FUSÛSU-L HİKEM DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

FUSÛSU-L HİKEM 
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
LUT KELİMESİNDEKİ HİKMET-İ MELKİYYE 

“Melk” şiddet, güç ve “melîk” şiddetli, sıkı, güçlü [şedid] demektir. Hamur iyice 

yoğrulduğunda, “Hamur sıkıca yoğruldu” diye bir ifade kullanılır (Arapça’da). Kays 

bin el-Hatîm, savrulan bir mızrağı şöyle betimler: “Mızrağı elimle öylesine sıkı 

[şedid] tutup sapladım ki, açılan yarığın genişliğinden, karşıda duran kişi arkada 

olanı görebilir...” 

Ve Allahu Teala, Kur’an’da Lut aleyhisselam’ın şu sözlerini aktarır: “Eğer size karşı 

gücüm yetseydi veya güçlü bir kaleye sığınsaydım..” [Hud Suresi, 11/80]. Ve 

Resulallah (sav) şöyle buyurmuştur: “Allahu Teala kardeşim Lut’a rahmet etsin, ki o 

güçlü bir kaleye sığındı.” Ve Lut aleyhisselam’ın “güçlü bir kale” [rükn-i şedid] 

derken kastettiği şey “kabile”dir (yani, kavmini cezalandırmak için, mezahir-i 

kaviyye ve şedidedir); “Eğer size karşı gücüm yetseydi..” sözüyle kastettiği de, “karşı 

koyma”dır ve bu da burada (yani, Lut aleyhisselam’ın söylediği bağlamda) beşere 

özgü himmettir. Ve Resulallah (sav) şöyle buyurdu: “Lut’un, ‘Eğer size karşı gücüm 

yetseydi veya güçlü bir kaleye sığınsaydım’ dediğinden bu yana gönderilen bütün 

peygamberler, kendi kavminden bir topluluk içerisinde ve kendisini kollayan bir 

kabile içerisinde gönderilmiştir” — tıpkı Ebu Talib’in Resulallah’ı (sav) koruyup 

kollaması gibi. 

Lut aleyhisselam’ın, “Eğer size karşı gücüm yetseydi..” demesi, Allahu Teala’nın, 

“Allah sizi zaaftan yarattı ve ardından güç verdi” [Rum Suresi, 30/54] sözünü 

(bulunduğu fenafillah makamında, ilahi nur ile idrak etmek suretiyle) işitmiş 

olmasından dolayıdır. Demek ki, güç, (önceden varolmayıp) yapınımla [ca’l] ortaya 

çıkmıştır; dolayısıyla da bu, arızi bir güçtür. Sonra, gücün ardından zaafı ve 

ihtiyarlığı ortaya çıkardı; dolayısıyla yapınım, ihtiyarlığa ilişkilendi. Zaaf ise, 

yaratılışın kendi aslına dönmesidir — ve O şöyle buyurmuştur: “Allah sizi zaaftan 

yarattı” [Rum Suresi, 30/54]. Böylece O, insanı kendisinden yarattığı şeye döndürür: 

“İçinizden kimi de ömrün en verimsiz çağına dek götürülür, öyle ki bilen bir kimse 

olduktan sonra bir şey bilmez bir hale gelir” [Hac Suresi, 22/5]. Burada Allahu Teala, 

bu kimsenin başlangıçtaki zaafa döndürüldüğüne işaret etmektedir. Dolayısıyla, zaaf sözkonusu olduğunda, ihtiyar kişinin durumu –hüküm bakımından– tıpkı bir 

çocuğunki gibidir. 

Hiçbir nebi yoktur ki, kırk yaşını doldurmadan gönderilmiş olsun — ve kırkıncı yaş, 

insanın güçten düşmeye başladığı zamandır. Bundandır ki, Lut aleyhisselam, “Eğer 

size karşı gücüm yetseydi..” dedi ve kendisinde zaaf ortaya çıkınca (tabii kuvvet 

talebinde bulunmayıp) etkide bulunucu olan himmet’i [himmet-i müessire] istedi. 

Eğer sen, “Lut aleyhisselam’ı, etkide bulunucu olan himmetten alıkoyan nedir; tâbi 

olma durumundaki saliklerde bulunan bu şey nasıl olur da onlardan daha üstün olan 

resulde bulunmaz?” diye soracak olursan, derim ki: Doğru söylüyorsun, ama 

bilmediğin şey; marifetin, himmet yoluyla tasarrufta bulunmaya engel olduğudur. 

Dolayısıyla arifin marifeti arttıkça, himmet yoluyla (başkaları üzerindeki) tasarrufu 

azalır. Bunun iki sebebi vardır. Birincisi, (böylesi bir kimsenin) kulluk makamını 

gerçeklemiş ve tabii olan yaratılışının [halk] aslını görmüş olmasıdır. İkincisi ise, 

tasarruf-eden ile tasarruf-edilen’in birliğidir — (böylesi bir kimse) himmetini 

yöneltebileceği bir şey göremez; dolayısıyla bu, onu tasarrufta bulunmaktan 

alıkoyar. Ve bulunduğu müşahede noktasında [meşhed] görür ki, karşısındaki 

kendisiyle çekişen kimse, yokluk halindeyken [hal-i adem] ayn’ının değişmezliğinde 

bulunduğu hakikat üzere olup, bundan herhangi bir şekilde sapmış değildir — 

varlığıyla, yokluk halindeki değişmezliğinde ne üzere bulunuyorsa onu zahir kılar. 

Dolayısıyla, kendi (değişmez) hakikatinin sınırını aşmış ve kendi yolundan şaşmış 

değildir. Bunun, “çekişme” olarak adlandırılması arızi bir şeydir, böyle görülmesi 

ancak insanların gözlerindeki perdeden dolayıdır ve (gözleri perdeli olan bu 

kimseler için) Allahu Teala şöyle buyurmaktadır: “İnsanların çoğu bilmezler” [A’raf 

Suresi, 7/187] yani, “Onlar dünya hayatının zahirini bilirler ama işlerin sonundan 

gafildirler” [Rum Suresi, 30/7]. Bu (‘gafil’ sözcüğü, ‘gılaf’ sözcüğünden), çevrinmiştir. 

Gafil olanlar, şöyle derler: “Bizim kalplerimiz gılaf içindedir” [Bakara Suresi, 2/88]. 

Ve “gılaf,” hakikati ne ise o olarak görmekten alıkoyan perdedir. İşte bu ve buna 

benzer şeyler, arif olan bir kimseyi alemde tasarrufta bulunmaktan alıkoyar. 

Şeyh Ebu Abdullah Muhammed bin Kâid, Şeyh Ebu Suud bin eş-Şiblî’ye şöyle sordu: 

“Niçin tasarrufta bulunmuyorsun?” Bunun üzerine eş-Şiblî şöyle cevap verdi: “Ben 

tasarrufu, Hakk’ın üzerimde dilediğince tasarrufta bulunması için terkettim.” 

Burada, Allahu Teala’nın, “O’nu vekil kıl!” [Müzemmil Suresi, 73/9] emrine 

göndermede bulunur. Ve vekil, tasarrufta bulunandır. Ebu Suud, Allahu Teala’nın şu 

emrini işitmiştir: “Allah’ın sizi üzerine halife kıldığı şeylerden sarfedin!” [Hadîd 

Suresi, 57/7]. Dolayısıyla Ebu Suud ve arifler, ellerinde olanın kendilerine ait 

olmayıp, kendilerinin bu mülke halife kılındıklarını bilirler. Hak, ona şöyle dedi: 

“Seni halef kıldığım ve sana mülk olarak verdiğim şeyler için Beni vekil kıl!” Böyle 

olunca, Ebu Suud, Allah’ın emrine uyarak, O’nu vekil kıldı. 

İmdi, buna benzer şeyleri müşahede eden bir kimsede, başkaları üzerinde tasarrufta 

bulunabileceği bir himmet nasıl kalabilir ki? Himmet ancak üzerinde tasarruf edilecek şey üzerinde yoğunlaşılıp diğer şeylerin gözardı edilmesiyle etkisini 

gösterebilir — işte bunun bilgisidir ki, (arif kişiyi) böylesi bir yoğunlaşmadan 

alıkoyar. Dolayısıyla, marifeti eksiksiz olan arif, son derece acz ve zaaf içerisinde 

zahir olur. 

Abdallardan biri Abdurrezzak’a şöyle dedi: “Ey Abdurrezzak! Şeyh Ebu Medyen’e 

selamdan sonra de ki: Ey Ebu Medyen! Nasıl olur da bize hiçbir şey güç gelmediği 

halde, sana şeyler güç gelir — üstelik de biz senin makamına rağbet edici olup, sen 

bizim makamımıza rağbet edici olmadığın halde?” Ebu Medyen, Abdallar’ın 

makamına ve diğer makamlara sahipti. Biz, ne var ki, zaaf ve acz makamında Ebu 

Medyen’den daha ötedeyiz. Abdal’ın Ebu Medyen’e bu söyledikleri, aynı meseleyle 

ilgilidir. 

Ve Resulallah (sav) bu zaaf ve acz makamında, kendisine yönelik ilahi emir 

doğrultusunda şöyle buyurdu: “Ben, bana ve size ne yapılacağını bilmem. Ben ancak 

bana vahyolunana uyarım” [Ahkaf Suresi, 46/9]. Dolayısıyla Resul (sav), kendisine 

ne vahyolunmuşsa, onun hükmüne uyar ve onun için, ilahi hükme uymaktan 

başkası sözkonusu değildir. Ona açıkça tasarrufta bulunması vahyolunursa, 

tasarrufta bulunur. Ve eğer tasarruftan sakındırılırsa, tasarrufta bulunmaktan 

kaçınır. Ve eğer tasarrufta bulunma konusunda serbest bırakılırsa –marifet’i eksik 

olmadıkça– tasarrufta bulunmamayı yeğler. 

Ebu Suud bin Şiblî Bağdadî, müridlerine şöyle dedi: “Onbeş yıl oluyor ki, Allahu 

Teala bana tasarruf verdi ve ben incelik göstererek tasarrufta bulunmadım.” Burada, 

naz sözkonusudur. Ama biz, tasarrufu incelik göstermek için bırakmadık, bizim 

tasarrufta bulunmayışımız, ancak marifetin kusursuzluğundan dolayıdır; çünkü 

marifet tasarrufta bulunma işini tercihe bırakmaz. Dolayısıyla arif olan kişi, 

himmetiyle alemde tasarrufta bulunduğunda bunu, kişisel tercihiyle değil, ilahi 

emirle ve zorunda kalarak yapar. Ve hiç kuşkumuz yoktur ki, risaletin (insanlar 

tarafından) kabulü gerektiğinden dolayı, elbetteki risalet makamı tasarrufu talep 

eder. İmdi, (resulün bu tasarrufu) Allah’ın dininin zahir olması için, ümmeti ve 

kavminin doğruluğunda şüphe duymayacakları bir şeyle (yani, bir mucizeyle) zahir 

olur. Ne var ki, bu durum (Batın isminin mazharı olan) evliya için böyle değildir. 

Resul de tasarrufu zahiren talep etmez. Çünkü kavmine karşı merhametlidir. 

Dolayısıyla (ilahi) delilin onlara apaçık kılınmasında –bu, onların helak olmasına 

neden olacağından– aşırıya gitmeyi istemez. Böylelikle, onların helak nedenleri olan 

delilin ortaya çıkmasında aşırıya gitmek istemeyişiyle, onların yaşamlarını 

sürdürmelerini sağlar. 

Resul, mucize bir topluluğa apaçık kılındığında bazı kimselerin bu mucizeye 

inanacaklarını ve bazı kimselerin de –bildikleri halde– bu mucizeyi inkar 

edeceklerini; gördükleri mucizeyi, zulüm, büyüklenme ve çekememezlik nedeniyle açıktan açığa doğrulamayacaklarını ve (bu inkarcılardan) bir kısmının bu mucizenin 

sihir ve büyü olduğunu söyleyeceğini bilir. Resul, bunu gördüğü ve ancak Allahu 

Teala’nın, kalbini iman nuruyla aydınlattığı kimsenin mümin olduğunu ve bir kimse 

iman denilen bu nur ile bakmadıkça, mucizenin bir yarar sağlamadığını gördüğü 

içindir ki –mucizenin, orada bulunanların kalplerindeki etkisi genel olmadığından– 

himmetini, mucize göstermekten alıkoydu. Nitekim, Allahu Teala, resullerin en 

kâmil olanı, yaratılmışların en bilgili ve hal itibarıyla en sadık olanı (yani, Resulallah 

Efendimiz) için şöyle buyurdu: “Sen sevdiğin kimseye hidayet edecek değilsin; 

dilediğine hidayet edecek olan Allah’tır” [Kasas Suresi, 28/56]. Ve eğer himmetin 

etkisi genel olsaydı; kendisinden daha kâmil ve himmet itibarıyla kendisinden daha 

üstün ve yüce bir kimse bulunmayan Resulallah’ın (sav) himmeti (bu şekilde genel 

bir) etkide bulunurdu. Ne var ki, Resulallah’ın himmeti amcası Ebu Talib’e etkide 

bulunmadı ve yukarıda andığımız ayet, Ebu Talib’e ilişkin olarak indi. Bundandır ki 

Allahu Teala Resul (sav) hakkında şöyle buyurdu: “Onun görevi ancak bildirmektir” 

[Mâide Suresi, 5/99]. Ve Allahu Teala yine şöyle buyurdu: “Onlara hidayet etmek 

senin işin değildir; Allah’tır dilediğine hidayet eden” [Bakara Suresi, 2/272]. Ve 

Allahu Teala, Kasas Suresi’nde şunu ekledi: “Allah hidayet olunanları bilir” [Kasas 

Suresi, 28/56] — yani, Allahu Teala, değişmez aynları [ayan-ı sabite] yoluyla yokluk 

hallerinde hidayet olunmalarına ilişkin ilmi Kendisine verenleri bilir. 

Bu, ilmin malum’a tabi olduğunu kanıtlar. Dolayısıyla, ayn’ının değişmezliğindeki 

[sübut] yokluk halinde mümin olan bir kimse, varlık halinde de aynı suret üzre zahir 

olur. Ve Allahu Teala, onun böyle olduğunu (yani, mümin olduğunu) ondan (yani, 

onun bu bilgiyi O’na vermesi yoluyla) bildi. Bundandır ki, “Allah hidayet olunanları 

bilir” [Kasas Suresi, 28/56] buyurdu. Ve yine Allahu Teala şöyle buyurdu: “Benim 

indimde söz değişmez..” [Kaf Suresi, 50/29] — çünkü Benim sözüm yaratmış 

olduklarıma ilişkin ilmimle sınırlıdır. “..Ve Ben kullarıma asla zulmedici değilim” 

[Kaf Suresi, 50/29] — yani, Ben onları şaki kılan küfrü kendi üzerlerine takdir edip de 

sonradan, onların güç yetiremeyecekleri bir şeyi kendilerinden istiyor değilim; Biz 

onlara ancak (değişmez aynlarındaki onlara ilişkin) ilmimiz kadarınca muamele 

ettik; eğer ortada bir zulüm sözkonusuysa, zalim olanlar ancak kendileridir. 

Dolayısıyla, Allahu Teala onlara zulmetmiş değildir: “Onlar kendilerine 

zulmediyorlar” [Bakara Suresi, 2/57] — ve Biz, Zatımız onlara ne söylemekliğimizi 

verdiyse onu söyledik; ve Zatımız, Bize malumdur ve böylelikle onlara şunu mu 

yoksa bunu mu söyleyeceğimizi biliriz; Biz ancak söylemekliğimize ilişkin olarak 

neyi biliyorsak onu söyleriz; söz Bizden, işittikleri söze uymak veya uymamak ise 

onlardandır. 

Her şey Bizden ve her şey onlardandır 

Ve ilmin alınması da Bizden ve onlardandır 

Bizden olmasalar bile 

Hiç kuşkusuz Biz onlardanız. 

Öyleyse ey dostum, marifetin özü olan bu Lut kelimesindeki melkî hikmeti iyi anla! Şimdi sır sana açıldı ve iş açıklığa kavuştu: 

“Tek” denilenin, çiftin içerisinde yer almasıdır bu. 

ÜZEYİR KELİMESİNDEKİ HİKMET-İ KADERİYYE 

Bil ki, “kazâ” denilen şey, Allah’ın şeylerdeki hükmüdür. Ve Allah’ın şeylerdeki 

hükmü; şeylere ilişkin ve şeylerdeki ilmiyle sınırlıdır. Ve Allah’ın şeylerdeki ilmi de, 

bu bilinen şeylerin [eşyâ-yı ma’lûme] nefslerinde değişmez olarak bulundukları 

halden Hakk’a verdikleri ilimle sınırlıdır. 

