’a tapmaktan alıkoyan Dekyanus adında hükümdarın zulmünden kurtulmak için şehirlerinden çıkan bir grup gencin hikâyesidir. Onlar şehirden çıkarak bir mağaraya sığınmışlardır. Kur’an-ı Kerim’in ifadesine göre onlar orada yaklaşık üç yüz dokuz yıl kadar uyumuşlardır. Yine de Kuran gerçek rakamın Allah daha iyi bileceğini söylemektedir. Burada kalan gençlerin rakamları hakkında çeşitli iddialar ortaya atılmış olsa da Kuran bize bununla ilgili yapılan spekülasyonların boş olduğu bu bilginin Allah indinde bulunduğu bildirilmektedir. Burada üç yüz dokuz yıl uyuyan gençler uyandıklarında aralarından birini şehre yiyecek almaya gönderdikleri vakit gerçek ortay çıkmış, onların orada yüz yıllarca ölüm halinde kaldıktan sonra tekrar dirildikleri anlaşılmıştır.[230]
Kur’an-ı Kerim’de rec’atin bir değişik türü olan mesh ile paralel bazı bilgiler de mevcuttur. Allah cumartesi yasağını çiğneyenlerin cezasını açıkladığı ayette “İçinizden cumartesi günü azgınlık edip de, bu yüzden kendilerine: Aşağılık maymunlar olun! dediklerimizi elbette bilmektesiniz. Biz bunu (maymunlaşmış insanları), hadiseyi bizzat görenlere ve sonradan gelenlere bir ibret dersi, müttakiler için de bir öğüt vesilesi kıldık.”[231] buyurmaktadır. Bazı müfessirler burada maymuna çevrilme olayının maddi olarak değil davranış ve karakter açısından olduğunu belirtse de çoğu müfessirler bunu mucize kabilinde vuku bulmuş bir olay olduğunu ifade ederler. Elmalılı bu konuda bunların zahiren ve Sureten kuyruklu maymuna mı döndüler yoksa zahiren, Sureten insan kalıp ma’nen maymun gibi mi oldular sorusunu sorarak, ekser ulemanın zahiren de maymun Suretine döndükleri hususta görüş beyan ettiklerini ifade eder. Ancak Mücahid ve ona peyrev olan diğer müfessirlerin bunun manen vuku bulduğunu kabul ettiklerini aktarır.[232]
“Allah o zaman şöyle diyecek: “Ey Meryem oğlu İsa! Sana ve annene (verdiğim) nimetimi hatırla! Hani seni mukaddes ruh (Cebrail) ile desteklemiştim; (bu sayede) sen beşikte iken de yetişkin çağında da insanlarla konuşuyordun. Sana kitabı (okuyup yazmayı), hikmeti, Tevrat ve İncil’i öğretmiştim. Benim iznimle çamurdan, kuş şeklinde bir şey yapıyordun da ona üflüyordun, hemen benim iznimle o bir kuş oluyordu. Yine benim iznimle anadan doğma körü ve alacalıyı iyileştiriyordun. Ölüleri benim iznimle (hayata) çıkarıyordun. Hani İsrailoğulları’nı (seni öldürmekten) engellemiştim; kendilerine apaçık deliller (mucizeler) getirdiğin zaman içlerinden inkâr edenler, “Bu, apaçık bir sihirden başka bir şey değildir” demişlerdi.”[233]
Bu ayetlerde ve bundan sonraki ayetlerde zikredilen olağanüstü hadiseler mucizedir. Mucizeler, insanların gücünü aşan, onların yapmaları –tabiat kanunlarına göre- mümkün olmayan şeylerdir. Ancak tabiat kanunlarının da yaratıcısı ve düzenleyicisi olan Allah, kullarının kolayca iman etmelerini, hidayete kavuşmalarını temin maksadıyla peygamberine mucizeler lutfeylemiştir; bunlar yalnızca Allah’ın izin ve kudretiyle, bildiğimiz sebepler zinciri dışında vücuda gelmektedir.
Kur’an-ı Kerim’de ölümden sonra geri dönüş kesin bir şekilde reddedilmiştir. Allah Mü’minun Suresinde “Nihayet onlardan (müşriklerden) birine ölüm gelip çattığında: “Rabbim! der, beni geri gönder;”, “Ta ki boşa geçirdiğim dünyada iyi iş (ve hareketler) yapayım.” Hayır! Onun söylediği bu söz (boş) laftan ibarettir. Onların gerisinde ise, yeniden dirilecekleri güne kadar (süren) bir berzah vardır.”[234] buyurmaktadır. Ölümden sonra yeniden dirilme günü olan kıyamete kadar insan artık bir daha dünyaya geri dönemeyeceği ifade edilmektedir.
Kur’an-ı Kerim’de rec’at kesin bir şekilde reddedildiği gibi kıyamet günü dirilmeyi ve hesabı reddedenlerin de hata içinde olduklarını ifade eder. Allah Teâla Nahl Suresinde bununla alakalı, “Onlar: “Allah ölen bir kimseyi diriltmez” diye olanca güçleriyle Allah’a and içtiler. Aksine, bu O’nun bizzat kendisine karşı gerçek bir va’didir. Fakat insanların çoğu bilmez. Hakkında ihtilaf ettikleri şeyi onlara açıklaması ve kafir olanların da kendilerinin yalancılar olduklarını bilmeleri için (Allah onları diriltecek).”[235] buyurmaktadır.
