Hermetik Külliyatın Arapça Kaynaklaı
Batı kaynaklarından incelediğimiz Hermetik Külliyatın doğrudan Mısır’dan (İskenderiye’den) değil de İslam kaynaklarından batıya aktarıldığı ve Grekçe, Latince Corpus Hermeticum ile Arapça Hermetik metinlerin tamamıyla aynı muhtevaya sahip oldukları kimi araştırmacılarca ileri sürülmüştür.39 Arapça yazılı Hermetik metinler konusu ilk olarak Louis Massignon tarafından ele alınmıştır. Ona göre Grek felsefesi adıyla anılan felsefî düşüncenin İslam dünyasında rahatlıkla yer bulabilmesinin nedeni Müslümanların bu felsefenin ardında İdris nebî’ye kadar uzanan bir silsile görmüş olmalarıdır. M.Plessner, H.Corbin, S.H.Nasr gibi bir çok bilim adamı da bu görüşe iştirak ederler. Ne var ki Massignon’un Eranos toplantılarında dökümünü yaptığı Arapça Hermetik kitaplar listesi bazı eksiklikleri de beraberinde taşımaktadır. Yazar bazı eserleri bu listeye almayı unuturken bazı Hermetik oldukları şüpheli kitapları da bu listeye dahil etmiştir. Onun bu listesi daha sonra M.Plesner ve diğerlerince daha da geliştirilecek ve en son Fuat Sezgin tarafından da ikmal edilecektir.40 Sezgin söz konusu bu yerde İslâm dünyasındaki kütüphânelerde hem bizzat Hermes’e ve hem de Hermesçi sayılan diğer bazı yazarlara atfedilen Arapça eserlerin bir listesini sunmaktadır.
Arapça Hermetik kitaplar konusunda en fazla tartışılan konu bu eserlerin doğrudan Arapça mı kaleme alındıkları veya Arapçaya sonradan mı tercüme edildikleri mevzusudur. J.Ruska’ya göre bu eserlerin büyük bir bölümü M.S.10. ve 11. yüzyıllarda yazılmış Arapça orijinal eserlerdir ve uslûb olarak da ne Grek ve ne de Kıpti özellikler taşımaktadırlar. Öte yandan G.L.Levis, F.S. Taylor ve Stapleton ise Arapça Hermetik yazıların Grekçe asılları olduğunu ileri sürerler. Stapleton Arapçada mevcut olan bütün kimya ile ilgili literatürün Grekçeden tercüme edilmiş olduğunu iddia eder. Blochet de Arapça kimya ve astrolojiye dair eserlerin doğrudan Grekçeden tercüme edildiklerini söyler. Örnek olarak da Kitabu’l-ustumatîs’in aslen Grekçe olduğunun delillerini sayar. Nallino 1909’de Ambrosiana Merkez Kütüphanesinde A’radu miftahi esrarı’n-nücûm isimli Hermes’e nisbet edilen bir kitaba rastgeldiğini söyler ve bu kitabın Grekçeden Arapçaya tercüme edilen ilk eser olduğunu ve tercümenin H.125/M.843 yıllarında yapıldığını iddia eder. Athanasius Kircher de Oedipus Aegyptiacus isimli eserinde Halid b. Yezid’in bir risâlesini kullanmaktadır. Hâlid’in bu risalede Hermes’ten yaptığı iktibasların aslı Grekçe’dendir ve bizzat kendisi tarafından tercüme edilmiştir. Arapçada ilk kimyâya dair telif kitap Kitâbu kırâtısi’l-hakîm budur. Hermes de Castigationa Animae