1909 ADANA İÇ SAVAŞINDA YAŞANANLAR
Savaş sonrası Adana'nın durumu
ADANA VİLAYETİ “ALEV ALEV” YANIYOR!…
1909 yılı geldiğinde kara bulutlar dolaşmaya başlamıştı Cebelibereket Sancağı bölgesinde… Sancağın kuruluşunda merkezi Payas şehri idi. Vali Ziya Paşa zamanında Kozanoğlu isyanından sonra 1878 yılı içinde yaylalık yerde bulunan Yarpuz Sancak merkezi oldu. Görkemli bir hükümet binası yapıldı.
Ama yıllar sonra 1906 içinde Cebelibereket’in Sancak merkezi, denize yakın yerdeki Erzin Beldesine taşındı. Erzin, tarihi bir belde idi. Romalılar zamanında tarihi İssos şehri burada kurulmuştu.
1908 yılı temmuz ayı içinde Osmanlı ülkesinde yepyeni bir döneme girilmişti. Adına Meşrutiyet denilen. Demokrasiye adım atılıyor. Farklı milletlere siyasi örgütlenme hakları veriliyor, seçimler yapılıyor, anayasal idareye geçiliyordu. Meşrutiyeti sevdirmek için göstermelik de olsa İstanbul’da Müslüman bir Türk ile bir Hristiyan Bulgar veya Rum ele ele vererek “kardeşlik fotoğrafı” çektiriyorlardı.
Anadolu’nin göbeği sayılan bir bölgesinde Adana vilayetinde ise durum farklı idi. Yıllar önce (1895) Maraş’ın Zeytun yöresinde Ermeni Hınçak Partisi militanlarının çıkardığı iç savaş hafızalarda idi. Aylar süren Zeytun savaşları sonrası Zeytun kışlasındaki 600 civarında Türk askerine savaş süresince işkence yapılmış, feci halde öldürülmüşlerdi. İsyan sonrası teslim alınan Ermeni elebaşılar Halep’ten savaş bölgesine gelen Fransız konsolosu ve diğer Avrupalı diplomatların yardımı ile af edilerek ellerini kollarını sallayarak Mersin limanından Avrupa’ya gitmişlerdi. Bu olaylar bölgede yaşayan Türkler ve Ermeniler arasında derin düşmanlık duygularını güçlendirmişti.
…
Türklerin kadim yurdu Çukurova veya batılı dillerde tanımlanmasıyla Kilikya’da ise toplumlar arası ilişkiler sancılı bir döneme girmişti. Kısa süre önce Ermeni Kilisesi marhasası (delegesi) olarak Adana’ya gönderiler Başpapaz Muşeg, Kilikya üzerindeki siyasi amaçlarına ulaşabilmek için örgütlü çalışmalarına başlamıştı. Aynı dönemde 1909 yılı Aralık ayı içinde yapılan seçimler sonrası ünlü Hınçak örgüt başkanı Haçin’li Hamparsum Boyacıyan veya “Muradyan” Kozan Sancağından milletvekili seçilerek İstanbul’a Osmanlı Parlamentosuna gitmişti.
Yıllardan beri bilinen bir başka husus daha vardı ki: para sahibi zengin Ermeniler,bölgenin sarraflık/bankerlik işleri karşılığında kazandıkları paraları toprak satın alma işine yöneltiyorlardı. İstanbul’dan gelen Nalbantyan ailesinin Kozan yakınlarında tırmılhöyük civarında önce 10 bin dönüm arazi almaları ve onları diğer Ermeni zenginlerin arazi alımlarının izlemesi… Adana şehir merkezi ve Seyhan nehri kıyısında Gülbenkyan, Bezdikyan ailelerinin geniş arazi sahibi olmaları bölgenin mülkiyet, nüfus dengelerini değiştirecek kadar önemli idi. Adana barosu avukatlarından ve örgüt üyesi Karabet Çallıyan, Gökdereliyan gibi önde gelen komite liderleri de Ermeni siyasi amaçları için çalışmalarını yoğunlaştırdılar.
…
Ermeni Papazı Muşeg, Osmanlı yönetiminin “Ademi merkeziyet”e geçmesi gerektiğini savunuyordu. Ki bu kavramın anlamı bölgesel farklı yönetimler, federasyonun gerçekleşmesi olarak kabul ediliyordu. Muşeg, Adana vilayetinde Vali dahil, Türk yöneticileri küçümsüyor, basına verdiği demeçler ile kamuoyunu yanlış yönlendiriyordu. Ve Ermeniler, siyasi amaçlarına varabilmek için muhtemel bir çatışma ortamında örgütlü güçleri ile Osmanlı/Türk yönetimine karşı gelecekler, Batılı ülkeleri yardımları ile de önce askeri müdahale ve sonra da adım adım Ermeni siyasi haklarının korunduğu federasyon yönetimine kavuşacaklardı.