Kader, şeyler kendi aynlarında ve nefslerinde ne üzere değişmez iseler, (ilahi) 

hükmün buna göre fazlalık olmaksızın zamansal olarak verilmesidir. Ve ilahi kazâ, 

şeyler üzerine ancak şeyler ile hükmeder. Ve bu kader sırrının ta kendisidir. Ve bunu 

bilmek, (zuhur mahallerinde Hakk’ı) müşahede ederek, (hissî ve aklî zuhur 

mahallerinde Hak ile dönüşüme uğrayan bir) kalbi olan ve kulak veren kimseye 

özgüdür. Ve apaçık delil Allah’ındır. Böyle olunca, Hüküm Verici, gerçekte hüküm 

verilenin ayn’ına uyarlık içerisinde hüküm verir — hüküm verilenin zatı neyi 

gerektiriyorsa o şekilde hükmeder. Hükmolunan, kendisinde olan şeyle Hüküm 

Verici’nin nasıl hüküm vereceğine ilişkin hüküm vericidir. İmdi, hüküm verme 

konumunda olan, (hüküm verdiği şeyin zatının ve hakikatının gerektirdiğine göre 

hüküm verdiğinden dolayı) hüküm verdiği şeyle ve hüküm verdiği şeyde 

hükmolunandır. 

İmdi, bu meseleyi iyice anla! Çünkü kader sırrı, ancak zuhurunun yeğinliğinden 

dolayı bilinmez oldu. Ve nebiler kader sırrını bilmeyi çok istedikleri ve bu konuda 

ısrarlı davrandıkları halde, bu kader sırrı bilinmez olarak kaldı. 

Bil ki, resuller –Allah’ın selamı onların üzerine olsun– evliya ve arif olmaları 

dolayısıyla değil, resul olmaları dolayısıyla, ümmetlerinin bulundukları hal 

mertebesi üzeredirler. Bundandır ki, resullerde kendilerine bildirilen ilim, ancak 

artıksız ve eksiksiz olarak ümmetlerinin gereksindiği kadar vardır. Ve ümmetler 

arasında üstünlük derecelenmesi sözkonusudur. Kimi ümmetler, kimi ümmetlerden 

daha fazlasına sahiptir. Resuller de –ümmetlerin arasındaki üstünlük derecelenmesi 

dolayısıyla– resullük ilminde [ilm-i irsal] biri diğerinden daha üstündür. Buna ilişkin 

olarak Allahu Teala şöyle buyurur: “Resullerin bazısını bazısından üstün kıldık” 

[Bakara Suresi, 2/253]. Ve yine resullerin, kendi zatları gereğince ilimlere ve 

hükümlere olan istidadları dolayısıyla, kendi aralarında üstünlük derecelenmesi 

sözkonusudur. Ve Allahu Teala buna ilişkin olarak şöyle buyurur: “Nebilerin 

bazısını bazısından üstün kıldık” [İsra Suresi, 17/55]. 

Ve Hak Teala, yaratılışa ilişkin olarak şöyle buyurdu: “Allah kiminize kiminizden 

daha fazla rızık verdi” [Nahl Suresi, 16/71]. Ve rızık bir yanıyla ilim gibi ruhani ve bir yanıyla da yiyecek gibi duyumsaldır. Ve Hak Teala rızkı bilinen kader [kader-i 

malum] (yani, bir şeyin istidadının gerektirmesiyle bu şey hakkında kazâ olunan 

hüküm) ile indirir — ve “bilinen kader” denilen şey, yaratılmış olanların [halk] talep 

ettiği istihkaktır — ve “O, her şeye halkını verdi” [Taha Suresi, 20/50]. İmdi Hak 

Teala, bir şey için ne dilemişse [meşiyyet] o kadar rızk indirir. Ve O, bildiği şey 

ölçüsünce ve hükmettiği şey yoluyla diler. Ve önceden dediğimiz gibi, Hak Teala 

bilinen’i [malum] ancak bu bilinen’in kendi nefsinden Hakk’a verdiği kadarıyla bildi. 

İmdi, zamanlama [tevkît], asıl itibarıyla, bilinen (yani, istidadıyla bu zamanlamayı 

talep eden bilinen-değişmez-ayn) içindir. Ve ilim, irade ve meşiyyet kadere tabidir. 

Böyle olunca, kader sırrı, ilimlerin en üstünlerinden ve en büyüklerinden biridir ve 

Allahu Teala bu ilmi ancak eksiksiz marifete eriştirdiği kimse için anlaşılır kılar. 

Kader sırrını bilmek, onu bilen kimseye hem büyük bir rahatlık, hem de elemli bir 

azap verir. Dolayısıyla kader ilmi, bu ilme sahip olan kişiye birbiriyle çelişen iki şey 

verir. Ve bundandır ki, Hak Teala Kendi nefsini gazab ve rıza ile nitelendirdi. Ve 

böylelikle İlahi İsimler birbirlerine karşıt oldu. Böyle olunca, mutlak varlıkta ve 

kayıtlı varlıkta tek bir hakikat (yani, kader sırrı) hükmeder; ve (bu kader sırrının) 

hükmü geçişli [müteaddi] ve geçişsiz olarak genel olduğundan (yani, bütün şeyleri 

kapsadığından), bundan (yani, kader sırrının hakikatından) daha kusursuz, daha 

güçlü ve büyük bir şeyin olması olanaksızdır. 

Nebiler –Allah’ın selamı onların üzerine olsun– ilimlerini belli bir şekilde (yani, 

melek aracılığıyla) ilahi vahiy yoluyla aldıkları için; aklın, düşünsel 

kurgulamasından dolayı, işlerin hakikatini ne ise o olarak görmek konusunda eksikli 

olduğunu bildiklerinden, kalpleri aklî kurgulamadan arınıktır. Ve yine, ancak 

deneyimleme [zevk] ile erişilerek idrak olunan şeyin (yani, kader sırrının; ilahi vahiy 

yoluyla) haber verilmesi de eksiklidir. İmdi, kusursuz ilme, ancak ilahi tecelli yoluyla 

ve Hakk’ın gözlerden ve kalplerden örtüyü kaldırmasıyla erişilebilir ve böylelikle 

kişi, kadîm olanı ve sonradan olanı; yokluğu ve varlığı; olanaksız ve zorunlu ve 

olabilir olanı kendi hakikatlerinde ve aynlarında değişmez [sabit] oldukları şey üzere 

idrak eder. 

Üzeyir aleyhisselam (kader sırrını) vahiy yoluyla öğrenmek istediğinden dolayıdır ki 

–hadis-i şerifte belirtildiği gibi– azarlandı. Eğer bizim sözünü etmiş olduğumuz keşfi 

istemiş olsaydı, bu isteğinden dolayı azarlanması sözkonusu olmazdı. Ve Üzeyir 

aleyhisselam’ın kalbinin arınıklığının kanıtı, bir yönden bakıldığında, onun, “Allah, 

ölümünden sonra bunları nasıl diriltir acaba?” [Bakara Suresi, 2/259] sözüdür. Ve 

bizim anlayışımıza göre, Üzeyir aleyhisselam’ın bu sözleri, İbrahim aleyhisselam’ın 

(“Ey Rabbim! Ölüyü nasıl dirilttiğini bana göster”) sözleri gibidir. “Bunun üzerine 

Allah onu öldürüp yüz sene bıraktı; sonra tekrar diriltti ve ona ‘Şimdi sen kemiklere 

bak, onları nasıl düzenliyor, sonra ona nasıl et giydiriyoruz’ dedi” [Bakara Suresi, 

2/259]. Bu şekilde, Üzeyir aleyhisselam, cisimlerin nasıl dirildiğini doğrudan 

inceleme [muayene-i tahkik] yoluyla gördü. Böylelikle Allah, (kendi kayıtlı nefsinde) ona, bunun (yani, diriltmenin) nasıllığını göstermiş oldu. 

Ne var ki Üzeyir aleyhisselam, şeyleri ancak yokluklarındaki değişmezlik hallerinde 

keşf etmekle idrak edilebilecek kader sırrını öğrenmek istedi. Bundandır ki, ona bu 

kader sırrı verilmedi — çünkü bu kader ilmi ıttıla-ı ilahi hasâisındandır. Kaderi 

Allahu Teala’dan başkasının bilmesi olmayacak bir şeydir. Çünkü bunlar (bu aynlar), 

ilk anahtarlardır [mefatih-i üvel], yani gayb anahtarlarıdır ki, bunları Allah’tan başka 

hiç kimse bilmez. Ama Allah kullarından dilediğine buna ilişkin bazı şeyleri bildirir. 

Bil ki, anahtarlar, ancak fetih halinde “anahtarlar” olarak adlandırılırlar. Ve fetih hali 

de, tekvin’in şeylere ilişkilenmesi halidir — veya, dilersen, buna kudretin takdir 

olunmuşa [makdur] ilişkilenmesi halidir de diyebilirsin. Ve bunu Allah’tan başkası 

deneyimleyemez [zevk]. Ve bu hal içerisinde ne tecelli ne de keşf sözkonusu olmaz. 

Çünkü kudret ve fiil ancak –herhangi bir şekilde kayıtlanmamış mutlak varlık sahibi 

olan– Allah’a özgüdür. 

Kadere (yani, kader sırrını bilmeye) ilişkin isteğinden dolayı Hakk’ın Üzeyir 

aleyhisselam’ı azarladığını gördüğümüzde, bildik ki, Üzeyir aleyhisselam bu erişimi 

[ıttıla] istemiş ve sonuçta, kendisi için, takdir olunmuşa [makdur] ilişkilenir olan bir 

kudret istemiştir. Ne var ki bu, ancak mutlak varlık sahibi olan için sözkonusu 

olabilir. Dolayısıyla Üzeyir aleyhisselam, yaratılışta [halk] deneyimlemesi olanaklı 

olmayan şeyi istedi — ve bir işin nasıllığı ancak deneyimleme yoluyla idrak olunur. 

Ve Allah Üzeyir aleyhisselam’a, “Eğer bu isteğinden vazgeçmezsen adını nübüvvet 

defterinden silerim” dediğinde, bununla kastolunan şey şudur: “Ben sana vahiy 

yolunu kapatır ve işi sana tecelli yoluyla bildiririm. Ve bu da ancak senin istidadına 

göre olur. Ve sonuçta sen, ancak istidadın kadarınca idrak etmekte olduğunu bilirsin. 

(Tecelli sırasında) bu istediğin şeye bakarsın. Ve tecellide istediğin şeyi görmeyecek 

olursan, görmek istediğin bu şeye istidadın olmadığını ve bu istediğin şeyin Allah’a 

özgü niteliklerden [hasâis-i ilahiyyeden] olduğunu bilirsin. Biliyorsun ki, Allahu 

Teala her şeye halkını vermiştir. Eğer ki, Allahu Teala sana bu özel istidadı vermemiş 

ise, bu senin yaratılışın değil demektir. Eğer bu senin yaratılışın olsaydı, ‘O, her şeye 

halkını verdi’ [Taha Suresi, 20/50] sözünü bildiren Hak, elbette onu sana verirdi.” Ve 

(azarlama suretindeki) bu (sesleniş), Üzeyir aleyhisselam’a (keşf ve tecelli üzere ilim 

verilmesi vaadinden ibaret olmakla) Allah’ın bir inayetidir — bunu bilen bildi, 

bilmeyen bilmedi. 

Bil ki, velayet (ilahi sıfat olması ve ilahi keşfin onunla hasıl olması itibarıyla) her şeyi 

içine alan felek [felek-i âmm] olduğundan ardı kesilmemiştir. Ve (nübüvvetin batını 

olan) velayet için haber verme [inba] (hem nebiler hem de evliya için) genel bir 

nitelik taşır. Ama, Muhammed (sav) ile birlikte şeriat getiren nübüvvet ve risaletin 

ardı kesildi ve artık ondan sonra nebi yoktur; yani, şeriat getirici ve kendisine (önceki 

bir nebinin getirdiği) şeriat verilmiş nebi, ve şeriat getirici olan resul yoktur. Ve 

Resulallah’ın (sav), “Benden sonra nebi yoktur” hadisi, eksiksiz kâmil kulluk zevkinin kesilmesini içerdiğinden dolayı, evliyaullah’ın (eksiksiz kâmil kullar olarak) 

zuhurunu kısıntıladı. İmdi, eksiksiz kulluğa özgü olan “nübüvvet” ismi, bundan 

böyle, kulluğa ilintilendirilemez. Çünkü kul, efendisi olan Allah’a, isim yönünden 

ortak olmamayı diler — yani, “Allah” isminde ortak olmamayı diler. 

Allahu Teala “Nebi” ve “Resul” isimleriyle adlandırılmazken, “Veli” ismiyle 

adlandırıldı ve bu isimle nitelendi — ki O şöyle buyurmuştur: “Allah inananların 

Veli’sidir” [Bakara Suresi, 2/257] ve “O gerçek Veli’dir, övülmeye layık olandır” 

[Şura Suresi, 42/28]. Bu “Veli” ismi dünyada ve ahirette kullar için kalıcıdır. İmdi, 

nübüvvet ve risaletin sona ermesinden dolayı, Hakk’a özgü olmayıp da yalnızca kula 

özgü olan bir isim kalmadı. Ancak Allahu Teala, kullarına lütfundan dolayı, onlara 

şeriat getirici olmayan genel nübüvveti [nübüvvet-i âmme] (yani, birleyici ve 

ayrımsızlayıcı istidadın kusursuzluğuyla Hakk’ın sıfatlarını, isimlerini ve fiillerini 

Allah’tan haber alma’yı) kalıcı kıldı. Ve Allahu Teala, kulları için, hükümlerin 

değişmezliği korunarak içtihad yoluyla şeriat getirmeyi kalıcı kıldı — yani, kulları 

için şeriat getirme konusundaki veraseti kalıcı kıldı. Bundandır ki, Resulallah (sav) 

şöyle buyurmuştur: “Alimler, nebilerin vârisleridir.” Bu veraset, ancak hükümlerden 

içtihad yoluyla şeriat getirmelerine ilişkindir. 

İmdi sen bir nebiyi, şeriat getirmenin dışında bir söz söylerken gördüğünde, o, arif 

bir veli olması dolayısıyla konuşmaktadır. Bundandır ki, o nebinin, alim bir nebi ve 

bir veli olması dolayısıyla olan makamı, resul veya şeriat getirici ve şeriat sahibi 

olması dolayısıyla olan makamından daha üstün ve daha kâmildir. İmdi, ehlullahtan 

birisinin, “Velayet, nübüvvetten üstündür” dediğini işitecek olursan, o bu sözüyle 

ancak bizim sözettiğimiz şeyi (yani, peygamberin velayetinin, yine peygamberin 

nübüvvetinden üstün olduğunu) kastediyordur. Veya, ehlullahtan birinin, “Veli, 

nebi ile resulün üstündedir” dediğini işitecek olursan, o bu sözüyle (iki ayrı kişiyi 

değil) tek bir kişiyi kasteder — onun veli olması dolayısıyla bulunduğu makam, nebi 

veya resul olması dolayısıyla bulunduğu makamdan üstündür. Yoksa, nebiye tabi 

olan veli, nebiden üstün değildir. Çünkü tabi olan bir kimse, hiçbir zaman tabi 

olduğu kimseyi geçemez — eğer tabi olan, tabi olduğu kimseyi geçecek olsaydı, tabi 

olmaklığından söz edilemezdi. Bunu iyi anla! 

İmdi, resulün ve şeriat getiren nebinin varacağı nokta [mercii] velayet ve ilimdir. 

Görmez misin ki, Allahu Teala, Resul’e (sav) daha fazla ilim istemesini emretti. 

İlimden başka bir şey için, elinde olandan daha fazlasını istemesini emretmedi. 

Böylece ona şöyle buyurdu: “De ki: Rabbim, ilmimi artır!” [Taha Suresi, 20/114]. 

Şeriat, belirli amellerle yükümlendirme ve belirli amellerden sakındırmadır. Ve bu 

amellerin mahalli de, geçici olan dünyadır. Ama velayetin geçici olması sözkonusu 

değildir. Eğer velayet geçici olsaydı –tıpkı risalet için sözkonusu olduğu gibi– 

hakikati ile birlikte geçici olurdu. Ve eğer velayet bu şekilde hakikatı ile birlikte 

geçici olsaydı “Veli” ismi kalıcı olmazdı — halbuki, “Veli” ismi Allah için kalıcıdır ve bu İsim, hallenme yoluyla [tahallukan] ve gerçeklenme yoluyla [tahakkukan] ve 

ilişkilenme yoluyla [taallukan] Hakk’ın kuluna özgüdür. 

