SAMİ SÜLEYMAN GÜNDOĞDU DEMİREL
1-KASIM 1924
Sami Süleyman Gündoğdu Demirel (d. 1 Kasım 1924; İslamköy,
Atabey, Isparta), Türk inşaat mühendisi ve siyasetçi. 1993-2000 arasında Türkiye"nin 9. cumhurbaşkanı olup, 1965-1993 yılları arasında da 7 farklı hükümette toplam 10 yıl 10 aylık bir süreyle başbakanlık yapmıştır.
Türkiye"nin en genç genel müdürü ve İsmet İnönü"den sonra en uzun başbakanlık yapmış kişisi olan Süleyman Demirel, 31 yaşında genel müdür, 40 yaşında parti genel başkanı, 41 yaşında başbakan olmuştur.
Konu başlıkları
1 Gençliği
1.1 Görevleri
1.2 Siyasi kariyeri
1.2.1 12 Mart Dönemi
1.3 Cumhurbaşkanlığı
2 Notlar
3 Ödülleri
4 Kaynakça
5 Dış bağlantılar
Gençliği;
Isparta"nın Atabey ilçesine bağlı İslamköy"de Hacı Yahya Demirel (1893-1972) ile Hacı Ümmühan Demirel"in (1902-1979) oğlu olarak dünyaya geldi. İlköğrenimini doğduğu köyde, ortaokul ve liseyi Isparta ve Afyonkarahisar"da bitirdi.[2] 1949"da İstanbul Teknik Üniversitesi İnşaat Fakültesi"nden inşaat yüksek mühendisi olarak mezun oldu.1948"de babası Hacı Yayha Demirel"in yeğeninin kızı Nazmiye (Şener) Demirel"le evlendi.
Görevleri;
1950"de Elektrik İşleri Etüd İdaresi"nde çalışmaya başladı. Sulama ve elektrik konularında araştırma yapmak için Amerika Birleşik Devletleri"ne (ABD) gönderildi. Türkiye"ye dönüşünde, 1953 yılında Seyhan Barajı inşaatı başladığında proje mühendisi iken Başvekil Adnan Menderes"in dikkatini çekerek 1954 yılında Devlet Su İşleri (DSİ) Genel Müdürlüğü"nde Barajlar Dairesi Başkanlığı"na atandı. 1955 yılında da DSİ Genel Müdürlüğü"ne tayin edildi. Bu arada Eisenhower Vakfı"nın onu bursiyer olarak seçmesiyle yeniden ABD"ye gitti. Askerliğini yapmak üzere 1960 yılında genel müdürlük görevinden ayrıldı. 1962-1964 yılları arasında serbest müşavir-mühendis olarak çalıştı. Aynı yıllarda Orta Doğu Teknik Üniversitesi"nde inşaat mühendisliği alanında dersler verdi. Boğaziçi Köprüsü"nün ilk projesini (1954) hazırlayan, ABD"nin uluslararası mühendislik ve müteahhitlik firması Morrison Knudsen Inc."in Türkiye temsilciliğini üstlendi.
Siyasi kariyeri;
Dönemin Romanya cumhurbaşkanı Nicolae Ceauşescu, Süleyman Demirel ile yaptığı görüşmede 23 Haziran 1976, Ankara.
Dönemin İran başbakanı Emir Abbas Huveyda ve dönemin Türkiye başbakanı Süleyman Demirel ile eşleri, Tahran.