Her canlının eceli için mukadder bir zamanı vardır Kur’an-ı Kerim “Allah, ölenin ölüm zamanı gelince, ölmeyenin de uykusunda iken canlarını alır da ölümüne hükmettiği canı alır, ötekini muayyen bir vakte kadar bırakır. Şüphe yok ki, bunda iyi düşünecek bir kavim için ibretler vardır.”[236] buyurmaktadır. Yine mukadder ecelle ilgili “Geceleyin sizi öldüren (öldürür gibi uyutan), gündüzün de ne işlediğinizi bilen; sonra belirlenmiş ecel tamamlansın diye gündüzün sizi dirilten (uyandıran) O’dur. Sonra dönüşünüz yine O’nadır. Sonunda O, yaptıklarınızı size haber verecektir.”[237] denmektedir.
“Onlar: Rabbimiz, bizi iki defa öldürdün, iki defa dirilttin. Biz de günahlarımızı itiraf ettik. Bir daha (bu ateşten) çıkmaya yol var mıdır? derler.” ayetinde de yine birinci ölüm ve yaşama verilen farklı manalar iki ayeti de her iki grubun aynı ayeti lehlerinde delil olarak kullanmalarına neden olmuştur.
İmamiyye fırkasının önde gelen isimlerinden Şeyh Saduk bu geçen ayetlerin hepsinin rec’atin varlığına delil olduğunu ifade eder. Nasıl ki Allah verdiği bu misallerde yeniden dirilmenin gerçek olduğunu bildirmişse kıyametten önceki rec’atte bunlara kıyasla gerçek olması mümkündür.[238]
3- Hadislerde Rec’at
Kur’an-ı Kerim’de mucize kabilinden yer verilen rec’at olaylarına paralel olabilecek tarzda hadislerde herhangi bir olaya yer verilmez. Sadece bir hadiste sahabeden biri benzer bir talepte bulunur o da reddedilir. Peygamber efendimiz şehit sahabinin oğlu Cabir’e hitaben; “Ey Cabir sana hayırlı bir haber vereyim mi?” dediğinde, Cabir ‘Evet ya Resulallah’ deyince, Hz. Peygamber ‘Allah Teâla babanı diriltti ve manevi huzuruna aldı. Ey kulum dile benden ne dilersen? İstediğini sana vereceğim buyurdu. Baban da: ‘Ya rabbi! Senden dileğin beni dünyaya geri gönder gideyim, tekrar şehit olayım dedi. Allah Teâla’da benim yüce iradem, bir defa gelenlerin bir daha geri dönmemesidir’, buyurdu.” Burada anlatılan duruma göre eğer bin insanın tekrar dünyaya gelmesi mümkün olsa idi Allah şehitlik mertebesine ulaşmış bir kuluna herhalde bunu lutfederdi. Ancak görülüyor ki böyle bir şey söz konusu olmamıştır.[239]
Yine hadis kaynaklarında kıyamet gününde Allah insanoğlunu hesap için topladığında onlara “Size nimet verdim, mal verdim, bunlarla ne yaptınız?” diye soracağı, buna mukabil insanın ise “Allah’ım onu biriktirdim, işlettim, var olandan daha fazla bir şekilde geride bıraktım, beni geri gönder de (irci’ini) onu sana getireyim” şeklinde cevap vereceği ifade edilmiştir. Ancak Allah insana ne getirdiğini tekrar sorması üzerine, insanın yine Allah’tan biriktirdiklerini dünyada bıraktığını ve getirmek için kendisini dünyaya geri göndermesini isteyeceği ama ondan bunun kabul olunmayacağı aktarılmıştır[240]Dolayısı ile insanın dünyaya geri dönme arzusunun yerine getirilmeyeceği ifade edilmiştir.
Hz. Enes Hz. Peygamberden şöyle nakletmiştir. Hz. Peygamber (SAV) şöyle buyurmuştur: “Cennete giren hiç kimse dünyaya geri dönmek istemez, yeryüzünde olan her şey orada vardır. Ancak şehit böyle değildir. O mahzar olduğu ikramlar sebebiyle yeryüzüne dönüp on kere şehit olmayı temenni eder.”[241] Hz. Peygamber’den nakledilen bu hadiste de dünyaya dönme arzusu “race’a” fiili ile ifade edilmiştir. Yine şehitlerin bile bu dönüş arzusunun gerçekleşmediği de görülmektedir.
[1] Ahmed Zeki Tuffaha, en-Nefsü’l-Beşeriyye ve Nezariyyetü’t-Tenasüh, Lübnan 1987, s. 73; Seyyid Ahmed Müseyyer, er-Ruh Fi Dirasati’l-mütekellimin ve’l-felasife, Kahire 1998, s. 203; Osman Hançerlioğlu, İslam İnançları Sözlüğü, İstanbul 1984, s. 639.
[2] Hasan Hanefi, et-Türas ve’t-Tecdid, Beyrut, 1988, IV, 424; Orhan Hançerlioğlu, İslam İnançları Sözlüğü, İstanbul 1984, s. 639.
[3] Süleyman ez-Zahir, “et-Tenasüh”, el-Mevsuatü’l-Arabiyye, Dimeşk 2002, VI, 877.
[4] D. Gimaret, “Tanasukh”, EI², Leiden, 1998, X, 182.
[5] Ebu Hüseyin b. Ali Mesudi, Murucu’z-zeheb, Mısır 1964, II. 129-130.
[6] Şehristani, el-Milel ve’n-nihal, thk. Muhammed b. Ferid, Kahire, ty., I, 182.
