FUSÛSU-L HİKEM BİRİNCİ BÖLÜM

FUSÛSU-L HİKEM  

BİRİNCİ BÖLÜM

Çeviri: Ersin Balcı 

Rahman ve Rahîm olan Allah’ın adıyla. 

Her ne kadar ümmetlerin çeşitliliğinden dolayı dinler ve mezhepler birbirinden 

farklı ise de; hikmetleri, dosdoğru yolun ahadiyeti ile ilk makamdan (yani, ahadiyet 

mertebesinden) kelimelerin (yani, herbiri Rahman’ın Nefesi ile yaratılan birer kelime olan 

bütün mevcudatın) kalpleri üzerine indiren Allah’a hamdolsun. Ve Allah’ın rahmeti ve 

selamı, ihsan ve cömertlik hazinelerinden sözün en doğrusu ile himmetlere yardım 

eden Hz. Muhammed’e (sav) ve onun ailesi üzerine olsun.

Bundan sonrasına gelince, 627 yılında Muharrem ayının sonlarına doğru Şam 

kentindeyken, rüyamda [mübeşşire] Resulallah’ı (sav) gördüm. Elinde bir kitap vardı 

ve bana şöyle buyurdu: “Bu kitap, Fusus el-Hikem’dir. Bunu alıp insanlara götür ki 

ondan faydalansınlar.” Ben şöyle dedim: “İşitip itaat edilecek olan, Allah ve Resulü 

ve aramızdaki emir sahipleridir — ve biz de emrolunduk.” Dolayısıyla, bu kitabın 

herhangi bir fazlalık veya eksiklik olmaksızın, Resulallah’ın (sav) bana getirdiği 

sınırlar içerisinde ortaya konması için isteneni yerine getirdim ve niyetimi 

arılaştırdım ve kendimi (nefsanî) yönelim ve istemlerden yalıttım. Ve Allahu 

Teala’dan bu kitabı ortaya koyarken ve bütün hallerimde beni şeytanın söz 

geçiremediği kullarından kılmasını; parmaklarımın yazdığı ve dilimin söylediği ve 

kalbimin içine aldığı bütün herşeyde ilahi korumayla, beni, kalbimin tabiat alemine 

dönük yüzünde [ru-i nefsî] ahadiyet mertebesinden gelen ilhamlara [ilka-i Subbuhî] 

ve ruhun üflenişine özgülemesini; bu şekilde, kendi hükümlerimi dayatıcı değil 

yalnızca tercüman olmayı; öyle ki, kalb sahibi olan ehlullahtan bu kitabı anlayan 

kişinin, onun aldatıcı nefsin garazlarından münezzeh bulunan takdîs (yani, ahadiyet)

makamından indiğini mütehakkık olmasını istedim ve bunun için duacı oldum. 

Ve Hak Teala’nın duamı işittiğinde, seslenişimi kabul etmesini umarım. İmdi ben, 

ancak bana verilen şeyi verdim. Ve ben bu kitap içerisinde, ancak benim üzerime 

inen ilmi indirdim. Ve ben nebi değilim, resul de değilim; yalnızca ahireti için çalışan 

bir vârisim. 

İmdi Allah’tan dinleyin ve Allah’a dönün 

Getirdiğim şeyi işittiğinizde, onu koruyun Sonra, anlayış ile sözün mücmelini tafsil edin ve cem edin 

Sonra, onu, isteyenlere verin, alıkoymayın 

İşte bu, sizi içine alan bir rahmettir; siz de onu genişletin. 

Allah’tan, teyit olunan ve teyit eden, temiz Muhammedî şeriat ile kayıtlanan ve 

onunla kayıtlayan kimselerden olmayı ve bizi onun ümmetinden kıldığı gibi, onunla 

birlikte haşretmesini ümit ederim. 

ÂDEM KELİMESİNDEKİ HİKMET-İ İLAHİYYE 

Hak Sübhanehu ve Teala, sonsuz sayıdaki Güzel İsimleri’nden dolayıdır ki, bu 

İsimleri’nin aynlarını görmeyi diledi, veya dilersen şöyle de diyebilirsin: (Varlığının 

küllî oluşundan dolayı) varlıkla niteleniyor olmaklığıyla, Emr’i (yani, vahidiyet 

mertebesinde, bütün İlahi İsimlerin aynlarının tecellisini) kendine içkin kılan 

toplayıcı-varoluşta [kevn-i cami] (yani, İnsan-ı Kâmil’de, İnsan-ı Kâmil’in 

hakikatinde) Kendi ayn’ını görmeyi ve bu toplayıcı-varoluş’la Kendi sırrını Kendine 

zahir kılmayı diledi. Çünkü bir şeyin kendini kendinde görmesiyle, kendini kendine 

ayna olabilecek bir başka şeyde görmesi aynı değildir: Kendini aynada görmek, 

bakılan yerden yansıyan bir suretin zahir olmasıyla olur. Bu (yansıyan) suretin 

kendisine zahir olması için, bu yerin (yani, aynanın) olması ve kendisinin bu yere 

tecelli etmesi gerekir. 

Hak bütün bir alemi –yaradılışı kusursuz olmakla birlikte– ruhtan yoksun bir ceset 

olarak yarattı. Dolayısı ile alem, cilâsız bir ayna gibiydi. Ama, İlahi hükmünün şanı 

gereği, O hiçbir zaman, üflenen İlahi Nefes olan İlahi Ruh’u kabul etmeyecek bir 

mahal hazırlamamıştır [tesviye]. Ve Ruh’un kabulü, bu ruhtan yoksun alem 

suretindeki, daimi tecellinin bitimsiz feyzini kabul etme istidadının açığa 

çıkmasından başka bir şey değildir. Böylece, (bu bitimsiz feyzi) kabul-edici [kabil] 

olan dışında bir şey kalmaz — ki, bu kabul-edici’nin (yani, ayn-ı sabitenin) ortaya 

çıkışı da Feyz-i Akdes’tendir (yani, ayan-ı sabite, Zat’ın tecellisi yoluyla –Zat’ın 

Kendine ilişkin ilminin suretleri olarak– ortaya çıktığı için Hak’tan başkası değildir). 

Ve başlangıçta ve sonda, her şey O’ndan olduğu gibi, yine her şey O’na döner. İmdi 

Emr, alem aynasının cilâlanmasını gerekli kılınca, Âdem bu alem aynasının cilâsı ve 

bu suretin ruhu oldu. 

Öte yandan melekler de, bu suretteki, yani ehlullah’ın ıstılahında “Büyük İnsan” adı 

verilen alemin suretindeki bazı yetileri [kuvve] oluşturdular. İnsan oluşumu [neş’et-i 

insaniyye] için hissî ve ruhanî yetiler ne ise, alem sureti için de melekler odur. Bu 

yetilerin herbiri kendi nefsiyle örtülüdür ve böyle olunca da (İlahi Cem’iyet’in 

yalnızca kendilerine özgü olduğunu sandıklarından) kendilerinden üstün hiçbir şeyi 

göremezler (yani, kendi nefslerinde gördükleri kemal, başkalarında bulunan kemali 

görmelerine engel olur). Çünkü, kendilerince onlar Allah’ın indinde olan bütün yüksek mertebeler ve yüce menziller için gereken yeterliliğe sahip oldukları zannı 

içerisindedirler — çünkü onların indinde; hem İlahi Taraf’a [cenab-ı ilahi], hem 

Hakikatlar Hakikatı [hakikatü’l hakaik] tarafına ve hem de bu sıfatları (yani 

halkiyyet ve hakkıyyet sıfatlarını) yüklenmiş olan oluşumda, alemin ulvi ve süfli 

bütün kabul-edebilirliklerini [kabiliyet] içeren Külli Tabiatın gerektirdiği şeye ilişkin 

olarak İlahi Cemiyyet sözkonusudur. Ama (Külli Tabiat’a ilişkin) bu ilme 

akılyürütme yoluyla ulaşılamaz, çünkü bu türden ilim ancak ilahi keşf yoluyla gelir; 

ve ancak ilahi keşf yoluyladır ki, ruhlarını (yani, İlahi İsimlerin kendilerindeki 

etkilerini) kabul-edici olan alem suretlerinin aslının ne olduğu (yani, Külli Tabiat 

olduğu) bilinebilir. 

Yukarıda sözü edilene, “İnsan” ve “Halife” adı verildi. İnsan adı verilmesi, 

oluşumunun [neş’et] genel olmasından ve bütün hakikatları kendinde içkin 

kılmasından dolayıdır. Ve İnsan Hak için, gözdeki görmeyi mümkün kılan 

gözbebeği gibidir. Böylece ona (“gözbebeği” anlamına gelen) “İnsan” adı verilmiştir. 

Çünkü Hak, mahlukatına İnsan’dan doğru bakar ve mahlukatına yönelik rahmetini 

onunla ihsan eder. O ezelî olan sonradan olma insandır [insan-ı hâdis]; ve ebedî olan 

daimi-oluşumdur [neş’et-i dâimü’l ebedî]; ve ayrımsızlayıcı olan ayrımlayıcı-

kelime’dir [kelime-i fasl-ı camî]. 

Alem insanın varlığıyla tamamlandı. Ve onun aleme nisbeti, mührün, üzerinde 

bulunduğu yüzük kaşına nisbeti gibidir — sultanın hazineleri üzerine nakşettiği 

mühür, yüzük kaşının üzerindedir. Ve insana “halife” denmesi bu nedenledir: Nasıl 

ki sultan hazinelerini mührüyle muhafaza ediyorsa, Allah da mahlukatını halifesiyle 

muhafaza eder. Üzerinde sultanın mührü oldukça hiç kimse, sultanın izni olmadan 

bu hazineleri açmaya cüret edemez. Böylece insanı, alemin muhafazasında Kendisine 

halife kıldı ve alem, içerisinde İnsan-ı Kâmil bulunduğu sürece muhafaza 

olunacaktır. Görmez misin ki, dünya hazinelerinin mührü olan İnsan-ı Kâmil’in bu 

dünyadan ayrılmasıyla bu dünyanın üzerindeki mühür parçalanacak olsa, Hakk’ın 

onda saklayacağı hiçbir şey kalmaz ve içinde olan ne varsa boşalır, herbir parçası 

(kendi asılları olan) diğer parçalara katışır. Ve her şeyin ahirete intikal etmesiyle, 

İnsan-ı Kâmil, ahiret hazinelerinin üzerine ebedî (mühür) olarak mühürlenir. 

İlahi sureti oluşturan İsimler’in bütünü insanın ortaya çıkışıyla zahir oldu ve böylece 

insan bu mevcudiyetiyle bütün bir mevcudatı kapsama ve kendinde toplama [cem] 

ayrıcalığını elde etti. Ve bundandır ki, Allahu Teala’nın meleklere gösterdiği delili 

oldu. O halde sakın! Çünkü Allah seni, bir başkasından örnek vererek uyarmaktadır 

ve suçlanan kişinin ne ile suçlandığını dikkatlice düşün! Çünkü Melekler bu 

halifenin ortaya çıkışının ne anlama geldiğini anlayamadıkları gibi, Hazret-i Hakk’a 

zatî ibadet için neyin (yani, bütün İlahi İsimlerle ibadetin) gerekli olduğunu da 

anlayamadılar. Çünkü hiç kimse Hakk’a ilişkin olarak, kendi zatının verdiğinden 

başkaca hiçbir şey bilmez. Melekler Âdem’in toplayıcılığına [cem’iyet] sahip 

olmadıkları için, Hakk’ı hangi İlahi İsimler’le tesbih ve takdis ediyorlarsa, ancak bu kendilerine mahsus İlahi İsimleri anlayabildiler. Melekler, Allahu Teala’nın, 

kendilerine bilgisi ulaşmamış başka İlahi İsimleri de olduğunu bilmediklerinden, bu 

İlahi İsimlerle Allah’ı tesbih ve takdis edemediler. Böylece, sözünü ettiğimiz şey 

(yani, anlayış yokluğu) onlara egemen oldu ve bu halin (yani, bilgisizliğin) hükmü 

altına girdiler. Oluşumları itibarıyla, “Yeryüzünde bozgunculuk yapacak birini mi 

yaratacaksın?” [Bakara Suresi, 2/30] dediler. Ama bu, (Âdem’i) kötülemekten başka 

nedir? Ve kötüledikleri şey, bizatihi bu kötülemeleriyle onların kendisinde ortaya 

çıktı. Bu şekilde, Âdem’in yapacağını söyledikleri bozgunculuğu, Hakk’a karşı 

kendileri yapmış oldular. Eğer, oluşumları bunu gerektirmeseydi, Âdem hakkında 

söylemiş olduklarını söylemezlerdi — ama bu yaptıklarının bilincinde değildiler. 

Eğer kendilerini bilselerdi, (kendi sınırlılıklarını) bilirlerdi ve eğer bilselerdi bundan 

sakınırlardı. Âdem’i çekiştirmekle de kalmadılar. Takdis ve tesbih ettikleri şeyle 

davalarında ileri gittiler. Halbuki Âdem indinde, meleklerde bulunmayan İlahi 

İsimler vardır. Ve onlar, Rablerini bu isimlerle ne tesbih ne de takdis etmediler. 

Allahu Teala, kendimizi sakındıralım ve O’na yönelik edebi öğrenelim ve 

kendimizde hakikatini gerçeklediğimiz ve kendimizde barındırdığımız şey üzerinde, 

kayıtlı oluşumuza bakmaksızın, dava gütmeyelim diye bize bunları bildirmektedir. 

Biz nasıl olur da mutlaklık davası güdebiliriz? Haliyle hallenmediğimiz ve kendisi 

hakkında bilgi sahibi olmadığımız bir şey hakkında kendimizi gülünç duruma 

düşürmeksizin nasıl genellemeler yapabiliriz? İşte bu ilahi bilgilendirme, Hakk’ın, 

edeb sahibi kullarını, iman sahibi kullarını ve halifelerini edeblendirme yoludur. 