İmdi, Hak Teala’nın Üzeyir aleyhisselam’a söylediği, “Eğer kaderin mahiyetine 

ilişkin sorup durmaktan geri durmayacak olursan, adını nübüvvet defterinden 

silerim” sözü, “İş, sana keşf ve tecelli yoluyla gelir ve senden ‘nebi’ ve ‘resul’ isimleri 

kalkar” demeye gelir. Ve böylece, (yani, nübüvvetinin ve risaletinin kalkmasıyla) 

velayeti kalır. Ne var ki, hal karinesi, kendisine yönelik ilahi seslenişin bir tehdit 

şeklinde olduğuna delalet edince, Üzeyir aleyhisselam, bu seslenişin, velayet 

mertebelerinden kimisinin bu dünyada kendisinden alınacağı şeklinde bir tehdit 

olduğunu bildi — çünkü nübüvvet ve risalet, velayetin içeriyor olduğu (ilme ilişkin) 

mertebelerden kimi mertebeleri içeren özel bir rütbedir. Böylece Üzeyir, şeriat getirici 

nübüvveti ve şeriat getirici risaleti olmayan veliden üstün olduğunu bildi. Ve 

böylece, nübüvvet mertebesinin gerektirdiği sonraki hallere yaklaşan kimse için, bu 

seslenişin tehdit değil, verilen bir söz olduğu ortaya çıkar. Böyle olunca, Üzeyir’in 

dileyişte bulunduğu şey hiç kuşkusuz makbuldür — çünkü, bir nebi olmaklığıyla has 

bir veli olduğundan hal karinesi ile bilir ki, bir nebi’nin –velayetin bu özel 

mertebesine sahip olmasından dolayı– Allah’ın kerih gördüğünü bildiği ve olmasının 

olanaksız olduğunu bildiği bir şeyin peşinden gitmesi olmayacak bir şeydir. Ve bu 

haller, bunlara yakın olan kimse indinde yakın ve sabit olduğundan, böylesi bir 

kimse, “adını nübüvvet defterinden silerim,” biçimindeki ilahi seslenişi kendisi için 

(bir tehdit değil) verilmiş bir söz olarak görür. Ve bu sesleniş, kalıcı mertebeye (yani, 

velayete) delalet eden bir haber olur. Ve bu mertebe, ahiret yurdunda kalıcı olan 

mertebedir — ki bu ahiret yurdu öyle bir yerdir ki, yaratılmış olanlar bir kez cennete 

veya ateşe girdiklerinde artık orada şeriata yer yoktur. 

Biz şeriatı, cennet ve ateş olan iki yurda girilmesiyle kayıtladık. (Ama sözkonusu 

olan bir istisnai durum vardır) çünkü, kıyamet gününde ara-dönem [fetret] ehli 

olanlar (yani, ne önceki peygamberin, ne de bir sonraki peygamberin davetini 

işitememiş olanlar), henüz çocukken ölmüş olanlar ve deliler için şeriat 

sözkonusudur. Bunlar, adaletin yerine getirilmesi ve suçlu olanların cezalandırılması 

ve cennet ehlinden olanların iyi amellerinin ödüllendirilmesi için bir arada 

haşrolunurlar. Bunlar diğer insanlardan ayrı bir yerde haşrolunduklarında, 

aralarındaki iyi olanlarından biri kendilerine nebi olarak gönderilir. Ve bu arada 

kendilerine bir ateş gösterilir. Nebi şöyle der: “Ben size gönderilmiş Hakk’ın 

resulüyüm.” Kimileri ona inanır ve kimileri de onu inkar eder. Sonra, bu nebi onlara 

şöyle der: “Kendinizi bu ateşe atın, içinizden her kim bana uyacak olursa, 

kurtulacaktır; ama her kim bana isyan edecek ve emrime karşı gelecek olursa helak 

olup, ateş ehlinden olacaktır.” Sonra, ona uyup kendilerini ateşe atanlar said olurlar 

ve içine atladıkları ateşin serin ve esenlikli bir yer olmasıyla ödüllendirilirler. Ve her 

kim o nebiye asi olmuşsa, ceza çekmeyi hakederek ateşe girer ve karşı gelmesinden 

dolayı ateşe iner. Ve sözü edilen günde (yani, kıyamet gününde) bu nebinin 

gönderilmesi, Allah’ın kullarına yönelik adaletini yerine getirmesi içindir. Ve yine Allahu Teala’nın, “O gün hakikat apaçık ortaya çıkar ve secdeye davet 

edilirler; fakat güç yetiremezler” [Kalem Suresi, 68/42] sözü de teklif ve şeriat 

getirmedir. İmdi, onlardan kimileri secde etmeye güç yetirir, kimileri de güç 

yetiremez. Nitekim dünyada, Ebu Cehl ve başkaları Allah’ın emrine uymaya güç 

yetiremediler. İmdi, ahirette, kıyamet gününde, ateşe ve cennete girmeden önce, 

şeriattan bu kadarı kalır. İşte bundan dolayıdır ki, biz, ahiret şeriatını kayıtladık. 

Allah’a hamdü senâ olsun. 

İSA KELİMESİNDEKİ HİKMET-İ NEBVİYYE 

Meryem’in suyundan veya 

Balçıktan yapılmış beşer suretindeki Cebrail’in soluğundan 

“Siccin” olarak adlandırdığın tabiattan, 

Ruh, o tertemiz olanda (yani, Meryem’de), oluşa geldi [tekvin]. 

Bundandır ki, onda (bedeninde) tayin olunan ikameti uzadı 

Bin yıldan fazla bir zaman kadar. 

O ancak Allah’tan bir ruhtur 

Yüce ve aşağı olanda etkide bulunmasını sağlayan 

Rabbine olan nisbeti doğrulansın diye 

Ölüleri diriltti ve çamurdan kuş inşa etti. 

Allah onun cismini temizledi ve ruhunu tenzih etti 

Ve tekvinde onu Kendine benzer kıldı. 

Bil ki, ruhların kendilerine özgü olan niteliği, ilişkilendikleri bir şeyin canlılık 

kazanarak, hayatın, ilişkilendikleri bu şeyden yayılmasıdır. Ve işte Samirî, bundandır 

ki, resulün –ki o Cebrail’dir ve o da Ruh’tur– izinden bir avuç kadar aldı. Çünkü 

Samirî (Musa’dan öğrendiğince) işin ne olduğunu (yani, Cebrail’in ruh olduğunu ve 

ruhun dokunduğu yerde hayatın akmaya başladığını) biliyordu. İmdi, onun Cebrail 

olduğunu anlayınca, üzerine dokunduğu şeyde hayatın akmaya başladığını bildi. 

Böylece resulün izinden bir parça alarak, bunu buzağıya koydu. Ve buzağı 

böğürmeye başladı. Çünkü buzağının çıkardığı ses, böğürmedir. Eğer, aldığı parçayı, 

başka bir surete yerleştirseydi, (bir-olan-ruh, mahallin gereğince zahir olduğundan) o 

suretten ancak o suretin kendisine özgü olan ses çıkardı ve bu sesin ismi de o surete 

nisbet olunurdu — tıpkı, homurdanmanın deveye, gümürdemenin koça, melemenin 

koyuna ve konuşmanın insana nisbet olunması gibi. 

İmdi, hayatın, şeylere yayınmış olan kadarına “lâhut” (yani, İlahi Tabiat) adı verilir. 

Ve “nâsut” (yani, İnsan Tabiatı) bu ruhun, kendisiyle kaim olduğu mahaldir ve 

nâsut’a ruh ile kaim olmasından dolayı (mecaz olarak) “ruh” denilir. 

Cebrail’in ta kendisi olan Ruhü’l-Emin Meryem’e kusursuz bir insan suretinde göründüğünde, Meryem onu kendisiyle birleşmek isteyen bir beşer sanarak –bunun 

izin verilmeyen bir şey olduğunu bildiğinden– kendisini bu adamdan kurtarması 

için bütün varlığıyla Allah’a sığındı. Böylelikle, eksiksiz bir şekilde Allah’ın 

huzurunda olmaklığa erişti, yani manevî ruha. Eğer Cebrail, bu durumda bulunan 

Meryem’e o anda üfleyecek olsaydı, İsa –annesinin o anki halinden dolayı– 

yaratılışının çirkinliğine kimsenin tahammül edemeyeceği bir kimse olarak ortaya 

çıkardı. Ve Cebrail Meryem’e, “Ben yalnızca Rabbinin elçisiyim; sana tertemiz bir 

çocuk bağışlamak için geldim” [Meryem Suresi, 19/19] dediğinde, Meryem’in 

sıkıntısı geçti ve göğsü genişledi. İşte o anda Cebrail, İsa’yı ona üfledi. Cebrail, 

Allah’ın Kelimesi’ni Meryem’e aktardı — tıpkı Resul’ün (sav) Allah’ın Kelamı’nı 

kendi ümmetine aktarması gibi: “O, Allah’ın, Meryem’e ulaştırdığı kelimesidir ve 

O’ndan bir ruhtur” [Nisa Suresi, 4/171]. 

(Bu üflemenin ardından) Meryem’de şehvet yayıldı. Dolayısıyla da İsa’nın bedeni 

Meryem’deki gerçek sudan [mâ-i muhakkak] ve Cebrail’deki –nefesinin neminde 

yayınmış olan– vehmî sudan [mâ-i mütevehhem] yaratıldı. Çünkü, canlı olan 

bedenin nefesi, bir miktar su içermesinden dolayı nemlidir. Böyle olunca, İsa’nın 

bedeni, vehmî sudan ve gerçek sudan yaratıldı [tekevvün]. Ve bu insan türünde 

tekvin’in bildik şekilde olabilmesi için, (İsa’nın yaratılışı) annesinden ve Cebrail’in 

insan suretinde görünmesinden [temessül] dolayı insan suretinde oldu. 

Ve İsa, ölüye hayat verdi, çünkü İsa İlahi Ruh’tur. Ve hayat verme Allah’a ve üfleme 

İsa’ya aitti — tıpkı üflemenin Cebrail’e ve Kelime’nin Allah’a ait olması gibi. İmdi, 

İsa’nın ölüleri diriltmesi –bu dirilme onun üflemesiyle zahir olduğundan dolayı– 

gerçek bir diriltmeydi. Ve ölüleri diriltmesinin kendisinden olduğu bir vehimdi — 

diriltme Allah’tandı. Böyle olunca İsa, üzerine halk olunduğu kendi hakikatından 

dolayı –ki İsa’nın vehmî su ve gerçek sudan yaratıldığını söylemiştik– gerçek 

diriltmeyle [ihyâ-yı muhakkak] vehmî diriltmeyi [ihyâ-yı mütevehhem] kendinde 

topladı. Bir yönden bakıldığında, diriltme ona gerçekleme [tahkik] yoluyla, ve bir 

diğer yönden bakıldığında da vehim [tevehhüm] yoluyla nisbet olunur. “Ölüleri 

diriltirim” [Âl-i İmran Suresi, 3/49] — bu, gerçekleme [tahkik] yoluyladır. Ve, 

bundan önce, “O balçığa üflerim de, Allah’ın izniyle, o bir kuş olur” [Âl-i İmran 

Suresi, 3/49] — bu da, vehim yoluyla diriltmedir. Yukarıda anılan ayette, “Allah’ın 

izniyle” olan şey, “kuşun olmasıdır,” “üflemek” değil. Ama “Allah’ın izniyle” olanın 

“üfleme” olması da olasıdır — (ki bu durumda, İsa’nın balçıktan yapmış olduğu şey) 

duyumsal cismanî sureti dolayısıyla kuş olur (yoksa hakiki ruhani sureti dolayısıyla 

değil). 

Ve aynı şekilde, “Benim iznimle anadan doğma körü ve alacalıyı iyileştiriyordun” 

[Mâide Suresi, 5/110] ayetinde de durum böyledir ve İsa’ya ve Allah’ın iznine ve 

Kur’an’da buna benzer olarak “İznimle” ve “Allah’ın izniyle” biçiminde sözü 

edilenin iznine nisbet olunan ne varsa hepsi böyledir (yani, bunlar, hakikat ve vehim 

yönünden söylenmiştir). Eğer, “Allah’ın izniyle” olan şey “üflemek” ise, o halde üfleyenin üflemesine izin verilmiştir (yani, izin verilen üflemenin kendisidir), 

böylelikle (Allah’ın izniyle olan) bu üfleme yoluyla kuş yaratılır [tekvin]. Eğer 

“Allah’ın izniyle” olan “üfleme” değilse, o halde, kuşun yaratılması Allah’ın izniyle 

olmuştur — ki bu durumda “Allah’ın izniyle” olan, “kuşun olması”dır. Ve hiç 

kuşkusuz, emirde (yani, İsa’nın yaratılışına yönelik İlahi Emir’de) vehim [tevehhüm] 

ve gerçek [tahakkuk] olmasaydı, bu suret (yani, kuşa üflenmesi ve kuşun yaratılması 

sureti), bu iki yönü kabul etmezdi — ama İsa’nın oluşumunun bunu vermesinden 

dolayıdır ki, bu iki yöne (yani, vehim ve gerçeğe) sahiptir. 

Ve İsa, öylesine bir alçakgönüllülük ile ortaya çıktı ki, cizyeyi alçakgönüllü bir 

şekilde ödemelerini, kendilerine bir tokat atılacak olursa, öbür yanaklarını 

çevirmelerini, tokat atan kimseye karşı gelmemelerini ve kısas talep etmemelerini 

ümmetine bir şeriat kıldı. Bu alçakgönüllülük, ona annesi yönündendir. Çünkü 

kadında aşağıdalık [süfl] sözkonusudur ve kadın, hükmen ve duyumsal olarak 

erkeğin altında olmasından dolayı alçakgönüllüdür. 

Öte yandan ise, kendisinde bulunan hayat verme ve iyileştirme yetisi, beşer 

suretindeki Cebrail’in üflemesi yönündendir. Eğer Cebrail, beşer suretinde gelmeyip; 

ister hayvan, ister bitki veya cansız olsun, başka bir unsursal varoluş suretinde 

gelmiş olsaydı, İsa’nın –Cebrail’in geldiği bu surete bürünmedikçe ve bu surette 

zahir olmadıkça– ölüleri diriltmesi sözkonusu olmazdı. Eğer Cebrail –kendi 

tabiatının ötesine geçmeksizin, ki geçmesi sözkonusu değildir– unsurlar ve erkânla 

ilişiği olmayan kendi nuranî suretinde gelmiş olsaydı, İsa, annesi yönünden olan 

unsursal beşer suretinde zahir olduğunda değil, ancak bu nuranî tabiat suretinde 

zahir olduğunda ölüleri diriltebilirdi. 

Ve İsa, ölüleri dirilttiğinde ona “O’dur ve O değildir” denildi ve ona bakışta hayret 

ortaya çıktı. Nitekim, bir beşerin ölüleri dirilttiğini gördüklerinde, düşünsel 

kurgulamalarıyla akılyürütenler hayrete düştü — çünkü ölünün, yalnızca bedensel 

olarak değil, aynı zamanda söz söyler olarak diriltilmesi ilahi bir niteliktir [hasâis-i 

ilahiyyedendir]. Bakan kişi, beşer suretini ilahi etkiye bürünmüş olarak görünce 

hayrete düştü. 

Bu durum, bazılarını “hulûl”den sözetmeye ve ölüleri diriltmesinden dolayı da “o 

Allah’tır” demeye götürdü. Bundandır ki, onlara “kafir” dendi — ve “küfür” örtmek 

demektir. Çünkü onlar, ölüyü dirilten Allah’ı, İsa’nın beşerî suretiyle örttüler [setr]. 

Bundandır ki, Allahu Teala, “‘Allah odur, Meryem oğlu Mesih’dir’ diyenler kafir 

oldular” [Mâide Suresi, 5/17] buyurdu. Bu kimselerin, bu sözleriyle (Mutlak Hakk’ı 

yalnızca İsa’nın taayyününe özgü kılmalarından dolayı) hem hata etmeleri, hem de 

(Hakk’ı İsa’nın beşerî sureti ile örtmekle) kafir olmaları, “o Allah’tır” demelerinden 

olmadığı gibi, “Meryem oğludur” demelerinden de değildir — bu ikisini biraraya 

getirip, “Allah odur, Meryem oğlu Mesih’tir” demelerindendir. Onlar, (İsa’nın beşerî 

suretinin) ölüyü diriltmesinden dolayı, Allah’ı, “Meryem oğludur” sözüyle, o beşer suretine indirgeyerek saptılar — ve o, hiç kuşkusuz Meryem’in oğludur. 

Ama onların bu sözünü işitenler sandılar ki, bu sözü söyleyenler uluhiyeti surete 

nisbet ettiler ve onu suretin aynı kıldılar. Halbuki onlar böyle yapmayıp, İlahi 

Huviyeti işin başından (yani, İsa’nın zuhurunun başlangıcından itibaren) beşer 

suretine özgü kıldılar — ki bu (suret de, onlara göre) Meryem’in oğludur. 

Dolayısıyla onlar, sureti (yani, İsa’nın beşerî suretini) hükümden (yani, İsa’nın beşeri 

suretinden ortaya çıkan ölüyü diriltme hükmünden) ayırdılar (ve böylece İsa’ya 

bakıp, ‘bu beşerdir’ dediler; ölüyü diriltmesine bakıp, ‘Allah’a özgü olan bu halin 

beşerden ortaya çıkması olmayacak bir şeydir’ dediler. Böylece: “Muhakkak Allah, 

Meryem oğlu İsa suretindedir” dediler). Nitekim Cebrail beşer suretinde geldiğinde 

üflemedi. Sonradan üfledi. Böyle olunca, suret ve üflemeyi ayırdı. Dolayısıyla, 

üfleme suretten ortaya çıkmış olsa bile, suretin zatî bir niteliği değildir. 