[7] Bağdadi, a.g.e., Beyrut 2003, s. 241.
[8] Be Carra de Vaux, “Tenasuh”, İA, İstanbul 1979, XII, 158; Ali Zeyur, el-Felsefetü’l-Hindiyye, Beyrut 1983, s. 157.
[9] Ali Zeyur, el-Felsefetü’l-Hindiyye, Beyrut 1983, s. 157.
[10] Ali Zeyur, a.g.e., s. 157.
[11] Be Carra de Vaux, a.g.m., s. 158; bkz. Ebu’r-Reyhan Muhammed b. Ahmed el-Biruni, Tahkik ma li’l-Hind, thk. Ali Safa, Beyrut 1983, s. 40-44.
[12] Carra de Vaux, a.g.e., s. 158; D. Gimaret, “Tanasukh”, EI², Leiden, 1998, X, 182; M. Şemseddin Günaltay, Sebilü’r-reşad, “Hind ve İran-ı Kadimde Tenasüh”, sy. 257, s. 368; Haşim Maruf el-Haseni, Usulü’t-teşeyyu’, Beyrut, tsz., s. 156.
[13] Eş’ari, a.g.e., thk. Muhyidin Abdulhamid, Beyrut, 1995, I, 119; Carra de Vaux, a.g.m., s. 158.
[14] Mustafa Aşkar, “Reenkarnasyon (Tenasüh) Meselesi ve Mutasavvıfların Bu Konuya Bakışlarının Değerlendirilmesi” Tasavvuf, Ankara 2000, sy. 3, s. 86; Ahmed Zeki Tuffaha, a.g.e., s. 73.
[15] D. Gimaret, a.g.m., s. 182.
[16] Ali İhsan Yitik, Hint Kökenli Dinlerde Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi, İstanbul, 1996, s. 69.
[17] Ali İhsan Yitik, a.g.e., s. 81.
[18] M. Şemseddin Günaltay, a.g.m., s. 368.
[19] Süleyman ez-Zahir, “et-Tenasüh”, el-Mevsuatü’l-Arabiyye, Dimeşk 2002, VI, 877; İrfan Abdulhamid, Dirasat, s. 81; Seyyid Hüseyin Yusuf, a.g.e., s. 37.
[20] Ahmet Yaşar Ocak, Bektaşi Menakıbnamelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri, 1983 İstanbul, 144.
[21] Evrensel Yasa Tekrar Doğuş, Bilyay Vakfı, s. 61.
[22] Carra de Vaux, a.g.m., s. 158.
[23] Semih Duğaym, Mustalihat İlm-i Kelami’l-İslami, Beyrur, ts. I, 609.
[24] Eşari, Makalati’l-İslamiyyin, thk. H. Riter, s. 46.
[25] Hüseyin Türk, Anadolu’nun Gizli İnancı Nusayrilik, İstanbul, 2005, s. 261.
[26] D. Gimaret, a.g.m., s. 182.
[27] Evrensel Yasa Tekrar Doğuş, Bilyay Vakfı, 45.
[28] Hasan Hanefi, a.g.e., s. 426.
[29] Ali İhsan Yitik, a.g.e., s. 81.
[30] A. Bülent Baloğlu, “İbn Hazm’da Tenasüh Anlayısı”, DEÜİFD, sy. 10, s. 52.
[31] E. Kohlberg; “Radj’a” EI², VIII, 371; Hasan Hanefi, a.g.e., s. 427-428.
[32] İsferayini, et-Tebsir fi’d-din, thk. Kemal Yusuf el-Hut, 1983 Beyrut, s. 137.
[33] Cem Çobanoğlu, Reenkarnasyon, İstanbul 2001, s. 63; Veysel Güllüce, Kur’an Işığında Reenkarnasyon, İstanbul, 2004, s. 37-38.
[34] Papus Gerard Encausse, Reenkarnasyon, trc. Haluk Özden, İstanbul 1999, s. 22.
[35] Papus Gerard Encausse, a.g.e., s.117; Kenan Has, “Dinler Tarihi Perspektifinden Tartışmalı Bir Kavram; Reenkarnasyon”, İslami Araştırmalar Dergisi, XVII, sy. 4, s. 392.
[36] Alparslan Salt, Cem Çobanlı, “Reenkarnasyon”, Dharma Ansiklopedi, İstanbul 2001, s. 351; Papus Gerard Encausse, a.g.e., s. 19; Şerafeddin Gölcük, “Reenlarnasyon”, Diyanet Aylık Dergi, Ekim 2002, s. 42; Norman L. Geisler, Baker Encyclopedia of Christian Apologeticcs, Michigan, 2002, 639.
[37] Mustafa Çetin, “Kuran Işığında Reenkarnasyon” Diyanet İlmi Dergi, XXXI, sy. 4, s. 122; Ergün Arıkdal, Ansiklopedik Metapsişik Terimler Sözlüğü, İstanbul, 1984, s. 134.
[38] Ergün Arıkdal, a.g.e., s. 134.
[39] Ebu Mansur et-Temimi, Usuliddin, Beyrut, 1981, s. 232-233; Papus Gerard Encausse, a.g.e., s. 19.
[40] N. Perry Whitall, “Reincarnation”, Studies in Comparative Religion, England, 1980, XIV, 149-150.
[41] Süleyman ez-Zahir, “et-Tenasüh”, el-Mevsuatü’l-Arabiyye, Dimeşk 2002, VI, 877.