isimli latince kitapla Kitâbu zecri’n-nefs’in de aynı oldukları anlaşılmıştır. Zosimos’un Grekçedeki kitabıyla Arapçası aynıdır. Bu konuda kesin bir bilgiye varılabilmesi ancak bugüne kadar ulaşmış olan Arapça ve Grekçe kitapların karşılaştırmalı metin incelemelerine bağlıdır. H.III./M.IX.yüzyılda Müslümanlar epeyce bir Hermetik kitapla tanıştılar. Ebu Ma’şer Fî esrâr-ı ilmi’n-nûcûm ve el-Medhalü’l-kebîr isimli eserlerinde Hermes’in Kitâbu’l-esrâr’ından alıntılar yapmaktadır. İbn Nedim el-Fihrist’inde41 Hermes’e atfedilen 22 Arapça risâleden bahseder ki bunların 13’ü simyaya, 5’i astrolojiye ve 4’ü de de majiye dairdir. Bunlardan bugüne sadece 7 tanesi kalabilmiştir. Hermetik metinlerin batılı kaynaklarını incelerken yaptığımız “ilmî kitaplar” (Metafizik, Teoloji, Mistisizm) ve “popüler kitaplar” (Simya, Maji) ayrımını Arapça Hermetik kitapları incelerken de kullandığımız takdirde ilk türden kitaplar için çok fazla bir atıf yapabilmemiz mümkün değildir. Sadece Kitâbu muâzeneti’n-nefs, Risâle fi’l-mev’iza ve Makâle fi’t-tevhîd isimli üç eserin nisbeten ilmî sayılabilecek Hermetik kitaplar olduklarını söyleyebiliriz. Bu türden düşüncelerin bazı Müslüman filozofların ve sûfîlerin eserleri içerisinde zaten mündemiç oldukları da illeri sürülür. Dolayısıyla doğrudan Hermes’e atfedilen Arapça kitapların çoğu bu ikinci tür ilimlere ait kitaplardır. Bunların da şöyle bir listesi verilebilir;
A. Eski Kimya (Alşimi) İle İlgili Kitaplar :
1- Risâletu Hermes fi’l-iksîr
-İst.Üniv.Ktp., A-6415, (57a-57b).
2- Tefsîru sahifetihi ve keşfu remzi’l-haceri’l-âzam ve tedbîrihi, diğer bir adı da Risâle ilâ ibnihi’dir. (Libellus IV ve V ile mukayese edilmelidir).
- İst.Üniv.Ktp., A-6156, (88a-89a).
Bu risaleyi Ca’fer-i Sadık’ın tercüme ettiği de söylenir.)
3- Tedbîru Hermesi’l-Herâmise
- Tek nüsha Hindistan, Haydarabad-Asafiye Kütüphanesindedir.
4- Risâle fi’s-suna’ati’r-rûhaniyyeti ve’l-hikmeti’r-rabbâniyyeti ve hiye mârûfe bi’l-felekiyyeti’l-kübrâ
- Tahran, Asgar Mehdevî Ktp., 342, (1b-6b).
5- Risâletu’s-Sırr
- Bursa, Genel Ktp., 813, (65b-70b).
6- Urcûze fî ‘ilmi’s-sunâ’a
- Carullah; 2130/3 (36b-38b). Bu risale şerhiyle beraber P. Kraus tarafından Jabir ibn Hayyân, I/188 isimli eser içerisinde neşrolunmuştur.
7- Sırru’l-kimiya
- Carullah, 2130/4 (53b-38b).
8- Risâle fi’l-elvân Bu risalenin sözüyle başlaması ilginçtir.
- Fatih, 5309 (124b-130b).
- Hacı Mahmud, 4224/12 (63E-64b).
9- er-Risâleti’l-mârûfe bi zâti’l-mübâyin
- P.Kraus, a.g.e., I, 188.
10- Kitâb-u Gûtâdimûn (Agatodaimon)
- Ch.Beatty, 5153 (+-491).
11- Havassu’l-ahcâr
- Berlin, 621b.
12- Mushaf fi’l-ahcâr“Bu Hermesü’l-Herâmise’nin mushafıdır”.
- Cambridge, 2nr, 43.