Ondan sonra, hikmete dönerek şöyle deriz: Bil ki, küllî şeyler [umur-u küllîye] –her 

ne kadar (duyumsal birer) ayn olarak var olmasalar da– hiç kuşku yok ki, zihinde 

akılla-kavranabilir ve bilinirdirler. Batın olmaları, onları (duyumsanabilir olan) aynî 

varlıktan [vücud-i aynî] ayrı kılmaz, tersine, kendilerine aynî varlık olan herşeye 

hükmeder ve etkide bulunurlar. Gerçekte küllî şeyler (duyumsanabilir olan) aynî 

varlıklardan ayrı değil, onların ta kendisidirler. Ve küllî şeyler, kendi içlerinde hiçbir 

zaman akılla-kavranabilir olmaklıktan çıkmazlar. Böylece, akılla-kavranabilir 

olmaklıkları itibarıyla batın ve (duyumsanabilir) mevcud aynlar [ayan-ı mevcudat] 

olmaklıkları itibarıyla zahirdirler. Aynî varlıkların herbiri –akıldan sökülüp 

atılamayan ve akılla-kavranabilir olmaklıktan çıkarlarsa (duyumsanabilir olan) 

ayn’daki varlıklarından söz edilemeyecek olan– küllî şeylere dayanır. Geçici olan 

veya geçici-olmayan her aynî varlık için bu durum geçerlidir: aynî varlığın küllî şeye 

nisbeti, her iki durumda da bir ve aynıdır. Ne var ki, küllî şey tarafından aynî 

varlıklara verilmiş olan dolayısıyladır ki, bir hükmün gerisingeri küllî şeye dönmesi 

sözkonusudur; tıpkı ilmin ilim sahibine, hayatın da hayat sahibine nisbetinde olduğu 

gibi. Şöyle ki: 

Hayat akılla-kavranabilir olan bir hakikattir, ilim de öyle. Ve her ikisi de bir 

diğerinden ayrışıktır. İmdi, Hak Teala’ya ilişkin olarak, O’nda hayat ve ilim 

olduğunu söyleriz ve “O, Hayat ve İlim Sahibi’dir” deriz. Ve melekte de hayat ve ilim olduğunu söyleriz ve onun için de “o, hayat ve ilim sahibidir” deriz. Aynı 

şekilde, insanda da hayat ve ilim olduğunu söyleriz ve onun için de yine “o, hayat ve 

ilim sahibidir” deriz. Herbirinde, ilmin hakikatı tektir (yani, ilim tek bir hakikata 

işaret eder), ve aynı şekilde hayatın hakikatı da tektir. Ve onların “ilim sahibi” ve 

“hayat sahibi” olmaklığa nisbeti de tektir. Ama, Hakk’ın ilmi sözkonusu olduğunda, 

bu ilmin “kadîm” olduğunu ve insanın ilmi sözkonusu olduğunda bu ilmin “hâdis” 

olduğunu söyleriz. O halde, bu (kadîm ve hâdis biçimindeki) vasıflandırmayla akıllakavranabilir hakikatin nasıl görecelik kazandığına ve akılla-kavranabilir şeylerle 

(duyumsanabilir) aynî varlıklar arasındaki bu bağıntıya bak. İmdi ilim, kendisinde 

ilim olan kimseye hükmeder ve ona “alim” denir. Ve bu ilimle vasıflanan kimse de, 

ilmi hâdis ise ilmin hâdis olmaklığına ve ilmi kadîm ise ilmin kadîm olmaklığına 

hükmeder. Böylece (ilim ve alimin) her ikisi de (yani, akledilebilir tümel ile 

duyumsanabilir tikel ayn) hem hükmeden hem de hükmolunandır. 

Şurası muhakkak ki, akılla-kavranabilir olan küllî şeyler, ayn olarak yok [madum] ve 

hüküm olarak vardırlar [mevcud]. Nitekim, (küllî şeyler) aynî varlığa nisbet 

olunduklarında hükmolunandırlar. Hükmolunmayı kabul ederler, ama 

ayrımlanmayı veya bölünmeyi kabul etmezler, çünkü böyle bir şey onlar için 

mümkün değildir. Çünkü küllî şeyler, niteledikleri her bir mevcud aynda zatî olarak 

zahirdirler. Tıpkı herbir insandaki “insanlık”ın, insanların sayısınca bölünmeye 

uğramaksızın veya çoğalmaksızın, akılla-kavranabilir olarak kalması gibi. Ve aynî 

varlığı olanla, aynî varlığı olmayan (küllî şey) arasında bağıntı kurulursa, bu 

varolmayan bir nisbettir [nisbet-i madumiyye]. Bir aynî varlıkla bir diğeri arasındaki 

bağıntı anlaşılmaya daha yatkındır. Çünkü, ne de olsa, bunların arasında bir birleyici 

[cami] vardır ki, o da aynî varlık olmaklıklarıdır. Ama, aynî varlığı olanla, aynî 

varlığı olmayan arasındaki bağıntıda birleyici yoktur ve bağıntı birleyicinin 

yokluğuyla kurulmuştur. Ve birleyicinin varlığı ile bağıntı daha sağlam ve daha 

yerincedir. 

Ve hiç kuşkusuz, hâdis olanın hâdis olmaklığı, ve kendisini ortaya çıkaran ortaya 

çıkarıcıya varlık yönünden gereksinimi [iftikâr] olması, kendisinin mümkün 

olmaklığından dolayıdır. İmdi onun varlığı kendinden değil, başkasındandır. Böyle 

olduğu için de, gereksinim bağıntısıyla bağıntılanmıştır. Ve Kendisine dayanılıyor 

olunan; kendi Zat’ından varlığı zorunlu olan, Kendisiyle gani olup, başkasına 

gereksinimi olmayandır; bu zorunlu olarak böyledir. Böylece, hâdis olan, Kendi 

Zat’ıyla varlık verene bağıntılanmış oldu. Ve zorunlu varlığın [vacibü’l-vücud], 

Zat’ıyla onu gerektirmesinden dolayı da, zorunlu oldu. Ve zatıyla, Kendisinden zahir 

olduğu Zat’a dayanması da, kendisine bütün İsim ve Sıfatlardan nisbet olunan ne 

varsa –zatî zorunluluk dışında– O’nun suretinde olmasını gerektirdi. Çünkü, hâdis 

olan hakkında bu (yani, zatı itibarıyla zorunlu olmaklık) sözkonusu değildir ve 

zorunlu varlık haline gelmiş olsa bile, zorunlu olması, kendisiyle değil, kendisinden 

başkası yoluyladır. Ondan sonra, bil ki, iş bizim dediğimiz gibi, yani, O’nun Kendi suretini hâdis olanda 

zahir kılması şeklinde olunca, Hak Teala, O’na ilişkin ilmi edinebilmemiz için bizi 

hâdis olan üzerine düşünmeye sevketti ve ayetlerini onda gösterdiğini söyledi. 

Böylece, O’nun yol gösterdiği şekilde, biz O’nu –Zat’ına özgü olan zorunlu olmaklığı 

dışında– ancak kendi sahip olduğumuz vasıflar ölçüsünde vasıflandırırız. Ve O’nu 

kendimizden ve kendimizle bildiğimiz için kendimize nisbet ettiğimiz herşeyi O’na 

nisbet ettik ve bundandır ki, İlahi haberler bize tercümanların (yani, nebilerin) dili 

üzere ulaştı ve O, Nefsini bize bizimle vasıflandırdı. Böylece, O’nu müşahede 

ettiğimizde, kendimizi müşahede ederiz. Ve bizi müşahede ettiğinde, O Kendini 

müşahede eder. 

Her ne kadar bizi ayrımsız kılan [cem] tek bir hakikat [hakikat-ı vahid] üzre olsak da, 

hiç kuşkusuz, kişi ve tür olarak çok sayıdayızdır. İmdi, biz kesinlikle biliriz ki, 

kişileri bir diğerinden ayıran bir ayırıcı vardır. Eğer bu olmasaydı, bir’de [vahid] 

çokluk olmazdı. Böylece, O, bütün vecihleriyle birlikte Kendini vasıflandırdığı 

vasıflarla bizi vasıflandırmış olsa da, bir ayırıcı olması kaçınılmazdır. Ve bu ayırıcı, 

mümkün varlığımız için O’na duyduğumuz gereksinimden dolayı, varlığımızın ona 

dayanması ve O’nun, bizim Kendisine duyduğumuza benzer bir gereksinimden 

Gani olmasıdır. Bundandır ki O’nun için, yokluktan [adem] varlığın açılması 

anlamında evveliyetin sözkonusu olmadığı önceden olmaklık ve öncesizlik 

sözkonusudur. Böylece O, Evvel olmakla birlikte, Kendisine hiçbir varoluşsal 

evveliyet nisbet olunmaz. Bundandır ki O’na Ahir denir. İmdi O’nun evveliyeti, 

kayıtlı varlığın evveliyeti olsaydı, bitimi olmayan mümkün şeylerin ahiri 

olmadığından, O’nun kayıtlı olanın Ahir’i olduğu söylenemezdi. O’nun Ahir olması, 

bütün herşeyin bize nisbet olunduktan sonra O’na dönmesinden dolayıdır. Böyle 

olunca o, Evvel olmaklığının kendisinde Ahir ve Ahir olmaklığının kendisinde de 

Evvel’dir. 

Yine bil ki, gerçekte Hak Teala Kendini hem Zahir hem de Batın olarak vasıflandırdı: 

Ve, gaybımız ile batını idrak edebilmemiz için gayb alemini ve şehadetimizle zahiri 

idrak edebilmemiz için de şehadet alemini var etti. Ve Kendisini, aynı zamanda da, 

rıza ve gazabla vasıflandırdı: Ve O’nun gazabından korkalım ve O’nun rızasını 

umalım diye de alemi, korku ve ümit sahibi olarak var etti. Ve yine Kendisini 

“Cemîl” ve “Celal Sahibi” olarak vasıflandırdı. Ve bizleri de (celal tecellilerinin 

müşahede edilmesi olan) heybet ve (cemal tecellilerinin müşahede edilmesi olan) üns 

üzere var etti — ve O’na nisbet olunan ve O’nunla adlandırılan her şey için bu 

böyledir. İmdi Hak Teala, alemin hakikatlerini ve bireylerini cami olan İnsan-ı 

Kâmil’in yaratılışına yöneldiği bu iki sıfat (yani, “Celal” ve “Cemal” sıfatları) için 

“İki El” ibaresini kullandı. Böyle olunca, alem şehadettir ve (bir cesetten ibaret olan 

alemin ruhu olmaklığıyla) Halife gayb’dır. Ve bundan dolayıdır ki, Sultan örtünür. 

Hak Teala Kendini, (Celal sıfatı olan) tabii cisimlerin oluşturduğu zulmanî perdelerle 

ve (Cemal sıfatı olan) latif ruhların oluşturduğu nuranî perdelerle vasıflandırdı. Böyle olunca kesif ve latif olan şeylerden oluşan alem, (kesif, latif olana ve latif de 

kesif olana perde olduğundan) kendisi için perdenin ta kendisidir. İmdi alem, bu her 

iki vechinden dolayı, Hakk’ı, Hakk’ın Kendini idrak ettiği vech ile idrak edemez. Ve 

O’na duyduğu gereksinimle kendini var edenden ayrı olduğunu bilse bile, bu perde 

[hicab] hiçbir zaman kalkmaz. Çünkü alem, Hakk’ın varlığı olan Zatî varlığın 

zorunlu oluşunu tadamaz ve O’nu sonsuza dek idrak edemez. Bu demektir ki, Hak 

Teala; hâdis olanın onda (yani, zatî zorunlulukta) yeri olmamasından dolayı, 

deneyimleme [zevk] ve şuhud ilmiyle sonsuza dek bilinemez olarak kalır. 

İmdi Allahu Teala’nın Âdem’i “İki Eli” arasında cem etmiş olması, onu 

şereflendirmek içindi. Bundandır ki, Hak Teala İblis’e, “İki Elimle yarattığıma secde 

etmekten seni alıkoyan nedir?” [Sâd Suresi, 38/75] buyurdu — ki Âdem, Hak 

Teala’nın İki Eli’ne karşılık gelen iki suretin, yani alemin suretiyle Hakk’ın suretinin 

cem olmaklığından başka bir şey değildir. İblis ise ancak alemin bir parçası 

olduğundan, bu cem’iyet onda ortaya çıkmadı. Ve Âdem, bu vasfından dolayı halife 

oldu. Eğer halife kılındığı şeyde, kendisini halife kılanın suretiyle zahir olmasaydı, 

kendisine halifelik verilmezdi. Ve eğer, üzerlerine halife kılındığı ve (bundan dolayı) 

kendisine dayanıyor olan uyrukların bütün talebleri kendinde bulunmasaydı ve 

onların taleplerini karşılayacak durumda olmasaydı, onlar üzerine halife olmazdı. 

Böyle olunca kendisine muhtaç olanların tümünü birden kendinde barındırması 

kaçınılmazdır. Değilse, onların üzerine halife olamaz. Bu takdirde halifelik ancak 

İnsan-ı Kâmil için geçerlidir. Ve Hak Teala, İnsan-ı Kâmil’in zahirî suretini alemin 

hakikatlerinden ve suretlerinden ve batınını da Kendi suretinden inşa etti. Ve bunun 

için İnsan-ı Kâmil’e ilişkin olarak, “Ben onun görmesi ve işitmesi olurum” dedi; 

“gözü ve kulağı olurum” demedi ve böylece iki sureti birbirinden ayırdı. 

Ve böylece o (yani, Halife), alemdeki her varlıkta, bu varlığın hakikatinin talep 

ettiğincedir. Ama, Halife’den başka (Hakk’ın suretiyle, alemin suretini) cem edici 

olan yoktur ve o da bu cem’iyete sahip olmaklığı ile üstün oldu. Eğer Hakk’ın 

mevcudatta (ilahi) suret yoluyla yayınımı olmasaydı, alemin varlığı sözkonusu 

olmaz ve aynı şekilde, küllî olan akılla-kavranabilir hakikatler için olmasaydı, aynî 

varlıklarda bir hüküm zahir olmazdı. Ve bu hakikat dolayısıyladır ki, alemin kendi 

varlığı için Hakk’a gereksinimi olduğu kesinlenmiş oldu. 

Herşey müftekir; müstağni olan yok... 

Durum budur, sözün gerçeği 

Anarsam Tek, Müstağni olan diye 

Anlarsın kimden söz ettiğimi 

Herşey birbirine bağlı, kaçacak yer yok 

Öyleyse anlayıver sözlerimi... 

Artık Âdem’in, kendi zahirî sureti olan bedeninin ortaya çıkışındaki hikmeti (yani, 

Âdem’in bedeninin alemin hakikatlerinden ve suretlerinden inşa olunmasının, bir 

halife olarak, alemin muhtaç olduğu her şey ile kaim olması gerekliliğinden dolayıolduğunu) öğrendiğin gibi; Âdem’in, kendi batınî sureti olan ruhunun ortaya 

çıkışındaki hikmeti de (yani, Âdem’in batınî suretinin Hakk’ın sureti üzre inşa 

olunup, O’nun işitmesi ve görmesi olduğunu) öğrenmiş oldun. Ve bildin ki o, hem 

halk hem de Hak’tır. Ve onun –kendisiyle Halifeliği hak ettiği– herşeyi birleyici 

[mecmu] olan rütbesini de bildin. Âdem kendisinden bütün bir insan türünün 

yaratıldığı bir-olan nefs’tir [nefs-i vahid]. Ki Hak Teala şöyle buyurmaktadır: “Ey 

insanlar, sizi bir tek nefsten yaratıp, ondan eşini yaratan ve her ikisinden birçok 

erkekler ve kadınlar çıkaran Rabbinizden sakının!” [Nisa Suresi, 14/1]. O’nun, 

“Rabbinizden sakının” sözü şu anlama gelir: “Sizden zahir olanı Rabbiniz için 

korunak [vikaye] kılın, ve sizin için batın olanı da, ki o Rabbinizdir, zahiriniz için 

korunak kılın.” Ve, gerçekte iş, yergi ve hamddır. Ve (senden zahir olan yerilesi 

fiillerini Hakk’a izafe etmeyerek) yergiye korunak ol ve hamd ile O’nu kendine 

korunak kıl ki, ilim ve edeb sahiplerinden olasın. 