[42] J. Bruce Long, “Reincarnation”, The Encyclopedia of Religion, Newyork, 1987, XII, 265; N. W. Thomas, “Transmigration”, Encyclopedia Religion and Ethics, Edinburg, 1980, XII, 425.
[43] Hüseyin Türk, a.g.e., İstanbul, 2005, s. 259.
[44] Kenan Has, a.g.m., s. 393.
[45] Mustafa Aşkar, a.g.m., s. 87.
[46] N. Perry Whitall, a.g.m., s. 155.
[47] A. Bülent Baloğlu, “İbn Hazm’da Tenasüh Anlayısı” DEÜİFD, İzmir 1998, sy. 10, s. 58-59.
[48] Ali İhsan Yitik, a.g.e., s. 41-43;
[49] Ted Andrews, Reenkarnasyon Geçmiş Yaşantılar, trc. Enver Günsel, s. 53-54.
[50] Alen Armstrong, Tanrının Tarihi, trc. Oktay Özel, Hamide Koyukan, Kudret Emiroğlu, Ankara 1999, s. 54.
[51] Ted Andrews, a.g.e., s. 57-59.
[52] Jonn Mumford, Karma Felsefesi El Kitabı, trc. Pınar Şavaş, İstanbul, 2003, s. 103-107.
[53] Süleyman ez-Zahir, a.g.m., s. 877; İrfan Abdulhamid, Dirasat, s. 81; Seyyid Hüseyin Yusuf, a.g.e., s. 37.
[54] Ahmet Yaşar Ocak, a.g.e., s. 144.
[55] Evrensel Yasa Tekrar Doğuş, Bilyay Vakfı, s. 59.
[56] Mustafa Aşkar, a.g.m., s. 87.
[57] Hüseyin Türk, a.g.e., s. 249; R. J. Zwi Werblowsky, “Transmigration” Encyclopedia of Religion SE, USA, 2005, XIV, 9327.
[58] Haşim Maruf el-Haseni, Usulü’t-teşeyyu’, Beyrut, tsz., s. 146-148; Romesh Chunder Dutt, History of İndia, edt. Williams Jackson, I, 178-179.
[59] Mustafa Aşkar, a.g.m., s. 87; Hüseyin Türk, a.g.e., s. 250.
[60] Biruni, a.g.e., s. 40-44.
[61] Biruni, a.g.e., s. 39-40.
[62] Swami Nikhilananda, Hinduizm, trc. Aslı Özer, İstanbul 2003, 53-55.
[63] Swami Nikhilananda, a.g.e., s. 60-61.
[64] Swami Nikhilananda, a.g.e., s. 67; Kenan Has, a.g.m., s. 393.
[65] Papus, a.g.e., s. 137-138; Seyyid Hüseyin Yusuf, a.g.e., s. 38-39.
[66] Hüseyin Yılmaz, Budist Metafiziği, Ankara, 2007, s. 106.
[67] Kenan Has, a.g.m., s. 393; J. Bruce Long, a.g.m., s. 267; ;M. Anesaki, a.g.m., s. 429-430; Hüseyin Yılmaz, a.g.e., s. 107-109; Ali Zeyur, el-Felsefetü’l-Hindiyye, Beyrut 1983, s. 157.
[68] Selim Bahadır, “Ölüm Üzerine Tıbbi Çeşitlemeler”, Cogito, sy. 40, s. 93.
[69] Selim Bahadır, a.g.m., s. 93.
[70] Süleyman ez-Zahir, a.g.m., s. 877; Kenan Has, a.g.m., s. 394; ; N. W. M. Flinders Petrie, “Transmigration”, Encyclopedia Religion and Ethics, Edinburg, 1980, XII, 431.
[71] Süleyman ez-Zahir, a.g.e., s. 878.
[72] Popus, a.g.e., s. 47.
[73] Hüseyin Türk, a.g.e., s. 248.
[74] Kürşat Demirci, a.g.m., s. 334.
[75] Jen-Poul Roux, a.g.e., s. 170.
[76] Hüseyin Türk, a.g.e., s. 251.
[77] Jen-Poul Roux, a.g.e., s. 182.
[78] Jen-Poul Roux, a.g.e., s. 185.
[79] Jen-Poul Roux, a.g.e., s. 184.
[80] Jen-Poul Roux, a.g.e., s. 127.
[81] Hüseyin Türk, a.g.e., s. 250.
[82] Süleyman ez-Zahir, “et-Tenasüh”, el-Mevsuatü’l-Arabiyye, Dimeşk 2002, VI, 877.
[83] Süleyman ez-Zahir, a.g.m., s. 878; Kürşat Demirci, “Tenasüh”, İİİGYA, IV, 334; A. C. Pearson, “Transmigration”, Encyclopedia Religion and Ethics, Edinburg, 1980, XII, 432.
[84] Süleyman ez-Zahir, a.g.m., s. 878; İrfan Abdulhamid, Dirasat, Beyrut 1984, s. 81; J. Bruce Long, “Reincarnation”, The Encyclopedia of Religion, Newyork, 1987, XII, 268.
[85] İrfan Abdulhamid, a.g.e., s. 82.
[86] İrfan Abdulhamid, a.g.e., s. 82.
[87] Sabri Hizmetli, “İtikadi Mezheplerin Doğuşu”, AÜİFD, XXVI, 67.
[88] İsmail Taşpınar, a.g.e., s. 93.
[89] İsmail Taşpınar, a.g.e., s. 92.