13- Kitâbu’l-mılâtıs, ya da Ustumatis veya Ustuvates
14- el-Levhu’z-zümrîdî(Tabula Smaragdina)
“Zümrüd levha” adıyla meşhur olan bu eser en önemli Hermetik kitaplardan sayılmaktadır. Hermes tarafından yazıldığı ve bilahare gömüldüğü ve çok sonra da Tyana’lı Apollonius’un bunu bularak yaratılışın sırlarını bu kitaptan öğrendiği söylenir. Bu kitap Müslüman simyacıların eline bazen Aristotales’in Sırru’l-esrâr’ı içerisinde ve bazen de Apollonius’un Sırru’l-halîka’sı içerisinde geçmiştir. J. Ruska tarafından neşri yapılan bu eser üzerinde bir çok şerh yapılmış ve hakkında pek çok makale neşrolmuştur. Grekçe tercümesi bugün bilinmeyen bu eserin Latinceye ve Almancaya da tercümeleri vardır.
- Köprülü, 872-212b.
15- Kabsu’l-kâbis fi tedbîri Hermesi’l-herâmis
- Nuruosmaniye, 3234 (120E-122b).
16- Risâle ilâ veledihi
- Tahran, Asgar Mehdevî, 261. [2 no’lu eserle aynı olması muhtemeldir].
17- Risâletu’l-hacer ve tedbîrihi min kavli Lukmani’l-Hekîm
- Tahran, Danişgâh, 1087 (22A-18b).
18- Risâle fi’s-simya
- Tahran, Meclis, 736/1.
B. Astrolojik, Astronomik ve Majik Kitaplar
1- Kitâbu arâzi miftâhi esrâri’n-nücûm
- Ambrosiana Kütph., C.86.
2- Kitâbu’t-tulu’; Miftâhu esrâr’ın-nücûm
- Ambrosiana Kütph. C.86.
3-Ahkâmu’ t-tulu’i’ş-şirâi’l-yemâniyye min havâdis elleti tehaddese fî’l-’âlem
Ahlwardt, bu kitabın bizzat Hermes tarafından yazıldığını ve filozof Neftuya tarafından Grekçeye çevrildiğini söylerken Blochet bunun Pehlevî dilinden Grekçeye tercüme edildiği ihtimalini de zikreder. Şirâ (Sirius) yıldızının doğması ile alemde ne gibi hâdiselerin olduğundan bahseden bu kitabı Aristotales’in şerh ettiği de söylenir. Tunus, Kahire, Berlin, Paris, Oxford, Vatikan, Florensa kütüphanelerinde nüshaları vardır. Bir nüshası da;
Topkapı Sarayı, III.Ahmed, 2957/3 (254-264k), bölümünde bulunmaktadır
4- Mesâil fî ahkâmi ilmi’n-nücûm
- Leiden, 1991.
- Topkapı Sarayı, Emanet, 1969/6, (106b-122b).
5- Kitâbu fî menâzili’l-kamer
- British Museum, Or.5591.
6- el-İktırânât ve’l-ittisâlât ve’l-mumâzacât
- Hafid, 176/1 (1E-75E).
7- Kitâbu ileli’r-rûhâniyyeti li’l-Hermes
- Paris, 2577.
8- Ahkâmu’l-külliyye fi’d-delâili’l-ulviyye
- British Museum, Or.590 v.
9- Kitâbu’s-simya
10- Esrâru kelâmi’l-Hermesi’l-müselles bi’l-hikme ve huve Hermesü’s-sânî
- Paris, 2487.
11- Kitâbu fi’l-burûc ve havâdisi külli sa’â.
- Tunus, Ahmediye 5605/2.
12- Risâle fî ‘ilmi’n-nücûm
- Topkapı Sarayı, Emanet, 1735/5.
13- Tuhfetu’s-seniyye fî ‘ilmi’n-nücûm ve’t-tavâli’ vet-tabâi’
- Kahire, 26.
14- Kitâbu fî ilmi’l-hurûf ve’l-evfâk
- Kahire, 50.
15- Kitâbu’l-harf fî mârifeti’l-marîz
- Leiden, 1834.
16- Kitâbu mukâranati’l-kevâkib fi’l-bürûc
- Tahran, Ed.Fak. C.390/2.
17- Fevâid min kitâbı Hermes li feleki tis’in derece
- Tahran, Meclis, (Necmu’d devle), 29.
18- Multekâtât min kitâbı Hermes li selâsîn derece
- Tahran, Meclis, 3083/2.
