İSLÂM DİNİ'NİN TEMEL ESASLARI Hamd Allah'a mahsustur. O Allah ki, İhsan ve kerem sahibidir. Nimetleri sayılar ile sayılamayacak kadar çoktur. Lütuf ve irşadı ile nimet veren, dosdoğru yola ileten, lütufta bulunup kulları arasından seçtiği kimseleri dinde fakih olmaya muvaffak kılandır.  Hamdın en yücesi, en üstünü, en mükemmeli, en şümullüsü ve en umumi olanı ile Allah'a hamd ederim. O'ndan başka ilâh ol­madığına, bir ve tek olduğuna ve çok bağışlayıcı olduğuna şehadet ederim. Seçkin ve tertemiz olan Hz.Muhammed (S.A.V.)'in, O'nun kulu ve resulü olduğuna şehadet ederim. Allah'ın salât ve selâmı O'nun üze­rine olsun. Kendi katında fazilet ve şerefini yüceltsin. İslâm Dininin Temel Esasları İslâm dininin genel çerçevesini oluşturan ana esaslar ortaya konur­ken çoğunlukla Cibril hadisine göndermede bulunulur. Hz. Ömer'in anlattığına göre; bir gün Hz. Peygamber ile beraber otururlarken bem­beyaz elbiseli, saç ve sakalı simsiyah bir adam çıkagelir. Üzerinde bir yolculuk izi görünmeyen ve aralarından hiçbirinin kendisini tanımadığı bu kişi, Hz. Peygamber'in önünde diz çökerek: "Ya Muhammed, bana İslâm'ın ne olduğunu bildir" der. Hz. Peygamber: "İslâm, Kelime-­i Şehâdet getirmen, Namazı dosdoğru kılman, Zekâtı vermen, Ramazan'da Oruç tutman, imkânın olursa Haccetmendir" buyurur. Adam: "Doğru söylüyorsun" dedikten sonra bu defa "İman nedir?" diye sorar. Hz. Peygamber: "İman Allah'a, Melekleri'ne, Kitapları'na, Peygamberleri'ne, Kıyamet gününe ve Kadere inanmandır" diye cevap verir. Adam yine "Doğru söyledin" der, Bu defa, "İhsan nedir?" diye sorar. Resûlullah: "İhsan, Allah'ı görür gibi kulluk etmendir. Her ne kadar sen onu gör­müyorsan da o seni görüyor" şeklinde cevap verir. Adam yine "Doğru söyledin" diyerek bu defa da kıyametin ne zaman kopacağını sorar. Hz. Peygamber: "Bu konuyu, kendisine sorulan, sorandan daha çok bilme­mektedir" buyurur. Hz. Ömer, yabancı adamın sonra çekip gittiğini, Hz. Peygamberin kendilerine: "Soru soranın kim olduğunu biliyor musu­nuz?" diye sorduğunu, Allah ve Resulü daha iyi bilir dediklerini ve bunun üzerine; "0 kişi Cebrail'dir ve size dininizi öğretmeye gelmiştir" bu­yurduklarını rivayet eder   (Müslim, "iman", I). İslâm bilginleri, bu hadisteki tasniften hareketle, İslâm dininin temel esaslarını itikadî, amelî ve ahlâkî olmak üzere üç gruba ayırmışlardır. A- İtikadî Esasları İslâmiyet'in itikadî esasları; Allah'a, meleklerine, kitaplarına, peygam­berlerine, âhirete ve kadere inanmaktır. İslâm dininin genel hatlarını oluşturan bu esasların tespiti tamamıyla Allah'a aittir, İnsanların kendi­liğinden bunlara herhangi bir şey eklemesi söz konusu değildir. Dine buradan girilir ve dinden buradan çıkılır. B- Amelî Esasları Amel, dinin uygulamaya İlişkin yönünü oluşturur. Bunların Allah'a karşı gösterilmesi gereken tazim ve saygıyı ifade edenlerine ibadet; insanlar arası hukukî olay ve işlemlere ait düzenlemelere de muamelât denilir. İnanç esasları gibi ibâdetler de Allah tarafından belirlenir. Mahi­yeti itibariyle metafizik bir boyuta sahip olan din, zaman ve zeminin değişmesi ile değişime açık olan muamelât konularını daha çok ilkesel düzeyde düzenler. Bundan dolayı, dinde bu hususların