Sonra, Allahu Teala, Âdem’e ne verdiyse kendisine gösterdi. Ve Âdem’e verdikleri 

İki Eli arasındaydı. Bir elinde alem ve öbür elinde de Âdem ve herbiri kendi 

mertebesinde bulunan onun soyundan gelenler vardı. Ve Allahu Teala, ilk 

büyükbabamıza verdiği şeyi, bana kendi sırrımda gösterdi; ben de bu kitapta, bana 

getirilen sınırları gözeterek (bu gördüklerimi) yazdım, yoksa (gördüklerim) 

hakkında bütün bildiklerimi değil. Çünkü bunlar ne bu kitaba, ne de şu an varolan 

aleme sığar. Bu kitapta, müşahede ettiğim şeyleri, Resulallah’ın –salat ve selam onun 

üzerine olsun– bana getirdiği sınırlar içerisinde kaleme aldım. Ve kitabımı, ilki bu 

“Âdem Kelimesindeki İlahi Hikmet” bölümü olmak üzere, şu bölümlere ayırdım: 

Şit Kelimesindeki Nefes Hikmeti, Nuh Kelimesindeki Subbuhiyye Hikmeti, İdris 

Kelimesindeki Kuddusiyye Hikmeti, İbrahim Kelimesindeki Müheyyemiyye 

Hikmeti, İshak Kelimesindeki Hakkiyye Hikmeti, İsmail Kelimesindeki Aliyye 

Hikmeti, Yakub Kelimesindeki Ruhiyye Hikmeti, Yusuf Kelimesindeki Nuriyye 

Hikmeti, Hud Kelimesindeki Ahadiyet Hikmeti, Salih Kelimesindeki Fütuhiyye 

Hikmeti, Şuayb Kelimesindeki Kalbiyye Hikmeti, Lut Kelimesindeki Melkiyye 

Hikmeti, Üzeyir Kelimesindeki Kaderiyye Hikmeti, İsa Kelimesindeki Nebeviyye 

Hikmeti, Süleyman Kelimesindeki Rahmaniyye Hikmeti, Davud Kelimesindeki 

Vücudiyye Hikmeti, Yunus Kelimesindeki Nefsiyye Hikmeti, Eyyub Kelimesindeki 

Gaybiyye Hikmeti, Yahya Kelimesindeki Celaliyye Hikmeti, Zekeriya Kelimesindeki 

Malikiyye Hikmeti, İlyas Kelimesindeki İnasiyye Hikmeti, Lokman Kelimesindeki 

İhsaniyye Hikmeti, Harun Kelimesindeki İmamiyye Hikmeti, Musa Kelimesindeki 

Ulviyye Hikmeti, Halid Kelimesindeki Samediyye Hikmeti ve Muhammed 

Kelimesindeki Ferdiyye Hikmeti.. 

Ve herbir hikmetin bulunduğu bölüm, bu hikmetin nisbet olunduğu Kelime’dir. 

Dolayısıyla bu kitapta, Ana Kitab’ın [ümmü’l kitab] getirdiği sınırlar içerisinde, 

kendimi bu bölümlerde yazmış olduklarımla sınırladım. Ve ancak bana gösterilene 

uydum ve bana çekilen sınırda durdum. Eğer daha fazlasını yapacak olsaydım buna güç yetiremezdim çünkü Hazret bunu yapmaktan alıkoyar. Başarı Allah’ındır ve 

O’ndan başka Rabb yoktur. 

ŞİT KELİMESİNDEKİ HİKMET-İ NEFESİYYE 

Bil ki, alemde –kulların aracılığıyla olsun veya olmasın– zahir olan hediyeler ve 

bağışlar iki kısma ayrılır: İlki Zat’tan gelen bağışlar [ataya-yı zatî], diğeri ise 

İsimler’den gelen bağışlardır [ataya-yı esmaî] ve bunlar zevk ehli indinde birbirinden 

farklıdır. Bu bağışlar, özgülenmiş veya özgülenmemiş bir dileyiş üzerine verildiği 

gibi, herhangi bir dileyiş olmaksızın verilen bağışlar da vardır — ve gerek Zat’tan 

gelen [zatî] bağışlar ve gerekse İsimler’den gelen [esmaî] bağışlar için olsun, bu 

böyledir. Özgülenmiş bir şey isteyen kişi, hatırına başka bir şey getirmeksizin şöyle 

der: “Ya Rabb bana şunu ver!” Özgülenmemiş bir şey isteyen kişi ise, yine hatırına 

başka bir şey getirmeksizin şöyle der: “Ya Rabb, varlığımın lâtif ve kesif herbir 

parçasına benim için hayırlı olduğunu bildiğin şeyi ver!” 

Ve dileyişte bulunanlar iki sınıftır: Bir sınıfı, insanın doğasında bulunan acelecilikle 

bir şey dilemeye davranır. Bu, insanın aceleci bir yaratılışta olmasındandır. Ve diğer 

sınıfı da, Allah’ın indinde, halihazırda İlahi İlim’de bulunan ve istenmedikçe elde 

edilemeyecek olan pek çok şey olduğu yolundaki bilgileriyle bir şey dilemeye 

davranarak şöyle derler: “Umulur ki, Hak’tan dileyişte bulunduğumuz şey bu 

türdendir.” Böylelikle, bu kimse, dileğinin gerçeklenme imkanı konusunda 

ihtiyatlıdır. Allah’ın ilminde olanı ve (kendisinin bu ilimden) neyi kabul etmeye 

istidadı olduğunu bilmez. Çünkü, içinde bulunulan herbir anda, kişinin kendi 

istidadını bilmesi, bilgi olarak en zor bilgilerden biridir. (Ama her ne kadar istidadını 

bilmese de) eğer istidadı, dilemeye yöneltmeseydi, dilekte bulunmazdı. 

Huzur Ehli olanlar da tıpkı onlar gibi bilmezler; bunu (yani, istidatlarını), olsa olsa 

bulundukları an içerisinde bilirler. Huzurda olmaklıklarıyla, Hakk’ın o anda 

kendilerine ne verdiğini ve verileni almalarının ancak buna istidatları olmalarından 

dolayı olduğunu bilirler. Ve onlar iki sınıftır: Bir sınıfı kabul ettiklerinden doğru 

istidatlarını bilirler; ve diğerleri de neyi kabul ettiklerini istidatlarından doğru 

bilirler. Bu da, bu sınıfta istidadın bilinmesinde, olabilecek olanın en eksiksizidir. Ve 

bu sınıftan kimileri vardır ki, acelecilikten ve dileyişin kabul edilebilir olmasından 

değil, ancak Allahu Teala’nın, “Bana dua edin, duanızı kabul edeyim” [Mü’min 

Suresi, 40/60] yolundaki emrine uymak için dileyişte bulunurlar. Ve böylesi bir 

kimse, katıksız kuldur. Ve bu şekilde dileyişte bulunan kimsede, dilediği şeye ilişkin 

–bu şey ister özgülenmiş, ister özgülenmemiş olsun– herhangi bir himmet yoktur. 

Onun himmeti ancak efendisinin buyruklarına uymaya yöneliktir. Eğer hali bir 

dileyişte bulunmayı gerektirirse, kulluğu diler; ve Allah’a havale etmeyi ve sessizliği gerektirdiğinde de, Eyyub ve diğerlerinde olduğu gibi sessiz kalır ve Allah’tan, 

başına getirdiği şeyi gidermesi yolunda bir dileyişte bulunmaz. Başka bir zamanda, 

(bulundukları hal) bu başlarına gelen şeyin giderilmesini gerektirdiğinde, dileyişte 

bulunurlar ve Allah bunu onların başından giderir. 

Dilenen şeyin bir an önce yerine gelmesi veya gecikmesi, Allah’ın takdirine kalmış 

bir şeydir. Eğer zamanında dileyişte bulunulmuşsa, dilek hemen kabul olunur ve 

eğer zamanı henüz gelmemişse, ister bu dünyada olsun ister ahirette, dilenen şeyin 

kabul olunması gecikir; yoksa geciken Allah’ın “lebbeyk” biçimindeki icabeti 

değildir. Bunu anla. 

Ve ikinci kısma (yani, Allah’ın bağışlarının ikinci kısmına) gelince, bunlar dediğimiz 

gibidir, bu bağışlar herhangi bir dileyişte bulunulmuş olmaksızın –yani dile 

getirilmiş bir dilekte bulunmaksızın– verilirler. Çünkü, aslına bakılırsa (bir bağışın 

verilebilmesi için) söz, hal veya istidat yoluyla dilenmiş olması kaçınılmazdır. 

Nitekim (sözle dileyişte bulunmaksızın verilmiş olan bağış nasıl ki sözle 

kayıtlanmamış olduğu halde, hal ve istidat ile kayıtlanmışsa, verilen bu bağışa 

karşılık olarak edilen) hamd, dile getirilmekliğinde kayıtlanmamıştır; ama manada 

bu hamdın halle kayıtlanmaması imkansızdır. Seni Allah’a hamdetmeye yönelten 

şey; hamdını, ya Allah’ın fiillerine ilişkin bir İsim [ism-i fiil] ya da (“Subbuh” ve 

“Kuddüs” gibi bir) Allah’ın aşkınlığına ilişkin bir İsim [ism-i tenzih] yoluyla kayıtlar. 

Kul kendi istidadının farkında değildir, ama halinin farkındadır, çünkü (kişi) kendini 

(bir şeyi dilemeye) neyin yönelttiğini bilir ve bu da (kendi bulunduğu) haldir. İstidat, 

dilemenin en gizli olanıdır. 

Ve, Allah’ın kendileri hakkında öncel bir hükmü olduğuna ilişkin ilimleri, ancak bu, 

onları (yani, sözle dileyişte bulunmayanları) dileyişte bulunmaktan alıkoyar. 

Dolayısıyla onlar, Hak’tan gelen şeyin kabulü için mahallerini hazırladılar ve 

nefslerinden ve garazlarından geçtiler. Ve onlar arasında; Allah’ın, bütün hallerine 

ilişkin olarak kendileri hakkındaki bilgisinin, mevcudiyetlerinden önce değişmez 

ayn’larında [ayan-ı sabite] bulunuyor oldukları hal üzre olduğunu ve Hakk’ın 

onlara, ancak kendi aynlarının O’na verdiği şeyi verdiğini bilenler vardır. Ve onlar 

Allah’ın ilminin kendilerinde nereden ortaya çıktığını bilirler. Ve Ehlullah arasında 

bu sınıftan daha üstün ve keşfi daha açık bir sınıf yoktur. Ve gerçekte bunlar kader 

sırrını kavramışlardır. 

Bu (kader sırrını kavramış olan) sınıf da kendi arasında ikiye ayrılır: Bunlardan bir 

kısmı kader sırrını ayrıntılanımsız [mücmel] olarak bilirken, diğer kısmı da 

ayrıntılanımlı [tafsil] olarak bilir. Kader sırrını ayrıntılanımlı olarak bilenler, 

ayrıntılanımsız olarak bilenlerden daha üstün ve daha eksiksizdir. Çünkü kader 

sırrını ayrıntılanımlı olarak bilen kişi, Allah’ın –ister ilim olarak kendisinin Allah’a 

verdiği şeyi Allahu Teala’nın kendisine bildirmesiyle olsun, isterse Allahu Teala’nın, kendi ayn’ını bütün sonsuz hallerinin birbirini izleyişi içerisinde kendisine 

açımlamasıyla [keşf] olsun– kendisine ilişkin olarak ne bildiğini bilir. Bu kişi, daha 

üstündür. Böylesi bir kimse kendini, Allah onu nasıl biliyorsa, öyle bilir — çünkü 

ilmin kaynağı birdir. Ne var ki, kul açısından kendine ilişkin ilmi Allah’ın bir 

lütfundan başka bir şey değildir ve bu lütuf da değişmez ayn’ının halleri 

cümlesindendir. Böylesi bir keşf sahibi olan kişi, Allah ona kendi değişmez ayn’ının 

hallerini gösterdiğinde bunun Allah’ın bir lütfu olduğunu bilir. Çünkü, Allah ona, 

kendisi üzerinden varlık suretinin ortaya çıktığı değişmez ayn’ını gösterdiğinde; 

bunu, Hakk’ın değişmez aynları yokluk [adem] hallerinde görmesi gibi göremez. 

Çünkü bunlar (yani, yokluk halindeki değişmez olan aynlar) zatî nisbetlerdir ve zatî 

nisbetlerin sureti yoktur. Eğer bütün bunlar anlaşılacak olursa, diyebiliriz ki, (ayn-ı 

sabitenin gerek Hakk’a ve gerek kula aynı ilmi vermesiyle sözkonusu olan) ilimdeki 

bu denklik, Allah’ın kula yönelik lütfu sonucunda ortaya çıkar (yani, Hak ile kul 

arasındaki ilimdeki denklik, ancak ayan-ı sabite suretlerinin İlahi İlim’de ortaya 

çıkmasından sonradır). Bundandır ki Allahu Teala, “..ta ki bilelim” buyurmuştur 

[Muhammed Suresi, 47/31]. Ve bu, anlamı kesin bir sözdür ve bu meşrebden 

olmayanların (yani, gerçek tevhidi deneyimlememiş olanların) sandığından son 

derece farklıdır. Tenzih edicinin amacı, ilimdeki sonradan olmaklığı (ilmi Zat’tan 

ayırarak) ilme ilişkilendirmektir. Eğer ilmi Zat’a bir eklenti olarak ortaya 

koymasaydı, bu meselede kendi aklî gücünü en üst düzeyde kullanmış olurdu. Ama 

Zat’a değil, ilme ilişkilendirdi. Ve böyle yapmamış olmakla, keşf ve şuhud sahibi 

olan gerçekleyici [muhakkik] ehlullahtan ayrıldı. 

Şimdi bağışlara dönelim: Bunlar, ya Zat’tan (yani, zat-ı uluhiye’den) veya İlahi 

İsimler’dendir. Zat’tan gelen bağış ve hediyeler ancak ilahi tecelli yoluyla gelir ve 

Zatî tecelli, ancak kendisine tecelli olunanın istidadı suretinde olur, bunun dışında 

Zatî tecellinin olması sözkonusu değildir. Kendisine tecelli olunan kişi, Hakk’ın 

aynasında kendi suretinden başkasını görmez; ve Hakk’ı görmez. Ve kendi suretini 

ancak Hakk’ın aynasında gördüğünü bilse bile, tıpkı zahirdeki ayna için sözkonusu 

olduğu gibi, O’nu görmesi mümkün değildir. Aynaya baktığında, ve onda suretleri 

gördüğünde, kendi suretini ve başka suretleri onun vasıtasıyla gördüğünü bilsen 

bile, aynanın kendisini göremezsin. İmdi, Allahu Teala bu durumu, kendi Zatî 

tecellisi için bir misal olarak sundu, öyle ki kendisine tecelli olunan O’nu bilsin diye. 