1962"de siyasi yaşama atılarak Adalet Partisi"ne (AP) girdi. Aynı yıl yapılan I. Kongre"de genel idare kuruluna seçildi. AP"lilerin af kampanyası sonucunda eski cumhurbaşkanı Celal Bayar"ın 22 Mart 1963"te şartlı olarak serbest bırakılması üzerine meydana gelen olaylar sırasında AP genel merkezinin saldırıya uğraması üzerine aktif siyasetten çekildi. Ama Haziran 1964"te AP genel başkanı Ragıp Gümüşpala"nın ölümü üzerine baş gösteren parti içi bunalım sırasında yeniden siyasete döndü. 28 Kasım 1964 tarihinde Adalet Partisi genel kongresinde Sadettin Bilgiç, Tekin Arıburun ve Ali Fuat Başgil"inde yarıştığı seçimde 1679 oydan 1072"sini alarak genel başkan seçildi.[8] İsmet İnönü hükümetinin düşürülmesinden sonra Şubat 1965"te Suat Hayri Ürgüplü başkanlığında AP, Yeni Türkiye Partisi (YTP), Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP) ve Millet Partisi (MP) katılımıyla kurulmasını sağladığı 29. Türkiye Cumhuriyeti koalisyon hükûmeti"nde TBMM dışından başbakan yardımcısı ve devlet bakanı olarak görev aldı. Aynı yıl babası Yahya Demirel memleketi Isparta"nın İslamköy beldesinde belediye başkanı seçildi.
1965 genel seçimleri"ne AP"nin genel başkanı olarak katılan Demirel, partisinin %52,8 oy alması ile tek başına iktidar oldu. Bu seçimlerde Isparta milletvekili olarak TBMM"ye girdi ve Türkiye"nin 12. başbakanı olarak, 27 Ekim 1965"te, 27 Mayıs sonrasının ilk koalisyonsuz hükümeti olan 30. Türkiye Cumhuriyeti Hükûmeti"ni kurdu. 4 yıl süren 1. Demirel Hükümeti"nde ülke 68 öğrenci olaylarıyla sarsıldı, II. Demirel Hükümeti"nde de sol-sağ olaylarının önüne geçilemedi.
10 Ekim 1969 tarihindeki genel seçimlerde de AP %48 oy alarak yine tek başına iktidar oldu ve Demirel ikinci hükümetini kurdu (3 Kasım 1969). Eleştiriler karşısında hoşgörülü, liberal bir siyaset izleyen Demirel, Adalet Partisi içinde başlayan muhalefete karşı aynı hoşgörüyü göstermedi. Kendisine bağlı "Yeminliler" hizibindeki kişilerin kayırılması, ülkede günden güne artan toplumsal, iktisadi, siyasi karışıklıklara son verilmesi ve eski Demokrat Parti mensuplarının siyasi haklarının iadesi sorunun çözülmesi gibi istekleri dile getiren milletvekilleri partiden çıkarıldı. Bunun üzerine 72 AP"li senatör ve milletvekili aynı istekleri içeren bir muhtırayı Demirel"e verdiler (12 Ocak 1970). Demirel"in, "biz muhtırayla iş görmeyiz" diyerek belirtilen istekleri gözardı etmesi karşısında, 11 Şubat 1970"te, Ferruh Bozbeyli, Saadettin Bilgiç ve Faruk Sükan"ın başını çektiği 41 AP"li milletvekili bütçe görüşmeleri sırasında ret oyu vererek Demirel"i istifaya zorladı. 41 milletvekilinin karşı oy vermesi üzerine bütçe güvenoyu alamadı ve Demirel ertesi gün başbakanlıktan istifa etti. Bu olaylardan sonra Celâl Bayar çevresindeki Adalet Partisi milletvekilleri istifa ederek Demokratik Parti"yi kurdular. Mart 1970"te yeni bir hükümet kurdu ve aynı yıl yapılan 5. Kongre"de yeniden genel başkan seçildi.
12 Mart Dönemi[değiştir]
Ana madde: 12 Mart Muhtırası
Parti içi muhalefet gibi Demirel iktidarının cendere altına alındığı bir diğer sorun haşhaş"tı. 1970 yılında, Richard Nixon yönetimindeki ABD Hükümeti Demirel hükümetinden haşhaş ekiminin yasaklanmasını istedi. 1960"lı yılların ikinci yarısında Türkiye ike Sovyetler Birliği arasındaki yakınlaşmadan rahatsızlık duyan ABD yönetiminin bu talebinin, siyasi tabanı kırsal nüfusa dayanan Demirel tarafından reddedilmesiyle zaten yolunda gitmeyen ABD-Türkiye ilişkileri iyice gerildi. Haşhaş meselesi 12 Mart’ın temel sebeplerinden biri oldu.
