GEZEGENLERİN YER DEĞİŞTİRMESİ
Gezegenlerden Yer değiştirmesi– Güneş arasında
yörüngeye sahip olan Merkür ve Venüs, yörüngelerinin konumu ve ortak özellikleri
nedeniyle İç Gezegen olarak tanımlanır. Diğerleri ise Dış Gezegen olarak olarak
bilinir ( Bazı kaynaklarda, Asteroid kuşağına göre tanım yapılarak, Asteroid
Kuşağı ile Güneş arasındaki Yer Benzeri Gezegenler İç Gezegen olarak , Dev-Gaz
Gezegenler ise Dış Gezegen olarak isimlendirilir).
İç Gezegen olan
Merkür ve Venüs’ün yörüngelerindeki konumları geometrik olarak ortak özellikler
taşırlar. Her ikisinin de uzanım açıları sınırlıdır. En fazla alabilecekleri
değerler sözkonusudur. Bunun anlamı, Güneş’ten açısal olarak fazla
uzaklaşamazlar. Şekil 1.44 te açıkça görüldüğü gibi Merkür Güneşten açısal
olarak en fazla 28 derece uzaklaşabilir. Venüs için bu değer 48 dereceye
ulaşmaktadır. Merkür en büyük uzanımında bile açının küçük olması nedeniyle hep
Güneş’e yakın görünümdedir ve gözlemi oldukça güç olur.
Şekil 1.45: Merkür ve Venüs’ün
uzanımları
Merkür, En Büyük Doğu
Uzanımında ise Güneş battığında Batı ufkunda, ufka yakın ve kısa süre
gözlenebilir. En Büyük Batı Uzanımında ise Güneş doğmadan az önce Doğu ufkunda,
ufka yakın ve kısa süre gözlenebilir. Çevre kirliliği, hava kirliliği, ışık
kirliliği veya doğal engeller varsa gözlenmesi olanaksızlaşır.
Venüs için durum farklıdır. Doğu uzanımda ise, Güneş battığında
Batıda halk arasında bilinen şekilde Akşam Yıldızı olarak, Batı uzanımda
ise sabahları, güneş doğmadan önce Doğuda Sabah yıldızı olarak, çok
parlak görünümüyle gökyüzünü süsler. Güneşten açısal olarak en fazla 48 derece
uzaklaşabilir.
Bir gezegenin, Güneş çevresinde tam bir dolanım yapması
için geçen zamana, o gezegenin yıldızıl dönemi denir; Güneş'ten bakıldığı var
sayıldığında, bir gezegenin bir yıldızdan art arda iki geçişi arasındaki zaman
aralığıdır.
Bir gezegenin Güneş etrafındaki yörüngesini bir kez
dolanması için geçen süreye Gezegenin Yörünge Dönemi denir ve (
PY ) ile gösterilir.
Bir gezegenin aynı bir uzanımdan(örneğin
kavuşum konumundan) ardı ardına iki geçiş arasındaki zaman aralığına,
Gezegenin Kavuşum Dönemi denir ve ( PK ) şeklinde gösterilir.
Yer ve diğer gezegenlerin bu dönemleri arasında aşağıdaki gibi basit bir
ilişki vardır.
Gözlemlerle gezegenlerin kavuşum
dönemleri (PK ) kolayca belirlenebilir. Yer'in yörünge dönemi
de bilindiğine gore, gezegenin Güneş çevresindeki gerçek dolanma dönemi bu
formüllerden hesaplanabilir. Örneğin; Merkür ve Mars sırasıyla PK
(gez.)=116 ve 780 gün olarak bilinen kavuşum dönemleri, Yerin dolanma
dönemi PY (Yer)=365.25 gün ile beraber ilgili bağıntıda yerine
konursa, Merkür'ün ve Mars'ın dolanma dönemleri sırasıyla 88 gün ve 687 gün
olarak bulunur.
Yörünge dönemleri belirlenen gezegenler için Kepler'in
üçüncü yasasının öngördüğü bağıntıyı kullanarak, gezegen ile Yer’in yörünge
yarıçapları oranını bulabilirsiniz. Örneğin; Venüs ve Yer yörünge yarıçapları
oranının 3/4 olduğunu kolayca bulabilirsiniz.
Bir iç gezegen en büyük
parlaklığa en büyük uzanım yöresinde ulaşırken, bir dış gezegen karşı konumda
iken ulaşır.
Ay ve iç gezegenler Güneş ışığını yansıttıkları aydınlık
yüzeyleri değişim gösterir ve EVRELER oluşur. Galileo Galilei 1609 yılında
yaptığı Venüs gözlemleri sırasında Venüs’ün evreler gösterdiğini belirlemiştir.
Bu buluş, Yer Merkezli Evren kuramının (Batlamyus-Ptoleme kuramı) yıkılmasına
neden olmuştur. Çünkü Yer Merkezli Evren kuramında Venüs evre göstermemelidir.
Ancak gözlemler bunun yanlışlığını ortaya koymuştur.
Ay ve iç
gezegenlerin tersine, bir dış gezegenin aydınlık yüzeyinin görünümünde çok çok
az değişim görülür ve çıplak gözle fark edilemez.
Şekil 1.46: Mars gezegeninin yörünge
hareketi sırasında gözlenen “geri hareketi”.
Gezegenlerin yörüngelerinde farklı
hızlarla dolanmalarının bir sonucu olarak Şekil 1.45 de Mars gezegeni örneğinde
görüldüğü gibi, Yer’den bakıldığında gezegen sanki doğru yönde ilerlerken bazı
dönemlerde kısa bir süre de olsa ters yöne hareket ediyormuş gibi gözlenir. Bu
harekete Tersine Hareket ya da Geri Hareket ( Retrograde Motion ) adı verilir.
Gezegenlerin yörünge düzlemleri ile tutulum düzlemi (Güneş’in görünür
yörüngesi, gökküresinde bir yıl boyunca izlediği yol – Yer’in yörünge düzlemi)
arasındaki açılar çok küçüktür. Yörüngelerin Tutuluma gore eğimleri aşağıdaki
tabloda görülmektedir. Bunun anlamı, gezegenler daima tutulum çemberi
yakınlarında bulunurlar.
Çizelge 1.2 Gezegenlerin yörünge
düzlemleri ile Yer yörünge düzlemi(Tutulum düzlemi) arasıdaki açı değerleri
Tutulum çemberini yaklaşık
belirlemek için Güneş, Ay ve parlak gezegenlerin göründüğüçember alınabilir. En
doğrusu, bir gökatlası yardımı ile o gün ve o saatteki konumunu belirlemektir.
Gezegenler Tutulum çevresinde “ Zodyak Kuşağı” adı verilen dar bir band
içersinde aranmalıdır.