Böyle olunca, insanlar arasında İsa’nın mahiyeti hakkında görüş farklılıkları ortaya 

çıktı. İmdi, beşer sureti yönünden ona bakan kişi, “O, Meryem’in oğlu Mesih’dir” 

der. Ve beşer olarak görünen sureti yönünden ona bakan kişi, onu Cebrail’e nisbet 

eder. Ve kendisinden ölüyü diriltmesinin zahir oluşu yönünden bakan kişi, onu ruh 

yoluyla Allah’a nisbet eder ve “O, Allah’ın Ruhudur [Ruhullah]” der — yani o, 

üflediği kimseye hayat verendir. Kimi zaman, edilgenlik çekimiyle, onda Hak 

vehmolunur. Kimi zaman onda Melek vehmolunur ve kimi zaman da onda insanın 

beşer olmaklığı vehmolunur. Böylece, kendisine bakanlar üzerinde bu yönlerden 

hangisi egemense, İsa o yönde olur. Ve o Allah’ın Kelimesi’dir ve Allah’ın Ruhu’dur 

ve Allah’ın kuludur. Ve beşerî duyumsal surette böylesi bir durum bir başkası için 

sözkonusu değildir. Her kişi kendi babasına nisbet olunur [mensub], Kendi Ruhunu 

beşer suretine üfleyene değil. Çünkü, gerçekte Allah insan bedenini düzenlediğinde 

[tesviye], Kendi söyleyişiyle, “Ona şekil verdiğimde ve ona üflediğimde” [Hicr 

Suresi, 15/29] — yani, ona Kendi Ruhu’ndan üflediğinde, onun varlığındaki ve 

ayn’ındaki ruhu Kendisine nisbet etti. Ama İsa için, bu böyle değildir: onun 

bedeninin düzenlenişi, Ruh’un üflenişinde içkindir — ki bu durum, sözünü ettiğimiz 

gibi, başkaları için sözkonusu değildir. 

Varolan herşey, Allah’ın sonu gelmez kelimeleridir, çünkü varolan herşey 

“Ol”dandır ve “Ol” [Kün] Allah’ın Kelimesi’dir. İmdi, Kelime (mutlaklık ve ahadiyet 

üzere olup, herhangi bir sıfatla sıfatlanmamış olan) O’na (yani, Hakk’ın Mutlak 

Zatı’na) nisbet olunabilir mi — ki bu takdirde, (“Ol” Kelimesi’nin) mahiyeti 

bilinemez (çünkü Hakk’ın kelamı, bu mertebede, Zatı’nın aynıdır). Ya da, Hak Teala, 

“Ol” diyen bir surete mi nüzul eder — ki bu takdirde ise, “Ol” Kelimesi’nin, nüzul 

ettiği ve zahir olduğu o suretin hakikati olduğu söylenebilir. Kimi arifler ilkinde 

karar kılarken, kimi arifler de öbüründe karar kılmışlardır — arif olanlardan geri 

kalanı ise bu meseleye (yani, “Ol” emrinin mutlak Zat’a mı yoksa mutlak Zat’ın 

nüzul ettiği surete mi nisbet olunacağı meselesine) ilişkin olarak hayrete düşmüş ve 

(bu iki itibardan hangisiyle hükmedeceklerini) bilememişlerdir. Ve bu mesele ancak deneyimleme [zevk] yoluyla bilinebilir — tıpkı Beyazıd Bestamî de olduğu gibi. Ki o, 

öldürdüğü karıncayı, üfleyerek (duyumsal olarak) dirilttiğinde üfleyenin kim 

olduğunu bilerek üflemişti. Dolayısıyla Bestamî, İsevî görüye [meşhed] sahipti. 

Manevî olarak diriltmeye gelince, bu diriltme ilim yoluyla olur. Böylesi bir dirilmeyle 

elde edilen hayat; ilahî, zatî, ilmî ve nuranî bir hayattır ve buna ilişkin olarak Allahu 

Teala şöyle buyurur: “Ölü iken dirilttiğimiz ve kendisine insanlar arasında 

yürüyebileceği bir nur verdiğimiz kimse..” [En’am Suresi, 6/122]. Ölü bir nefsi, 

Allah’ı bilmeye ilişkin ilmî hayatla dirilten bir kimse, bu nefsi ilim yoluyla 

diriltmiştir ve bu kimse, sahip olduğu bu nurla (yani, ilim nuruyla) insanlar arasında, 

yani suret olarak kendisine benzer olanlar arasında yürür.

Olmasaydı O ve olmasaydık biz (yani, ayan-ı sabitemiz) — olmazdı olan 

Biz gerçekte Hakk’ın kullarıyız ve O bizim Mevlâ’mızdır. 

Ve ben “İnsan” dediğimde, biz O’nun ayn’ıyız, anla öyleyse 

Ve İnsan ile (yani, insanın beşer suretiyle) örtülü kalma — 

(Hakk’ın varlığına delalet eder bir) delil verdi sana o İnsan. 

Hak ol ve halk ol — Allah ile Rahman olursun böylece. 

O’ndan aldığınla O’nun yarattıklarını besle 

Ki böylece rahatlık verici 

Ve (ruhun gıdası olan marifet ve hakikatleri insanlara saçmakla) 

Güzel koku saçıcı olursun 

Ve biz O’nunla bizde zahir olanı O’na verdik 

Ve İlahi Emr O’nunla bizler arasında taksim edildi 

Ve O bize (ruh üflemekle) hayat verdiğinde, 

Kalbimi bilen ona hayat verdi. 

Ve biz (kâmil insanlar) orada (Mutlak Hakk’ın tecelli-i akdesinden önce) 

Oluşlar [ekvan] ve aynlar ve zamanlar idik 

Ama (zat ve sıfat olarak Hakk’ın varlığında istihlakimiz) sürekli değildir bizde, 

Ama böyleyizdir zaman zaman 

Ve (Cebrail tarafından) unsurlardan oluşan beşer suretiyle ruhun üflenmesi işinde 

bizim söylediğimize (yani, İsa’nın bedeni ve beşeri suretinin düzenlenişinin, ruhun 

üflenmesinde içkin olduğuna) delalet eden şeylerden biri de, Hakk’ın, Kendi nefsini 

“Rahmanî Nefes” ile nitelendirmiş olmasıdır. Ve bir sıfatla nitelenen herhangi bir 

şey, bu nitelendiği sıfatın kendi bulunmaklığını gerektirdiği herşeyde bu sıfata 

tabidir. Ve, nefesin, nefes vermeyi gerektirdiğini bilirsin. Bundandır ki, İlahi Nefes 

alem suretlerini kabul etti. Böyle olunca, İlahi Nefes, alem suretleri için heyulanî 

cevher gibidir. O halde İlahi Nefes, Tabiat’ın ta kendisidir. Unsurlar, Tabiat’ın suretlerinden bir surettir. Ve unsurların üstünde olan ve bu 

unsurlardan doğanlar da yine Tabiat suretlerindendir. Ve bunlar, yedi göğün 

üstünde olan yüce ruhlardır [ervah-ı ulviyye]. Göklerin (gözle görünmeyen) ruhları 

ve (gözle görülen) aynları ise, unsurlardır. Çünkü bu ruhlar ve aynlar, unsurların 

dumanındandır ve ondan doğmuşlardır. Dolayısıyla, bu göklerden yaratılmış 

[mütekevvin] olan melekler de unsursaldır [unsuriyyun]. Ve unsurların ötesinde 

olanlar ise tabiatsaldır [tabîiyyun]. Ve bundandır ki Allahu Teala, yüce melekleri 

birbiriyle uyuşmaz olmaklıkla nitelendirdi, çünkü onlar karşıtlıkları barındıran 

Tabiat’tandırlar. Ve İlahi İsimler’deki bu karşıtlaşmalar, Rahman’ın Nefesi’nin 

verdiği nisbetlerdir. Bu hükmün dışında olan (vahidiyet’teki) Zat’ın bu konuda 

(alemin aslı olan Rahmanî Nefes’ten gani olmaklığıyla) nasıl alemlerden gani 

olduğunu görmez misin? Aleme gelince, kendisini varedenin suretinde ortaya çıktı 

— alem Rahmanî Nefes’ten başka bir şey değildir. 

İlahi Nefes, kendisinde sıcaklık olduğunca yücedir ve soğukluk ve nem olduğunca 

da aşağıdır [süflî]. Ve kendisinde kuruluk olduğunda sabit hale gelir ve yerinden 

oynamaz — çünkü çökelme, soğuk ve nemli olana özgüdür. Görmez misin ki, 

doktor, hasta bir kimseye ilaç içirmek istediğinde, öncelikle idrar kabına bakar. 

Tortulanma olduğunu gördüğünde, olgunlaşmanın tamamlanmış olduğunu görür 

ve olgunlaşmayı çabuklaştıracak bir ilaç verir. Ve tortulanma, tabiatındaki nem ve 

soğukluktan dolayıdır. 

Sonra, Allah bu insanın balçığını İki Eli ile yoğurdu ve bu İki El, birbiriyle karşıtlık 

içerisindedir. Eğer bu İki El’in her ikisinin de Sağ El olduğunu söyleyecek olursan 

(bu elbetteki doğrudur ama) ikisi arasında ayrım olduğu (da) açıktır — hiç değilse iki 

el olmalarından dolayı bu böyledir. Tabiat’a, ancak kendisine uygun düşen –yani, 

onun gibi karşıtlıkları barındıran– etkide bulunur. Bundandır ki, “İki El” dedi. Ve 

Allah onu İki Eli’yle varettiğinde, Kendine izafe ettiği İki Eliyle, Kendine yaraşır bir 

yön ile (yani karşıt İsimler ile) dokunuşundan [mübaşeret] dolayı, ona “beşer” adını 

verdi. Ve İki Eliyle yaratması, insan türüne yönelik lütfundan dolayıdır. Böyle 

olunca, ona secde etmekten geri durana, “İki Elimle yarattığıma secde etmekten seni 

alıkoyan nedir? Gururlandın mı, yoksa yüce olanlardan mısın?” [Sâd Suresi, 38/75] 

dedi. “Yüce olanlar” [âlîn] ile, tabii olmasına rağmen, nuranî oluşumu içerisinde 

unsursal olmaklıktan yüce olanı kasteder. İnsan, kendinden başka diğer bütün 

unsurlardan oluşmuş olanlardan, ancak beşer olmaklığıyla üstün oldu — çünkü o, 

unsurlardan bu (İki El ile) dokunuş olmaksızın yaratılmış olan türlerden üstündür. 

Böylelikle insan, arz ve semavat meleklerinden üstündür ve yüce olan melekler 

[mele-i ala] ise, ilahi hüküm ile, bu insan türünden daha hayırlıdır. 

İlahi Nefes’i bilmeyi dileyen kişi, alemi bilsin, çünkü nefsini bilen, gerçekte, 

kendisinde zahir olan Rabbini bilir. Nitekim, alem Rahman’ın Nefesi’nde zahir oldu 

ve bu Nefes’le Allahu Teala, İlahi İsimlerin etkilerini zahir kılmakla, etkileri zahir 

olmamış bu İlahi İsimleri verdiği Nefes’le serbest bıraktı. Böyle olunca, O, Nefesiyle varettiği şeyle (yani, alemin varedilmesiyle) Kendi nefsine bağışta bulundu. 

Gerçekte, Nefes’in ilk etkisi yalnızca İlahi Hazret’te (yani, İlahi İsimler Hazreti’nde) 

oldu ve daha sonra, varolan son şeye varıncaya dek (Nefes’in verilmesinden doğru) 

genişlenme yoluyla aşağı doğru inmeyi [nüzul] kesintisiz bir şekilde sürdürdü. 

Nefesin ayn’ında olan ne varsa, 

gece karanlığından sonraki aydınlık gibidir. 

(Aklî) delile dayanan ilim (keşf gündüzünü boşa geçirip)

Gün sonunda uykuya dalan kimseye özgüdür. 

Bu kimse, Rahmanî Nefes’e ilişkin söylediklerimizi 

Rahmanî Nefes’e delalet eden bir rüya sanır. 

Ve bu söylediklerimiz, Abese Suresi’nin okunuşunda 

Onu bütün sıkıntılardan kurtarır. 

Ve O, ateşin peşinde olana (yani, Musa’ya) tecelli etti

Ve o, O’nu ateş olarak gördü, ama O 

Sultanlar için ve gece karanlığında gezinenler için Nur’du. 

Söylediklerimi anladıysan eğer, 

Bil o halde fakir olduğunu 

Eğer ateşten başka bir şey istiyor olsaydı 

O’nu, istediği bu şeyde görürdü ve yüz çevirmezdi. 

Ve, Hak Teala, “..ta ki bilelim..” [Muhammed Suresi, 47/31] makamındayken İsa 

Kelimesi’ne, ona nisbet ettikleri şeyin (yani, uluhiyetin) doğru olup olmadığını –

bunları çok iyi biliyor olduğu halde– sordu ve ona şöyle dedi: “Sen insanlara, ‘beni 

ve annemi Allah’tan başka iki ilah olarak kabul edin’ mi dedin?” [Mâide Suresi, 

5/116]. Ve edeb gereği, soru sorulan kişinin sorulan soruya cevap vermesi gerekir. Ve 

Hak Teala (ona “sen” biçiminde seslenmiş olmakla) bu makamda (yani, “sen” ve 

“ben” biçimindeki ayrımlama makamında) ve bu surette (yani, ona yönelik bu soru 

suretinde) kendisine tecelli ettiği için; hikmet, ayrımsızlamanın ta kendisinde [ayn-ı 

cem] (“sen” ve “ben” biçimindeki bir) ayrımlama ile cevabı gerekli kıldı. Ve tenzihle 

başlayarak, “Seni tenzih ederim..” [sübhaneke] dedi ve bu sözüne (ikinci tekil kişiye 

işaret eden) “kaf” harfi ile sınırlama getirdi — ve bu, yüz yüze olmayı ve seslenişi 

gerektirir. “..Bana yakışmaz..” –benliğimin Sen’den ayrı olmasından dolayı– 

“..hakkım olmayan şeyi söylemek..” –yani, ne huviyetimin ne de zatımın gerektiriyor 

olmadığı şeyi söylemek– “..Eğer, öyle demiş olsaydım, bunu bilirdin..” — çünkü 

söyleyen Sen’sin ve bir şey söyleyen kimse, hiç kuşkusuz, ne demiş olduğunu bilir ve 

Sen benim konuştuğum dilsin. Nitekim, Resulallah (sav) bize Rabbinden aldığı şu 

ilahi haberi bildirdi: “Ben onun konuştuğu dili olurum.” Böylece Kendi huviyetini, 

konuşanın dilinin ta kendisi kıldı ve sözü de kuluna nisbet etti. Sonra salih kulu 

(yani, İsa), verdiği cevabı şu sözleriyle tamamladı: “..Sen benim nefsimde olanı 

bilirsin, ve ben onda ne olduğunu bilmem..” Ve (bu sözle İsa’nın dilinden konuşan) 

Hak, İsa’nın huviyetinden ilmi değilledi [nefy] — onun söz söyleyen [kail] ve etki sahibi olması dolayısıyla değil, (onun huviyetinin) Kendi huviyeti olması dolayısıyla 

değilledi. “..Gerçekte gaybı bilen Sen’sin, Sen!..” [Mâide Suresi, 5/116]. Böylece gaybı 

ancak O’nun bildiğini belirttiğinde, sözünü desteklemek ve teyit etmek için “sen” 

zamirini iki kez yineledi. 

Böylelikle (verdiği cevapta) hem (“Seni tenzih ederim” diyerek) ayrımladı [tefrik] 

hem de (“..Eğer, öyle demiş olsaydım, bunu bilirdin..” diyerek) ayrımsızladı [cem]; 

hem birledi [tevhid] hem çoğulladı [teksir]; hem (cem ve fark mertebelerindeki 

ilimlerin bütününü Hakk’a özgüleyerek) genişletti hem de (kayıtlı ilimleri gerek 

kendi nefsinden, gerekse başkalarından değilleyerek) daralttı. Sonra, verdiği cevabı 

bitirmek üzere şöyle dedi: “..Ben söylemiş değilim onlara, bana söylememi emretmiş 

olduğundan başka bir şeyi..” [Mâide Suresi, 5/117] — böylece, öncelikle (varlığı, 

Hakk’ın varlığında yokolmuş olduğundan) o varlıkta olmadığına işaret eder bir 

şekilde (bu sözü söyleyenin kendisi olmaklığını) değilledi; ve sonra, soruyu sorana 

edeple cevap verme gerekliliğini ortaya koydu. Eğer bu şekilde cevap vermeyecek 

olsaydı, hakikatlerin bilgisinden yoksun olmaklıkla nitelenirdi — ama o, böylesi bir 

yoksunluktan uzaktır. Böylelikle, şöyle dedi: Bana emretmiş olduğundan başka bir 

şeyi söylemedim ve (ayn-ı cem ve kurb-u feraiz makamında) benim dilimden 

konuşan ancak Sen’sin ve (ayn-ı fark ve kurb-u nevafil makamında) Sen benim 

dilimsin… Bu ilahi-ruhani tenbihin nasıl latif ve incelikli olduğuna bak! 