ihtiyaç, menfaat, adalet ve hak gibi değerler ışığında belirlenmesi, bunların değişmesine bağlı olarak ilgili hükümlerin de değişmesi tercih edilir. Bunların, dinin inanç, ibâdet ve ahlâk esaslarını hayata geçirmede katkıları büyüktür. C- Ahlâkî Esasları Ahlâk, insanlar arasındaki ilişkileri hukukî yaptırıma dayanmaksızın düzenler ve onların olgunlaştırılmasını amaç edinir. İslâm ahlâkı, Allah'a karşı saygı ve tazimde bulunma, yaratıklara ise şefkatli ve yararlı olma ilkesine dayanır. Ahlâk, insanın hürriyetini iyi yönde kullanmasını gerek­tirir. İnsanı birtakım vazifelerle mükellef tutan İslâm dini ona hürriyetini iyi bir şekilde kullanma şansı, ahlâkını olgunlaştırma imkânı sağlar. Kur'an: "Kim muhsin olarak (yani İyi ve güzel davranışlarda bulunarak) yüzünü Allah'a döndürürse onun ecri, Rabbi katındadır. Öyleleri için ne bir korku vardır, ne de üzüntü çekerler"  (­Sure-i Bakara) buyurmak suretiyle Allah'a yönelmenin ve samimi olarak O'na bağlanmanın sonu­cunu çok açık bir şekilde ortaya koymuştur. Mükellef Ve Teklifi Hükümler A- Mükellef Mükellef, Allah tarafından dinî hükümlerle yükümlü tutulan akıllı ve ergen kişi demektir. B- Teklifi Hükümler Mükellefin yükümlü kılınmasına teklif, teklif gereği yaptığı işlere de mükellefin fiilleri (ef'âl­i mükellefîn) denilir. Mükellefin yaptığı işler dinî bakımdan ya emredilen ya yasak edilen ya da serbest bırakılan işler cinsinden olabilir. Bazen de farz veya haram şeklinde kesin bir hüküm bildirmeyip emre veya yasağa yakın olur. Hükümler, kendilerine isabet eden külfet derecesine göre kısımlandırılır. Bunların tümüne birden “teklifi hükümler” denilir. Teklifi hükümlerin çeşitleri şunlardır: 1- Farz: Yüce Allah’ın yapılmasını kesin olarak istediği işlere farz denilir. Başka bir ifade ile sübût ve mânaya delâleti kesin olan nassa (âyet veya sahih hadise) dayanan emirlere farz denir. Farzı işleyen Al­lah’ın övgüsüne mazhar olur ve ahrette ödüllendirilir. Terk eden­ ise görevini ihmal etmiş ve günah kazanmış olur. Farzlar ikiye ayrılır. Bun­lar her müslümanın yapmakla yükümlü olduğu farzlar ve bireylerde değil, toplumdan yapılması istenen farzlardır. Bunların birincisine farz­ı ayın, ikincisine de farz­ı kifâye denilir. Beş vakit namazı kılmak, rama­zan ayında oruç tutmak, zekât vermek, doğru sözlü olmak, adaletle iş görmek farz­ı ayına; cenaze namazı kılmak, ilim tahsil etmek, askerlik yapmak, toplum için gerekli olan meslekleri edinmek de farz­ı kifâyeye örnektir. 2- Vacip: Allah tarafından emredildiği sübût veya delâlet açısından zannî bir delil ile sabit olmuş olan hüküm demektir. Vacip, yapılması gerekli olmakla beraber farz kadar kesinlik ifade etmez. Vacibe örnek olarak; namazda Fâtiha'yı okumak, kurban kesmek, vitir ve bayram na­mazlarını kılmak verilebilir. Vacipte fiilin işlenmesi halindeki mükâfat ve terkindeki ceza farzdakinden azdır. 