Yezid döneminin Kerbela’da Hz. Hüseyin ve taraftarlarının feci bir
şekilde öldürülmesinden sonraki ikinci önemli olayı
da Medinelilerin isyanı
ve bu isyan neticesinde gerçekleşen Harre vakasıdır
Öyle ki Yezid denildiğinde günümüz insanının zihnine ilk gelen olay Kerbela ve Harre vakasıdır
Böylesine büyük yankılar uyandıran Harre vakasının nasıl gerçekletiğinden ziyade söz konusu hâdisenin sebepleri üzerinde durulacaktır. Sosyal bir olayın toplumsal bir hareketin oluşum nedenini doğaları gereği yalnızca bir sebebe bağlamak doğru olmayacakt ı r. Çünkü sosyal bir hâdisenin ortaya ç ı kmas ı nda dinî, etnik, ekonomik, psikolojik, siyasî vb. gibi diğer sebepler rol alabilirler. M. J. Kister’in tercümesini arz ettiğimiz makalesinde ortaya koymaya çalıştığının aksine bunlardan sadece birinin (ekonomik faktörün) göz önünde bulundurularak konunun vuzuha kavuşturulması doğru olmayacaktır. Dolayısıyla Harre vakasında da birden fazla sebebin olduğu düşüncesiyle bunları ortaya koymaya çalışacağız Diğer taraftan şunu da belirtelim ki, Medineliler tarafından isyan için gerekçe olabilecek sebeplerin varlığının isyanı haklılık kılıp kılmayacağı açısından da söz konusu sebeplerin ayrıntılı bir ş ekilde ortaya konulması ve değerlendirilmesi önem arz etmektedir.
a-Dinî SebeplerKaynakların tamam ı na yak ı n ı , Medinelilerin Harre vakas ı ile neticelenen isyanlar ı nda dini sebebinetkili oldu ğ unu belirtmektedirler. 1 Dini sebeplerin, böylesi bir isyanda rol oynad ı ğ ı n ı söyleyen tarihçileregöre Harre vakas ı na giden süreç ş u ş ekilde olu ş mu ş tur:Velid b. Utbe’nin azledilmesinden sonra Medine valili ğ ine tayin olunan Osman b. Muhammed,Medine’nin ileri gelenlerinden olu ş an bir heyeti Ş am’a Yezid’in yan ı na gönderdi. 62/681 y ı l ı n ı n sonlar ı ndagönderilen bu heyette Münzir b. Zübeyr b. el–Avvam, Abdullah b. Ebî Amr b. Hafs b. el–Mugire el– Mahzûmî, Abdullah b. Hanzala el–Gâsîl b. Ebî Amir el–Ensârî ve Medine’nin di ğ er ileri gelenleri yeralmaktayd ı . 2 Vâk ı dî, bu insanlar ı n gönderilmesinin bizzat Yezid’in emriyle gerçekle ş ti ğ ini, böylece Yezid’inonlar ı n ş ikayetlerini dinleyece ğ i ve kalplerini kazanabilece ğ ini umdu ğ unu rivayet etmektedir. 3 Bu grubun gönderilmesi fikrinin Osman b. Muhammed’e ait oldu ğ u, onun bu i ş teki maksad ı n ı nMedineliler ile Ş am aras ı ndaki gerginli ğ i azaltmak ve Medinelilerin Ş am’a itaatlerinin devam etti ğ inigöstermek oldu ğ unu söyleyenler de vard ı r. 4 Yezid, Medine’den gelen bu kimseleri izzet ve ikram ile kar ş ı lay ı p herkese 50.000 dirhem, Abdullah b. Hanzala’ya 100.000 dirhem, o ğ ullar ı ndan her birine 10.000 dirhem hediye verdi. Ayr ı ca Abdullah b.Zübeyr’in karde ş i Münzir b. Zübeyr’e de 100.000 dirhem verdi. Ancak bunlar, Yezid’den gördükleri iyimuameleye ra ğ men Medine’ye döndüklerinde Yezid’in aleyhinde konu ş maya ba ş lad ı lar. 5 Medine’den gelen heyettekiler Mescid’e gittiler. Medinelilerin de mescide gelmesinden sonra Yezidaleyhinde a ğ ı r ithamlara ba ş lan ı ld ı .Birisi kalkt ı ve ş öyle dedi: “Biz öyle bir adam ı n yan ı ndan geliyoruz ki, onun dini yoktur; içki içiyor,köpeklerle, maymunlarla oynuyor, geceleri h ı rs ı zlarla ve haydutlarla dü ş üp kalk ı yor. Ş ahid olunuz ki, bizona olan biat ı m ı z ı geri çekiyoruz.” 