19- Kitâbu’l-esâs
20 - Kitâbu Hermes
21- Kitâbu’l-hasâisi’l-melekiye fi’l-kavâidi’l-felekiyye
- Kahire, Dar Mikat, 180/1.
C. İlmî, Metafizik ve Etik Kitaplar:
1- Kitâbu muâzeneti’n-nefs 225
Bazen Platon’a bazen de Aristoteles’e atfedildiği de görülür. Latinceye, Almancaya, İngilizceye, Farsçaya çevrilmiştir. Arapçaya kim tarafından ve kaç tarihinde çevrildiği belli değildir. Arapçası ilk kez Philemon tarafından Beyrut’ta (1903) yayınlanmıştır. A.Bedevî, el-Eflâtuniyyeti’l-muhdese ‘inde’l-arab, 53-116, isimli çalışması içerisinde bunu yeniden neşretmiştir (2.baskısı 1977). Farsçaya Efzalûddin Kâşânî tarafından Yenbu’l-Hayat adıyla çevrilmiştir. Nefs terbiyesi üzerine bir eserdir. Fleischer, bu kitabın bir Mısırlı Hristiyan Platoncu elinden çıkmış olabileceğini, Bardenhauer ise bu kitabın tipik bir Müslüman-Arap ürünü olduğunu söylemektedir. Teorik felsefî konular yerine pratik felsefe ve ahlak içerikli bir kitaptır. On dört babdan meydana gelir.
2- Risâle fi’l-mev’ize’l-latîfe ve’n-nesâihi’ş-şerîfe
- İst.Üniv.Kütp. 1458 (5b-56b).
3- Makâle fi’t-tevhîd
Kindinin gördüğü ve övgüyle bahsettiği söylenilen kitap
***
Bizzat doğrudan Hermes’e nisbet edilen kitaplardan F. Sezgin’in tesbit ettiği bu eserlerin yanısıra bir de A.Bedevî’nin el-İnsâniyye ve’l-vücûdiyye fi’l-fikri’l-arabî isimli eserinde Hermes’in Kitâbu’l-esrâr’ı neşredilmiştir ki bu kitap libellus III’ün tercümesi olsa gerektir. Ayrıca İbn Nedîm’in dökümüne göre bir de Kitâbu’l-hâritûs, Kitâbu’l-istimâhis, Kitâbu’l-salmâtîs [Bkz. libellus XVII-XVIII], Kitâbu armînas [Bkz. libellus XVI], Kitâbu nitâdas, Kitâbu damânûs [Bkz. Poimandres, Libellus I ve XIII], Kitâbu’l-ezhıkî isimli Hermes’e atfedilen bir takım Arapça eserler daha bulunmaktadır. Mamafih bunların yanında konuları coğrafyadan tarıma, ilm-i havass’dan (okültizm) rasat aletlerine kadar değişen bir çok isimsiz Arapça risale daha Hermes’e nisbet edilmektedir. Meselâ “Kıymetli Sözler” (Hikemiyyât) türünden bazı hikemî, ahlâki öğütler de Hermes’e atfedilmiş ve bu sözler muhtelif kitaplar içerisinde bugünlere ulaşmıştır. Bu sözler şu kitapların içerisinde toplu olarak bulunmaktadır: Huneyn bin İshak, Adâbu’l-Felâsife, II, 13; İbn Dureyd, Müçtenâ, 75; İbn Fatik, Muhtâru’l-Hikem, 7-26; Sicistanî, Muntehâb Sivânu’l-Hikme, 32-34; İbn Umeyl, Kitâbu Ma’ul-Varakî, 22; Şehristanî, el-Milel ve’n-Nihâl, II, 114; İbn Miskeveyh, Hikmetu’l-hâlide, (Neşr; A.Bedevî) 214-216.
Plessner Arapça Hermetik kitaplar içerisine Empedokles’in ve ayrıca İhvan-ı Safa’nın üstadlarından sayılan Ahmed Hayyal’ın eserlerinin de katılması gerektiğini söyler.