(Sonra onlara şöyle dediğini söyledi:) “..Allah’a kulluk edin!..” Burada, kulluk 

edenlerin kulluk edişlerindeki çeşitlilikten ve şeriatların çeşitliliğinden dolayı, 

“Allah” adını kullanarak, O’nu başka bir özgül İsime [ism-i has] özgü kılmadı ve 

bütün İsimler’i kendinde toplayan İsmi kullandı. Sonra, “..benim Rabbim ve sizin 

Rabbiniz..” [Mâide Suresi, 5/117] dedi; çünkü, O’nun Rab-olmaklığıyla [rububiyet] 

varolan bir şeye nisbeti, varolan başka bir şeye nisbetinden farklıdır. Bu nedenle, 

“Benim Rabbim ve sizin Rabbiniz” biçiminde bir ayrım yaparak, bu farklılığa işaret 

etti. 

Ve, “..yalnızca bana emretmiş olduğun şeyi..” demekle de kendi nefsini emrolunan 

olmaklığı halinde olurladı [isbat] ve bu, onun kul olmaklığından başka bir şey 

değildir. Çünkü emir –yerine getirilsin veya getirilmesin– ancak emre uyabilirliği 

düşünülen kimseye verilir. Ve (ilahi) emir, (emir verilenin, yani mezahir-i ilahiyenin 

bulunduğu) mertebenin hükmüne göre indiğinden, belli bir mertebede zahir olan 

herbir kimse, bulunduğu mertebenin hakikatının verdiği şeye boyanır. 

Emrolunmaklık mertebesi için, her emrolunan kişide zahir olan bir hüküm (yani, 

emreden kişinin emrine uyma) olduğu gibi, emretmeklik mertebesi için de her 

emredende zahir olan bir hüküm (yani, emrolunan kişiye emir verme) vardır. 

Ve Hak, “Namaz kılın!” [Bakara Suresi, 2/43] dediğinde, Kendisi emreden, yükümlü 

kişi ise emrolunandır. Ve kul, “Rabbim, beni bağışla!” [A’raf Suresi, 7/151] dediğinde 

ise, kulun kendisi emreden ve Hak da emrolunandır. İmdi, Hakk’ın verdiği emirle kuldan istediği şey, kulun verdiği emirle Hak’tan istediği şeyin aynısıdır (yani, emre 

uyulmasıdır). Bundan dolayı, bütün dualara icabet edilmesi –sonraya kalsa bile– 

kaçınılmazdır. Ki, aynı şekilde, namaz kılmakla yükümlü olanlardan kimileri, namaz 

kılmaya çağrıldıklarında, vakit içerisinde namaz kılmayıp çağrıya icabeti sonraya 

bırakırlar ve kendileri için uygun olan daha sonraki bir zamanda kılarlar. Böylece, 

niyetlenme ile olsa bile emre uymak kaçınılmazdır. 

Sonra, “Ben onlar üzerine … idim” dedi ve, “Benim Rabbim ve sizin Rabbiniz” 

dediğindeki gibi söylemeyip, “onların yanısıra, kendim üzerine … idim” demedi: 

“Ben onlar üzerine, onlar arasında bulundukça, şehiddim..” — çünkü, nebiler, 

ümmetleri üzerine, onların içinde bulundukları sürece şehiddirler. Ve şöyle 

sürdürdü: “..Ve beni ölü kıldığında..” –yani, beni Kendine yükselttiğinde, onları 

benden örtülü kıldın ve beni de onlardan örtülü [mahcub] kıldın ve benim 

bedenimde değil ama onların bedenlerinde– “..onlar üzerine Rakîb oldun..” [Mâide 

Suresi, 5/117] — çünkü Sen, gözetmeyi [murakabe] gerektiren görmekliği oldun 

onların. İmdi, insanın nefsini müşahedesi, Hakk’ın onun nefsini müşahedesidir. Ve 

İsa onu (yani, Hakk’ın onların maddi varlıklarındaki müşahedesini) “Rakîb” ismine 

ilişkin kıldı, çünkü şuhudu (“onların üzerine şehid idim” sözüyle) kendisine ilişkin 

kılmıştı. İmdi, kendisinin kul olması dolayısıyla İsa’nın İsa ve O’nun kendi Rabb’i 

olması dolayısıyla da Hakk’ın Hak olduğu bilinsin için, kendisiyle Rabb’i arasında 

bir ayrım koymayı dilediğinden, kendisinin “şehid,” Hakk’ın ise “Rakîb” olduğunu 

söyledi. Böylece İsa, kendi nefsi sözkonusu olduğunda, kendi kavmini öne aldı ve 

Hakk’a yönelik edebden dolayı onları kendisine yeğleyerek, “onlar üzerine 

şehiddim” dedi. Hak’tan söz ettiğinde ise, Rabb’in mertebe yönünden önceliği 

hakediyor olmasından dolayı, onları sona alarak, “..Sen onlar üzerine Rakîb oldun..” 

dedi. Sonra İsa, “onlar üzerine şehiddim” dediğinde, kendisi için kullandığı “şehid” 

isminin, gerçekte Rakîb olan Hakk’ın ismi olduğunu belirterek, “..Sen her şey üzerine 

Şehid’sin..” [Mâide Suresi, 5/117] dedi. Ve burada, genelliğe işaret eden “her” 

sözcüğünü, bilinmezlerin en bilinmezine işaret eden “şey” sözcüğünü ve Şehid 

ismini getirdi — çünkü O, her bir müşahede olunan [meşhud] üzerine, bu müşahede 

olunanın [meşhud] hakikatinin gerektirdiği şey ölçüsünce Şehid’dir. İmdi İsa, “Ben 

onlar arasında oldukça onların üzerine şehiddim” dediğinde, kendi kavmi üzerine 

Şehid olanın Hak Teala olduğuna dikkat çekti. Ve bu, Hakk’ın, İsa’nın cismindeki 

şehadetidir. Bununla, Hakk’ın, İsa’nın konuştuğu dili, işitmesi ve görmesi olduğu 

kesinlenmiş oldu. 

Sonra İsa, hem İsevî, hem de Muhammedî olan sözü söyledi. Bunun İsevî olması, 

Allahu Teala’nın Kitabında bunun, İsa’nın sözleri olduğunu bildirmesinden 

dolayıdır. Ve Muhammedî olması ise, bu sözün belli bir mekânda Muhammed’den 

(sav) ortaya çıkmasından dolayıdır — ve o, bu sözün, kendisinden ortaya çıktığı 

yerde, bütün bir geceyi gün ağarıncaya kadar başka bir şey yapmayıp, bu sözü 

tekrarlayarak geçirdi: “..Eğer Sen onları cezalandırırsan, onlar Senin kullarındır; ve 

eğer onları bağışlarsan, Aziz ve Hakîm olan muhakkak Sen’sin, Sen” [Mâide Suresi, 5/118]. 

Burada, “onlar” zamiri, tıpkı “o” zamiri gibi, gayb-olmaklık zamiridir [zamir-i gaib]. 

Nitekim O, gayb-olmaklık zamirini kullanarak şöyle dedi: “Onlar kafirlerdir” [Fetih 

Suresi, 48/25] — ve bu gayb, onların, “hâzır olan meşhud” sözüyle kastedilenden 

(yani, Hak’tan) örtülü olmalarıdır. Ve (İsa), onları Hak’tan perdeleyen örtüden başka 

bir şey olmayan bu gayb-olmaklık zamirini kullanarak, “Eğer onları bağışlayacak 

olursan” dedi. Ve Allah, onları (İsa’nın diliyle) Allah’ın huzurunda 

bulunmaklıklarından önce andı — (kıyamet günü) huzurda olmaklıklarına kadar 

(onların hakikatleri ve zatî istidatları mesabesinde olan) maya, (vehmettikleri 

varlıkları mesabesinde olan) hamurda tahakküm edebilsin ve hamur mayaya 

dönüşebilsin diye. 

“Çünkü onlar Senin kullarındır.” Ve burada, üzerinde bulundukları tevhidden 

dolayı, seslenişi tek olana yöneltti [ifrad]. Ve nefslerinde tasarruf olmadığından 

dolayı, onlardaki zilletten daha büyük bir zillet yoktur. Dolayısıyla onlar, 

efendilerinin kendilerinden dilediği şeyin hükmü altındadırlar ve bu konuda 

O’nunla herhangi bir ortaklıkları yoktur. Bundandır ki İsa, “Senin kulların” diyerek 

O’nu tek kıldı [ifrad]. Ve “azap”la kastedilen, onların zelil olmaklığıdır ve kul 

olmaklıklarından dolayı onlardan daha zelil olan yoktur ve onların zatları zelil 

olmalarını gerektirir. Dolayısıyla (bu, şu demeye gelir:) “Sen onları kul 

olmaklıklarından dolayı içerisinde bulunuyor oldukları zilletten daha büyük bir 

zillete düşürmezsin.” 

“Eğer onları bağışlayacak olursan..” –yani, karşı gelmeleri dolayısıyla hakettikleri 

azaba düşmekten onları örtersen; yani onlar için, kendilerini azaptan örtecek ve 

azaptan koruyacak bir örtü kılarsan– “..Sen muhakkak Aziz’sin..” – yani, koruyucu 

ve kollayıcısın. Ve Hak Teala, bu İsmi kullarından birine verdiğinde, Kendisi “Azizkılıcı” [Muizz] ve kul da “Aziz” olarak adlandırılır — ve bu durumda, bu kulunu 

İntikam-alıcı’nın [Müntakim] intikamından ve Azab-edici’nin [Muazzib] azabından 

korur. Ve İsa, daha önce söylediği, “Gaybları bilen muhakkak ki Sensin, Sen” [Mâide 

Suresi, 5/118] ve “Her şey üzerine Rakîb Sen oldun, Sen” [Mâide Suresi, 5/117] 

sözlerinin ifade biçimine uygun bir şekilde, sözü güçlendirmek için yineleme ile, 

“Aziz ve Hakîm olan muhakkak Sensin, Sen” dedi. 

(“Eğer onlara azab edecek olursan..” ve “Eğer onları bağışlayacak olursan..” 

biçimindeki) bu sözler Resul’ün bir cevap almak için gündoğumuna kadar ısrarla 

tekrarladığı bir dileyiş [sual] oldu; eğer dileyişi hemen kabul olunmuş olsaydı, 

dileyişini ardarda tekrarlamazdı. Hak ona, cezalandırılma gerekçelerini, ayrıntılı 

olarak [fasl] sundu. Ve o da, O’na her sunumda ve herbir ayn için, “Eğer onlara azap 

edecek olursan muhakkak ki onlar Senin kullarındır; ve eğer onları bağışlayacak 

olursan Aziz ve Hakîm olan muhakkak ki Sensin, Sen” [Mâide Suresi, 5/118] dedi. 

Eğer bu sunumda, Hakk’ın öne aldığı ve Hakk’ın tercih ettiği şeyin neyi gerektirdiğini görmüş olsaydı, (Hakk’ın dileğini öne alır ve Hakk’ın tarafını tercih 

ederek) onlar için (yani, onların lehine) değil, onlar üzerine (yani, onların aleyhine) 

dua ederdi. Bundan dolayı, Hak Teala, bu ayette ortaya konan Allah’a teslimiyeti ve 

(günahları) O’nun bağışlayıcılığına havale etmeyi vurgulayarak, onların hakettikleri 

şeyin bu olduğunu ona gösterdi. 

Ve (hadis-i şerifle) varid oldu ki, Hak Teala dua eden kulunun seslenişini sevdiğinde 

–geri çevirme sözkonusu olmaksızın, ona sevgisinden dolayı– duasını tekrarlasın 

diye, duaya karşılık vermeyi geciktirir. Bundandır ki, “Hakîm” dedi — ve Hakîm, 

her şeyi yerli yerine koyan; (kullarının) hakikatlerinin ve sıfatlarının istediği ve 

gerektirdiği şeyi değiştirmeyen demektir. Hakîm, düzeni bilendir. Ve Resulallah 

(sav), bu ayeti tekrar ederken, Allahu Teala’dan aldığı büyük bir ilim üzere idi. 

Dolayısıyla, herkim bu ayeti ve diğerlerini okuyacak olursa, bu şekilde okusun; 

yoksa, sessiz kalması daha yerindedir. 

Allahu Teala, bir kulun herhangi bir konu hakkında söz söylemesini yerinde 

bulduğunda; bu konuşmasını, ancak buna icabet etmeyi ve gereksinimi gidermeyi 

dilediği durumda yerinde bulur. Dolayısıyla, hiç kimse, kendisi için yerinde 

bulunanın (yani, duanın) içerdiği şeyin (yani, duaya icabetin) geciktiğini 

düşünmesin. Tersine, Resulallah (sav), bu ayet üzerinde nasıl durmaksızın 

uğraştıysa, kendisi de bütün hallerinde aynı şekilde durmaksızın uğraşsın; ta ki, 

Allah’ın icabetini, zahirde veya batında veya Allah’ın dilediği herhangi bir şekilde 

işitinceye kadar. Eğer O, dil ile ifade edilmiş bir karşılık verirse, kulağınla işittirir ve 

eğer mana ile karşılık verirse içsel olarak işittirir. 

SÜLEYMAN KELİMESİNDEKİ HİKMET-İ RAHMANİYYE 

“Bu –yani mektup– Süleyman’dandır ve o, Rahman ve Rahîm olan Allah’ın 

adıyladır” [Neml Suresi, 27/30]. Bazı kimseler burada, (Belkıs’ın, yanındakilere 

seslenişi olan “Bu mektup Süleyman’dandır” sözünü, Süleyman’ın mektubunun başı 

olarak düşündüklerinden) Süleyman’ın adının Allah’ın adından önde geldiğini 

düşündüler. Ama bu böyle değildir (ve mektup gerçekte “Rahman ve Rahîm olan 

Allah’ın adıyla” şeklinde başlamaktadır). Bu kimseler, Süleyman’ın Rabbine ilişkin 

marifetine yaraşır olmayan bir şekilde durumu ortaya koydular. Dedikleri şey hiç 

yakışık alır mı? Ki, Belkıs (bile) bu mektup hakkında, “Bana saygıdeğer bir mektup 

gönderildi” [Neml Suresi, 27/29] dedi — yani, saygı gösterilmesi gereken bir mektup. 

Bunların, böylesi bir şey söylemeye kalkışmaları, Kisra tarafından Resulallah’ın (sav) 

mektubunun parçalanmış olmasıdır — ama Kisra, baştan sona okuyup içerisinde 

yazılanları öğrenmeksizin mektubu yırtmış değildir. Ve Belkıs, eğer ki (bu kevnî 

varlıkta) eriştiği şeye (yani, iman ve hidayete, değişmez ayn’ının ilahi ilimdeki 

değişmezliğinde ezelden beri) erişmemiş olsaydı, o da aynı şekilde mektubu yırtıp 

atardı. Dolayısıyla, mektubu yırtılıp atılmaktan koruyan, Süleyman’ın adının 

Allah’ın adından önce veya sonra yazılmış olması değildir.Süleyman (mektubunun başında) “bağışsal rahmet” [rahmet-i imtinan] ve “zorunlu 

rahmet” [rahmet-i vücub] olmak üzere iki tür rahmeti andı ve bunlar “Rahman” ve 

“Rahîm”dir. Hak, Rahman olmaklığıyla (değişmez aynları İlahi İlim’de varetmekle, 

varolan her şeye) karşılıksız bir şekilde bağışta bulunurken, Rahîm olmaklığıyla da 

yerine getirilen yükümlülüklere karşılık olarak rahmet eder. Ve “zorunlu rahmet” 

“bağışsal rahmet”te içerildiği içindir ki; Rahîm, Rahman’da içkindir. Hak, kul 

tarafından yerine getirilen amellere karşılık olan rahmeti Kendi Nefsine zorunlu 

kıldığını söyleyerek, Kendi üzerine yazmıştır ve kul bu amelleriyle zorunlu rahmeti 

hak eder. 

Böylesi (yani, zorunlu rahmeti hak eden) kullar, kendileri yoluyla eyleyici olanın kim 

olduğunu bilirler. Ve ameller, insanın sekiz uzvu arasında bölümlenmiştir. Ve Hak 

Teala, Kendisi’nin bu uzuvların herbirinin huviyeti olduğunu haber vermiştir. 

Böylece suret kula ait kalırken, bu uzuvlarda eyleyici olan Hak’tan başkası değildir. 

Ve Hakk’ın Huviyeti, O’nun (taayyün etmiş bir) İsmi olan kulda (yani, kulun zahirî 

varlığında) içkin olup, kulda (bu İsim yoluyla) eyleyici olan (yine) O’ndan başkası 

değildir — çünkü, (bütün bir yaratılış, Hakk’ın taayyün etmiş İsimlerinden ibaret 

olduğundan) Hak Teala zahir olan ve “halk” denilen şeyin ta kendisidir. Ve, önceden 

olmayıp sonradan olduğu içindir ki, “Zahir” ve “Ahir” İsimleri kula ilişkindir. Ve 

kulun zahir olması ve kendisinden amelin ortaya çıkması O’na bağlı olduğu içindir 

ki, “Batın” ve “Evvel” İsimleri O’nundur. Böylelikle sen halkı gördüğünde Evvel’i, 

Ahir’i, Zahir’i ve Batın’ı görürsün. 