Ve Ermeni ileri gelenlerinin sistemli çalışmaları sonucu deniz sahilinden kaçak getirilen silahlar dağıtılmaya başlandı.
Cebelibereket sancağında ise durum farklı değildi. Ancak Sancak merkezi Erzin’e Mutasarrıf olarak gelen Mehmet Asaf Bey, gözlemleri ve gezileri esnasında Ermeni siyasi amaçlarından dolayı kanlı olayların çıkacağının farkına vardı. Ermeni örgütler Dörtyol merkezli çalışmalara başlamışlardı. 1908 yılı içinde Maraş yöresindeki Zeytun ve Fındıcak köyünden 2000 civarında Ermeni’nin Dörtyol bölgesine getirildiğinin tesbiti yapıldı. Dörtyol askeri kışlasının yakınlarındaki arsalar Ermeniler tarafından işgal edilmiş, savunma amaçlı askeri istihkam duvarları örülmeye başlanmıştı. Yine Dörtyol’un Çayağzı denilen yerde portakal bahçelerinin bulunduğu yer iskele gibi kullanılmaya başlanmıştı.
Papaz Muşeg, Cebelibereket gezilerinde Hristiyan Ermenilerin “askerlik bedeli” karşılığı devlete vergi vermemeleri çağrısında bulundu. Bedros Paşa, adındaki bir Ermeni Dörtyol’da “karapostallı” adı verilen silahlı milis gücü bile kurmuştu.
…
Rumi takvim’in 31 Mart 1325’i (miladi-13 Nisan 1909) gösterdiği günde İstanbul’da Padişah II. Abdülhamit’i devirmek için irtica isyanı çıkarılmış, Hareket ordusu olaylara müdahale etmişti. Ertesi 14 Nisan günü Adana şehir yakınlarında bahçelerde 2 Türk öldürüldü. Ölen Türk’ün yakınları Adana Valiliğine suçluların yakalanması için şikayette bulunmak üzere gittiler. Olayları planlayan Ermeni silahlı güçler, silah atışı yaparak Türklerin gözünü korkutmak istediler. Adana şehir merkezindeki Türk ve Ermeni mahalleler arasında çatışmalar yaygınlaştı, ölen ve yaralananlar vardı. Atışmalar bir hafta kadar sürdü. İngiliz Askeri Ataşesi Dougthy Wylie, Mersin’den Adana’ya geldi. Türk ve Ermeni ileri gelenlerinden “nasihatçı heyetleri” kurdu. Şehir mahallelerinde gerilimi azaltmaları için çağrıda bulunmaları görevi verdi. Bu arada Osmanlı Hükümeti de Adana’da kanlı olayların yayılmaması için İstanbul’dan gemiler ile asker göndermişti. Askerler Seyhan nehri kıyısındaki Kumluk denilen yerde çadır kamp kurdular.
25 Nisan 1909 günü. Adana şehrinin Tepebağ bölgesinden yüksekçe bir yerden askerlerin çadır kampına makineli tüfenkler ile ateş açıldı. Askerlerden ölenler oldu. Yaşananlar planlı bir “iç savaş”ın ayak sesleri idi. Askerler savaş düzeni aldılar. Ermeni mahallelerine doğru askeri harekat başladı. Sokak sokak, ev ev çatışmalar bütün şehre yayıldı. Adana yanıyordu. Binlerce yılın hatırası tarihi Adana şehri kısa sürede yandı, enkaza dönüştü. Şehrin ana caddelerinde hayatta kalan insanlar harabeler ve cesetler arasında yürümeye başladılar. Türkler ve Ermeniler’den binlerce insan ölmüştü. Adına “İğtişaş” denilen bu iç savaşın bilançosu ağır oldu. Ermeni örgütlerin beklentisi olan denizden yabancı ülkelerin gemilerle müdahale etmesi hayalleri gerçekleşmedi. Mayıs 1909 başlarında Adana yanmış yıkılmış harabe bir şehirdi, binlerce insanın öldüğü. Ve savaş içinde bitiminde Adana şehir merkezindeki ABD’li misyonerler olayları belgelemek için fotoğraflar çekmeye başladılar.