6 Abdullah b. Hanzala da bu esnada bir konu ş ma yapt ı ve ş unlar ı söyledi: “Öyle bir adam ı n yan ı ndangeliyorum ki, ş u çocuklar ı m ı n d ı ş ı nda kimseyi bulamayacak olsam bile, onlar ı yan ı ma al ı r ve onunlasava ş ı r ı m.” 7 Bunun üzerine orada bulunanlardan baz ı lar ı “Duydu ğ umuza göre Yezid sana ikramda bulunmu ş ve hediyeler vermi ş ” dedikten sonra, ondan bunu kabul edip etmedi ğ ini sordular. Abdullah ise ş öyle cevap verdi: “Ben onun verdiklerinden sadece kendime yetecek kadar ı n ı ald ı m. Bunlarla ona kar ş ı kuvvetlenmek istedim.” 8 Medinelilerin isyan öncesi yapt ı klar ı bu konu ş malarla ilgili ayr ı nt ı l ı bilgiler veren Taberî’nin"Tarih"inde yer almayan ancak daha muahhar olan İ sfahânî'nin "el–Egânî" sinde zikredilen bir rivayete göreise bu konu ş malarla halk ı isyana te ş vik edenler Yezid’i hal ettiklerini ifade etmek için ba ş lar ı nda ki sar ı klar ı ,ayaklar ı ndaki ayakkab ı lar ı (mest) vs. ç ı kartmaya ba ş lad ı lar; mescit bir anda bunlarla doldu. 9 Vâk ı dî’nin nakletti ğ i bir rivayete göre de “Medineliler isyan ettikleri gün Ümeyye o ğ ullar ı n ı Medine’den ç ı kard ı lar. Abdullah b. Hanzala bu esnada ş unlar ı söyledi: “Ey kavmim! E ş i ve benzeri olmayanAllah (c.c)’tan korkun! Ş ayet Yezid’e kar ş ı isyan etmemi ş olsayd ı k gökten üzerimize ta ş ya ğ d ı r ı laca ğ ı ndankorkard ı m. Bu adam (Yezid) öyle birisi ki annelerle, k ı zlar ı yla ve k ı z karde ş leriyle nikahlan ı yor, ş arapiçiyor, namaz ı terk ediyor. Yemin ederim ki, yan ı mda benimle birlikte ona kar ş ı mücadele edecek hiç kimseolmasa bile ben yine ona kar ş ı sava ş ı r ı m.” 10 Yukar ı da verilen rivayetlerden anla ş ı ld ı ğ ı kadar ı yla Yezid’in kötü ya ş ant ı s ı na 11 Ş am’a gittikten sonra bizzat ş ahit olan Medine’nin ileri gelenleri, Medine’ye döndükten sonra bunlar ı dile getirerek halk ı n onaolan biatlar ı n ı geri çekmeleri için konu ş malar yapt ı lar. Bu konu ş malardan sonra isyan süreci ba ş lad ı . Bir başka ifadeyle Yezid’in dine uygun olmayan yaşantısı Medinelilerin isyan etmelerinin asıl sebebi oldu. Di ğ er taraftan araştırmacılardan baz ı lar ı n ı n da ifade etti ğ i üzere Medinelilerin isyanlar ı n ı n Yezid’inkötü ya ş ant ı s ı sebebiyle (dini sebep) meydana gelmedi ğ ini gösteren bilgiler de bulunmaktad ı r. Ş öyle ki:1-Yezid’in kötü ya ş ant ı s ı iddias ı yla isyana kalk ı ş ı ld ı ğ ı n ı söylemek zordur. Zira Yezid iktidara geçeli 3y ı l olmu ş tu. Bu zaman zarf ı nda Medineliler, ona biat etmi ş ve sükûnet içerisinde ona ba ğ l ı l ı klar ı n ı sürdürmü ş lerdir. Kötü ya ş ant ı öyle birden bire ortaya ç ı kmaz; iddia olundu ğ u gibi ş ayet Yezid, dine tersdavran ı ş lar içerisinde idiyse bunun mutlaka önceden ba ş lad ı ğ ı söylenilmelidir. Oysa Medinelilerin bundanönce bu do ğ rultuda bir ş ikayetlerine rastlan ı lmaz. 12 Vâk ı dî’nin nakletti ğ i bir rivayete göre de “Medineliler isyan ettikleri gün Ümeyye o ğ ullar ı n ı Medine’den ç ı kard