Arapça Hermetik eserler içerisinde belki de en önemlilerinin müellifi, Balina, Bilinis, Bulîniyas, Ebullun, Balinus Tuvânî gibi okuyuşlarla ve “Sâhibu’t-tılasmât” bazan de “el-Hekîm” lakabıyla Müslümanlar arasında tanınan Kapodakya Tyana’lı Apolionius’dur ( Latince Belenus). (Ya’kubî onu Perge’li Apollonius’la karıştırmıştır.) Kendisine pek çok majik formüller nisbet edilmektedir. Rivâyete göre Apollonius epey bir müddet Pers imparatoru Kubad’ın emri altında bulunmuş ve bazı tılsımlar tertip etmiştir. Bu önemli hermetik düşünüre atfedilen kitaplar ise şunlardır:
1-) Kitâbu’l-ilel; veya Sırru’l-halîka; veya Câmi’u’ l-eşyâ veya Tekvîni’l-halk ve ileli’l-eşyâ. Bu kitab Câbir’e büyük etki etmiştir. Kraus, Câbir’in bir çok görüşünü Apollonius’a atfetmektedir. Bazıları bu kitabın aslının Süryanice olduğunu bazıları da Arapça olduğunu ileri sürmüşlerdir. Ebu Bekir Râzî’ye göre bu kitab “Balinos” mahlâsını kullanan bir Arabın elinden çıkmadır. Halife Me’mun döneminde adı bilinmeyen bir Müslüman tarafından meydana getirildiği tahmin edilmektedir. Bu söz konusu musannifin kaynakları da dolayısıyla meçhuldür. Bu kitab, Abbasi sarayında bir Nesturî doktor olan Urfalı Yakûb’un (Job d’Edesse) yazdığı Hazineler Kitabı ile büyük benzerlikler göstermektedir. Dünyanın pek çok kütüphanesinde yazmaları vardır. Latinceye XII.yüzyılda Hugo Sanctelleniensis tarafından çevrilmiştir. Fransızca ve Almancaya kısmî olarak Silverstre de Sacy ve J.Ruska tarafından çevrilmiştir.
2-) Firdevsu’l-hikme; Yine simya ile ilgili bir kitaptır. Yedi feleğe mukabil olan yedi madenden bahseder. İbn Nedim’in bildirdiğine göre Câbir b. Hayyan bu kitabı Balinus’un öğretisi doğrultusunda on kitap haline getirip tasniflemiştir. Bu kitabın da Halid b. Yezid zamanında Arapçaya tercüme edildiği söylenir.
3-) Mushafu’l-kamer; Kitabın mukaddimesinde Balinus’un bu kitabı Hermes’ten aldığı ve bilahare Arapçaya tercüme edildiği anlatılır. Belirli şartlarda terkib edilmesi gereken tılsımları içerir. Her şeyden önce konu yirmi sekiz ay menzili üzerine bina edilmiştir. Mezkur menzillere mensub yirmi sekiz melek ismi de zikredilmektedir.
Bunların yanında Bâlinus’a atfedilen şu Arapça kitaplar da önemli Hermetik metinler arasında sayılırlar: Tekvînü’l-meâdin; er-Risâle fî te’siri’r-rûhâniyeti fi’l-mürekkebât; el-Medhalu’l-kebîr ilâ risâleti’t-tılâsım; Kitâbu tılâsımı Balînası’l-ekber; Kitâbu inkişâfı’s-sırrı’l-mektûm; Miftâhu’l-hikme; Kitâbu rufs fî tedbiri’l-menzil li’l-Balinyus; Kitâbu’l-felâha; Kitâbu fîma amilehu bi medînetihi ve bi memâliki’l-mülûk; Kitabu’l-habîb Bunların yanında Bâlinus’a atfedilen şu Arapça kitaplar da önemli Hermetik metinler arasında sayılırlar:Tekvînü’l-meâdin; er-Risâle fî te’siri’r-rûhâniyeti fi’l-mürekkebât; el-Medhalu’l-kebîr ilâ risâleti’t-tılâsım; Kitâbu tılâsımı Balînası’l-ekber; Kitâbu inkişâfı’s-sırrı’l-mektûm; Miftâhu’l-hikme; Kitâbu rufs fî tedbiri’l-menzil li’l-Balinyus; Kitâbu’l-felâha; Kitâbu fîma amilehu bi medînetihi ve bi memâliki’l-mülûk; Kitabu’l-habîb.