Ve görüm [rü’yet] ve tecelliye bundan daha yakın olabilecek bir misal yoktur. 

Aynada kendine baktığında, aynanın kendisini görmeye çalış, hiç kuşkusuz onu 

hiçbir zaman göremezsin. Bu “aynadaki suret” misalini anlayan bazı kimseler, 

görülen suretin, görenin gözüyle ayna arasında olduğunu düşündüler. Bu onların 

ilim olarak varabildikleri şeyin son noktasıdır. Ve iş, bizim söylediğimiz gibidir ve 

biz bunu Fütühat-ı Mekkiye’de açıklamıştık. Ve sen bunu deneyimlediğinde, 

yaratılmış olan için daha bir üstü olmayan amacı deneyimlemiş olursun. Böyle 

olduğundan dolayı, bu derecelerden daha yükseğine ilerlemeye tamah etme ve 

kendini yorma! Bundan ötesi hiç bir zaman olmuş değildir ve bundan sonrası 

katıksız yokluktur. İmdi, O, nefsini görebilmen için sana bir aynadır; ve sen de –hiçbir şekilde O’nun kendisinden başka bir şey olmayan– İsimlerinin hükümlerinin 

zuhurunu müşahedesinde O’na bir aynasın. 

Ve böylece, iş karışık ve içinden çıkılmaz hale gelir. İçimizden bazıları, bu konudaki 

bilgisizliklerini kabullenerek, “İdrakı idrak etme konusundaki acz, idrakın 

kendisidir” dediler. Ve aramızda bilenler ve böyle söylemeyenler vardır; ve bu, 

sözün en iyisidir. Bilgi, bu kimselere acz değil, sessizliği vermiştir. Ve bu, Allah’a 

ilişkin en yüce bilgidir ve bu bilgi ancak Hatem-i Enbiya ve Hatem-i Evliya için 

sözkonusudur. Ve bu bilgiyi nebi ve resuller ancak Hatem-i Enbiya’nın kandilinin 

nurundan görmüşlerdir. Hatta, hiç kuşkusuz, resuller bilgiyi ancak Hatem-i 

Velayet’in kandilinin ışığından görürler, çünkü şeriat getirme risaleti ve nübüvveti 

sona ermiştir, öte yandan ise velayet hiçbir zaman sona ermez. Ve resuller (aynı 

zamanda) evliya olduklarından dolayı, sözkonusu bilgiyi Hatem-i Velayet’in 

kandilinin ışığından görürler; böyleyken, nasıl olur da onlardan daha alt mertebede 

olan evliyalar başka bir yerden alabilirler? Her ne kadar Hatem-i Evliya, Hatem-i 

Enbiya’nın şeriatına bağlı ise de, bu durum onun makamını alçaltmaz ve ona ilişkin 

inanışımızla da çelişmez. O, bir yanıyla aşağıda, bir yanıyla da üsttedir. Öne 

sürdüğümüz bu şeyler şeriatımızın zahiri tarafından, Ömer’in Bedir’de ele geçirilen 

esirler hakkındaki hükmünün üstünlüğünde ve hurma ağaçlarının aşılanması 

meselesinde gösterildiği gibi, doğrulanır; o halde, kâmil kişinin her şeyde ve her 

mertebede en önde olması zorunlu değildir. Ricalullah, ancak Allah’ı bilme 

mertebelerinin yüceliğini dikkate alırlar; dünya hadiselerine gelince, bunlarla 

kendilerini meşgul etmezler. Bu şekilde, sözünü ettiğimiz şey doğrulanmış oldu. 

Nebi’nin (sav) verdiği örneğe gelince, nübüvvet, tuğladan örülmüş ve bir tuğlası 

eksik olan bir duvar gibidir. Böylelikle Resul (sav), duvarı tamamlayan bu eksik 

tuğla oldu. Ve Resul (sav), kendi söylediği gibi, bütün bir duvarda sadece tek bir 

tuğlanın eksik olduğunu gördü. Ama Hatem-i Evliya için, Resul’ün gördüğünü 

görmesi ve duvarda iki tuğlanın eksik olduğunu görmesi kaçınılmazdır. Tuğlalar 

altın ve gümüştendir ve Hatem-i Evliya duvarda iki tuğlanın eksik olduğunu ve biri 

altın ve biri de gümüş olmak üzere iki tuğlayla bu duvarın tamamlandığını görür. Ve 

kendini bu iki tuğlanın boş yerini tastamam doldurduğu gördüğünden, bu iki eksik 

tuğla ve duvarı tamamlayan olur. İki tuğla görmesinin sebebi, kendisinin zahirde 

Hatem-i Enbiya’nın şeriatına bağlı olmasıdır ve gümüş tuğlanın yeri bu bağlılığı 

simgeler ve (bu bağlılık) Hatem-i Evliya’nın zahiridir. Ne var ki bu zahirî suret 

itibarıyla bağlı olsa bile, (bu zahirî olanın) sırrını doğrudan doğruya Allah’tan alır. 

Çünkü işi, ne ise o olarak görür ve bu şekilde görmesi kaçınılmazdır. Ve bu durum 

(yani, ilahi emri doğrudan doğruya Allah’tan alması) altın tuğlanın yerini simgeler 

— resule vahiy getiren meleğin aldığı aynı kaynaktan almıştır. Eğer işaret ettiğim 

şeyi anlarsan, senin için faydalı olacak bir bilgi elde etmiş olursun. 

Âdem’den son Nebi’ye (sav) varıncaya dek bütün nebiler, ne almışlarsa, herhangi bir 

istisna olmaksızın Hatem-i Enbiya’nın kandilinin nurundan almışlardır; yaratılmış bedeni sonradan gelse bile, hakikatı ile her zaman mevcuttur. Ve o şöyle demiştir: 

“Âdem suyla balçık arasındayken, ben nebiydim.” Diğer nebilere gelince, onlar 

ancak gönderildikleri zaman nebi oldular. Aynı şekilde Hatem-i Evliya da, Âdem 

suyla balçık arasındayken veliydi ve geri kalan evliyalara gelince, ancak İlahi ahlâka 

ilişkin olan velayet şartlarını yerine getirip bu ahlâk ile vasıflandıklarında, Allahu 

Teala’nın onları “Veli” ve “Hamid” olarak adlandırmasıyla veli oldular. 

Hatem-i Rusül’ün, velayeti yönünden, Hatem-i Velayet’e nisbeti, nebi ve resullerin 

Hatem-i Velayet’e nisbeti gibidir. Ve gerçekte Hatem-i Rusül hem veli, hem resul, 

hem de nebidir. Ve Hatem-i Evliya kaynaktan alan ve mertebeleri müşahede eden 

vâristir. Ve o, şefaat kapısı açıldığında Âdemoğlu’nun efendisi ve nebilerin önde 

geleni olan Muhammed’in (sav) güzelliklerinden bir güzelliktir. Ve Resul (sav), 

efendi-olmaklığını (şefaat konusunda) özgülleştirdi ve bunu genellemedi. Ve, sadece 

bu özgül halde, (Rahman İsmi’ne mazhar olmasından dolayı) İlahi İsimler üzerinde 

öne geçti. Ve gerçekte, Rahman İsmi, Müntakim İsmi’nin mazharı olan bela ehli için, 

ancak (başka) şefaatçıların şefaatından sonra şefaat etti. Ve Muhammed (sav) bu 

özgül makamda efendi olmaklığıyla bütün hepsinin önüne geçti. Mertebe ve 

makamları anlayan kimseler için, burada söylenen sözleri kabul etmek zor değildir. 

İlahi İsimler’den gelen hediyelere gelince: bil ki, Allahu Teala’nın mahlukatına 

verdikleri, O’ndan bir rahmettir ve bunların hepsi İlahi İsimler’den gelirler. Bunların 

kimisi saf rahmettir — tıpkı bu dünyada temiz ve lezzetli olan ve Kıyamet Günü’nde 

ayıpla lekelenmeyecek olan nimetler gibi; ve bunlar Rahman İsmi’nden gelirler. 

Kimisi de, (acıyla) karışık rahmettir — tıpkı, içildikten sonra insanı rahatlatan acı bir 

ilacın içilmesinde olduğu gibi. Ve bunlar da ilahi bağıştır. Ve gerçekte, ilahi bağışın, 

İsimler’in yardımcılarından (yani, “Allah” ve “Rahman” İsimleri dışındaki bütün 

diğer İlahi İsimlerden) bir yardımcı eliyle olmaktan başka bir yolla verilmesi 

mümkün değildir. 

Allahu Teala kimi zaman kuluna Rahman’ın iki eliyle bağışta bulunur. Böyle 

olduğunda, bağış, o anda hoş gelmeyen veya istenen şeye uymayan veya buna 

benzer her türlü karışımdan arınıktır. Ve kimi zamanlar Allahu Teala, bağışı, 

Vasi’nin iki eliyle verir ve böyle olduğunda verilen bağış genel bir nitelik taşır. Veya 

Hakîm’in iki eliyle verir ve böyle olduğunda O, en uygun düşeni verir. Veya Vahib 

İsmi’nin iki eliyle vererek nimet verir ve bağışı alanın, bu verilen için şükretme veya 

amelde bulunma yükümlülüğü yoktur. Veya Cebbar İsmi’nin iki eliyle verir ve böyle 

olduğunda da kulun bulunduğu yere ve hale bakarak verir. Eğer içerisinde 

bulunduğu hal cezayı gerektiriyorsa, onun bu halini örter veya eğer cezayı 

gerektirmiyorsa, onu, cezayı gerektirecek halden korur — (ve cezayı gerektirecek 

halden korunmuş) böylesi bir kimseye “masum,” “inayet olunmuş” ve “korunmuş” 

ve benzeri isimler verilir. Veren, Kendindeki hazinelerin sahibi olmasından dolayı, 

Allah’tır. Ve O, bağışı özgül İsminin [ism-i has] iki eliyle, bilinen kader [kader-i 

malum] üzre dağıtır. Adil İsmiyle ve benzeri İsimlerle, her şeye halkını verir.Allah’ın İsimleri –her ne kadar İsimlerin Anaları veya İsimlerin Hazretleri olan sonlu 

asıllara dönücü olsalar da– sonsuz sayıdadır. Çünkü bu İsimler kendilerinden ortaya 

çıkan şeyle (yani, etkileriyle) bilinirler ve kendilerinden ortaya çıkan şeyler 

sonsuzdur. Ve gerçekte varlıkta, İlahi İsimler olarak işaret edilen bütün bu nisbetleri 

ve vasıflandırmaları kabul eden bir-olan-hakikatten [hakikat-ı vahid] başkası yoktur. 

Ne var ki hakikat, bitimsiz bir şekilde (etkileriyle) zahir olan bir İsmin –diğer bir 

İsim’den ayrışık olabilmesi için– belirli bir hakikati olmasını getirir ve bir İsmi 

diğerlerinden ayrışık kılan bu hakikat, o İsmin ayn’ı olup, (bütün İsimler için) 

kendisinde ortaklaşalık sözkonusu olan şeyin (yani, bir-olan-hakikatin) ayn’ı 

değildir. Ve aynı şekilde, bir-olan-ayn’dan [ayn-ı vahid] olmalarına karşın, herbir 

(ilahi) bağış kendi özgül niteliğiyle bütün diğerlerinden ayrışır. Bir bağışın diğeriyle 

aynı olmadığı bilinen bir şeydir ve bunun nedeni İsimler’in birbirinden farklı 

olmasıdır. Genişliğinden dolayı, İlahi Hazret’te hiçbir tekrar yoktur. Bu, kuşku 

götürmez bir hakikattir. 

Bu, Şit aleyhisselam’ın sahip olduğu ilimdir ve onun ruhu, bu konuda söz söyleyen 

bütün (kâmil) ruhlara yardım eder. Sadece Hatem-i Evliya’nın ruhu bunun 

dışındadır, çünkü Hatem-i Evliya’ya gelen yardım diğer ruhlardan değil, doğrudan 

Allah’tandır ve tersine, bütün ruhlara yardım onun kendisinden gelir. Ve Hatem-i 

Evliya bunun böyle olduğunu (yani, bütün ruhların maddesi olduğunu ve herhangi 

bir aracı olmaksızın Allah’tan yardım ettiğini) unsurlardan oluşan bedeninin terkib 

olunması sırasında kendi nefsinden akletmiş değildir. Kendi hakikati ve mertebesi 

dolayısıyla bütün bunları kesinkes bilir, öte yandan unsursal terkibi yönünden 

bunları bilmez. Aynı anda hem bilir, hem bilmez ve zıt niteliklerle nitelenmeyi kabul 

eder, tıpkı aslın (yani, Huviyet’in) aynı şekilde, Celâl ve Cemâl, Zahir ve Batın, Evvel 

ve Ahir olarak nitelenmeyi kabul ettiği gibi — ve O (bütün bu zıt nitelikleri kabul 

etmekliğinde) Kendi varlığının ta kendisidir ve Kendisinden başkası değildir. İmdi, 

Hatem-i Evliya (zatının hakikati ve unsursal terkibi dolayısıyla) bilir ve bilmez, 

ariftir ve arif değildir, müşahede edicidir ve müşahede edici değildir. 

Sahip olduğu bu ilimden dolayıdır ki Şit aleyhisselam’a bu isim verilmiştir ve “Şit” 

(İbranice’de) “Allah’ın armağanı” anlamına gelir. Dolayısıyla, türleri ve nisbetleri 

birbirinden farklı olan (ilahi) bağışların anahtarı onun elindedir. Ve gerçekte Allahu 

Teala onu Âdem’e bir bağış olarak vermiştir ve bağışladığı ilk şey odur ve bu bağış 

Âdem’in kendisindendir; çünkü oğul, babanın sırrıdır, ondan çıkar ve ona döner. Ve 

anlayışını Allah’tan alan kimse için, bu ilahi hediye’de kendisine yabancı olan hiçbir 

şey yoktur. Ve varoluştaki bütün bağışlar bu mecra üzeredir. 