3- Sünnet: Sözlükte yol, âdet ve çığır anlamlarına gelir. Teklifi hü­kümlerin bir çeşidi olarak sünnet ise farz ve vacip yani kesin ve bağ­layıcı tarzda olmaksızın yapılması istenen fiiller ve bunlara bağlanan hükümler demektir. Fıkıhta farz ve vacip dışında kalan olumlu fiiller sünnet, mendup, müstehap, nafile, âdâb, tatavvu' ve fazilet gibi terim­lerle ifade edilir. Bunlar içinde sünnet, Peygamber Efendimizin farz ve vacip kapsamında olmaksızın sürekli veya zaman zaman işlediği fiilleri ve bunlara terettüp  eden hükümleri İfade eder. Hz. Peygamber'in farz ve vacip olmaksızın işlediği fiillere ve bunların hükümlerine sünnet-­i müekkede, ara sıra terk ettiği fiillere ve bunların hükümlerine de sün­net­-i gayr-­i müekkede denir. Sabah ve öğle namazlarının sünnetleri birinciye, ikindi ve yatsı namazlarının ilk sünnetleri de ikinciye örnek verilir. İslâm dininde ezan, kamet, cemaatla namaz kılmak gibi sünnetlere ise sünnetü'l­hüdâ denilir ki, bunlar da birer sünnet-­i müekkede hük­mündedir. Peygamberimiz'in yiyip içmeleri, giyinip kazanmaları, oturup kalkma­ları gibi bir beşer olma sıfatıyla yaptıklarına ise sünnet-­i zevâid denir ki, bunlar da birer sünnet-­i gayr­-i müekkede sayılırlar. Sünnet-­i müekkede kapsamındaki fiilleri işleyen, sevabı hak eder. Terkeden ise cezayı hak etmemekle beraber, kınanmaya ve yerilmeye müstehak olur. Bu bakımdan sünnet-i ­ müekkedenin hükmü, vacibe ya­kındır. Sünnet-­i gayr-i müekkede kapsamındaki fiilleri işleyen ise sevabı hak etmekle birlikte, terk eden kınanmaya ve yerilmeye müstahak ol­maz. 4- Müstehap: Sevilen ve güzel görülen şey demektir. Resûlullah'ın bazan yapıp bazan da terk ettiği işlere ve bunların hükümlerine denir. Müstehaplara mendup, fazilet, tetavvu', âdâb da denilir. Müstehap olan bir fiil, sevabı ve fazileti çok olduğu ve bundan dolayı İşlenmesi teşvik edildiği için mendup ve fazilet; farz ve vacibe ilâve olarak yapıldığı için nafile, yapılması kesin olarak emredilmediği halde gönüllü olarak yapıldığı için tatavvu', kendisinde güzel bir haslet bulunduğu için de âdâb olarak isimlendirilir. Müstehaba örnek olarak nafile namaz kılmak, nafile oruç tutmak, gönüllü bağışta bulunmak gösterilebilir. Müstehapların yapılmasında sevap vardır. Terki ise kınanmayı ve azar­lanmayı gerektirmez. Bu bakımdan müstehabın hükmü sünnet-­i gayr-i müekkedeye yakındır. Dinimizin farz ve vacip olmaksızın tasvip ettiği ve yapılmasını iste­diği sosyal ilişkilere ait bütün fiiller, mendup kapsamında sayılır. Bu tür fiillere örnek olarak görgü ve nezaket kurallarına riayet etmek, büyükle­re saygı göstermek, hediyeleşmek, bayramlaşmak, davetlere gitmek gösterilebilir. 5- Mubah: Yapılıp yapılmaması Allah nazarında serbest bırakılmış olan ve bu konuda dinî bir sorumluluk gerektirmeyen fiiller demektir. Nitekim herhangi bir helâl yemeği yemek veya yememek, harama bu­laşmadan eğlenmek veya eğlenmemek gibi fiiller insanın serbest bıra­kıldığı işlerdir. Bunların yapılmasında bir mecburiyet olmadığı gibi, terk edilmelerinde de bir günah söz konusu değildir. Mubah, dinde hükmü belirlenmiş olan emirler (farzlar) ve yasaklar (haramlar) arasında yer alır. Bir fiilin mubah olduğu bizzat naslar tarafından belirlenebileceği gibi, hiçbir hüküm koymama suretiyle de sabit olabilir. Birincisine şer'î mu­bah, ikincisine de aslî mubah denilir. Eşyada esas olan İbâha yani mu­bahtık olduğu için bir şeyin yasaklandığına dair bir hüküm yoksa onun mubahiığına hükmedilir. İslâm dini bu yolla müminlere çok geniş bir alan bırakmış, dinin genel maslahatlarına uygun olarak kendiliklerinden değerlendirmelerde bulunmalarını istemiştir. Dinin temel yaklaşımı böyle olmakla beraber zaman içinde insanların kendi inisiyatiflerini kullanma yerine değişik yöntemlerle bu alanı daralttıkları görülmektedir. Mubahlar bir bütün olarak ele alındığında, ya işlenmesi ya da terki matlup olur. Dolayısıyla, insanın yeme içmeyi veya eğlenmeyi tamamen terk etmesi veya kendini tamamen bunlara vermesi mubah olmaz. 