Bir diğer önemli hermetik düşünür de Ebu Mesleme el-Mecritî isimli Endülüs’lü bir riyazîyeci ve okültisttir.
Onun Gâyetu’l-hekîm ve ehakku’n-neticeteyni bi’t-takdîm isimli eseri bu konudaki en önemli eserlerden birisi sayılır. Bu eserin onun değil bir başka Mecritî’nin olduğu da söylenir.42 Bu kitap İspanya kralı Kastilya’lı Alfons’un emriyle 1256 M. tarihinde İspanyolcaya tercüme ettirilmiştir. Latince tercümesi ise Pricatrix adını taşımaktadır. Dünyanın bir çok kütüphanesinde yazması bulunmaktadır. H.Ritter önce Arapçasını neşretti daha sonra Almancaya Plessner ile beraber tercüme ettiler. İbn Haldun bu eser hakkında “O, sihir ve tılsıma dair yazılan bütün eserleri kısalttı, düzeltti, bu bilgilerin terim ve kanunlarını kendinin
Gâyetu’l-hekîm adlı eserinde topladı. Mecritî’den sonra hiç bir bilgin tarafından bu bilgiler hakkında bir eser yazılmadı” demektedir.43 Ona nisbet edilen şu eserler de önemli Arapça Hermetik metinlerdir: Rutbetü’l-hekîm; er-Ravda fi’s-sun’ati’l-ilâhiyyeti’l-kerîmeti’l-mahtûme; el-Evzân fî ilmi’l-mîzan; Kitâbu fî ilmi’l-ahcâr ve tedbîriha; Mefâhirâtu’l-ahcâr; Makâle fi’l-kimiya; Risâle fi’t-tabaî; Risâle fi’l-kimiya.
Buraya kadar gördüğümüz Arapça Hermetik eserlerin en başlıcaları yanısıra İslam tarihinin muhtelif dönemlerinde Hermetik sayılabilecek konular üzerinde devamlı eserler verildiği görülmektedir. Hatta vulgar hermesçiliğin daha revaçta olduğu ve pratik kullanımı da olduğundan bugüne kadar bu yönünün canlılığını hep muhafaza ettiği de bir gerçektir. Mesela Magrib alimlerinden Ahmed Şemseddin el-Bûnî’nin Şemsü’l-ma’ârif isimli eseri, yine Mağribli el-Tilimsanî’nin Şümûsü’l-envâr’ı ve Nazilli’li Seyyid Muhammed Hakkı Efendi’nin Hazinetü’l-esrâr’ı bu nevîden olan eserlerin en meşhurlarındandır.
Netice olarak hem batılı ve hem de doğulu rivâyet kanallarını bir araya getirerek günümüze ulaşabilmiş olan Hermes’e atfedilen bütün metinler toplamını şu şekilde bir tasnife tâbi tutmamız şimdilik mümkün gözükmektedir:
a) “Poimandres” ve “Asklepius”un on dört hutbesini içeren Corpus Hermeticum.
b) Orjinal Grekçe metni kaybolmuş olan Latince “Kamil Hitab” (Sermo Perfectus) denilen kısım.
c) M.S.V. yüzyılın sonunda yaşamış olan Stabaeus’un yirmi yedi ihtisarı.
d) Hristiyan kaynaklarından başka hiç bir yerde karşılaşılmayan yirmi beş parça.
e) Zosimus, Fulgentius, İamblichus, İmparator Julian v.b. gibi şahısların eserlerinde bulunan parçalar.
f) Nag-Hammadi Metinleri içerisinde bulunan beş Kıptice risale. Bu risalelerden dördü yeni, biri de “Asklepius”tur.
g) Arapça’da olup a Latince, Grekçe veya Kıpticesi olmayan metinler
h) Ayrıca “Bibliotheca Graeca” içerisinde Hermes’e atfedilen diğer bir çok risale.