[90] “Tanrı yolunda yürüdü, sonra ortadan kayboldu; çünkü Tanrı onu yanına almıştı.” Tekvin 5:24.
[91] “Karşı yakaya geçtikten sonra İlyas Elişa’ya, “Söyle, yanından alınmadan önce senin için ne yapabilirim?” dedi. Elişa, “İzin ver, senin ruhundan iki pay miras alayım” diye karşılık verdi. İlyas, “Zor bir şey istedin” dedi, “Eğer yanından alındığımı görürsen olur, yoksa olmaz.” Onlar yürüyüp konuşurlarken, ansızın ateşten bir atlı araba göründü, onları birbirinden ayırdı. İlyas kasırgayla göklere alındı.” bkz. II. Krallar 2:1-12.
[92] Kulum Musa’nın yasasını, bütün İsrail’e iletmesi için Horev Dağı’nda ona verdiğim kuralları, ilkeleri anımsayın. RAB’bin büyük ve korkunç günü gelmeden önce size Peygamber İlyas’ı göndereceğim. O babaların yüreklerini çocuklarına, çocukların yüreklerini babalarına döndürecek. Öyle ki, gelip ülkeyi lanetleyerek yok etmeyeyim.” bkz. Malaki 4:1-6.
[93] bkz. “İman sayesinde Hanok ölümü tatmamak üzere yukarı alındı. Kimse onu bulamadı, çünkü Tanrı onu yukarı almıştı. Yukarı alınmadan önce Tanrı’yı hoşnut eden biri olduğuna tanıklık edildi” İbraniler 11;5.
[94] Hayrullah Örs, Musa ve Yahudilik, İstanbul, 2000, s. 212.
[95] Bağdadi, a.g.e., Beyrut 2003, s. 242; İrfan Abdulhamid, a.g.e., s. 83; İrfan Abdulhamid, İslam’da İtikadi Mezhepler ve Akaid Esasları, trc. M. Saim Yeprem, İstanbul, 1994 s. 65.
[96] İrfan Abdulhamid, a.g.e., s. 64.
[97] Şehristani, a.g.e., thk. Muhammed b. Ferid, Kahire, ty., I, 218.
[98] Hayrullah Örs, a.g.e., s. 331; Kürşat Demirci, a.g.m., s. 334.
[99] Papus, a.g.e., s. 146; Veysel Güllüce, Kur’an Işığında Reenkarnasyon, İstanbul, 2004, s. 30-31; Adnan Bülent Baloğlu, İslam’a Göre Tekrar Doğuş Reenkarnasyon, Ankara, 2001, s. 87.
[100] Biruni, a.g.e., s. 40-44.
[101] Yuhanna 9:1-6; M. Şemseddin Günaltay, “Kadim Yunanlılarla Kurun-ı Vustada Tenasüh”, Sebilü’r-reşad, sy. 258, s. 385; Kenan Has, a.g.m., s. 396.
[102] Yuhanna 3:3.
[103] Yuhanna 3:4.
[104] Yuhanna 3:5-6.
[105] Kenan Has, a.g.m., s. 395.
[106] R. J. Zwi Werblowsky, “Transmigration” Encyclopedia of Religion SE, USA, 2005, XIV, 9329; M. Şemseddin Günaltay, a.g.m., s. 385.
[107] İrfan Abdulhamid, Dirasat, s. 82; Veysel Güllüce, Kur’an Işığında Reenkarnasyon, İstanbul, 2004, s. 31; Adnan Bülent Baloğlu, İslam’a Göre Tekrar Doğuş Reenkarnasyon, s. 80;
[108] “Adam onlara, “Şaşırmayın!” dedi. “Çarmıha gerilen Nasıralı İsa’yı arıyorsunuz. O dirildi, burada yok. İşte O’nu yatırdıkları yer. Şimdi öğrencilerine ve Petrus’a gidip şöyle deyin: ‘İsa sizden önce Celile’ye gidiyor. Size bildirdiği gibi, kendisini orada göreceksiniz.’” Kadınlar mezardan çıkıp kaçtılar. Onları bir titreme, bir şaşkınlık almıştı. Korkularından kimseye bir şey söylemediler. İsa, haftanın ilk günü sabah erkenden dirildiği zaman önce Mecdelli Meryem’e göründü. Ondan yedi cin kovmuştu. Meryem gitti, İsa’yla bulunmuş olan, şimdiyse yas tutup gözyaşı döken öğrencilerine haberi verdi. Ne var ki onlar, İsa’nın yaşadığını, Meryem’e göründüğünü duyunca inanmadılar. Bundan sonra İsa kırlara doğru yürümekte olan öğrencilerinden ikisine değişik bir biçimde göründü. Bunlar geri dönüp öbürlerine haber verdiler, ama öbürleri bunlara da inanmadılar. İsa daha sonra, sofrada otururlarken Onbirler’e göründü. Onları imansızlıklarından ve yüreklerinin duygusuzluğundan ötürü azarladı. Çünkü kendisini diri görenlere inanmamışlardı. İsa onlara şöyle buyurdu: “Dünyanın her yanına gidin, Müjde’yi bütün yaratılışa duyurun. İman edip vaftiz olan kurtulacak, iman etmeyen ise hüküm giyecek. İman edenlerle birlikte görülecek belirtiler şunlardır: Benim adımla cinleri kovacaklar, yeni dillerle konuşacaklar, yılanları elleriyle tutacaklar. Öldürücü bir zehir içseler bile, zarar görmeyecekler. Ellerini hastaların üzerine koyacaklar ve hastalar iyileşecek.” Rab İsa, onlara bu sözleri söyledikten sonra göğe alındı ve Tanrı’nın sağında oturdu. Öğrencileri de gidip Tanrı sözünü her yere yaydılar. Rab onlarla birlikte çalışıyor, görülen belirtilerle sözünü doğruluyordu” Markos 16:2-20.