Ve hiç kimsede Allah’tan bir şey yoktur. Ve herbir kimsede, suretler ne kadar çeşitli 

olursa olsun, kendi nefsinden gelenden başka bir şey yoktur. Bunu herkes bilmez ve 

gerçekte iş böyledir. Bunu ancak ehlullah’tan olan Bireyler [Efrad] bilir. Ve bunu 

bilen birini görürsen, ona bu konuda güven; böylesi bir kişi, ehlullahtan olanların seçkinlerinin en seçkinlerinin özüdür. Herhangi bir keşf sahibi, sahip olmadığı bir 

bilgiyi veren bir suret ve bu bilgiyle daha önceden elinde olmayan bir şeyi 

keşfederse, (üzerine tefekkür ettiği) bu suret kişinin kendisinden başkası değildir. Ve 

kendi nefsinin ağacından kendi bilgisinin meyvelerini devşirir. 

Aynı şekilde, kişinin, cilalanmış bir yüzeyde gördüğü sureti, kendisinden başkası 

değildir. Her ne kadar kendi suretini gördüğü mahal veya düzlem [hazret], bu 

düzlemin hakikati doğrultusunda, suretin belli bir şekilde değişmesine neden olsa da 

durum böyledir. Tıpkı büyük olan bir şeyin küçük bir aynada küçük, uzun olan bir 

aynada uzun, hareket eden bir aynada hareketli görünmesi gibi ve bazen özel bir 

düzlemden (alttaki bir yüzeye yukarıdan bakıldığında) suretin tersini, bazen de 

kendisinden beliren şeyin aynısını verir. Ve bazen de suretin sağı, aynaya bakanın 

sağına düşer. Ve bazen de suretin sağı, bakanın sol tarafına düşer; ki bu, daha sık 

karşılaşılan bir durumdur. Bazen de alışıldığının tersine sağ sol tarafa düşer ve bu 

durumda hayal ters görünür. Ve bunun hepsi, suretin belirdiği düzlemin hakikatinin 

ihsanlarındandır ki, biz bu hakikatı ayna menzilesine indirerek, bu şekilde bir misal 

olarak verdik. Her kim kendi istidadının bilgisine sahipse, alacağı şeyin ne olduğunu 

da bilir, ama alacağı şeyin bilgisine sahip olan herkes, her ne kadar alacağı şeyi genel 

olarak bilse bile, istidadının ne olduğunu ancak alacağını aldıktan sonra bilebilir. 

Kurgusal düşünce [nazar] ehli olan bazı zayıf akıllılar, Allah’ın “dilediğini yapar” 

olduğunu gördüklerinde, Allah’a ilişkin olarak, hikmete aykırı olan şeyi (yani, var 

olanın yokedilmesi ve yok olanın varedilmesini) olabilir gördüler, halbuki iş böyle 

değildir. Ve işte bunun için, bazı düşünürler, imkanın değillenmesine ve kendinden 

ve bir dolayımla zorunlu olan varlığın kesinlenmesine saptılar. 

Ve bizden tahkik ehli olanlar, gerçekte (katıksız varlık ile katıksız yokluk arasında 

olan) imkanı kesinlerler ve onun düzlemini [hazret] bilirler; mümkünün ne 

olduğunu, bir şeyin mümkün olmaklığının nereden olduğunu, ve mümkünün 

kendisinin ancak başkası yoluyla zorunlu olduğunu ve kendisini zorunlu kılana 

“başkası” isminin verilmesinin hangi bakımdan doğru olduğunu bilirler. Bunu 

ayrıntılanımlı olarak ancak Allah’a ilişkin ilme sahip olanlar bilir. 

İnsan türünden doğan son insan, Şit’in izinde olacak ve onun sırlarını taşıyacaktır. 

Ve artık ondan sonra herhangi bir çocuk dünyaya gelmeyecektir. Ve gerçekte o 

çocukların sonuncusudur. Onunla birlikte dünyaya gelen kızkardeşi, ondan hemen 

önce doğar. O da başı, kızkardeşinin ayaklarına değiyor olarak, kızkardeşinin hemen 

ardından doğar. Bu çocuk Çin’de doğacak ve bu ülkenin dilini konuşacaktır. Ve 

erkeklerde ve kadınlarda kısırlık yaygınlaşacak, çocuksuz evlilikler çoğalacaktır. 

Onları Allah’a çağırır ama kendisine uyan olmaz. Ve Allahu Teala onun ve onun 

zamanındaki iman sahiplerinin canlarını aldığında, geri kalanlar hayvanlar gibi 

olacaktır. Bunlar helali helal ve haramı da haram olarak bilmezler. Akıldan ve şeriattan tümüyle yoksun olarak tabiatın hükümlerine göre şehvetin güdümünde 

hareket ederler. Ve Kıyamet onların üzerine kopar 

NUH KELİMESİNDEKİ HİKMET-İ SUBBUHİYYE 

Bil ki, hiç kuşkusuz, hakikat ehline göre, Cenab-ı İlâhi’nin tenzihi, sınırlama ve 

kayıtlamanın ta kendisidir. İmdi, tenzih eden kimse ya cahildir, ya da gereken 

edebden yoksundur. Ama, böylesi cahil ve gereken edebden yoksun kişiler, tenzihi 

mutlaklaştırıp bu şekilde konuşurlarken şeriatlar çerçevesinde tenzih edip, tenzihte 

kalan, ve tenzihten başka (bir şekilde) görmeyen iman sahibi (de) gerçekte –

bilincinde olmaksızın– edebe aykırı davranır ve Hakk’ı ve Resulleri yalanlar. 

Yaklaşımında isabetli olduğunu sanır, halbuki uzağa düşmüştür ve bu kimse, bir 

kısmına iman edip bir kısmını inkar eden gibidir. 

Gerçekte, ilahi şeriatların dilleri Hak’tan söylediklerinde, insanların geneli için 

kavramların ilk anlaşılan anlamı üzere söylediler; özelde ise bu aynı sözler –hangi 

dilde söylenmiş olursa olsunlar– o sözden çıkarılabilecek farklı anlamlar içerirler. 

Hak, yaratılmış olan her şeyde zuhur etmekte olduğundan, bütün kavramlarda zahir 

olan O’dur. Her anlaşılandan batın olan da O’dur — ve ancak, “Alem Hakk’ın sureti 

ve huviyeti, ve O’nun Zahir İsmidir” diyen kimsenin anlayışından batın değildir. 

Gerçekte Hak, mana yönünden, zahir olan şeyin ruhu olmasıyla batındır. Hakk’ın, 

alemin suretlerinden zahir olan şeye nisbeti, yönetici ruhun surete nisbeti gibidir. 

İmdi, insanın tanımında [had] –tanımı yapılan bütün diğer şeyler gibi– onun hem 

zahiri hem de batını gözönüne alınır. Hakk’a gelince, O (bütün suretlerin zahiri ve 

batını olduğundan) bütün bu tanımlar ile tanımlıdır. Ne var ki, alemin suretleri 

(sonsuz sayıda olduklarından) zaptedilemedikleri gibi, kapsanamazlar da — ve 

alemdeki herbir suretin tanımı, ancak bu suretlerden ortaya çıkan kadarınca 

bilinebilir. İşte bunun içindir ki, Hakk’ın tanımı bilinmiyor olarak kalır. Hakk’ın 

tanımı, ancak bütün suretlerin tanımının bilinmesiyle bilinebileceğinden ve bunun 

olması da olanaksız olduğundan, Hakk’ın tanımlanması olmayacak bir şeydir. 

Ve Hakk’ı tenzih etmeksizin teşbih eden kimse de hiç kuşkusuz Hakk’ı kayıtlayıp 

sınırladı ve O’nu bilmedi. Ve Hakk’ı bilmekliğinde tenzih ve teşbihi cem eden ve 

Hakk’ı bu iki vasıfla (yani, “zahir” ve “batın” ile) vasıflandıran kimse –nasıl ki kendi 

nefsini ayrıntılanmışlık [tafsil] yoluyla değil, ayrıntılanmamışlık [icmal] yoluyla 

biliyorsa– Hakk’ı da ayrıntılanmışlık yoluyla değil, ayrıntılanmamışlık yoluyla bilir. 

Çünkü alemdeki suretlerin kapsanamamasından dolayı, Hakk’ı bu iki vasıfla (yani, 

zahir ve batın vasıflarıyla) ayrıntılanmışlık [tafsil] yoluyla vasıflandırmak 

olanaksızdır. Ve bunun içindir ki, Nebi (sav) Hakk’ın bilinmesini nefsin bilinmesine 

bağlayarak, “Nefsini bilen, hiç kuşkusuz Rabbini bildi” buyurdu. Ve Hak Teala da 

şöyle buyurdu: “Yakında, O’nun Hak olduğu onlara apaçık olana kadar, ayetlerimizi 

ufuklarda..” –ve ufuklar senin dışında olanlardır– “..ve nefslerinde..” –ve bu da senin kendindir– “..onlara gösteririz” [Fussılet Suresi, 41/53]. Bu, senin Hakk’ın sureti 

olman ve O’nun senin ruhun olması dolayısıyla böyledir. İmdi sen, O’nun için 

cismani bir suret gibisin; ve O, senin için cesedinin suretini yöneten ruh gibidir. Ve 

tanım, senin hem zahirini hem de batınını kapsar. Çünkü geri kalan suret, kendisini 

yöneten ruh kendisinden ayrıldığında, insan olarak baki kalmaz; fakat bu suret 

hakkında, “o, insan suretine benzer bir surettir” denilir. Dolayısıyla bu suret ile, 

ağaçtan ve taştan yontulmuş olan insan sureti arasında fark yoktur; ve bu surete 

“insan” ismi genellemesi hakikat ile değil, mecaz iledir. 

Ve Hakk’ın (batın olmaklığıyla) alemin suretinden zevali asla mümkün değildir. 

Böyle olunca, Hak için uluhiyet tanımlaması –diri olduğundaki insanın tanımı gibi– 

hakikat iledir, mecaz ile değil. Ve insanın suretinin zahiri, kendisini yöneten ruhuna 

ve nefsine, kendi diliyle nasıl senâsını dile getirirse; aynı şekilde Allahu Teala da 

alemin suretini Hakk’ı hamdetmekle tesbih edici kıldı. Ne var ki biz, alemdeki 

suretleri kuşatamadığımızdan, onların tesbihini idrak edemeyiz. Böyle olunca, 

alemin suretlerinin hepsi Hakk’ın dilleri olup, Hakk’ın hamdını dile getirirler. Ve işte 

bunun içindir ki, “Hamd alemlerin Rabbi olan Allah’a mahsustur” [Fatiha Suresi, 

1/1] dediler. Ki bu, hamdın sonuçları O’na döner, demektir. Dolayısıyla, senâ eden ve 

senâ edilen ancak O’dur. 

Yalnızca tenzih edecek olursan, kayıtlayıcı olursun; 

Yalnızca teşbih edecek olursan, sınırlayıcı olursun. 

Hem tenzih hem de teşbih edecek olursan, 

Dosdoğru yolda olursun ve bilgide imam ve seyyid olursun. 

İmdi iki varlıktan sözeden, ortak kılıcı oldu 

Ve (çokluğun ötesinde) tek olandan sözeden, bir’leyici oldu. 

Eğer ikileyici isen, teşbihten sakın! 

Ve eğer bir’leyici isen, tenzihten sakın! 

İmdi, sen O değilsin ve sen O’sun; 

Ve sen O’nu şeylerin ayn’ında 

Kayıtlanmamış ve kayıtlanmış olarak görürsün. 

Allahu Teala, “O’nun benzeri hiç bir şey yoktur” [Şura Suresi, 42/11] diyerek tenzih 

etti; “O, Semi ve Basir’dir” [Şura Suresi, 42/11] diyerek teşbih etti. Ve Allahu Teala, 

“O’nun benzeri gibi bir şey yoktur” diyerek teşbih ederek iki’ledi [tesniye]; “O, Semi 

ve Basir’dir” diyerek tenzih etti ve tek kıldı [ifrad].

Eğer Nuh, kavmi için (bu) iki daveti birleştirseydi, elbette kavmi kendisine icabet 

ederdi. Böyle olunca, onları apaçık olarak davet etti ve sonra gizleyerek [israren] 

davet etti. Sonra onlara, “Rabbinize tövbe edin ki, muhakkak O bağışlayıcıdır” [Nuh 

Suresi, 71/10] dedi. Ve Nuh, “Ya Rabb, ben kavmimi gece-gündüz davet ettim, bu davetim onları kaçırmaktan başka bir işe yaramadı” [Nuh Suresi, 71/6] dedi. 

Nuh, kavmi hakkında; kendi davetine uymalarının neyi gerektirdiğini 

bildiklerinden, yaptığı daveti duymazlıktan geldiklerini söyledi. Böyle olunca Allah’ı 

bilenler, Nuh’un kendi kavmini yergi diliyle övmekle neye işaret ettiğini bildiler; ve 

Nuh’ta Furkan olduğu için, onun davetine uymadıklarını da bildiler. Çünkü emr 

(yani, varlığın kendisi) Kur’an’dır, Furkan değil. Ve Kur’an’da bulunan kimse, 

Kur’an içinde olduğundandır ki Furkan’a yönelmez; çünkü Kur’an, Furkan’ı içerir. 

Bundandır ki, Kur’an ancak Muhammed’e (sav) ve ümmetlerin en hayırlısı olan 

onun ümmetine özgü kılındı. Ve Muhammed (sav), “O’nun benzeri yoktur” diyerek, 

tenzih ve teşbihi tek bir şeyde cem etti. İmdi, eğer Nuh, kavmine böylesi bir ayet 

getirseydi, ona uyarlardı. Çünkü tek ayette, hatta belki ayetin yarısında teşbih ve 

tenzih etti. Nuh aleyhisselam ise, gayb olan akılları ve ruhaniyetleri dolayısıyla 

kavmini geceleyin (batın’a) davet etti; ve aynı şekilde, zahir olan suretleri ve 

bedenleri dolayısıyla onları gündüzün (zahir’e) davet etti — ve davette, “O’nun 

benzeri yoktur” gibi cem etmedi. Böyle olunca, onların batınları bu Furkan’dan 

nefret etti ve onların kaçıp uzaklaşmalarını artırdı. 

Sonra Nuh (Hakk’a hitaben) kavmini, Hakk’ın Kendini onlara açımlamaklığına [keşf] 

değil, Hakk’ın onları Kendisiyle örtmekliğine [gafr ve setr] davet etmiş olduğunu 

kendinden bildirdi. Ve onlar, Nuh’tan bunu anladılar. Bunun için, parmaklarını 

kulaklarına tıkadılar ve elbiselerine büründüler — bütün bunlar, davet olundukları 

örtmenin [setr] suretidir. İmdi, onlar Nuh’un davetine söz ile değil, fiil ile uydular. 

Halbuki, “O’nun benzeri yoktur” ayet-i kerimesinde benzerin hem kesinlenmesi 

[isbat], hem de değillenmesi [nefy] vardır. Ve işte bunun için (yani, fark ve cemi, 

tenzih ve teşbihi birleyici olduğundan) Resulallah Efendimiz (sav) kendisine bütün 

kelimelerin verildiğini bildirdi. İmdi, Muhammed (sav) kavmini geceleyin ve 

gündüzün davet etmedi. Belki onları gündüzde geceye ve gecede gündüze davet etti. 