…
Cebelibereket Sancağında ise durum farklı değildi. Olaylar başladığında Türkleri silah kullanmaması için nasihatçilik yapan Koziçli Gök Müftü, saldırıya uğradı ve öldürüldü. Ceyhan yakınlarındaki Nacarlı köyü Ermenileri silahları ile birlikte toplu halde Erzin’e ve Dörtyola yürüyüşe başladılar. Ermeni yürüyüşü esnasında sayıları 50’yi bulan Türk köylülerinin “zekerleri (s.kleri) kesilerek ağızlarına konduğu öğrenildi. Bu yönde raporu Binbaşı Ömer Lütfi Bey ağlayarak yazdı ve görgü tanıkları ile birlikte imzaladı. Payas hapishanesine saldıran Ermeniler, kilitleri kırarak kendi yandaşlarını çıkardılar. Dörtyol’da bulunan Türk kışlasında yeterli asker ve cephane yoktu. Çatışmalar köylere yayıldı. Yönetim kontrolü elinden kaçırdı. Osmaniye şehir merkezinde Türkler karakollara başvurarak silah istediler. Ancak Mehmet Asaf Bey’in talimatları ile bir tarafa silah yardımı yapılarak iç savaşın çok kanlı sürmesinin önüne geçildi. Çukurova’nın ve onu çevreleyen Toarosdağlarının her yerinde Türkler ve Ermeniler arasındaki derin nefret kin ve intikam duyguları patlak vermişti. Her yer “Alev alev yanıyordu”… Olayları çıkaran papaz Muşeg, sahilden Mısır’a kaçarak canını kurtardı.
…
Adana’da yaşanan İğtişaş olayı sonrasında İstanbul’dan Askeri Teftiş (Soruşturma) Heyeti ve karma parlamento üyeleri Adana’ya geldiler. Sorgulama ve Askeri mahkemelerde yargılamalar başladı. Askeri mahkemelerin tespitlerine göre Ermenilerin toplam kaybı 6.000 , Türklerinki ise 4.500’e yakında. Sayıları 50’in üzerinde Türk için kanunlara göre idam cezası verildi. 40 küsür Ermeni içinde idam cezası verilmişti. Ancak Askeri mahkemenin başkanı kumandanın bir isteği vardı: kan dökülmesinden sonra idamları infaz etmek bir çözüm değildi. Bayram yakın olduğu için genel af çıkarılması ve mağdurlara sahip çıkmak gerekiyordu.
İstanbul’daki ermeni Patrikhanesi, olay sonrası yargılamadan memnun olmadı. Hristiyan dünyası ve batılı ülkeler nezdinde girişimler başlatıldı. Cemal Paşa, Adana’ya “Sıkıyönetim Valisi” olarak geldi. Askeri Divanıharp mahkemeleri yeniden kuruldu. Ermenilerin yönlendirmesi sonucu Cemal Paşa’nın açıklamalarına göre Adana şehir merkezinde 30, Erzin’de de 16 Türk idam edilmişti. Sadece 1 Ermeni idam edilerek dosya kapatılmıştı. Cebelibereket Sancağında Bahçe Müftüsü İsmail, kardeşi Yusuf ve Abdino’nun idamları hüzün verici idi. İdam infazları gerçekleştirilirken sanki Osmanlı yönetimi batının büyük baskı ve tehditleri karşısında kendi insanlarını idam ederek “dosyayı kapatıyordu”…
Cebelibereket Mutasarrıfı Mehmet Asaf Bey, Askeri mahkemede idam cezası alması için defalarca yargılandı. Ve sonunda Dörtyola gelerek Türkler arasında yalancı şahit bulmak isteyen subayların aldıkları rüşvet ve orospularla keyif çatmaları içkili alemlerde bulunmalarına rağmen belgelerle kendini savundu. Ama sonuçta 4 yıl görevinden alınması cezasını aldı. Mehmet Asaf, olaylarla ilgili hatırasını yazarken “100 askerim olsaydı, Erzin ve Dörtyol’da olayların çıkmasını önlerdim” diyordu.
Bu satırların yazarı (Cezmi YURTSEVER) , tarih öğretmenliği mesleği gereği 1988-2006 yılları arasında Adana şehir merkezinde Fen Lisesinde görev yaptı. Fen Lisesi’nin tarihi Eytamhane (Yetimler) Mektebi, 1909 İgtişaş olayı sonrası Osmanlı Hükümeti’nin 10 bin altın lira vererek yaptırdığı Ermeni Yetim Kızlar Okulu idi. Tarihci Yurtsever, Adanalı tarihin görgü tanığı Kasım Ener ile yaptığı görüşmeler sonrası Eytamhane Mektebinde Müdürlük yapan Datevyan Efendi’nin 1. Dünya Savaşı esnasında Adana’ya hava saldırısı yapan İngiliz uçaklarına telsiz sinyalleri gönderdiği ve aletlerin Eytamhane binasının çatı katında bulunduğu, Datevyan’ın da Türk ordusu 1918 yılı sonlarında Adana’dan ayrılışı esnasında Valilik binasında idam edildiği bilgisine ulaştı.