6- Haram: Yapılması Allah tarafından kesin olarak yasaklanmış olan işlerdir. Adam öldürmek, rüşvet almak ve vermek, yalan söylemek, ya­lan yere yemin etmek, içki içmek, zina etmek, adam Öldürmek gibi. Haram, farzın karşıtı sayılır. Farz yapılması, haram da terki zorunlu olan şeydir. Haramlar mahiyetleri gereği ikiye ayrılırlar. Özündeki bir mefsedetten (bozukluktan, fenalıktan) dolayı haram olan şeylere "aslî haram" (haram li­aynih), aslında helâl olup, başkasının hakkından dolayı haram olan şeylere de "arızî haram" (haram li­gayrih) denilir. Şarap, lâşe, uyuşturucu, zehir birincisine; çalınmış bir şeyi yemek, gasp edilmiş bir parayı harcamak da ikincisine örnek gösterilebilir. Normal şartlarda helâl olan bir şeyi yemek veya para harcamak haram değildir. Haram­lar esas itibariyle toplumun ve kişilerin sağlığını, huzurunu, ahlâkını ve nizamını bozan şeylerdir. 7- Mekruh: Yapılması hoş olmayan, iyi karşılanmayan şey demektir. Bir başka ifade ile zannî delile dayanarak yapılmaması istenen şeydir. Mekruh; tahrîmen mekruh (harama yakın mekruh) ve tenzîhen mekruh (helâle yakın mekruh) olmak üzere İkiye ayrılır. Birilerinin alış verişi sırasında alış veriş teklifinde bulunmak, başkasının evlenme teklifi üze­rine evlenme teklifinde bulunmak, erkeklerin ipekli elbise giymesi birin­cisine; abdest alırken gereğinden çok su kullanmak, toplum içine çıkar­ken soğan ve sarımsak gibi kötü kokusu olan şeyleri yemek de ikinci­sine örnektir. 8- Müfsid: Meşru olan bir ameli bozup iptal eden demektir. Oruçlu olan bir kişinin su içmesinin orucunu bozması, namaz kılan kişinin bir yerinin kanamasının namazını bozması bu kavrama örnek verilebilir. 9­ Helâl: Dinî bakımdan yapılması ve kullanılması caiz olan şey demek olup bunları yapıp yapmamakta mükellefler serbesttir. Helâl, caiz ve mubah terimleri ile eş anlamlı olmakla birlikte, haram olmayan şey­lerin tümü anlamına da gelir. Bu anlamı ile helâl, haramın karşıtıdır. Dolayısıyla farz, vacip, sünnet, mubah, mendup ve caiz olan şeylerin tümü helâl kapsamı, içine girer. 10- Azîmet ve Ruhsat: Zorluk, zaruret gibi arızî bir özre bağlı ol­maksızın baştan konan aslî hükümlere azîmet; zorluk, zaruret gibi bir özre bağlı olarak kullara azîmet hükmünü terk etme imkânı veren ve hafifletilmiş olarak sonradan konulmuş olan (ikincil) hükümlere de ruh­sat denilir. Örneğin Ramazan Ayı'nda oruç tutmak bütün mükelleflere farzdır, bu aslî bir hüküm yani azîmettir. Hasta ve yolculara karşılaştık­ları güçlük sebebiyle oruç tutmama kolaylığının tanınması ise ruhsattır. Genelde azîmet veya ruhsat hükmü ile amel etmek, mükellefin tercihi­ne bırakılmakla birlikte, bazan ruhsat hükmü ile amel etmek gerekli olabilir. Allah'ın Selâm'ı, Rahmet ve Bereket'i üzerinize olsun kardeşlerim...