İmdi Nuh, (istiğfar ile maksud olan) hikmetinde kavmine şöyle dedi: (eğer siz, aklî 

tenzihin gereği üzere bana uyarsanız) “Hak Teala, üzerinize gökten yağmur 

gönderir..” –ve (bu yağmurlar) manalara ilişkin aklî marifet ve varsayımsal 

kurgulamadır [nazar-ı itibarî]– “..ve size mallar ile..” –yani sizi O’na meylettiren şey 

ile– “..yardım eder” [Nuh Suresi, 71/12]. İmdi, sizi Kendisine meylettirdiği zaman, 

O’nda suretinizi görürsünüz. Böyle olunca, içinizden, hiç kuşkusuz O’nu gördüğünü 

tahayyül eden kimse, arif değildir, olmamıştır; ve sizden hiç kuşkusuz nefsini 

gördüğünü bilen kimse ariftir. İşte bunun için, insanlar “Allah’ı bilenler” ve “Allah’ı 

bilmeyenler” olarak iki kısma ayrıldı. Ve “çocuğu” [Nuh Suresi, 71/21], (Allah’ı 

bilmeyenlerin) düşünsel kurgulamasının vardığı sonuçtur; ve iş, (ilahi) ilmin 

müşahedesine dayandığı için, düşünsel kurgulamanın sonuçlarından uzaktır, “olsa 

olsa ziyandır” [Nuh Suresi, 71/21]. İmdi, “onların ticaretleri kazanç getirmedi ve 

onlar doğru yola dönmediler” [Bakara Suresi, 2/16]. İmdi, kendi mülkleri (yani, kendi düşünsel kurgulamaları sonucunda elde ettikleri 

ilimleri) olduğunu tahayyül ettikleri herşeyi yitirdiler. Ve Hak Teala (mülke ilişkin 

olarak) Muhammedî olanlara, “Allah’ın sizi üzerine halife kıldığı şeylerden sarfedin” 

[Hadîd Suresi, 57/7] dedi. Ve Nuh’a ve Nuh ümmetinden olanlara, “Benden başka 

vekil tutmayın” [İsra Suresi, 17/2] dedi. Dolayısıyla, Nuh ümmetinden olanlar için 

mülke sahip olmaklığı ve Allah’ın bu mülke vekil olmaklığını kesinledi. 

Muhammedîler ise, mülk üzerinde halife kılınmışlardır, dolayısıyla Allah hem 

mülkün sahibi hem de onların vekilidir ve onlar mülke ancak halife olmaklıkları 

bakımından sahiptirler. Böylelikle –Tirmizi’nin dediği gibi– Hak, Mülkün Meliki’dir. 

(Ve, Nuh’un davetine karşı,) “büyük hileyle aldattılar” [Nuh Suresi, 71/22]. Çünkü 

Allah’a davet, davet edilene hiledir. Çünkü O, (davet olunanın) bir öncesinde yok 

değildir ki, (davet olunan,) bir sonraya davet edilsin. “Allah’a davet ediyorum!” 

[Yusuf Suresi, 12/108] — işte bu, hilenin ta kendisidir. Ama Nebi (sav) bunun 

“basiret üzerine” [Yusuf Suresi, 12/108] bir davet olduğunu söyleyerek bütün her 

şeyin (yani, davet eden kişinin gözünde; davet eden, davet edilen, kendisine davet 

olunan ve kendisinden davet edilenin tek olup, bütün bunların) Allah’a mahsus 

olduğunu tenbih etti (böylelikle, Muhammedî davet Furkan’a/fark’a değil, 

Kur’an’a/cem’e olduğundan dolayı bir hile değildir). Böyle olunca, Nuh onları 

hileyle davet ettiği gibi, onlar da (bu davete) hileyle uydular. Ve Muhammedî olan 

geldiğinde, bildi ki hiç kuşkusuz Allah’a davet, O’nun Huviyeti dolayısıyla değil, 

ancak İsimleri dolayısıyladır (yani, davet Celal İsminden Cemal İsmine doğrudur). 

Bundandır ki Hak Teala, “Biz o gün itaat edenleri güruhlar halinde Rahman’a doğru 

bir araya toplarız” [Meryem Suresi, 19/85] buyurarak, (ayetin Arapça yazılışındaki) 

bir şeye doğru olmaklık anlamına gelen “ila” ön-ekini, İsim’e (yani, Rahman İsmine) 

bitiştirdi. Öyleyse, biz bildik ki, alem (rububiyet yönünden) itaat edenlerin itaatkar 

olmalarını gerektiren bir İlahi İsmin (yani, “Cebbar” İsminin) kuşatması altındadır. 

İmdi, hilelerinde, “İlahlarınızı terk etmeyin; ve Vedd’i ve Süva’yı ve Yeğus’u ve 

Yauk’u ve Nesr’i de terk etmeyin” [Nuh Suresi, 71/23] dediler. Eğer ilahlarını 

terketmiş olsalardı, ilahlarını terk ettikleri ölçüde Hak’tan cahil olurlardı — çünkü 

Hakk’ın herbir ibadet olunanda bir vechi vardır. Bunun böyle olduğunu, bilen bilir 

ve bilmeyen bilmez. Ve Hak Teala Muhammedî olanlara şöyle buyurdu: “Senin 

Rabb’in ancak O’na ibadet etmenize hükmetti” [İsra Suresi, 17/23]. 

İmdi, ilim sahibi olan, ibadet olunanın kim olduğunu ve hangi surette zahir olduğu 

için kendisine ibadet olunduğunu bilir. Ve, hiç kuşkusuz ayrımlama [tefrik] ve 

çokluk [kesret] beşerin duyumsanabilir suretindeki uzuvların ve ruhani suretindeki 

manevi yetilerin çokluğu gibidir. Böyle olunca, herbir ibadet olunanda Allah’tan 

başkasına ibadet olunmadı. Dolayısıyla kulun aşağı düzeyde olanı, onda uluhiyet 

tahayyül eden kimsedir. Eğer bu tahayyül olmasaydı, taşa ve ondan başkasına ibadet 

olunmazdı. Ve işte bunun için Hak Teala şöyle buyurdu: “De ki: tapındıklarınızı isimlendirin” [Ra’d Suresi, 13/33]. Bunu yapacak olsalardı, ibadet ettikleri şeyleri 

“taş,” “ağaç” ve “yıldız” olarak isimlendirirlerdi. Ve eğer onlara, “Kime ibadet 

ettiniz?” denilse, “bir ilaha” derlerdi — “Allah’a” ve “İlah’a” demezlerdi. 

Ve kulun yücesi, onda uluhiyet tahayyül etmeyip, buna (diğer her şey gibi) bir ilahi 

tecelli mahalli olmaklığıyla hürmet edilmesi gerektiğini söyleyerek, uluhiyeti ona 

özgü kılmaz. Tahayyül sahibi olan aşağı düzeydeki kul ise, “Biz bunlara Allah’a 

yakınlığımızı artırsınlar diye taparız” [Zümer Suresi, 39/3] der. Ve yüce olan kul 

şöyle der: “Sizin ilahınız ancak tek ilahtır..” –dolayısıyla, nerede zahir olursa– “..O’na 

boyun eğin. O alçakgönüllü kimselere..” –yani, tabiat ateşi sönmüş olanlara– 

“..müjdele!” [Hac Suresi, 22/34]. İmdi onlar (yani, tabiat ateşi sönmüş olanlar), “ilah” 

dediler ve “tabiat” demediler. Nuh kavminden olanlar ise “birçoğunu dalalete 

düşürdüler” [Nuh Suresi, 71/25], yani, onları, Bir [vahid] olanın vecihleri ve 

nisbetlerinin çokluğu yoluyla hayrete düşürdüler. Ve Kitab’a vâris kılınıp 

seçilmişlerden olan, nefslerine “zulmedenler” çoğaltmadılar. Ve böylesi bir kimse, 

üçün ilkidir — ve Hak onu, “orta yolu tutan” ve “öne geçen”den önce andı [Fâtır 

Suresi, 35/32]. Ancak şaşırmış olarak [dalalen] yani hayret içerisinde çoğalttılar. 

Nitekim Muhammedî olan, “Sana olan hayretimi artır!” dedi. Her ne vakit onlara 

aydınlık olsa (yani, Hak ahadiyet nuru ile tecelli edip aydınlatsa), onun içinde 

yürürler; ve üzerlerine karanlık basınca (yani, çokluksal taayyünat perdelerinin 

karanlığı çöktüğünde, hayret içerisinde) dururlar [Bakara Suresi, 2/20]. İmdi, hayret 

ehli için devr vardır ve devrî hareket daire merkezinin çevresinde olup, ondan 

ayrılmaz. 

Ve uzayıp giden yolda olanlar, amacın dışına yönelirler. Böylesi bir kimse, hayal 

ettiği şeye taliptir ve amacı da o hayaldir — dolayısıyla onun için bir yerden doğru 

olmaklık ve bir yere doğru olmaklık ve o ikisinin arasındaki şey vardır. Ve devrî 

hareket sahibi için başlangıç yoktur ki, ona, bir yerden doğru olmaklık gereksin. Ve 

onun için amaç yoktur ki, ona, bir yere doğru olmaklık hükmetsin. Böyle olunca 

onun varlığı en eksiksiz ve en kâmil olandır. Ve ona kelimelerin ve hikmetlerin 

toplamı verildi. Günahları (yani, kendilerini Hak’tan ayrı varlıklar olarak görme 

günahları) dolayısıyladır ki, bu günahlarından geçerek Allah’ın ilim deryalarına 

garkoldular — ve bu da hayret denilen şeydir. 

İmdi onlar suyun kendisinde (yani, ilm-i billah’ta) ateşin içine (yani, vahdete) 

daldırıldılar (ve zatî tecelli, çokluksal taayyünatı yaktı). Ve “denizler tutuştuğu 

zaman” [Tekvir Suresi, 81/6] ayeti, Muhammedî olanlar için gelmiştir — ve 

(“denizlerin tutuşması”), fırını yaktığın zaman, “fırın tutuştu” dendiğindekiyle aynı 

anlamdadır. Böyle olunca onlar, (zatî tecelli, zuhur mahallerinin izafi varlıklarını 

yaktığı ve varlığı olmayan şeyden yardım sözkonusu olmadığı için) kendilerine 

Allah’tan başka yardımcı bulamadılar. Dolayısıyla, Allah onlar için yardımcının ta 

kendisi oldu. Onlar, sonsuza dek O’nda helak oldular. Eğer Allahu Teala onları 

sahile, tabiat sahiline çıkarsaydı, onları bu yüksek dereceden indirirdi — her ne kadar bütün her şey Allah için ve Allah ile ve gerçekte Allah ise de, bu böyledir. 

Cenab-ı Nuh, “Rabbî..” dedi, “İlahî..” demedi. Çünkü “Rab” için (haceti kaza 

hususunda) değişmezlik [sübut] olduğu halde, “İlah” İsimler ile çeşitlenir ve O her 

an bir şendedir. İmdi, Nuh “Rab” (ismi) ile, çeşitlenmekliğin sabit kılınmasını [sübutu telvin] (yani, hacetine uygun düşen suret ne ise, Hakk’ın o sıfat ile zuhurunu) 

diledi; çünkü (rububiyet mertebesinde) bundan başkası sözkonusu değildir. Ve Nuh, 

(“Rabbî” seslenişinden sonra) “..Yeryüzünde bırakma!” [Nuh Suresi, 71/26] diyerek, 

kavmi için, arzın içinde olmaları yönünde dua etti (ki bu, kendilerini Zahir İsminin 

örtüsünde bırakan varlıksal taayyünlerinden kurtulup batn-ı ahadi ve cem’iye dahil 

olmaları için, beddua şeklinde hayır duası idi). Ve Muhammedî olan, “Eğer ipi 

sarkıtacak olursanız, Allah’ın üzerine düşerdi” dedi — ve, göklerde ve yerde olanlar 

O’nundur. İmdi sen, yerin içine gömüldüğün zaman, onun içindesin ve o senin 

örtündür; ve “Sizi onun içinden..” –vecihlerin benzeşmezliğinden (yani, İlahi 

Hazret’in, farklı İsimlerin vecihleriyle zuhuru gerektirmesinden) dolayı– “..tekrar 

ortaya çıkaracağız” [Taha Suresi, 20/55]. (Bu durumda Nuh, şöyle dua etmiş olur:) 

Örtünme [setr] talebiyle giysilerine bürünen ve parmaklarıyla kulaklarını tıkayan 

kafirlerden kimseyi bırakma ki, davet genel olduğu gibi, fayda da genel olsun. “Eğer 

Sen onları bırakırsan..” –yani Sen onları terkedersen– “..kullarını şaşırtırlar..” [Nuh 

Suresi, 71/27] yani onları hayrete düşürürler; ve onları kulluktan, kendilerinde 

rububiyet sırlarından bulunan şeye geçirirler. Böyle olunca onlar nefsleri indinde kul 

olduktan sonra, nefslerini rabblar olarak görürler; ve onlar hem kul hem de 

rabblardır. Ve onlar “..ancak faciri..” –yani kendilerindeki örtülmesi zorunlu olan 

rububiyeti– “..doğururlar” [Nuh Suresi, 71/27] ve açığa çıkarırlar; ve facir olanlar, 

sımsıkı örtücüdürler [keffar], yani zahir olan şeyi (yani, kendi suretlerinde zahir olan 

ilahi hakikatı), zahir olduktan sonra (enaniyetleri ve izafi varlıklarıyla) örterler. İmdi, 

örtülmüş olan şeyi (yani, rububiyet sırrını) açığa çıkarırlar. Onun açığa çıkışından 

sonra da (zahirî enaniyetleriyle) örterler. Böyle olunca gören kişi (onun hangi haline 

uyacağını bilemediğinden) hayrete düşer. Ve ortaya çıkarıcının [facir] ortaya 

çıkarışındaki ve örtücünün [kafir] örtüşündeki maksadını bilmez — halbuki, her 

ikisini yapan da (rububiyeti sözle açığa çıkaran ve fiilen örten) aynı kişidir. 

“Ya Rabb, beni bağışla [gafr]!..” –Yani, beni ört; ve benden dolayı ört! Ve senin, 

“Allah’ın kadrini hakkıyla bilmediler” [En’am Suresi, 6/91] sözünde kadrin 

bilinmediği gibi, benim de makamım ve kadrim bilinmesin!– “..Ve ana-babamı da 

ört..” –ki ben onların sonucuyum; ve onlar ‘akıl’ ve ‘tabiat’tır– “..Ve benim evime..” –

yani kalbime– “..giren kimseyi de mümin olarak ört..” –yani nefslerin içeriden 

söyledikleri olan kalbime gelen ilahi haberleri tasdik edici olarak gireni ört. Ve akıllar 

olan “..mümin erkekleri..” ve nefsler olan “..mümin kadınları..” da ört. Ve karanlık 

örtülerin arkasında gizlenen ve gayb ehli olan “..zalimlerin ancak helakını artır” 

[Nuh Suresi, 71/28]. İmdi onlar (yani, nefslerine zalim olan Muhammediler), nefsleri 

olmaksızın Hakk’ın vechini müşahede ettikleri için, nefslerini bilmezler. 