ı lar. Abdullah b. Hanzala bu esnada ş unlar ı söyledi: “Ey kavmim! E ş i ve benzeri olmayanAllah (c.c)’tan korkun! Ş ayet Yezid’e kar ş ı isyan etmemi ş olsayd ı k gökten üzerimize ta ş ya ğ d ı r ı laca ğ ı ndankorkard ı m. Bu adam (Yezid) öyle birisi ki annelerle, k ı zlar ı yla ve k ı z karde ş leriyle nikahlan ı yor, ş arapiçiyor, namaz ı terk ediyor. Yemin ederim ki, yan ı mda benimle birlikte ona kar ş ı mücadele edecek hiç kimseolmasa bile ben yine ona kar ş ı sava ş ı r ı m.” 10 Yukar ı da verilen rivayetlerden anla ş ı ld ı ğ ı kadar ı yla Yezid’in kötü ya ş ant ı s ı na 11 Ş am’a gittikten sonra bizzat ş ahit olan Medine’nin ileri gelenleri, Medine’ye döndükten sonra bunlar ı dile getirerek halk ı n onaolan biatlar ı n ı geri çekmeleri için konu ş malar yapt ı lar. Bu konu ş malardan sonra isyan süreci ba ş lad ı . Bir ba ş ka ifadeyle Yezid’in dine uygun olmayan ya ş ant ı s ı Medinelilerin isyan etmelerinin as ı l sebebi oldu.Di ğ er taraftan ara ş t ı rmac ı lardan baz ı lar ı n ı n da ifade etti ğ i üzere Medinelilerin isyanlar ı n ı n Yezid’inkötü ya ş ant ı s ı sebebiyle (dini sebep) meydana gelmedi ğ ini gösteren bilgiler de bulunmaktad ı r. Ş öyle ki:1-Yezid’in kötü ya ş ant ı s ı iddias ı yla isyana kalk ı ş ı ld ı ğ ı n ı söylemek zordur. Zira Yezid iktidara geçeli 3y ı l olmu ş tu. Bu zaman zarf ı nda Medineliler, ona biat etmi ş ve sükûnet içerisinde ona ba ğ l ı l ı klar ı n ı sürdürmü ş lerdir. Kötü ya ş ant ı öyle birden bire ortaya ç ı kmaz; iddia olundu ğ u gibi ş ayet Yezid, dine tersdavran ı ş lar içerisinde idiyse bunun mutlaka önceden ba ş lad ı ğ ı söylenilmelidir. Oysa Medinelilerin bundanönce bu do ğ rultuda bir ş ikayetlerine rastlan ı lmaz. 12 2-Kaynaklarda Abdullah b. Ömer ve Muhammed İ bnü’l-Hanefiyye ile ilgili anlat ı lan iki rivayete görede Medinelilerin zikredilen sebeplerle isyanlar ı do ğ ru kabul edilemez.Medineliler, Yezid’in yan ı ndan döndükten sonra Abdullah b. Mutî ile arkada ş lar ı , Muhammed b.Hanefiyye’nin yan ı na giderek onu Yezid’e olan biat ı n ı geri çekmeye ça ğ ı rd ı lar. Ancak o, gelenlerin buiste ğ ini kabul etmedi. İ bn Mutî, ona: “Yezid, içki içiyor, namaz k ı lm ı yor, kitab ı n hükmü d ı ş ı na ç ı k ı yor”deyince Muhammed b. Hanefiyye, onlara ş öyle cevap verdi :- “Bu anlatt ı klar ı n ı z ı Yezid’de görmedim. Oysa ben onun yan ı nda bir süre kald ı m. Onun namazadevam etti ğ ini, hay ı r ve iyili ğ i ara ş t ı rd ı ğ ı n ı , f ı kh ı sordu ğ unu, sünnete ba ğ l ı kald ı ğ ı n ı gördüm.”- “O, böyle yapm ı ş sa, sana kar ş ı riyakarl ı k için yapm ı ş t ı r.”- “O, benden korkacak veya benden bir ş ey umacak de ğ ildir ki, bana kar ş ı böyle davrans ı n. Onun içkiiçti ğ ini nereden biliyorsunuz, gördünüz mü? E ğ er görmü ş seniz demek ki, siz de onunla birlikte içtiniz.Görmediyseniz, o zaman bilmedi ğ iniz bir hususta ş ahitlik yapman ı z size helal olmaz...” 13 İ sfahânî’nin kaydetti ğ i bir rivayete göre ise Abdullah b. Zübeyr, Abdullah b. Ömer’in evde olmad ı ğ ı bir s ı rada onun evine giderek, kar ı s ı na Yezid’in aleyhinde bir tak ı m sözler söyledi. Ancak İ bn Ömer evedöndü ğ ünde kar ı s ı n ı dinledikten sonra İ bn Zübeyr’in de gerçek endi ş elerinin dini olmad ı ğ ı na dair sözlersöyledi ğ i nakledilmektedir. 