Ve Süleyman bu marifetten uzak değildi. Ve bu marifet kendisine verilen mülkün bir 

parçasıdır ki, kendisinden sonra hiç kimse şehadet aleminde böylesi bir mülkle 

zuhur etmeyecektir. Süleyman’a verilen, hiç kuşkusuz Muhammed’e (sav) de verildi; 

ama Muhammed (sav) bu mülkle zahir olmadı. Allah kendisine, geceleyin namazını 

bozmak için gelen İfrit’i kahretme gücünü verdiğinden, sabah olduğunda 

Medine’nin çocukları onunla oynasınlar diye, onu tutup mescidin direklerinden 

birine bağlamayı aklından geçirdi. Ama (bu sırada) Süleyman’ın duasını hatırladı (ve 

böyle yapmaktan geri durdu) ve Allahu Teala İfrit’i zelil bir şekilde geri gönderdi. 

Dolayısıyla Resul (sav), kendisine verilenle zahir olmadı. 

Süleyman’ın “bir mülk”ten sözetmesi, mülke ilişkin olarak genellik içermez — 

böylece biz bildik ki Süleyman belli bir mülk istemiştir. Ve yine bildik ki, Allahu 

Teala’nın kendisine verdiği mülkün herbir parçasında, Süleyman (bu mülkün 

tasarrufuna ilişkin olarak) başkalarıyla ortak kılındı. Ve böylece bildik ki, Süleyman 

ancak bunun (yani, mülkün herbir parçasında başkalarıyla ortaklaşa tasarrufta 

bulunmanın) toplamına özgü kılındı; ve İfrit’e ilişkin hadiste gösterildiği gibi, ancak 

(tasarruf ile) zuhura özgü kılındı. 

Ve eğer Resulallah (sav), İfrit’e ilişkin hadisinde, “Allahu Teala, ona karşı bana güç verdi” dememiş olsaydı; biz, “onu tutmaya yeltendiğinde, Allah, kendisine İfrit’i 

tutma gücünü vermediğini bilsin diye, Resul’e Süleyman’ın duasını hatırlattı ve bu 

şekilde, İfrit’i zelil bir halde gönderen Allahu Teala’nın Kendisi oldu” derdik. Ama 

Resul’ün (sav), “Allahu Teala, İfrit’e karşı bana güç verdi” demiş olmasından 

dolayıdır ki Allahu Teala’nın, kendisine, İfrit üzerinde tasarrufta bulunmaklığı 

bağışlamış olduğunu ve böyleyken ona Süleyman’ın duasını hatırlattığını ve onun da 

bu duayı anarak edebe uygun davrandığını (yani, İfrit üzerinde tasarrufla zuhur 

etmekten sakındığını) bildik. Buradan bildik ki, Süleyman’dan sonra hiçbir mahluka 

layık olmayan şey mülkün genelinde (tasarruf ile) zahir olmaktır. 

Ve bizim bu meseleyi ele alış nedenimiz, Süleyman’ın andığı iki tür rahmeti açıklığa 

kavuşturmaktır ki, bunların Arapça’daki karşılıkları “Rahman” ve “Rahîm” 

sözcükleridir. 

Allahu Teala zorunlu rahmeti (salih amel işleyen takva ehline özgü kılarak) kayıtladı 

ve bağışsal rahmeti de, “Benim rahmetim herşeyi kaplar” [A’raf Suresi, 7/156] sözü 

doğrultusunda, İlahi İsimler’le, yani (zatî) nisbetlerin hakikatleriyle bile 

kayıtlanmamış kıldı. Dolayısıyla, bunlara (yani, İlahi İsimlere) bizimle (yani, 

yokluktaki gaybî hakikatlerimiz olan değişmez aynlarımız ile) bağışta bulundu 

[imtinan]. Ve (kevnî varlıklar olarak) biz, İlahi İsimler’e ve Rabbanî nisbetlere yönelik 

bağışsal rahmetin sonucuyuz. Sonra, Hak Teala rahmetini bizim için –zahir 

olmamızdan dolayı– Kendi Nefsi üzerine zorunlu kıldı. Ve, rahmeti Kendi Nefsi 

üzerine ancak Kendi Nefsi dolayısıyla zorunlu kıldığını bilelim diye de, Kendisinin 

bizim huviyetimiz olduğunu bildirdi. İmdi, Rahmet, Hakk’ın dışında olmadığına 

göre o halde, kimin üzerine bağışta bulundu — ki varlıkta O’ndan başka bir şey 

yoktur. 

Ne var ki, halk’ın ilim yönünden birbirinden üstünlüğü sözkonusu olduğundan, 

ayn’ın ahadiyet üzere olmaklığının [ahadiyyet-i ayn] yanısıra, ayrımlayıcı bakış 

açısının [lisan-ı tafsil] hükmü gereği, bir şeyin bir başka şeyden daha alim olduğu 

söylenir. İmdi, bu üstünlük farklılığı İlahi Sıfatlar’da sözkonusudur. Ve bu (üstünlük 

farklılığı), ilmin (şeylere) ilişkilenmesine itibarla iradenin (şeylere) ilişkilenmesinin 

eksikli olması demektir. Aynı şekilde, kudretin (şeylere) ilişkilenmesine itibarla, 

iradenin (şeylere) ilişkilenmesi daha kâmil ve daha üstün ve daha fazladır. Ve yine, 

O’nun işitmesi ve görmesi arasında ve bütün İlahi İsimler’in birbirleri arasında 

üstünlük farklılığı vardır. Ve aynı şekilde yaratılışta da üstünlük farklılığı 

sözkonusudur — böylece Ayn’ın ahadiyeti sözkonusu olsa bile, “bu, öbüründen 

daha alimdir” denir. Ve nitekim, İlahi İsimler’den herhangi birini öne çıkardığında, 

bu İlahi İsmi, bütün İsimler’le isimlendirir ve onu bütün İlahi İsimler’le nitelersin. 

Aynı şekilde, yaratılış [halk] yoluyla (bir İsmin zuhur mahalli olarak) zahir olan belli 

bir şey için de durum böyledir. Bu (bir zuhur mahalli olan) şeyde, herşeyin yeterliliği 

[ehliyet] vardır — ve bu şeyin üstün kılınması, bu yeterliliğinden dolayıdır. 

Dolayısıyla, alemin herbir parçası, alemin bütünüdür; yani o parça, bütün alemin ayrımlaşmış hakikatlerini [hakaik-i müteferrikat] kabul-edici’dir. Ve Hakk’ın, Zeyd 

ve Amr’ın huviyetinin ta kendisi [ayn] olması; bu huviyetin Amr’da, Zeyd’de 

olandan daha kâmil ve daha alim olmasıyla çelişmez. Ve Hak’tan başka olmayan 

İlahi İsimler arasında nasıl ki üstünlük farklılığı sözkonusuysa, taayyün için de aynı 

şekilde üstünlük farklılığı sözkonusudur. Ve İlahi İsimler, Hak’tan başka olmamakla 

birlikte, Hakk’ın bir şeye Alim olmaklığıyla ilişkilenmesi, Mürid ve Kadir 

olmaklığıyla ilişkilenmesinden daha geneldir. 

Öyleyse ey dostum, Hakk’ı bir zuhur mahallinde bilir olup da bir başka zuhur 

mahallinde bilmez olma; O’nu bir zuhur mahallinde değillerken [nefy], bir başka 

zuhur mahallinde olumlama [isbat]! O’nu ancak, Kendisinin değillediği gibi 

değilleyip, Kendisinin olumladığı gibi olumla — ve O, “O’nun benzeri hiçbir şey 

yoktur..” diyerek Kendini değilledi ve “..O, işiten ve görendir” diyerek [Şura Suresi, 

42/11], işiten ve gören bütün canlılara atfedilebilir olan niteliklerle Kendini olumladı. 

Ne var ki, her şeyin canlı olmaklığı, dünyada bazı insanların idrakinden gizlendi 

ama ahirette herkese zahir olacaktır, çünkü ahiret hayat yurdudur. Ve dünya da 

hayat yurdudur, ama onun canlı olmaklığı –alemin hakikatlerini idrak edişlerindeki 

ayrımlaşma sebebiyle, kullar arasında özgüleşme ve üstünlük farklılığı zahir 

olabilsin diye– kimi kullardan örtülüdür. Dolayısıyla Hak Teala, idrakı genel olan 

kimsede; kendisinde bu genellik ortaya çıkmayan kişiye itibarla hüküm yönünden 

daha fazla zahir olmuştur. İmdi sen, “Halk(ın huviyeti), Hakk’ın huviyetidir, diyen 

kimsenin sözü doğru değildir” diyerek, (yaratılmış olanlar arasındaki) üstünlük 

farklılığıyla örtülenme! Ben sana İlahi İsimler’de üstünlük farklılığı olduğunu 

gösterdim — ki artık sen İlahi İsimler’in Hak olduğundan ve bu İsimler ile işaret 

edilen adlandırılanın Allah’tan başkası olmadığından şüphe etmezsin. 

O halde, Süleyman nasıl olur da –bazılarının sandığı gibi– kendi adını “Allah” 

adından önceye koyar? Ki o, ilahi rahmetin yarattığı bütünün bir parçasından başka 

bir şey değildir. Dolayısıyla, rahmet-olunan’ın (rahmet eden’e) dayanmaklığı 

doğrulanabilsin için “Rahman ve Rahîm”in önde gelmesi gerekir. Gerçekte, sonraya 

bırakılmayı hakedenin öne alınması ve hakediyor olduğu durumda öne alınmayı 

hakedenin sonraya bırakılması, hakikate aykırıdır. 

Belkıs’ın, kendisine gönderilen mektubun kimin yoluyla gönderildiğini söylememesi, 

sahip olduğu hikmetten ve ilminin yüceliğindendir. Böyle yapması, ashabının hangi 

yoldan geldiğini bilmedikleri bir şeyi bildiğini onlara göstermek içindir. Ve Belkıs’ın 

böyle yapması, yönetimde ilahi bir tedbirdir — çünkü sultana ulaşan haberlerin 

hangi yoldan geliyor olduğunu bilmedikleri zaman, devlet yöneticileri yaptıkları 

işlerden dolayı kendileri için korku duyarlar. Bu korku dolayısıyla, sultan haberdar 

olduğunda kendilerini sıkıntıya sokmayacak işler görürler. Eğer sultanlarına hangi 

yoldan haberlerin ulaştığını bilselerdi –dilediklerince davranışları sultana ulaşmasın 

diye– bu aracıyı elde etmeye çalışırlar ve ona büyük rüşvetler verirlerdi. Bundandır 

ki Belkıs, siyaset gereği olarak, kimin eliyle gönderildiğini belirtmeksizin, “Bana bir mektup gönderildi” dedi [Neml Suresi, 27/29]. Ve bu siyaset, halkının ve seçkin 

yöneticilerinin, kendisinden sakınmalarına sebep olmuş ve bu şekilde onların önde 

geleni olmayı haketmiştir. 

İnsan türünden olan kimsenin (yani, Süleyman’ın veziri Asaf bin Berhiya’nın) 

tasarruf sırlarına ve şeylerin özelliklerine ilişkin ilminin, cinlerden olan kimsenin 

ilmine üstünlüğü (Belkıs’ın tahtını getirmek için harcamaları gereken) zaman 

miktarından bilinir (ki İfrit, Belkıs’ın tahtını, oturan kimsenin yerinden 

kalkmasından daha çabuk getireceğini söylemişken; Berhiya, bunu gözün açılıp 

kapanmasından önce gerçekleştireceğini söylemiştir). Gözün, baktığı şeyi algılaması; 

oturan kimsenin yerinden kalkmasından daha çabuktur. Çünkü algılamanın 

gerçekleşebilmesi için geçen zaman, bakışın baktığı nesneye ulaşması için geçen 

zaman kadardır — ve bakan kişiyle bakılan nesne arasında belli bir uzaklık olmasına 

rağmen, göz açıldığı anda bakış, sabit yıldızlar feleğine ulaşır. Ve (göz kapanıp da) 

bakış, bakılan nesneden çekildiği anda, algılama yok olur. Ne var ki, insanın 

yerinden kalkması hiçbir zaman böylesi bir hızda gerçekleşmez. Böylece, Berhiya, 

işin yerine getirilmesinde cinden daha kusursuz oldu; öyle ki, Asaf bin Berhiya’nın 

(tahtı getireceğini) söylemesi ile (tahtı) getirmesi aynı anda gerçekleşti. O anda 

Süleyman, “Belkıs’ın tahtını yanıbaşında duruyor olarak gördü” [Neml Suresi, 27/40] 

— (Allahu Teala) bu tahtı, yer değiştirmeksizin, kendi yerinde duruyor olduğu halde 

algıladığı sanılmasın diye (böyle buyurdu). 

Bize göre aktarım zamanın birlenmesiyle [ittihad] (göz açıp kapayıncaya kadar geçen 

kısa bir zaman içerisinde) olmayıp, ancak (Seba şehrinde) yokedilişle [idam] ve 

(Süleyman’ın huzurunda) varedilişle [icad], bunu bilenden başkasının 

kavrayamayacağı bir şekilde oldu — ki, Allahu Teala şöyle buyurmaktadır: “Onlar, 

yeni yaratılış konusunda şüphededirler” [Kaf Suresi, 50/15]. Görüyor oldukları şeyi 

görmedikleri bir zaman dilimi yoktur. Bu iş, bizim sözünü ettiğimiz gibi olduğunda; 

tahtın, bulunduğu yerden yok [madum] olması ve Süleyman’ın huzurunda –

yaratılışın Nefesler’le yenilenmesi yoluyla– varolması (herhangi bir zaman 

geçmeksizin) aynı anda oldu. Ama ilmin bu kadarı hiç kimsede yoktur. Gerçekten de 

hiç kimse, kendine ilişkin olarak herbir Nefes’te yok olup sonra varolduğunun 

bilincinde değildir. 

Ve sen, “yokolur, sonra varolur” sözündeki “sonra” [sümme] sözcüğünün zamanın 

geçmesine işaret ettiğini düşünme; bu doğru değildir. “Sümme” sözcüğü, Araplar 

tarafından özel durumlarda mantıksal önceliği belirtmek için kullanılır. Tıpkı şairin 

şu sözünde olduğu gibi: “Mızrak öne doğru fırladı, sonra titreşti..” Öne doğru 

fırlamayla, titreşme aynı anda olduğu ve ikisi arasında bir zaman geçmesi sözkonusu 

olmadığı halde, şair burada “sümme” sözcüğünü kullandı. Bunun gibi, Nefesler 

yoluyla yaratılışın yenilenmesinde, yokluk anıyla varlık anı arasında bir zamanın 

geçmesi sözkonusu değildir — tıpkı Eş’arilerin, arazın yenilenişine ilişkin olarak 

söyledikleri gibi. Belkıs’ın tahtının (Süleyman’ın huzurunda) ortaya çıkması meselesi, yukarıda 

sözünü ettiğimiz yeni yaratılışı bilmeyen kimseler için içinden çıkılması en zor 

meselelerdendir. Asaf’ın üstünlüğü, sadece tahtın yeniden yaratılışını Süleyman’ın 

meclisinde ortaya çıkarma konusunda oldu. Söylediklerimizi anlayan kimse, tahtın 

bir mesafe katetmediğini, yeryüzünün taht için dürülmediğini ve tahtın yeryüzünü 

yarıp geçmediğini bilir. Ve (Belkıs’ın tahtının yer değiştirmesi) orada bulunan Belkıs 

ve adamlarına karşı –Süleyman’ın daha da azametli olduğu anlaşılsın diye– 

Süleyman’ın bazı adamları eliyle gerçekleşti. 

Ve bunun nedeni, Allahu Teala’nın, “Biz, Davud’a Süleyman’ı bağışladık” [Sâd 

Suresi, 38/30] sözünden açık olarak anlaşıldığı üzere, Süleyman’ın Davud’a Allah’ın 

hediyesi olmasıdır — ve hediye, veren kişinin, herhangi bir şeyin karşılığı olmaksızın 

veya hakedilmiş olmaksızın verdiği bağıştır. Ve Süleyman, (zahirî ilahi halifelik, 

Süleyman’da, babası Davud’dan daha kusursuz bir şekilde zahir olduğundan, 

Davud için) öncekini geçen bir nimet, (kıyamet günü, gerek kendi ayn’ı ve gerekse 

ümmetinin aynları üzerine) apaçık delil ve (düşmanlarına karşı) etkili bir darbedir. 

Ve Süleyman’ın ilmine gelince, buna Hak Teala’nın, “Biz Süleyman’a öğrettik” 

[Enbiya Suresi, 21/79] sözünde işaret edilmiştir. Ve Süleyman’ın (görülen davadaki) 

verdiği hüküm, Davud’un verdiği hükümle çelişmektedir. Ve hükmü ve ilmi herkese 

Allahu Teala vermiştir. Davud’un ilmi, Allah tarafından kendisine verilmiş bir 

ilimdir. Ve (Davud’la Süleyman’ın hüküm verdiği) meselede, Süleyman’ın ilmi, 

Allah’ın ilmidir; çünkü (zat tecellisi sırasında Süleyman’ın varlığı fani olduğundan) 

dolayımsız olarak O hüküm verdi. Böylece Süleyman, doğruluk makamında Hakk’ın 

tercümanı oldu. 