Muhammedî olanlar için, “O’nun vechi dışında herşey helak olucudur” [Kasas Suresi, 28/88]. 

Ve bir kimse Nuh aleyhisselam’ın sırlarına vakıf olmak isterse, güneş feleğine 

yükselmesi gerekir. Ve güneş feleğine yükselme konusundan Tenezzülat-ı 

Mevsiliyye adlı kitabımızda sözettik. 

İDRİS KELİMESİNDEKİ HİKMET-İ KUDDUSİYYE 

Yüceliğin [ulüvv] iki nisbeti vardır: mekân yüceliği [ulüvv-i mekân] ve mekândaolmaklık yüceliği [ulüvv-i mekânet]... Mekân yüceliğine, “Onu yüce mekâna 

yükselttik” [Meryem Suresi, 19/57] sözüyle işaret edilmiştir ve mekânların en yücesi, 

üzerinde felekler aleminin bir değirmen gibi devr-i daim ettiği mekândır, yani Güneş 

Feleği’dir ve İdris’in ruhani makamı işte buradadır. 

Güneş Feleği’nin altında yedi felek, üzerinde de yine yedi felek vardır ve kendisi 

onbeşincidir. Üzerindekiler şunlardır: Felek-i Ahmer, yani Merih (gezegeninin 

bulunduğu felek), Müşteri (Jüpiter) Feleği, Zühal (Satürn) Feleği, Menziller Feleği 

(Yıldızsız Felek, yani Felek-i Atlas), Burçlar Feleği, Kürsî Feleği ve Arş Feleği... Ve 

aşağısında olanlar da şunlardır: Zühre (Venüs) Feleği, Utarid (Merkür) Feleği, Ay 

Feleği, Esîr Feleği, Hava Küresi, Su Küresi ve Toprak Küresi... Ve Güneş Feleği, 

feleklerin kutbu olması itibarıyla en yüce mekândır. 

Mekânda-olmaklık yüceliğine [ulüvv-i mekânet] gelince; bu, bizim için, yani 

Muhammedî olanlar içindir. Allahu Teala şöyle buyurdu: “Sizler yüce olanlarsınız ve 

Allah (bu yücelikte) sizinle birliktedir..” [Muhammed Suresi, 47/35] Çünkü O, 

mekândan aşkın olsa da, mekânda-olmaklık’tan [mekânet] değildir. Böyle 

olmasından dolayı, aramızdaki amel-edici nefsler korkunca, Hak Teala, birlikteliği şu 

sözlerle sürdürdü: “..Ve O hiçbir amelinizi boşa çıkarmaz” [Muhammed Suresi, 

47/35]. Amel mekânı, ilim ise mekânda-olmaklığı [mekânet] talep eder. Ve Allah, 

bizim için bu iki yüceliği; yani, amelden dolayı mekân yüceliğiyle, ilimden dolayı 

mekânda-olmaklık yüceliğini, ayrımsızlaştırdı [cem]. Ve bundan sonra –bu 

birliktelikten herhangi bir biçimde ortaklaşalık anlaşılmasın diye– Kendini 

ortaklaşalıktan tenzih ederek, “Yüce Rabbinin Adını tesbih et” [A’lâ Suresi, 87/11] 

buyurdu. 

İnsan’ın, yani İnsan-ı Kâmil’in varlıkların en yücesi olması şaşılası şeylerdendir. Ama 

ona yüceliğin nisbet olunması, ancak tabi olduğu mekân ve mekânda-olmaklık 

dolayısıyladır. Yani o, zatından dolayı bir yüceliğe sahip değildir. Onun yüceliği, 

içerisinde bulunduğu mekânın veya mekânda-olmaklığın yüceliğinden dolayıdır. 

Dolayısıyla yücelik, mekân ve mekânda-olmaklık için sözkonusudur. 

Mekân yüceliği şunun gibidir: “Rahman Arş’a oturdu” [Taha Suresi, 20/5] — ve bu(Arş), mekânların en yücesidir. Mekânda-olmaklık yüceliği de şudur: “O’nun vechi 

dışında herşey helak olucudur” [Kasas Suresi, 28/88], “Her şey O’na dönücüdür” 

[Hud Suresi, 11/123] ve “Allah’ın yanısıra bir ilah var mıdır?” [Neml Suresi, 27/63]. 

Ve Allah (İdris hakkında), “Onu yüce bir mekâna yükselttik” dediğinde, “yüce” 

kelimesini, mekânı niteleyen övücü bir vasıf olarak dile getirdi. “Ve Rabbin 

meleklere, ‘yeryüzünde bir Halife yaratacağım’ dediğinde..” [Bakara Suresi, 19/57] — 

işte bu da mekânda-olmaklık yüceliğidir. 

Ve melekler hakkında (İblis’e hitaben) söylediği, “İki Elimle yarattığıma secde 

etmekten seni alıkoyan nedir? Gururlandın mı, yoksa yüce olanlardan mısın?” [Sâd 

Suresi, 38/75] sözleriyle de, yüceliği meleklere özgü kıldı. Eğer bu yücelik 

yakıştırması kendilerine melek olmalarından dolayı yapılmış olsaydı, bütün melekler 

bu yücelik içre olurdu. Ama, bu yücelik yakıştırmasının bütün melekleri içine alacak 

şekilde genelleştirilmemiş olmasından anlıyoruz ki, burada sözü edilen yücelik, 

Allah indinde mekânda-olmaklık yüceliğidir. Ve, insanlar arasındaki Halifeler için 

de durum böyledir. Halife olmakla elde ettikleri yücelik, zatlarından dolayı bir 

yücelik olsaydı, (diğer) bütün insanların (da aynı şekilde) yüce olması gerekirdi. 

Ama bu yücelik genel olmadığı için, anlıyoruz ki bu, mekânda-olmaklık yüceliğidir. 

“Yüce” [Âli] İsmi, O’nun Güzel İsimleri’ndendir. O’nunla birlikte O’ndan başkası 

olmadığından, neye itibarla Yüce’dir? Demek ki, O gerçekte Kendi Zatı itibarıyla 

Yüce’dir. Ya da hangi şeyden Yüce’dir? Ancak O var olduğundan, O’nun bu yüceliği 

Kendiliğindedir. Ve O, varlık itibarıyla, bütün varlıkların ayn’ı olduğundan, 

“sonradan olma” diye adlandırılan şeyler, kendi zatı itibarıyla Yüce’dir. Dolayısıyla 

Hak, Kendinden başkası olmadığından, izafî yücelik olmaksızın Yüce’dir. Ve bu 

aynlara gelince, onlar için yokluk [adem] sözkonusudur ve onlar yoklukta 

yerleşiktirler [sabit] ve varlığın kokusunu koklamamışlardır. İmdi varlıklardaki çok 

sayıdaki suretleriyle birlikte, bu aynlar hep kendi hallerinde kalırlar. Öte yandan, 

ayrımlaşmamışlıkta [cem’iyet] ayrımsız [cem] olan herşeyin ayn’ı Bir’dir ve çokluğun 

[kesret] varlığı İsimler’dedir. Ve İsimler nisbetlerdir. Ve nisbetler, var olmayan 

şeylerdir [umur-u ademiyye]; ve ayn’dan, yani Zat’tan başkası yoktur. Ve O, izafet 

yoluyla değil, kendi Nefsiyle Yüce’dir. Bundan dolayı, alemde izafi yücelik yoktur; 

ne var ki, varlığın vecihleri arasında üstünlük farklılığı vardır. İzafi yücelik ancak 

Kendi çoğul vecihleriyle Bir-olan-ayn’da [ayn-ı vahid] vardır. Bu nedenle, bu konuda 

(hakikat itibarıyla) “O’dur” ve (taayyün itibarıyla) “O-değildir,” (suret itibarıyla) 

“sensin” ve (hakikat itibarıyla) “sen-değilsin” denmiştir. 

El-Harraz –ve o Hakk’ın vecihlerinden bir vecih ve kendi nefsinden konuşan, diller 

arasında bir dildir– ancak O’nun üzerine kendileriyle hükmedilen zıtların (yani, zıt 

İsimlerin) birlenmesiyle Allah’ın bilinebileceğini söylemiştir. O Evvel’dir ve Ahir’dir 

ve Zahir’dir ve Batın’dır. O, zahir olanın ta kendisidir ve batın olanın ta kendisidir. 

Ve zuhurunu, Kendinden başka görebilecek olan olmadığı gibi, Kendisinden 

gizlenebilecek [batın] olan da yoktur. O Kendisiyle zahirdir ve Kendisinden gizlenmiştir. Ve O, Ebu Said el-Harraz ve benzeri diğerlerinin sonradan olma 

isimleridir. 

Zahir “Ben” dediğinde, Batın “Hayır” der ve Batın “Ben” dediğinde Zahir “Hayır” 

der. Bu, her zıt olan için böyledir (yani, zıtların herbiri kendi zatının gereğini olumlar 

ve kendisine aykırı gelen zıttın gereğini olumsuzlar). Ama (bunların her ikisini) 

söyleyen birdir ve (bunların her ikisini) işiten de söyleyenin ta kendisidir. (Bu 

duruma bir örnek vermek gerekirse:) Nebi, sallallahu aleyhi ve sellem, şöyle 

demiştir: “Allah, söz ve eylemle ortaya çıkmadıkça, ümmetimden olanların 

içlerinden geçenleri (nefslerinde olup bitenleri) bağışladı.” Ve nefs, kendi içinden 

geçirdiklerini kendisi oluşturur; içinden geçenleri işittiği gibi, bunların ne sebeble 

oluştuğunu da bilir. Hükümler birbirinden farklı olsa da, ayn bir’dir; ve durumun 

böyle olduğunun bilinmemesi sözkonusu değildir, çünkü Hakk’ın sureti olan insan, 

kendi nefsinden durumun böyle olduğunu (yani, söyleyen ve işitenin bir olduğunu) 

bilir. 

Böylece, (bir-olan-ayn’ın taayyün yoluyla çoklaşması ve mertebelerle 

farklılaşmasıyla) şeyler birbirinden farklı oldu. Ve sayılar, bilinen basamaklar (10, 

100, ...) doğrultusunda “bir”den [vahid] türedi. Böylece nasıl ki “bir” sayıları 

varettiyse, sayılar da “bir”e açılım kazandırdı. Öte yandan, sayının [aded] hükmü de 

ancak sayılan [ma’dûd] ile zahir oldu. Ve sayıya gelen şeylerin kimisi yok [ma’dum] 

ve kimisi de vardır. Bir şey, his itibarıyla var olmadığı halde, akıl itibarıyla var 

olabilir. İmdi bir şeyin ya sayı ya da sayılan olması kaçınılmazdır. Böyle olunca 

“bir”in üzerine inşa olunarak bir ortaya çıkış kaçınılmaz olur. (Şu halde) “bir” 

(sayısı) kendi kendisini ortaya çıkarır. Ve sayıların herbiri –örneğin “dokuz,” “on” 

gibi sayılar ve bunların aşağısında olanlar ve bunların üzerinde sonsuz büyüğe kadar 

gidenler– tek başlarına birer gerçeklik [hakikat-ı vahid] iseler de, hiçbiri bütünlüğü 

kendinde toplamaz. Ve hiçbiri “birlerin toplamı” adıyla anılmaktan kurtulamaz. 

Çünkü (birlerin toplamından oluşan) “iki” tek başına bir gerçekliktir; (ve yine 

birlerin toplamından oluşan) “üç” de tek başına bir gerçekliktir ve sonraki sayılar 

için de durum böyledir. Ve bu sayıların hepsi, (birlerin toplamından oluşmaları 

bakımından) bir ise de, hiçbir sayının “bir”in kendisini barındırması, diğerininkiyle 

aynı değildir. Böyle olunca toplam [cem], (sayıların ve sayı basamaklarının) hepsini 

tutar. Şu halde, toplam, sayılarda sayıların kendileriyle söz sahibidir. Ve onlara, 

onların kendileriyle hükmeder. Ve bu şekilde, yirmi basamak zahir oldu (1, 2, 3, 4, 5, 

6, 7, 8, 9, 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100, 1000). Dolayısıyla bu basamaklar 

(birlerin toplamlarından oluşmaları bakımından) bileşimseldir. Böyle olunca, senin 

indinde zatından dolayı menfî olan şeyin (yani, vahidin sayı olmamaklığının) ta 

kendisini müsbet kılmaktan (yani, sayıların sayı olmayan birlerin toplamından 

oluştuğunu doğrulamaktan) kendini kurtaramazsın. 

Ve her kim, sayılar hakkında vardığımız sonucu, yani bir’in sayı olmaklığının 

değillenmesinin, bir’in sayı olmaklığının kesinlenmesiyle aynı olduğunu anlasa; gerçekte bilir ki, aşkın [münezzeh] olan Hak, halkta benzeş [müşebbeh] olandır ve 

halk, Hâlik’ten ayrışık olsa da, bu böyledir. İmdi iş odur ki, Hâlik mahluktur. Ve yine 

iş odur ki, mahluk Hâlik’tir. Her ikisi de bir-olan-ayn’dandır. Belki de, tersine 

(hakikat itibarıyla) bir ayn’dır ve (taayyün ve zuhur itibarıyla) çoğul aynlardır. Neyi 

görüyor olduğuna bak! 

(İsmail, babasına dedi ki:) “Ey babacığım, sana emredileni yap!” [Saffât Suresi, 

37/102]. Oğul babasının ta kendisidir. Ve İbrahim, (rüyasında) nefsinden başkasını 

boğazlıyor olduğunu görmedi. Ve O, İbrahim’e fidye olarak büyük kurbanı verdi; ve 

(rüyada) insan suretinde görünmüş olan bu kurban, (his aleminde) koç suretinde 

göründü. Oğul suretinde görünmüştü; hayır, belki de oğul hükmünde görünmüştü 

— ve oğul, babasının aynısı olan kişidir. “Ve O, ondan eşini halk etti” [Nisa Suresi, 

4/1]. Bu demektir ki, Âdem’in nikâhı, kendi nefsinden başkasıyla olmuş değildir; eşi 

ve oğlu kendi nefsindendir. Ve varlık, sayısal çoklukta bir’dir. 