İnsanın insanı öldürmeyi amaç bellediği savaş ortamında acıları yaşayanlar ve olayların planlayıcıları “Nerede hatalar yaptık” sorusunu kendi vicdanlarına sorup samimi itirafları gerektiren açıklamaları belge halinde bıraktılar mı? Maalesef Hayır! Olaylar sonrası ABD’ye dönen Haçin Kolijinde çalışmışy misyoner öğretmen Rosa Lambert kendi hatıralarının yer aldığı Haçin ve Ermeni Katliamları (Hadjine and Armenian Massacres) kitabını yayınladı. Kitabın parasal desteğini İstanbul Ermeni Patrikhanesi üstlendi. Patrik, kitabın önsözünü de yazdı. Kitabın içinde yaşanmamış hayali bir hikaye kurgulanarak Türklerin Saygeçit köyü civarında 70 küsür Ermeni din adamını katlettikleri bilgilerine yer verildi. Böyle bir olay olsaydı, Adana’da batılı ülkeler konsolosları vardı. Yazışmalara yansır ve divanıharp mahkemesinin de gündemine gelirdi. Daha da düşündürücü olan ise: Adana olaylarını kendisine göre yorumlayan bir ressam Adana’nın Tepebağ semtinde dar bir caddede sakallı pala bıçaklı Müslüman Türk hocaların masum Ermenileri boğazladığının görüntüsünü çizdi ve Arşivde koruma altında tutulmasını sağladı, olaylardan nerede ise 100 yıla yakın zaman geçmesine rağmen gizli bir el bahsi geçen fotoğrafı ve belgeleri yerinden çıkararak dünya kamuoyuna propoganda görüşü olarak sunuyor: Adana olaylarının bir soykırım olduğunu, 30.000 Ermeni’nin öldürüldüğünü ileri sürerek…
Tarih bilimi neden önemlidir? Öncelikle insanların yaşadığı olayları kayıt altına alır ve hatırlatır, insanlar ders alsınlar diye.. Görünenler odur ki insanlar yalan yanlış bilgilerle yanıltılır, adına insan denilen “canavarlar” gündeme getirilir… Dünyayı cehenneme çevirmek için.
HAKLARINDA İDAM KARARI VERİLEN TÜRKLERİN LİSTESİDİR
1909 Adana “İğtişaş” olayı sonrası gerçekleşen yargılamalar sonrası haklarında idam kararı verilen Türklerin listesidir: (1)
“ Bahçe Müftüsü İsmail Hakkı ve kardeşi Belediye Başkanı Yusuf, Abdioğlu köyünden Kibaroğlu Mehmet Ağa,İsmail Ağa, Karaisalı’dan Hasan oğlu Hüseyin, Mehmet oğlu Hasan, Ahmet, Mehmetoğlu Abdürrezzak, Şükrü oğlu İsmail, Mustafa oğlu Osman, Jandarma Süvarisi Mehmet oğlu Mustafa, Malatyalı Mehmet oğlu İbrahim, Mısırlı Beşir oğlu Hasan Hüseyin, Tarsuslu Sakallı Ali’nin oğlu Ahmet, Ayaslı Muhtar İbrahimin oğlu Cin Ahmet, Jandarma Süvari Çavuşu Yusuf oğlu Şaban, Abdioğlundan Hadme Vakkas’ın oğlu Süleyman, Abdioğlundan Yusuf Çavuş’un oğlu Mehmet, Misis’in Çakalderesi köyünden Tütüncü Deliahmet’in oğlu Hacı Şerif, Misisli Nalbantzade Azmi, Misisli Ali Veysel, Misisli Hoca oğlu Abdüllatif, Misisli Gazyağcı Halil oğlu Halil, Havutlu bucağından Kürt Ali oğlu Osman, Kaysberiden Senem kadının oğlu Hasan, Adanalı Tahsildar Mustafa Efendi, Kozanlı Menemencioğlu Hüseyin oğlu Osman, Kamalı Aşiretinden Delihacı namlı Hüseyin oğlu Ali, Adana’dan arkacı Hasan oğluAbdullah, Tarsuslu Mavili Mustafa oğlu Ali, Tarsuslu Molla Arif oğlu Hacı Ahmet, Mihmandarlı Hacı Mahmut oğlu Abdullah, Tarsuslu Ömer hoca oğlu Mustafa, Gemisuralı Potuk Ali oğlu Mehmet, Çotlu’dan Ganbur ali oğlu Hacı Osman,İncirlikten Seydinin oğlu Mustafa, Buruk’tan Hevan Ömer oğlu Halil Kahya, İranlı olarak bilinen Ali, Asker Ruhi Çavuş…
Kaynaklar:
1.Yusuf Delikoca, Kuvayı milliye, Adana-2006, s. 19
ERMENİLER TARAFINDAN ÇEKİLEN SAVAŞ FOTOĞRAFLARI
ERMENİLER TARAFINDAN ÇEKİLEN SAVAŞ FOTOĞRAFLARI