Bu şekilde Süleyman, bir meselede Allah’ın hükmünde isabet eden, yani verdiği 

hüküm Allah’ın hükmüyle aynı olan bir müctehid gibidir. Eğer müctehid kendi 

nefsiyle veya Allah’ın, Resulüne vahyettiği şeyle bir mesele hakkında (doğru bir) 

hüküm verecek olursa, onun için iki ecir vardır. Kendisinde ilim ve hüküm 

bulunmakla birlikte, verdiği bu belirli hükümde yanılan müctehid için ise (gösterdiği 

çabaya karşılık) bir ecir vardır. İmdi, Muhammed’in (sav) ümmetine, hüküm 

konusunda hem Süleyman’ın rütbesi hem de Davud’un rütbesi verildi. Bu ne şerefli 

bir ümmettir! 

Belkıs tahtını gördüğünde, aradaki uzaklığı bildiğinden ve bu kadar kısa bir sürede 

tahtın (Seba şehrinden Süleyman’ın meclisine) gelmesinin kendisince olanaksız 

olmasından dolayı, “Sanki o” [Neml Suresi, 27/42] dedi. Ve yaratılışın benzerler ile 

yenilenmesine ilişkin olarak söylediklerimiz bakımından doğru söyledi. Tahtı, (suret 

olarak) o tahttır ve Belkıs’ın sözü doğrudur. Nitekim sen, yenilendiğin anda, 

(varlığın itibarıyla değil ama, değişmez ayn’ının sureti olan suretin itibarıyla) önceki 

anda olduğunun ta kendisisindir. Sonra, köşke ilişkin olarak ettiği tenbih, Süleyman’ın ilmindeki kemale işaret eder. 

“Ona ‘köşke gir’ denildi..” Ve köşk camdan olup kusursuz bir şekilde saydamdı. 

“..Ve onu gördüğünde, su sanarak, elbisesi ıslanmasın diye elbisesinin paçalarını 

kaldırdı” [Neml Suresi, 27/44]. Bu şekilde (yani, camın suret olarak suyun aynı 

olmakla birlikte varlık olarak suyun aynısı olmadığını göstererek) Süleyman, Belkıs’a 

tahtının da bunun gibi olduğuna tenbih etti. Ve işte bu, insafın son noktasıdır; çünkü 

bu tenbihle, Belkıs’ın “sanki o” sözündeki isabetini ona bildirdi. 

Belkıs bunun üzerine şöyle dedi: “Yarabbi, kuşkusuz ben kendi nefsime zulmettim 

ve Süleyman ile..” –yani Süleyman’ın İslam’ı ile– “..Alemlerin Rabbine teslim 

oldum” [Neml Suresi, 27/44]. Böylece teslim olmaklığı, alemlerden olan Süleyman’a 

değil Alemlerin Rabbine’dir. Dolayısıyla, “Musa ve Harun’un Rabbine” diyen 

Firavun’un tersine, nasıl ki resuller Allahu Teala’yı itikatlarıyla kayıtlamıyorlarsa, 

Belkıs da aynı şekilde, teslim olmaklığında Allahu Teala’yı kayıtlamadı. Gerçi 

Firavun’un bu teslimiyeti bir yönden Belkıs’ın teslimiyetine yetişir ama Belkıs’ınki 

kadar sağlam değildir. Dolayısıyla Belkıs, Allah’a teslimiyette Firavun’dan daha 

fazla anlayış sahibiydi. Ve Firavun, zamanın hükmü altındaydı ve bundan dolayıdır 

ki, “İsrailoğulları’nın iman ettiklerine iman ettim” [Yunus Suresi, 10/90] diyerek 

imanını (Nebiler’in değil, İsrailoğulları’nın imanına) özgüledi. Ve bu özgülemeyi, 

büyücülerin, “Musa ve Harun’un Rabbi” dediklerini görmüş olduğundan dolayı 

yaptı. 

Belkıs’ın İslam’ına gelince; onun İslam’ı, “Süleyman ile..” demiş olmasıyla, 

Süleyman’ın İslam’ının aynısı oldu ve böylelikle Süleyman’a tabi oldu. Ve Süleyman 

akaid olarak neyi izlediyse, Belkıs da onu izledi. Aynı şekilde (yani, Belkıs’ın 

Süleyman’a tabi olup, onu izlemesi gibi), bizler Rab Teala’nın üzerinde bulunduğu 

dosdoğru yol üzerindeyiz. Ve alınlarımız O’nun elinde olduğundan, O’ndan ayrı 

düşmemiz olanaksız bir şeydir. Ve (O bizim batınımız olduğundan) biz örtük bir 

şekilde O’nunla birlikteyiz ve (biz O’nun zahiri olduğumuzdan) O açıktan açığa 

bizimle birliktedir — çünkü O, hiç kuşkusuz şöyle demiştir: “Nerede olursanız olun, 

O sizinle birliktedir” [Hadîd Suresi, 57/4]. Ve bizler, alınlarımızdan bizi tutmuş 

olmasıyla Hak ile birlikteyiz. İmdi, Hak Teala kendi dosdoğru yolunda bizimle 

yürüyor olmasından dolayı Kendi nefsiyle birliktedir. Böylece, alemde dosdoğru yol 

üzerinde, yani Rabb Teala’nın yolu üzerinde olmayan hiç kimse yoktur. Ve Belkıs, 

Süleyman’ın da böyle olduğunu (yani, “Allah” İsminin mazharı bir İnsan-ı Kâmil 

olan Süleyman’ın mutlak Rabb’in dosdoğru yolu üzerinde yürüyor olduğunu ve ona 

tabi olmanın, Alemlerin Rabbi Allah’a tabi olmak demek olduğunu) bilmiş 

olduğundan, herhangi bir alemi özgülemeksizin, “..Alemlerin Rabbi olan Allah’a” 

dedi. 

Ve Allahu Teala’nın kendisinden sonra hiç kimseye layık olmayan bir mülk olarak 

kendisine özgü kıldığı ve Süleyman’ın, bu özgü kılınma sebebiyle başkalarından üstün olduğu teshîr’e gelince: Bu, Süleyman’ın “emr”iyle olan bir teshîrdir. 

Bundandır ki, Hak Teala şöyle buyurdu: “Biz rüzgarı ona müsahhar kıldık; onun 

emriyle eser” [Sâd Suresi, 38/36]. (Süleyman’a özgü kılınanın teshîr olduğu 

söylenemez) çünkü Allahu Teala, herbirimiz için herhangi bir şeyi özgülemeksizin 

şöyle buyurdu: “Allahu Teala göklerde ve yerde olan şeylerin hepsini size müsahhar 

kıldı” [Casiye Suresi, 45/13] — ve Allahu Teala burada rüzgarın ve yıldızların ve 

bundan başka olan herşeyin teshîrinden sözetti. Ama (bu teshîrin ortaya çıkması) 

bizim emrimizle değil, Allah’ın emriyledir. İmdi, eğer anladıysan, cenab-ı Süleyman 

ancak –cem’iyet ve himmet olmaksızın– tek başına, soyut emre özgü kılındı. Böyle 

diyoruz, çünkü biliyoruz ki, (kâmil olan) nefsler cem’iyet makamında 

bulunduklarında, alemdeki cisimler hiç kuşkusuz bu (kâmil) nefslerin himmetleriyle 

edilgin [münfail] olurlar. Ve biz bunun böyle olduğunu bu yolda gördük. İmdi, 

Süleyman, bir kimseye teshîr etmeyi dilediğinde, himmetsiz ve cem’iyetsiz olarak 

yalnızca emri dile getirdi. 

Bil ki –Allah kendi tarafından ruh ve başarıyla seni de bizi de teyit etsin– bir kula 

verilecek böylesi bir bağış, bu kimsenin ahiret mülkünü eksiltmez ve bu mülkün 

hesabı kendisinden sorulmaz. İşte, Süleyman aleyhisselam böylesi bir mülkü 

Rabbinden istedi. Yoldaki deneyimleme; eğer Süleyman, başkaları için verilmesi 

bekletilen bağışın kendisi için çabuklaştırılmasını dileyecek olursa (talep kulun kendi 

nefsinden geldiğinden dolayı), verilen bu bağışın hesabının ahirette kendisinden 

sorulmasını gerektirir. Allahu Teala Süleyman’a, “Bu Bizim bağışımızdır..” dedi — 

ve (genel bir ifade kullanıp) bu bağışın Süleyman için veya başkaları için olduğunu 

söylemedi ve şunu ekledi: “..Hesabı sorulmaksızın ister kendine sakla, ister 

başkalarına dağıt!” [Sâd Suresi, 38/39]. Yol’daki deneyimlemeden şunu bildik ki, 

Süleyman’ın bu mülkü istemesi, Rabbinin emri doğrultusunda oldu. Ve talep ilahi 

emir üzerine olunca, isteyen kişi –Hak Teala, bu isteği ister hemen yerine getirsin 

veya isterse yerine getirmeyi geciktirsin– bu isteğinden dolayı tam bir ecir kazanır; 

çünkü kul Allahu Teala’nın kendisine yönelik emrine uyarak dileyişte bulunmakla, 

O’nun kendi üzerine zorunlu kıldığı emri yerine getirmiştir. İmdi, eğer Rabbinin 

emri olmaksızın kendi isteği doğrultusunda dileyişte bulunacak olursa, Rabbi ona bu 

sebepten dolayı elbette hesap sorar. 

Ve Allahu Teala’dan istenen her şey için bu böyledir. Allahu Teala, Nebisi 

Muhammed’e (sav) şöyle dedi: “De ki: Rabbim, ilmimi artır!” [Taha Suresi, 20/114]. 

Bunun üzerine o, Rabbinin emrine uyarak daha fazla ilim ister oldu. Hatta kendisine 

ne zaman süt verilse, verilen sütü “ilim” olarak yorumlardı. Rüyasında kendisine 

verilen bir kap sütü içerek, kalanını Ömer bin Hattab’a verdi. (Bu rüyasını 

anlatırken) “Sütü ne olarak yorumladınız?” diye soranlara, “ilim olarak” karşılığını 

verdi. Ve yine Gece Yolculuğu [isra] sırasında, melek kendisine, içlerinde süt ve 

şarap bulunan iki kap getirdi. Sütü içtiğinde, melek kendisine, “Fıtratta isabet ettin, 

Allah da ümmetini sana eriştirsin” dedi. Dolayısıyla, ne zaman ki rüyada süt 

görülecek olsa, bu süt suretinde görünen “ilim”dir — tıpkı Cebrail’in Meryem’e beşer suretinde görünmesi gibi. 

Resulallah (sav), “İnsanlar uykudadırlar, öldükleri zaman uyanırlar” buyurmuş 

olmakla, insanların dünya hayatında gördükleri her şeyin, uyuyan kimsenin 

rüyasında gördüğü hayallerden farksız olduğunu belirtmiştir. Dolayısıyla (bu 

dünyada gördüğümüz suretlerin de) yorumlanması gereklidir. 

Bütün varoluş bir hayaldir ama hakikatte de Hak’tır. 

Bunu gerçekten anlayan kişi Yol’un sırlarına erişmiştir. 

Böylece, Resulallah’a ne zaman süt ikram edilse –bu sütü ilmin sureti olarak görüyor 

olmasından ve bu ilmin artmasını istemekle emrolunmasından dolayı– “Allahım, 

onu bizim için bereketli kıl ve onu bizim için çoğalt!” derdi. Ve sütten başka bir şey 

ikram edildiğinde ise, “Allahım, onu bizim için bereketli kıl ve bizi bundan 

hayırlısıyla doyur” derdi. İmdi, Allahu Teala, Kendisi tarafından istenmesi 

emrolunan bir isteğe karşılık olarak verdiği şeyden dolayı ahirette hesap sormaz. Ve 

Allahu Teala, Kendisi tarafından emrolunmaksızın istenen bir şeyi verdiğinde ise, iş 

Allahu Teala’ya kalmıştır — dilerse hesap sorar veya dilerse hesap sormaz. Ve ben 

Allah’tan özellikle ilim isterim ki, verdiği bu ilmin hesabını benden sormaz. Çünkü, 

ilminin artmasını istemesi yolunda Nebisine yönelik emri, aynı zamanda ümmetine 

de yönelik bir emirdir. Çünkü Allahu Teala, “Elbette sizin için Resulallah’ta güzel bir 

örnek vardır” buyurmaktadır [Ahzab Suresi, 33/21]. Ve anlaması Allah’tan olan 

kimse için, Resulallah Efendimiz’den daha güzel hangi örnek vardır? 

Ve eğer biz Süleyman’ın makamı üzerine söylenebilecek her şeyi ortaya koymuş 

olsaydık, öğrendiğin şeyden dehşete düşerdin. Çünkü bu yolun çoğu alimi, 

Süleyman’ın hallerini ve mertebesini bilmediler. Halbuki iş, onların sandıkları gibi 

değildir. 

DAVUD KELİMESİNDEKİ HİKMET-İ VÜCUDİYYE 

Bil ki, nübüvvet ve risalet, özel bir ilahi lütuf olduğundandır ki, şeriat getirici 

nübüvvette (kişisel çabayla) edinilmiş hiçbir şey yoktur. Allahu Teala, onlara verdiği 

bu bağışları, (yaptıkları herhangi bir şeye) karşılık olarak vermiş olmadığı gibi; bu 

bağışından dolayı onlardan bir karşılık da istemez. Dolayısıyla O’nun nebi ve 

resullere vermesi, lütuf ve bağış yoluyladır. Bundandır ki, “Biz ona –İbrahim’e– 

İshak ve Yakub’u bağışladık” [En’am Suresi, 6/84] dedi. Ve Eyyub’a ilişkin olarak, 

“Biz ona ehlini ve onlarla birlikte olanların mislini bağışladık” [Sâd Suresi, 38/42] 

dedi. Ve Musa’ya ilişkin olarak da, “Biz rahmetimizden kardeşi Harun’u Nebi olarak 

bahşettik” [Meryem Suresi, 19/53] dedi. Bunun benzeri başka örnekler de vardır. Ve 

nebi ve resulleri önceden (ayan-ı sabitelerinde) çekip çeviren, onları hallerinin 

genelinde veya çoğunda (ayan-ı hariciyelerinde) sonradan da çekip çevirir [tevelli]; 

ve bu, O’nun Vehhab İsminden başkası değildir. Ve Davud’a ilişkin olarak, “Biz 

Davud’a katımızdan üstünlük verdik” [Sebe Suresi, 34/10] dedi; ve bunu ona, karşılıkta bulunması isteğiyle vermedi. Ve bu sözettiği şeyi (yani, üstünlüğü) ona bir 

karşılık olarak verdiğini bildirmedi. Bunun karşılığında şükredilmesini istediğinde 

ise, bunu (Davud’dan değil) –Davud’a ilişkilenmişliklerini vurgulayarak– “âl-i 

Davud”dan istedi — ki, (kendileri için aydınlatıcı bir ışık olan) Davud’a bağışlanan 

şeye şükretsinler. Ve bu bağış, Davud için karşılıksız bir nimet ve lütuftur. Âl-i 

Davud içinse, kendilerinden karşılık isteniyor olduğundan, böyle değildir. 

Bundandır ki, Hak Teala şöyle buyurdu: “Ey âl-i Davud, şükredin; ve kullarımdan 

pek azı şükredicidir” [Sebe Suresi, 34/13]. 

Nebilerin Allah’ın kendilerine bağışladığı ve hediye ettiği şeylere şükretmelerine 

gelince, Allah’ın bu yöndeki bir isteği üzerine değil, kendiliklerinden şükrettiler. 

Nitekim Resulallah (sav), Allahu Teala’nın, kendisinin geçmiş ve gelecek bütün 

günahlarını bağışlamış olmasına şükür olarak, ayakları şişinceye kadar namaz kıldı. 

Ve kendisine (bütün günahları bağışlanmış olduğu halde niçin böyle yaptığı) 

sorulduğunda şöyle karşılık verdi: “Şükredici bir kul olmayayım mı?” Ve Nuh 

hakkında da şöyle buyurdu: “O çokça şükreden bir kuldu” [İsra Suresi, 17/3] — ama 

Allah’ın kullarından pek azı böyledir. 

Allahu Teala’nın Davud’a verdiği ilk nimet, kendisine verdiği, içerisinde bitişen 

harfleri olmayan ismidir. Dolayısıyla –dal, elif ve vav harflerinden oluşan– bu ismi 

vermekle onu bu alemden ayırdığını bize bildirdi. Öte yandan, Muhammed’i (sav) 

hem bitişen, hem de bitişmeyen harflerle isimlendirdi. Dolayısıyla onu Kendisine 

kavuşturdu ve onu alemden ayırdı — böylece onun isminde her iki hali de 

birleştirdi. Aynısını Davud için de yapmakla birlikte, bunu onun isminde değil, 

mana yönünden yaptı. Allah, bunu, Davud üzerine Muhammed (sav) için özgü kıldı; 

ve bunu, Muhammed’in (sav) her yönden eksiksiz olduğuna dikkati çekmek için 

yaptı — ve aynı durum onun “Ahmed” ismi için de geçerlidir. Ve bunun böyle 

olması Allah’ın hikmetindendir. 

Sonra Davud’a yönelik lütfuna ilişkin olarak, dağların onu yankılayarak onun tesbih 

edişiyle birlikte (Allah’ı) tesbih ettiklerini söyledi. Ve Davud için, dağların onu 

yankılayarak, amelleri Davud için olabilsin diye onunla birlikte tesbih etmelerini bir 

lütuf olarak bahşettiğini söyledi — ve kuşlar da aynı şekilde böyledir. 