[109] Papus, a.g.e., s. 139-140.
[110] Cevad Ali, el-Mufassal fi Tarihi’l-Arab, Beyrut 1970, s. 142-243.
[111] Cevad Ali, a.g.e., s. 142-243.
[112] Cevad Ali, a.g.e., s. 144.
[113] Cevad Ali, a.g.e., s. 144.
[114] Cevad Ali, a.g.e., s. 144.
[115] Evrensel Yasa Tekrar Doğuş, Bilyay Vakfı, 55-60.
[116] Evrensel Yasa Tekrar Doğuş, Bilyay Vakfı, s. 51.
[117] Sadi Çaycı, Ruhçuluğa Göre Kur’an Öğretisi, İstanbul 1986, s. 27.
[118] Cem Çobanoğlu, Reenkarnasyon, İstanbul 2001, s. 63.
[119] Ted Andrews, Reenkarnasyon Geçmiş Yaşantılar, trc. Enver Günsel, İstanbul, 2004, s. 53-56.
[120] Papus, a.g.e., s. 37.
[121] Papus, a.g.e., s. 28.
[122] Papus, a.g.e., s. 29.
[123] Papus, a.g.e., s. 43.
[124] Papus, a.g.e., s. 48.
[125] Papus, a.g.e., s. 105.
[126] Cem Çobanoğlu, a.g.e., s. 64.
[127] Evrensel Yasa Tekrar Doğuş, Bilyay Vakfı, İstanbul 1997, s. 21.
[128] a.g.e., s. 22-24.
[129] a.g.e., s. 25.
[130] a.g.e., s. 27.
[131] Papus, a.g.e., s. 96-97.
[132] Evrensel Yasa Tekrar Doğuş, Bilyay Vakfı, s. 31.
[133] a.g.e., s. 49-50.
[134] Papus, a.g.e., s. 19.
[135] Evrensel Yasa Tekrar Doğuş, Bilyay Vakfı, s. 33-35.
[136] Şerafeddin Gölcük, “Reenkarnasyon”, Diyanet Aylık Dergi, Ekim 2002, s. 42.
[137] “Otuz sene üzerinde alıştığı bir koynu henüz bitiremeyen bir profesörün altmış yaşında ölmesi, ancak ihtirasla sürdürdüğü çalışmasının yarım kalması onun tekrar dünyaya dönmesi için bir bağ oluşturması ve yarım kalan projesini tamamlaması için ve ihtirasının sönmesi için tekrar dünyaya dönmesi bunun delillerindendir.” bkz. Evrensel Yasa Tekrar Doğuş, Bilyay Vakfı, s. 39.
[138] “Altınları onun her şeyi olan bir şahsın, ani ölümü üzerine ruhu spatyomda ruhu bomboş bir durumda bulunur. Bu ruhun maddeye bağlanma esaretinden kurtulmak ve güç kazanmak içim tekrar dünyaya dönmesi zaruridir.” bkz. Evrensel Yasa Tekrar Doğuş, Bilyay Vakfı, s. 40.
[139] a.g.e., s. 40.
[140] a.g.e., s. 42.
[141] a.g.e., s. 36.
[142] a.g.e., s. 37.
[143] a.g.e., s. 45.
[144] a.g.e., s. 47-48.
[145] “Budist düşünceleri kendisinde toplayan mistik bir hareketin adıdır. Bu hareket 1875 yılında New York’ta parlak bir zekaya ve ve tuhaf bir üne sahip mistik düşüncelere merak salan bir Rus olan Helena Petrovna Blavatsky tarafında kuruldu. Kendisinin büyük ruhani üstatlarla görüştüğünü ve evrenin sırrına vakıf olduğunu ve bu üğretiyi dünyada yayamak için görevlendirildiğini iddia ediyordu. Bu düşüncenin en önemli iddiası reenkarnasyon fikridir.” bkz. Migene Gonzalez-Wippler, Ölümün Ötesi, trc. Elif Kara, İstanbul 2004, s. 68-70.
[146] Migene Gonzalez-Wippler, a.g.e., s. 69.
[147] bkz. Bridey Murphy olayı. Migene Gonzalez-Wippler, a.g.e., s. 72.
[148] “Hakkında pek çok kitap yazılan Cayce’nin 2500 civarından kehaneti olup belli başlı öngörülerinden hiç biri merak uyandıracak ölçüde doğru çıkmamıştır.” bkz. Migene Gonzalez-Wippler, a.g.e., s. 71.
[149] Migene Gonzalez-Wippler, a.g.e., s. 90.
[150] Sinan Onbulak, Ruhi Ruhi Olaylar ve Ölümden Sonrası, İstanbul 1975, s. 337-343.
[151] Sinan Onbulak, a.g.e., s. 344.
[152] Papus, a.g.e., s. 118.
[153] Papus, a.g.e., s. 126; “Vaktiyle bir kadın mirasına konmak için akrabalarından bir kaçı onu açlıktan ölüme terk etmişlerdir. Bu kişiler daha sonra aynen o kişiyi ölüme terk ettikleri şekli ile ölmeleri için tekrar reenkarne olmuşlar. Ancak merhametli Meryem ana ve atalarını bir duası ile yazgıları değişmiş küçük düşürüldükten sonra yaşamlarına devam etmek şeklinde hayatlarını sürdürmüşlerdir.”