Tabiat nedir ve ondan zahir olan nedir? Tabiatın, kendisinden zahir olan yüzünden 

eksiklendiğini; ve zahir kılmadıklarıyla da artıklandığını görmedik. Ve Tabiat’tan 

zuhur eden, ondan (yani, Tabiat’ın kendisinden) başkası değildir. Ve o, kendisinden 

zahir olan şeylerin hükümleri yoluyla suretlerin birbirinden farklı olmasından 

dolayı, kendinden zuhur edenle aynı değildir. Ve şu, soğuk ve kurudur; şu diğeri de 

sıcak ve kurudur ve bunlar kuru olmalarından dolayı ayrımsızdırlar ve öbürleri 

(yani, soğuk ve sıcak) yüzünden de farklılaşmışlardır. Tabiat (bu hükümleri) biraraya 

toplayıcıdır [camî]. Ya da, tersine, ayn (yani, ayn-ı vahid) Tabiat’ın ta kendisidir. 

Dolayısıyla, tabiat alemi, bir aynadaki suretlerdir. Ya da, tersine, birbirinden farklı 

aynalardaki bir surettir. Böylece, bakış açılarının farklı olmasından dolayı, ancak 

hayret vardır. 

Ve bizim söylediklerimizi bilen kimse, hayrete düşmez. Ve böylesi bir kimse ilimde 

ilerlemiş biri olsa bile, bu ilim ancak mahallin hükmüncedir. Ve mahal, değişmez 

ayn’ın [ayn-ı sabite] ta kendisidir. Ve Hak, değişmez ayn’la tecelli mahallerinde 

çeşitlenir. Böyle olunca da, Kendisi üzerine hükümler çeşitlilik gösterir. Ve O, her 

hükmü kabul eder. Ve Kendisi üzerine, ancak tecelli ettiği ayn hükmeder. Böyle 

olunca da, (ayn’ın hükmetmekliği dışında Hak üzerine hükmeden) başkaca hiçbir 

şey yoktur. 

Hak, bu yönüyle halktır, düşün öyleyse 

Halk değildir diğer yönüyle de; an, zikret öyleyse...

Kim ki anladı dediklerimi, zayıflamaz basireti 

Ve ancak basireti olan anlar bu söylediklerimi... 

İster ayrımları kaldır, ister ayrımlar koy — Bir’dir ayn.

Ve baki değildir, kalmaz bir şey çokluktan... 

İmdi Kendinden dolayı Yüce olan, varolan şeylerin bütününü ve varolmayan nisbetleri [niseb-i ademiyye] istiğrâk eden bir kemale sahip olandır. Ve bu kemal, 

O’nun bu vasıflardan hiçbirini yitirmemesi ve O’nun bu vasıflardan başkası 

olmaması sayesindedir. Ve bu vasıfların ilmî, aklî ve şer’î olarak övülesi veya yerilesi 

vasıflar olması bir şey değiştirmez. Ve böylesi bir kemal, ancak “Allah” İsmiyle 

adlandırılana özgüdür. 

Ama “Allah” ismiyle adlandırılandan başkası olanlar, ya O’nun için (duyumsal 

varlıkta) birer tecelli mahallidirler, ya da O’nda (yani, Hakk’ın varlık aynasında, ilahi 

ilimde) birer surettirler. Eğer O’nun için tecelli mahalleri varsa, böyle olduğundan 

dolayı kaçınılmaz olarak bir tecelli mahalliyle diğeri arasında (İlahi İsimleri 

kapsayıcılık yönünden) üstünlük farklılığı ortaya çıkar. Ve eğer bu (Allah’tan başka 

olan), O’nda (yani, Hakk’ın varlık aynasında, akıl mertebesinde zahir olan) bir suret 

(yani, İlahi İlim’de ortaya çıkan ayan-ı sabiteden biri) olursa, böylesi bir suret için 

zatî kemal sözkonusudur; çünkü bu suret, kendisinde zahir olan şeyin ta kendisidir. 

Ve, “Allah” olarak adlandırılan için sözkonusu olan, bu suret için de sözkonusudur. 

Ve bu suretin O olduğu söylenemeyeceği gibi, O’ndan başka olduğu da söylenemez. 

Gerçekte, Ebu Kasım ibn Kasiyy, Hal’ün-Naleyn adlı kitabında, buna, herbir İlahi 

İsmin, bütün İlahi İsimler’le isimlendiğini ve onlarla vasıflandığını söyleyerek işaret 

etti. Ve burada söylediği şudur ki, herbir İsim Zat’a ve kendisi için sözkonusu edilen 

ve kendisi tarafından talep edilen manaya delalet eder. Ve bu İsim, Zat’a delalet 

etmesinden dolayı, İlahi İsimler’in hepsini kendinde toplar. Ve tekilleştirdiği 

[infırad] anlama delalet etmesiyle de, Rab ve Hâlik ve Musavvir ve benzeri diğerleri 

gibi, diğerlerinden ayrışır. Ve İsim, Zat’tan dolayı, adlandırılanın ta kendisidir. Ve 

İsim, kendisi için sözkonusu edilen kendine özgü anlamından dolayı, 

adlandırılandan başkadır. 

Eğer sözünü etmiş olduklarımızdan (Zatî) yüceliğin ne olduğunu anladıysan; bunun, 

mekân veya mekânda-olmaklık yüceliği olmadığını da anlamış olmalısın. Çünkü, 

mekânda-olmaklık yüceliği sultan ve hakimler ve vezirler ve kadılar ve –bu mevki 

için yeterliliği bulunsun bulunmasın– amir olan herbir mevki sahibine özgüdür. Ama 

sıfat yoluyla yücelik böyle değildir. Çünkü bir kimse, insanların en alimi olsa da, bu 

kimseye; insanların en cahili de olsa, hükmetme mevkiinde bulunan bir kimse 

tarafından hükmedilebilir. Böyle olunca, amirin yüceliği, mekânda-olmaklık’tan 

dolayı yüceliktir. Onun yüceliği, kendisine tabi olanlara hükmetmesi bakımındandır 

ve böyle olunca da o, kendinden bir yüceliğe sahip değildir. Dolayısıyla, bulunduğu 

mevkiden alındığında, yüksekte bulunmaklığı ortadan kalkar. Ama, alim için durum 

böyle değildir. 

İBRAHİM KELİMESİNDEKİ HİKMET-İ MÜHEYYEMİYYE 

İbrahim aleyhisselam’ın “Halil” olarak adlandırılması, zat-ı Halil’in, Zat-ı İlahiye’nin 

vasıflandığı Sıfatların tümüne birden bürünmesi [duhul] ve onlara nüfuz etmesinden dolayıdır. Şair şöyle der: “Ruhum, bedenimin uzuvlarına nasıl nüfuz etmişse, Sen de 

aynı şekilde uzuvlarımın bütününe nüfuz ettin; Halil’in Halil olması işte böylece 

oldu.” Bu tıpkı rengin, renge boyanana nüfuz etmesi gibidir: araz, cevherin 

bulunduğu mahaldedir, ona ulanmıştır ama bununla birlikte, arazın (yani, rengin) bu 

nüfuz edişi cevherin (yani, renge boyanan şeyin) yer tutmaklığı gibi değildir. Veya 

İbrahim’e “Halil” adının verilmesi Hakk’ın onun suretinin varlığına nüfuz etmiş 

olmasından [tahallül] dolayıdır. Her iki yaklaşım da geçerlidir — çünkü her 

hükmün, kendi sınırlarını aşmayan kendine özgü bir yerindeliği vardır. 

Görmez misin ki, Hak, sonradan olma [hâdis] şeylerin sıfatlarıyla ve hatta kusurlu ve 

yerilesi sıfatlarla zahir olduğunu Kendinden haber vermiştir. Ve görmez misin ki, 

yaratılmış olan (İnsan-ı Kâmil) başından sonuna dek Hakk’ın sıfatlarıyla zahir 

olmuştur. Ve nasıl ki, Hakk’ın bütün sıfatları yaratılmış olanın (yani, İnsan-ı 

Kâmil’in) sıfatlarıysa, sonradan olmaklık sıfatları da Hakk’ın sıfatlarından başka bir 

şey değildir. “Hamd Allah’a mahsustur” [Fatiha Suresi, 1/1] sözü, her övenin 

[hamid] yüceltmesinin ve her övülenin [mahmud] yüceltilmesinin sonuçta Allah’a 

dönmesi anlamına gelir. Ve, her şey O’na döner. İmdi, bu geri dönüş hükmü yerilesi 

ve övülesi şeyleri içine alır — ve varlıkta övülesi veya yerilesi olandan başkası 

yoktur. 

Bil ki, herhangi bir şey ancak bir başkasına yüklenmiş olduğunda ona nüfuz edebilir. 

Nüfuz eden –yani etkin olan– nüfuz edilenle örtülmüştür. Hal böyle olunca, edilgin 

olmaklığıyla nüfuz edilen zahir ve etkin olmaklığıyla nüfuz eden de batındır. Ve 

batın olan eyleyici, zahir olan için gıdadır; tıpkı, bir yün parçasının, kendisine nüfuz 

eden suyla şişmesi ve genişlemesinde olduğu gibi. 

Eğer, Hak Zahir ve mahluk O’nda batın ise, mahluk Hakk’ın bütün İsimleri’ni, 

O’nun işitmesini, görmesini, O’nun bütün nisbetlerini ve O’nun ilmini yüklenmiştir. 

Ama eğer mahluk zahir ve Hak onda Batın ise, o halde Hak –kudsî hadiste 

belirtildiği gibi– mahlukun işitmesindedir, onun görmesinde, elinde, ayağında ve 

onun bütün yetilerindedir. 

Eğer Zat-ı ilahiye bu nisbetlerden arınık olsaydı, bir ilah olmazdı ve bu nisbetler 

bizim aynlarımızla sonradan ortaya çıktılar, öyle ki ilah kılmaklığımızla, O’nu ilah 

kılan bizleriz. Bundandır ki, bizler bilinmedikçe ilah da bilinmez. Resulallah (sav), 

“Nefsini bilen, Rabbini bilir” demiştir ve o yaratılış içerisinde hiç kuşkusuz Allah’ı en 

iyi bilen kimsedir. Ebu Hamid gibi bazı alimler, Allah’ın, aleme bakılmaksızın 

bilinebileceğini söylemişlerdir — ama bu doğru değildir. Evet, Zat’ın kadîm ve ezelî 

olduğu (aleme bakılmaksızın) bilinebilir, ama ilah-kılan [me’luh] bilinmeyince, Zat’ın 

ilah olduğu bilinemez; o halde, ilah-kılan, ilahın delilidir. 

Ardından, ikinci halde (yani, cem makamında) gelen keşf, gerçekte Hakk’ın 

Kendisi’ne ve Uluhiyeti’ne ilişkin delilin, yine Kendisi olduğunu ve gerçekte alemin, (bu alem içerisinde yer alan) bireylerin değişmez aynları [ayan-ı sabite] suretlerinde 

(diğer deyişle, aynların aynasında) Hakk’ın tecellisinden başka bir şey olmadığını ve 

öte yandan da Hakk’ın tecellisi olmaksızın bu değişmez aynların var olmasının 

mümkün olmadığını açığa vurur. Bu keşf aynı zamanda, O’nun Kendisini, bu 

aynların hakikatlerine ve hallerine göre çeşitlendirdiğini ve birbirinden farklı 

suretlerde zahir kıldığını ve dolayısıyla farklı suretlerde tasavvur olunduğunu da 

açığa vurur. Ve bu (haldeki) keşf, Hakk’ın bizim ilahımız olduğuna ilişkin ilmin 

oluşmasından sonradır. 

Bundan sonra (cem’den-sonra-fark makamında) son bir keşf daha gelir ki, 

suretlerimizi (yani, değişmez aynlarımızın suretlerini) sana Hak’ta (Hakk’ın 

aynasında) zahir kılar, ve Hak’ta (ayna mesabesinde olan Hakk’ın varlığında) 

bazımız (yani, bazı aynlar) diğer bazılarına zahir olur, bazımız diğer bazılarını bilir 

ve bazımız diğer bazılarından (ilim sahibi olma yönünden) ayrışırlar. Bizden bazımız 

bu marifetin bize (aynlarımızın Hakk’a verdiğince) Hak’ta bizden geldiğini bilir, ve 

bazımız da bu marifetin bize bizden geldiği İlahi İlim Hazreti konusunda cahildirler. 

Cahillerden olmaktan Allah’a sığınırım! 

Bu iki keşf ile birlikte, O, bizim üzerimize ancak bizimle hükmeder; belki de daha 

doğrusu biz kendi üzerimize hükmederiz — ama O’nda. İşte bu nedenledir ki, 

Allahu Teala, perdelenmiş olanlar neden başlarına kendi arzularına aykırı şeyler 

geldiğini sorduklarında, buna karşılık olarak, “Apaçık delil Allah’ındır” [En’am 

Suresi, 6/149] buyurdu. Ve Hak onlar için “sak”ı (yani, kendi hakikatleri olan 

değişmez aynlarını) gösterir ve bu, aramızdan arif olanların keşfetmiş olduğu şeydir. 

Ve bu arifler, perdeli olanların Hakk’ın yaptığını iddia ettikleri şeyi Hakk’ın 

yapmadığını, ama bunun kendilerinden olduğunu görürler. Ve gerçekte Hak onları, 

İlim Hazreti’ndeki değişmezlikleri üzre bilir. Böylelikle perdelenmiş olanların delili 

geçersiz kılınır ve geriye Allah’ın apaçık delili kalır. 

Eğer, “Dileseydi, hepinizi hidayete erdirirdi” [En’am Suresi, 6/149] sözü ne anlama 

gelir diye soracak olursan, deriz ki: “..seydi” takısı varsa, bu sakınma içindir ve 

Hakk’ın meşiyyeti, şey ne üzre ise onu dilemektir. Ama aklî delil, mümkün bir şeyin 

ayn’ının bir şeyi ya da o şeyin karşıtını kabul edebilir olduğuna hükmeder. Bu iki 

akılla-kavranabilir olan hükümden biri vaki olduğunda, bu vaki olan hüküm, bu 

mümkün şeyin kendi değişmezliği [sübut] halinde kendisi üzre bulunduğu şeydir. 

“Hidayet ederdi” sözü, “apaçık gösterirdi” anlamına gelir. Hak, şeyin, kendisinde ne 

üzre değişmez olduğunu anlaması yönünde bütün mümkün şeylerin basiret gözünü 

açmış değildir. Sonuçta bazısı ilim sahibi, bazısı ise cahildir. Ve Allah dilemedi, ve 

herkese hidayet etmedi ve dileyecek de, hidayet edecek de değildir. Ve “dilerse” 

sözü için de aynı durum geçerlidir. Allah, olmayacak şeyi hiç diler mi? 

Böylece, Hakk’ın meşiyyeti tek bir şeye bağlıdır, yani meşiyyet ilme tâbi bir nisbettir 

ve malum olan, sen ve senin hallerindir. Ve ilmin malum üzerinde hiçbir etkisi yoktur, tersine malum’un alim üzerinde bir etkisi vardır — ayn’ında her ne üzre ise, 
kendinden onu verir.