Ve (Allahu Teala) Davud’a kuvvet verdi ve onu bu kuvvete sahip olmaklıkla niteledi. 

Ve ona hikmeti ve hak ile batılı birbirinden ayırmayı [fasl-ı hitab] verdi. Sonra, 

Allahu Teala ona en büyük lütuf ve yakınlık mertebesi olan halifeliği özgü kıldı. 

Öyle ki, kendisi gibi olan diğer nebiler için bu nitelemede bulunmadı. Şöyle dedi: 

“Ey Davud, Biz seni yeryüzünde halife kıldık. O halde sen insanlar arasında hak ve 

adalet ile hükmet ve hevaya uyma..” –yani, hüküm verirken, Benim vahyimden 

başka bir şeylerin hatırına gelmesine izin verme– “..ki bu, seni Allah’ın yolundan..” –

yani, resullere vahyettiğim yoldan– “..saptırır” [Sâd Suresi, 38/26]. Sonra, Hak 

Sübhanehu, Davud’a edeb göstererek, “Allah’ın yolundan dönüp şaşıran kimseler için, hesap gününü unuttuklarından dolayı şiddetli bir azab vardır” [Sâd Suresi, 

38/26] dedi ve “Eğer Benim yolumdan dönüp şaşıracak olursan, senin için şiddetli bir 

azab vardır” demedi. 

Ve eğer sen, “halifelik Âdem’e de özgü kılınmıştı” diyecek olursan, biz, Âdem’in 

halife olmaklığının Davud’unki kadar kesinlik taşımadığı karşılığını veririz. Ve 

Allahu Teala meleklere, “Ben yeryüzünde bir halife kılacağım” [Bakara Suresi, 2/30] 

demiş, ama “Ben yeryüzünde Âdem’i halife kılacağım” dememiştir. Ve eğer böyle 

demiş olsaydı bile, bu, Davud’a söylediği, “Biz seni halife kıldık” [Sâd Suresi, 38/26] 

sözü gibi kesinlik ifade etmezdi. Bunu izleyen ayetlerde Âdem’in adının anılmış 

olması, Âdem’in Allah tarafından halifeliğe özgü kılınan kişinin ta kendisi olduğuna 

delalet etmez. O halde, Allahu Teala kullarından haber verdiğinde, sen (nazar-ı 

basiret ve cem’iyet-i kalb ile) kalbini Hakk’ın verdiği haberlere çevir. Ve yine, 

İbrahim Halil’e, “Ben seni insanlara imam kılacağım” [Bakara Suresi, 2/124] dedi — 

ama “Seni insanlara halife kılacağım” demedi. Ve gerçekte biz biliriz ki imam 

olmaklık, halife olmaklıktır — ama yine de ikisi aynıdır denilemez. Çünkü doğrudan 

doğruya “halifelik” sözcüğünü kullanmış değildir. 

Ve sonra halifelik doğrudan doğruya Davud için anıldığında ise, hükümde halife 

kılındı — ve (hükümde halifelik ancak bütün İsimleri muhit ve cami olan Allah 

İsmine mazhariyetle olduğundan) bu, ancak Allah’tan olabilecek bir şeydir. Allahu 

Teala Davud’a şöyle dedi: “İnsanlar arasında Hak ile hükmet” [Sâd Suresi, 38/26]. Ve 

Âdem’in halifeliği bu mertebede değildir. Âdem’in halifeliği, ilahi hüküm kuvvetiyle 

mahlukat üzerinde Allah’ın naibi [halifesi] olmak biçiminde değil, daha önce 

halifelik mertebesinde olan kimsenin ardılı [halifesi] olmak biçimindedir. Ama iş 

böyle olmasa bile, bizim söylediğimiz şey, halifeliğin Davud’a özgü kılınmış olması 

ve sadece Davud’dan açıktan açığa halife olarak bahsedilmiş olmasıdır. 

Allah’ın yeryüzünde, halifeliği Allah’tan olan halifeleri vardır ve bunlar resullerdir. 

Ama bugün halifelik Allah’tan değil, resullerdendir. Çünkü bugünkü halifeler ancak 

resulün kendileri için getirdiği kadarıyla hüküm verirler ve bunun dışına çıkmazlar. 

Ama burada, Resul’ün (sav) getirdiği şeriattan hüküm verme konusunda ancak (ilim 

ve mertebe bakımından) bizim gibi olanların bilebileceği bir incelik vardır: Halifeliği 

Resul’den (sav) olan kişi, hükmü Resulallah’ın (kendisine) aktarması yoluyla alır ya 

da –aslı yine Resulallah’tan aktarılan– ictihad yoluyla alır. 

Ve bizim aramızda hükmü Allah’tan alan kişiler vardır. Bunlar tam da (doğrudan 

Allah’tan) aldıkları bu hükümle halifelikleri Allah’tan olan kişilerdir. Ve onlar 

hükmü, Resul’ün (sav) hükmü Allah’tan aldığı gibi, aynı şekilde (doğrudan) 

Allah’tan alırlar. Bu (halifelikleri Allah’tan olan) kişiler, verdikleri hükümlerin 

Resul’ün verdiği hükümlerle çelişmemesinden dolayı zahirde resule tabidirler — 

tıpkı ahir zamanda inecek ve hükmedecek olan İsa’nın durumunda olduğu gibi ve 

yine tıpkı, kendisine, “O nebiler Allahu Teala’nın yol gösterdikleridir; o halde sen, onlara gösterilmiş olan yola uy” [En’am Suresi, 6/90] denilen Nebi Muhammed (sav) 

gibi. 

Böylesi bir kişinin, doğrudan Allah’tan aldığıyla bildiği şey kendisine özgüdür ve 

(aldığı bu şey, Resul’ün aldığının aynı olduğundan) Resul’e aykırı değildir. Ve 

bunda, kendinden önce gelen resullerin şeriatını doğrulayan Resulallah’la (sav) aynı 

konumdadır. Böylelikle bizler, Resul’den öncekilere vahyolunmuş şeriatlara değil, 

Resulallah’ın onları doğrulamasına tabi oluruz. Ve Resul’ün Allah’tan aldığı hükmün 

aynısını halifenin Allah’tan alması da böyledir (yani, bu durum Resul’ün, önceki 

nebilerin hükümlerini Allah’tan almasına benzer). Dolayısıyla biz halifeye keşf 

diliyle “Allah’ın halifesi” ve zahir diliyle de “Resul’ün halifesi” deriz. Ve Resul (sav), 

kendi ümmeti içerisinde halifeliği Rabbinden alan kimseler olduğunu bildiğinden 

dolayı herhangi bir kişiyi halife tayin etmedi. Böylelikle, Resulallah (sav), getirilmiş 

hükümde uyuşmakla birlikte, Allahu Teala’dan halife olan kimseler olduğunu 

bildiğinden, işin (yani, halifelik işinin) önünü kapamadı. Böyle olunca, Allahu 

Teala’nın yarattıkları arasında, resullerin aldığı şeyi, Resul’ün (sav) ve resullerin 

aldığı kaynaktan alan halifeler vardır. Ve bu halifeler, kendilerinden önde gelenin 

üstünlüğünü bilirler. Çünkü Resul, hükümleri çoğaltabilir olduğu halde, halife –bir 

resul olmadığından dolayı– hükümleri çoğaltamaz. Kendisine ilim ve hüküm olarak 

ancak Resul için getirilmiş olan şey (kadarı) verilir. 

Sen İsa’yı görmez misin ki, Yahudiler –bugün bizim Resul’e göre halifenin durumu 

hakkında söylediğimiz gibi– İsa’nın, Musa’nın şeriatı üzerine eklenti yapmayacağını 

zannederek, ona iman edip onu doğruladılar. Ama İsa, resul olduğu için Musa’nın 

doğruladığı bir hükme eklenti yaptığında veya bir hükmü geçersiz kıldığında, 

kendisi hakkındaki itikatlarına ters düştüğü için, buna tahammül edemediler. Ve işin 

hakikatini bilmediklerinden dolayıdır ki, İsa’nın öldürülmesini istediler. Bu kıssa, 

Allah’ın yüce Kitabı’nda bize bildirilmiştir. İsa resul olduğunda yerleşik bir hükmü 

geçersiz kılmakla veya bir hükme eklenti yapmakla eklentiyi kabul etti — geçersiz 

kılma, hiç kuşkusuz hükme yapılan bir eklentidir. Günümüzdeki halifeliğe gelince, 

böylesi bir şey sözkonusu değildir. Halife, ancak Muhammed’in (sav) dile getirdiği 

şeriatı değil, ancak içtihad yoluyla yerleşik kılınan hükümleri geçersiz kılabilir veya 

bunlar üzerine eklenti yapabilir. 

Kimi zaman bir halifenin (görünüşte) Hadis’e aykırı bir hüküm verdiği görülür. 

Bunun, içtihaddan kaynaklandığı sanılırsa da, durum böyle değildir. Böylesi bir 

durumda, imam keşf yönünden sözkonusu haberin Nebi’den (sav) olduğu 

konusunda emin değildir — eğer bu haberin Nebi’den (sav) olduğu kesin olsaydı, 

bununla hüküm verirdi. Bu hadis, adil insanlar tarafından bir diğerine aktarılarak 

gelmiş olsa bile, adalet sahibi bir kimse vehim ve anlam kayması konusunda hatasız 

değildir. Böylesi şeyler günümüzdeki bir halife için sözkonusudur — tıpkı İsa için 

sözkonusu olacağı gibi. Çünkü İsa indiğinde, özellikle de şeriatın ve Resul’ün (sav) 

üzerinde olduğu indirilen tek bir hüküm hakkında imamların hükümleri birbirine ters düştüğü konularda içtihad hükümlerinden çoğunu kaldıracak ve böylelikle 

Resul’ün (sav) getirdiği şeyin gerçek suretini özgün biçimiyle ortaya koyacaktır. Ve 

şurası kesin olarak bilinir ki, eğer vahiy inecek olsaydı, elbetteki bir vecih ile inerdi 

ve bu vecih ilahi hükümdür. Ve bunun dışında kalanlar imamların içtihadlarıdır ki, 

bunlar –eğer onları Hak yerleşik kıldıysa– bu ümmetten darlığın giderilmesi ve 

Allah’ın hükmünün genişlemesi için yerleşik kılınmış olan şeriattır. 

Ve Resulullah’ın (sav), “Eğer iki halifeye biat edilecek olursa, bunlardan birini 

öldürün” sözüne gelince; bu (hadis) elinde kılıç bulunan zahirdeki halifeye ilişkindir. 

Ve her ne kadar birbirleriyle uyuşsalar bile, bu iki halifeden birinin öldürülmesi 

gerekir. Manevî halifelik için ise bu sözkonusu değildir, manevî halifelikte 

öldürülme sözkonusu değildir — öldürülme ancak zahirdeki halifelik için geçerlidir. 

Ve her ne kadar zahirdeki halife, manevî halifenin makamına sahip değilse de –eğer 

adaletli ise– Resulallah’ın halifesidir. Dolayısıyla, zahirdeki iki halifeden birinin 

öldürülmesi (hakkındaki hüküm) iki ilah varolduğunun sanılmaması yönündeki aslî 

hükmün gereğidir — “Ve onlarda Allah’tan başka ilahlar olsaydı..” –birbirleriyle 

uyuşsalar bile– “..fesada neden olurlardı” [Enbiya Suresi, 21/22]. Ve biz biliriz ki, 

bunların birbirleriyle uyuşmadıkları bir durum sözkonusu olduğunda bunlardan 

ancak birinin hükmü egemen olurdu. Dolayısıyla hükmü egemen olan hakikatte 

ilahtır ve hükmü egemen olmayan değildir. Ve biz buradan biliriz ki, bugün alemde 

egemen [nâfiz] olan bütün hükümler hiç kuşkusuz Allah’ın hükümleridir — bunlar 

her ne kadar şeriat denilen ve zahirde yerleşik olan hükümlere aykırı olsalar da, bu 

böyledir. Çünkü alemde olup biten her şey ilahi meşiyyetin hükmü üzeredir; yerleşik 

kılınması ilahi meşiyyetten olan yerleşik şeriatın hükmü üzere değildir. Bundandır 

ki, şeriat ayrıca yerleşik kılınmıştır. Çünkü meşiyyet şeriatın yerleşik kılınmasını 

dilemiştir; yerleşik kılınan bu şeriat doğrultusunda amel edilmesini dilemiş değildir. 

Meşiyyetin hükümranlığı büyüktür. Bundandır ki Ebu Talip el-Mekkî meşiyyeti 

“Zat’ın Arşı” olarak adlandırmıştır, çünkü (meşiyyet) zatından dolayı hükmü 

gerektirir. Dolayısıyla varlıkta meşiyyet dışında ne bir şey ortaya çıkabilir ne de bir 

şey ortadan kalkabilir. O halde, “isyankarlık” olarak adlandırılan şey yoluyla ilahi 

emre karşı gelindiğinde, bu karşı gelinen emir, yaratılışsal emir [emr-i tekvinî] değil, 

aracı (yani, nebi) yoluyla gelen emirdir. Dolayısıyla hiçbir kimse, O’nun meşiyyet 

yönünden olan emriyle ortaya çıkan hiçbir fiiline karşı gelemez. Karşı gelme ancak 

aracı yoluyla gelen emre yönelik olabilir. Öyleyse anla! 

Meşiyyet yönünden olan emir, hakikatte, fiilin onun eliyle zahir olduğu kişiye değil, 

(kulun kendi ezeli istidadının gerektirdiği) fiilin ayn’ının varedilmesine yöneliktir. 

Dolayısıyla (bu fiilin) ortaya çıkmaması olanaksızdır — ama (elbette ki) bu özgül 

mahalde (yani, kulda). İmdi (kuldan zahir olan fiil) kimileyin (emr-i teklifî’ye 

itibarla) ilahi emre karşı gelme olarak ve kimileyin de (emr-i tekvinî’ye itibarla) ilahi 

emre uyma ve itaat olarak adlandırılır. Böylelikle fiil, (şehadet aleminde) 

kendisinden ortaya çıkan şeyden dolayı, (emr-i teklifî’ye uygun düşüp düşmediğine göre) övülür veya yerilir. 

Ve iş bizim dediğimiz gibi olunca (yani, emr-i meşiyyet itibarıyla hiçbir kimsenin 

Hakk’a karşı gelmesi sözkonusu olmayınca), o halde bütün yaratılmış olanlar –

birbirinden farklı türlerde olmak üzere– saadete yönelmişlerdir. Ve Hak Teala bu 

makamdan rahmeti, her şeyi içine almaklıkla tabir etti; ve hiç kuşkusuz ki rahmet, 

ilahi gazabın önüne geçmiştir — ve öne geçen, önce gelir. İmdi kula (teklifî emre 

karşıt amelinden dolayı) sonradan hükmeden (yani, gazab), kula eriştiğinde, ona, 

önce gelen (yani, rahmet) hükmeder ve rahmet, kendisini önceleyen bir şey 

olmadığından, kula erişir. Ve bu, “Allah’ın rahmeti gazabını geçti” sözünün 

anlamıdır. Böylelikle rahmet, kendisine erişen üzerine hükmeder; çünkü rahmet 

herşeyin ona doğru yol aldığı nihaî gayede durur. Gayeye erişmek kaçınılmazdır, 

dolayısıyla rahmete erişilmesi ve gazabdan ayrılınması kaçınılmazdır. Ve rahmet, 

kendisine erişen herşeye, bu herbir şeyin halinin verdiği şey doğrultusunda 

hükmeder. 

Anlayış sahibi olan kimse, söylediklerimizi müşahede eder 

Ve eğer anlayışı yoksa, bizden alsın. 

Ve iş bizim söylediğimizden başkaca değildir, öyleyse söylenene güven 

Ve (söylediklerimizi müşahede için) bizim bulunduğumuz hal üzre ol 

Size açıkladığımız şey Hak’tan bizedir 

Ve bizim size hediye ettiğimiz şey bizden sizedir. 

Demirin (Davud tarafından) yumuşatılmasına gelince, bu, ateşin demiri 

yumuşatması gibi, katı kalplerin de sakındırma ve tehditle yumuşamasına benzer. 

Demirin yumuşatılması güç değildir. Güç olan, taştan daha da katı olan kalplerin 

yumuşatılmasıdır, çünkü ateş taşı çatlatır ve toz haline dönüştürür ve fakat onu 

yumuşatamaz. Ve Allah, bir şeyin kendisinin ancak kendisiyle korunabileceğine 

ilişkin bir tenbih olarak, kendisine zırh yapabilsin diye Davud için demiri yumuşattı. 

Ve zırh, kişiyi mızrak, kılıç, bıçak ve ok uçlarından korur; dolayısıyla sen demiri, 

demire karşı bir korunak kılarsın. Böylelikle Muhammedî şeriat, “Senden Sana 

sığınırım” sözüyle geldi. Öyleyse, anla! Bu, o halde, demirin yumuşatılmasının 

sırrının ruhudur ve O, Müntakim’dir, Rahîm’dir ve Başarıya Eriştirici’dir.