[154] Şerafeddin Gölcük, a.g.m., s. 43.
[155] “Varlıksal İlkeler”, http://www.bilyay.org.tr/default_ic.asp?id=4&kat=2&sf=1.
[156] “Varlıksal İlkeler”, http://www.bilyay.org.tr/default_ic.asp?id=3&kat=2&sf=1.
[157] “Ölüm/Ölüm ötesi”, http://www.bilyay.org.tr/default_ic.asp?kat=2&id=8.
[158] Orhan Hançerlioğlu, a.g.e., s. 639.
[159] Seyyid Ahmed Müseyyer, a.g.e., s. 203.
[160] A. Bülent Baloğlu, “İbn Hazm’da Tenasüh Anlayısı”, s. 54; İsferayini, et-Tebsır fi’d-Din, thk. Kemal Yusuf el-Hut, 1983 Beyrut, s. 136; Bağdadi, Usulü’d-din, Beyrut, 1981, s. 235.
[161] Ahmed Zeki Tuffaha, a.g.e., s. 97.
[162] İsferayini, a.g.e., s. 136; Bağdadi, Usuli’d-din, s. 235.
[163] Mustafa Aşkar, “a.g.m., s. 90; Bağdadi’ Usulü’d-din, s. 235.
[164] İsferayini, a.g.e., s. 136-137.
[165] Be Carra de Vaux, “Tenasuh”, İA, İstanbul 1979, XII, 159.
[166] İbn Hazm, el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ahva ve’n-Nihal, Mısır, 1317, I. 91.
[167] İsferayini, a.g.e., s. 137.
[168] İsferayini, a.g.e., s. 137.
[169] İsferayini, a.g.e., s. 137.
[170] “Biz emaneti, göklere, yere ve dağlara teklif ettik de onlar bunu yüklenmekten çekindiler, (sorumluluğundan) korktular. Onu insan yüklendi. Doğrusu o çok zalim, çok cahildir” el-Ahzab 33/72.
[171] İsferayini, a.g.e., s. 138.
[172] Bağdadi, a.g.e., s. 240-245; Süleyman ez-Zahir, “et-Tenasüh”, el-Mevsuatü’l-Arabiyye, Dimeşk 2002, VI, 877; Seyyid Ahmed Müseyyer, a.g.e., s. 203; D. Gimaret, a.g.m., s. 182; Ahmet Zeki Tuffahe, “Reenkarnasyon”, ODMÜİFD, trc. Metin Yasa, sy. 10, Samsun, 1998, s. 450; Seyyid Hüseyin Yusuf, a.g.e., s. 346-48; Hasan Hanefi, a.g.e., s. 429.
[173] Ahmet Zeki Tuffahe, a.g.m, s. 447; Seyyid Hüseyin Yusuf, a.g.e., s. 371.
[174] Şehristani, a.g.e., s. 182; Kürşat Demirci, a.g.m., s 331.
[175]Ahmed Zeki Tuffaha, a.g.e., s. 85.
[176] Bağdadi, a.g.e., s. 243; İrfan Abdulhamid, Dirasat, s. 83; Nasır b. Abdullah Gaffari, Usul mezhebi’ş-Şia, II, 916; A. Bülent Baloğlu, “İbn Hazm’da Tenasüh Anlayısı” DEÜİFD, İzmir 1998, sy. 10, s. 54.
[177] Carra de Vaux, a.g.m., s. 159; İrfan Abdulhamid, Dirasat, s. 83.
[178] Bağdadi, a.g.e., s. 243; Mustafa Aşkar, “Reenkarnasyon (tenasüh) Meselesi ve Mutasavvıfların Bu Konuya Bakışlarının Değerlendirilmesi” Tasavvuf, s. 89.
[179] D. Gimaret, a.g.m., s. 182; Seyyid Hüseyin Yusuf, a.g.e., s. 75.
[180] Ahmet b. Yahya b. el-Murtaza, Tabakatü’l-Mu’tezile, Beyrut 1961, s. 30.
[181] Bağdadi, a.g.e., s. 131.
[182] Abdülaziz b. İbrahim es-Semini el-Musabi, a.g.e., s. 186.
[183] İrfan Abdulhamid, İslam’da İtikadi Mezhepler ve Akaid Esasları, s. 64.
[184] İbn Sina, el-Adhaviyye fi’l-mead, Beyrut, 1987, s. 95-96, 114, 120; Mustafa Aşkar, a.g.m., s. 88.
[185] İrfan Abdulhamid, Dirasat, s. 82.
[186] Ahmed Zeki Tuffaha, a.g.e., s. 96.
[187] Ahmed Zeki Tuffaha, a.g.e., s. 97.
[188] Adnan Bülent Baloğlu, İslam’a Göre Tekrar Doğuş Reenkarnasyon, s. 134.
[189] Mustafa Aşkar, a.g.m., s. 88.
[190] Adnan Bülent Baloğlu, a.g.e., s. 135.
[191] Adnan Bülent Baloğlu, “İbn Hazm’da Tenasüh Anlayışı”, DEÜİFD, İzmir, 1998, sy. 10, s.55; Mustafa Aşkar, a.g.m., s. 89.
[192] Mustafa Aşkar, a.g.m., s. 90.
[193] Abdulbaki Gölpınarlı, Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiilik, İstanbul, 1979, s. 141.