İktisadi durumun bozulması, Türk Lirası"nın değerinin yüzde 66 oranında düşürülmesi (10 Ağustos 1970), 68 öğrenci olayları ve grevler karşısında Demirel, 1961 Anayasası"nı suçlayarak bu anayasayla ülkenin yönetilemeyeceğini savundu. Bu konuyu da kullanan Milli Demokratik Devrimciler 1971 yılında 9 Mart darbe teşebbüsüne kalkışınca 12 Mart muhtırası ile askeri darbe yapıldı. Demirel istifa etti, Nihat Erim Hükümeti kuruldu. Anayasada Demirel"in istediği yönde değişiklikler 12 mart döneminde gerçekleştirildi. O da parti başkanı olarak kurulan hükümetleri bakan vererek destekledi.
14 Ekim 1973 genel seçimlerinde, siyasi rakibi olan Bülent Ecevit"in liderliğindeki Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), Demirel"in AP"sinden daha çok oy aldı. Seçimlerden sonra kurulan CHP-MSP koalisyonunun ve güvenoyu alamayan Sadi Irmak hükümetinin ardından 1975 yılında kurulan 1. Milliyetçi Cephe Hükümeti"nde (Adalet Partisi-Milli Selamet Partisi (MSP)-Milliyetçi Hareket Partisi (MHP)-Cumhuriyetçi Güven Partisi (CGP) koalisyonu) tekrar başbakan oldu. Koalisyonu yürütebilmek için MSP ve MHP"nin yandaşlarının devlet örgütü içinde kadrolaşmalarına göz yumdu.
1977 seçimleri sonrasında kurulan Ecevit hükümeti güvenoyu alamayınca, Ağustos 1977"de MSP ve MHP"nin de katılımıyla oluşan II. Milliyetçi Cephe hükümetinin başbakanı oldu. Bu hükümet, Güneş Motel Olayı diye anılan operasyonla CHP"nin Adalet Partisi"nden seçilmiş 13 milletvekilini bakanlık vaadiyle transfer etmesinin üstüne 31 Aralık 1977"de CHP"nin gensoru önergesiyle düşürüldü. 1978 başında Ecevit tek başına iktidar oldu. AP"den transfer edilen milletvekillerinin çoğuna bakanlık verildi. İktidarı yitiren Demirel, CHP hükümetine karşı hırçın bir muhalefet yürüttü.
ABD ambargosunun getirdiği sıkıntılar, enflasyon va bir kısmı Türk Gladio"su tarafından organize edilen anarşik olaylar (özellikle Kontrgerilla tarafından tertiplendiği iddia edilen Maraş Katliamı), Ecevit iktidarının halkın nezdinde güven kaybetmesine neden oldu. 1979 ara seçimlerinde devrimci grupların da boykot etmesiyle oyları gerileyen CHP iktidardan çekildi. Kasım 1979 MHP ve MSP"nin dışarıdan desteklediği bir azınlık hükümeti kuran Demirel, 12 Eylül 1980 Darbesi"ne kadar başbakanlık görevini sürdürdü.
Ülkenin büyük boyutlara varan iktisadi sorunları karşısında, kredi veren uluslararası kurumların önderdikleri önlemleri (24 Ocak Kararları) uygulamak durumunda kaldı. Bu sırada Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) Müsteşarlığı"na Turgut Özal"ı getirdi. 24 Ocak 1980 Türkiye"nin liberal ekonomiye geçişinde tam bir dönüm noktası oldu.
Genelkurmay başkanı Kenan Evren ve kuvvet komutanlarının Ocak 1980"de verdikleri "uyarı mektubu"ndan sonra askeri darbenin beklenir duruma gelmesine karşın, ana muhalefet partisi başkanı Ecevit ile tırmanan teröre (eski başbakan Nihat Erim, eski Tekel Bakanı MHP"li Gün Sazak ve Maden-İş Genel Başkanı Kemal Türkler gibi önemli kişilikler suikastlarla öldürülmesi) karşı ortak bir çözüm üzerinde anlaşmaktan kaçındı. Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk"ün süresini doldurarak görevinden ayrılmasından (Nisan 1980) sonra ortaya çıkan cumhurbaşkanı seçim sorununun çözülmesini geciktirdi.