[194] Adnan Bülent Baloğlu, İslam’a Göre Tekrar Doğuş Reenkarnasyon, s. 135.
[195] Adnan Bülent Baloğlu, a.g.e., s. 138.
[196] Mustafa Aşkar, a.g.m., s. 95.
[197] Carra de Vaux, a.g.m., s. 159.
[198] Mustafa Aşkar, a.g.m., s. 95-96.
[199] Ignaz Goldziher, el-Akide ve’ş-şeriyye fi’l-İslam, ter. Muhammed Yusuf Musa, Beyrut, tsz.., s. 193.
[200] İrfan Abdulhamid, Dirasat, s. 82.
[201] Mustafa Aşkar, a.g.m., s. 96.
[202] Vahdi Boydaş, “Ruh Göçü”, Diyanet İlmi Dergi, Ankara, 1995, XXXI, sy. 2, s. 37; Adnan Bülent Baloğlu, a.g.e., s. 140.
[203] İmam Rabbani, Mektubat (371. Mektup), İstanbul, 2006, trc. M. Metin Zirek, s. 654; Mustafa Aşkar, a.g.m., s. 98.
[204] el-Bakara 2/28.
[205] Kurtubi, el-Cami li-Ahkami’l-Kuran, I. 249.
[206] Ahmed Zeki Tuffaha, en-Nefsü’l-Beşeriyye ve Nezariyyetü’t-Tenasüh, Lübnan 1987, s. 91.
[207] Kurtubi, a.g.e., I. 249.
[208] el-Mü’min 40/11; Birinci ölüm, dünya hayatının sonunda, ikinci ölüm ise kabirde ilk sorgulama yapıldıktan sonra vuku bulacaktır. Buna göre birinci dirilme kabirde sorgulama için, ikinci dirilme ise kıyametten sonraki ebedi hayat içindir. İnkarcıların ateşten çıkmak için sordukları yol ise, er veya geç cehennemden çıkış, Allah’a itaat ediş veya tekrar dünyaya dönüş çarelerini aramaları şeklinde yorumlanmıştır.
[209] Semih Duğaym, Mustalihat İlm-i Kelami’l-İslami, Beyrur, ts. I, 609.
[210] Mülk 67/2.
[211] Bakara 2/28.
[212] Süleyman Ateş, Kuran Mesajı ilmi Araştırmalar Dergisi, 1999, sy. 13,14,15, s. 93-94.
[213] el-Mülk 67/2.
[214] el-Enbiya 21/34.
[215] Mustafa Ünverdi, “Kuran’da Ahiret İnancı Bağlamında Adana ve Hatay Bölgesindeki Tenasüh ve Reenkarnasyon İnancının Değerlendirilmesi” ÇÜİFD, IV, sy. 2, s. 291.
[216] el-Bakara 2/259.
[217] Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili,İstanbul, 2000, II, 175-177.
[218] Semih Duğaym, a.g.e., s. 609.
[219] el-Bakara, 2/260.
[220] Elmalılı M. Hamdi Yazır, a.g.e., s. 180-184.
[221] el-Bakara 2/243.
[222] Elmalılı M. Hamdi Yazır, a.g.e., s. 128-129.
[223] Zemahşeri, el-Keşşaf, Beyrut, 1977, I, 377.
[224] Fahreddin Razi, Tefsiru’l-kebir, Beyrut, 1934, VI, 161-164.
[225] Semerkandi, Bahru’l-ulum, Beyrut, 1993, I, 215-216.
[226] el-Bakara 2/55-56.
[227] el-Bakara 2/67-73;
[228] Elmalılı M. Hamdi Yazır, a.g.e., I, 321-326.
[229] el-Kehf, 18/21;
[230] Elmalılı M. Hamdi Yazır, a.g.e., V, 375-380.
[231] el-Bakara 2/65-66.
[232] Elmalılı M. Hamdi Yazır, a.g.e., I, 319.
[233] el-Maide 5/110; Aynı ayet Al-i İmran Suresi 49 ve 50. ayetlerde şu şekilde gelmiştir. “İsrailoğulları’na bir elçi olacak (ve onlara şöyle diyecek:) Size Rabbinizden bir mucize getirdim: Size çamurdan bir kuş sureti yapar, ona üflerim ve Allah’ın izni ile o kuş oluverir. Yine Allah’ın izni ile körü ve alacalıyı iyileştirir, ölüleri diriltirim. Ayrıca evlerinizde ne yeyip ne biriktirdiğinizi size haber veririm. Eğer inanan kimseler iseniz, bunda sizin için bir ibret vardır.Benden önce gelen Tevrat’ı doğrulayıcı olarak ve size haram kılınan bazı şeyleri de helal kılmam için gönderildim. Size Rabbinizden bir mucize getirdim. O halde Allah’tan korkun, bana da itaat edin.”
[234] el-Mü’minun 23/99-100.
[235] en-Nahl 38-39.
[236] ez-Zümer 39/42.
[237] el-En’am, 6/60.
[238] Şeyh Saduk, Risaletü’l-itikadi’l-İmamiyye, trc. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara, 1978, s. 66-70.
[239] Mustafa Aşkar, a.g.e., s. 95;
[240] Tirmizi, Kitab-u Sıfati’l-Kıyame, 6.
[241] Buhari, Cihad, 5,21; Müslim, İmaret, 108, Tirmizi, Fedailü’l-Cihad, 13; Nesai, Cihad, 30, 6, 32.