12 Eylül 1980"deki askeri müdahaleyle başbakanlığı sona erdi ve Hamzakoy"da (Gelibolu) bir süre gözetim altında tutuldu (13 Eylül-11 Ekim 1980). Partisi 16 Ekim 1980"de kapatılıncaya kadar başkanlıktan ayrılmadı. 7 Kasım 1982 halkoylamasında kabul edilen 1982 Anayasası"nın geçici 4. maddesi ile 10 yıl siyaset yasaklıları kapsamına alındı. Ancak partisinin eski yöneticileriyle bağlantılarını sürdürdü. Mayıs 1983"te siyasi partilerin kurulmasına izin verilmesinden sonra, AP"nin devamı olarak kurulan Büyük Türkiye Partisi (BTP) kapatılınca siyaset yasağını çiğnediği gerekçesiyle bazı CHP ve AP"lilerle birlikte bir süre Çanakkale"de Zincirbozan"nda dört ay zorunlu ikamete tabi tutuldu.
Doğru Yol Partisi (DYP) kurulunca onu destekledi. 6 Eylül 1987"deki halk oylaması sonucunda siyaset yasağı kalkan Demirel, DYP"nin o tarihteki genel başkanı Hüsamettin Cindoruk"un istifası ile 24 Eylül 1987"de Doğru Yol Partisi"nin (DYP) genel başkanlığa seçildi. 29 Kasım 1987 seçimlerinde Isparta"dan milletvekili seçilerek TBMM"ye girdi. 20 Ekim 1991 genel seçimlerinde DYP oyların yüzde 27"sini alarak çıkardığı 178 milletvekiliyle TBMM"de birinci parti durumuna gelince Demirel hükümeti kurmakla görevlendirildi. 20 Kasım 1991"de Sosyaldemokrat Halkçı Parti (SHP) ile bir koalisyon hükümeti kurdu.
Cumhurbaşkanlığı[değiştir]
8. Cumhurbaşkanı Turgut Özal"ın görev süresini tamamlayamadan vefatından sonra 16 Mayıs 1993 tarihinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından Türkiye"nin 9. Cumhurbaşkanı olarak seçildi. Görev süresinin bitimine doğru cumhurbaşkanlığı süresinin 3 yıl daha uzatılmasını öngören T.C. Anayasası"nın 101. maddesi ilgili değişiklik teklifi, 5 Nisan 2000 tarihinde TBMM Genel Kurulu"nda reddedildi. 16 Mayıs 2000 tarihinde, görevini Ahmet Necdet Sezer"e devretmiştir.
Nazmiye (Şener) Demirel, Alzheimer hastalığı nedeniyle 27 Mayıs 2013"te yaşamını yitirdi.
Notlar:
Siyasi kariyeri boyunca, çocukluk yıllarında çobanlık yaptığı için "Çoban Sülü", 1950"li yıllardaki Devlet Su İşleri"ndeki çalışmaları için "Barajlar Kralı", 1960"ların başlarında çalıştığı ABD"li Morrison Knudsen adlı mühendislik firması nedeniyle "Morrison Süleyman", 12 Eylül Darbesi sonrasında siyasi yasaklı olduğu dönemde "Bir Bilen" gibi lakaplarla anılmıştır.
Ödülleri:
Polonya Beyaz Kartal Nişanı, 28 Ekim 1993
Hırvatistan Kral Tomislav Grand Madalyası, Zagrep 7 Temmuz 1994 (Türkiye ile Hırvatistan Cumhuriyeti arasındaki dönemin dış ilişkilerinde Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel"in barış, istikrar ve işbirliğinin yararına yönelik dış politikası, iki ülke ve iki halkın karşılıklı yararına, Hırvatistan ile Türkiye Cumhuriyeti arasındaki dostane ilişkiler kurmak ve geliştirmeye yönelik katkıları adına verilmiştir.)
İtalya Liyakat Nişanı, 7 Ekim 1996
Estonya Terra Mariana Haç Nişanı, 1997
Romanya Romanya Yıldız Nişanı, 1999
Gürcistan Altın Post, 1999
Almanya Liyakat Nişanı, 6 Nisan 2000