14 3-Dini gerekçelerle yap ı lan isyan sadece Medineliler ile s ı n ı rl ı kalmazd ı . İ slâm devletinin de ğ i ş ikyörelerindeki müslümanlar da bu tür isyanlarda bulunurlard ı veya en az ı ndan Medinelilere destek olurlard ı .Halbuki Harre vakas ı esnas ı nda böyle bir dayan ı ş man ı n oldu ğ una dair bilgi bulunmamaktad ı r.4-Sava ş ı n az öncesinde Abdullah b. Cafer ile görü ş en Yezid’in Medinelilere bir tak ı m vaatlerde bulundu ğ u, böylece onlar ı isyandan vazgeçirmeye çal ı ş t ı ğ ı görülmektedir; onlara yaz ve k ı ş mevsimlerindeayr ı ayr ı olmak üzere iki maa ş ba ğ layaca ğ ı n ı , Medine’deki bu ğ day fiyatlar ı n ı Ş am’daki bu ğ day fiyatlar ı seviyesine indirece ğ ine vb. sözler verdi ğ i de nakledilmektedir. 15 Bu da gösteriyor ki Yezid, isyana sebepolarak bir tak ı m ekonomik konular üzerinde durmu ş , kendi ya ş ant ı s ı ve uygulamalar ı yla ilgili dine ters birdavran ı ş ı n düzeltilece ğ i hususunda herhangi bir ş ey söylememi ş tir. Oysa isyan ate ş inin sönmesi için vaatleryap ı l ı rken bu vaatlerin isyana sebep olan huzursuzluklar ı n halledilmesine yönelik olmas ı en uygun hareketolurdu. b-Ekonomik Sebepler Harre vakas ı n ı n dini sebeplerden ziyade ekonomik nedenlerle gerçekle ş ti ğ ini söyleyen Vâk ı dî’ninanlatt ı klar ı oldukça önemlidir. Kitabü’l-Harre adl ı bir eser de yazan Vâk ı dî’nin konuyla ilgili söyledikleri enmukaddem bilgiler olma niteli ğ indedir. 16 Ayr ı ca o, Hicazl ı lar ı n tarihini en iyi bilen ki ş i olarak bilinmektedir. 17 Vâk ı dî’nin güvenirli ğ i rivayet etmi ş oldu ğ u haberlerin senedindeki titizli ğ indenkaynaklanmaktad ı r. Örne ğ in Harre vakas ı yla ilgili rivayetinde ta İ brahim b. İ smail b. Ebî Habib el–Ensâri’yekadar sened zincirini ula ş t ı r ı r. Bu ş ah ı s ise 161/781 de ölen Benî Abdi’l-E ş hel’in azatl ı s ı yd ı . Teracimkitaplar ı nda belirtildi ğ ine göre İ brahim ise söz konusu bu rivayetini Osman b. Affan ailesinin Mekke’dekimevlas ı olan Dâvûd b. el–Hüseyin’den ald ı . Dâvûd b. el–Hüseyin ise Harre vakas ı ndan sadece 72 y ı l sonra(135/752) öldü. Tarihi kaynaklar ı n belirtti ğ ine göre, Medinelilerin isyan ı esnas ı nda Ümeyye o ğ ullar ı ndanHz. Osman (r.a)’ ı n ailesine mensup olanlar Medine’den ç ı kar ı lmad ı . 18 O halde Dâvûd b. el-Hüseyin’den
Öyle ki Yezid denildiğinde günümüz insanının zihnine ilk gelen olay Kerbela ve Harre vakasıdır
Böylesine büyük yankılar uyandıran Harre vakasının nasıl gerçekletiğinden ziyade söz konusu hâdisenin sebepleri üzerinde durulacaktır. Sosyal bir olayın toplumsal bir hareketin oluşum nedenini doğaları gereği yalnızca bir sebebe bağlamak doğru olmayacakt ı r. Çünkü sosyal bir hâdisenin ortaya ç ı kmas ı nda dinî, etnik, ekonomik, psikolojik, siyasî vb. gibi diğer sebepler rol alabilirler. M. J. Kister’in tercümesini arz ettiğimiz makalesinde ortaya koymaya çalıştığının aksine bunlardan sadece birinin (ekonomik faktörün) göz önünde bulundurularak konunun vuzuha kavuşturulması doğru olmayacaktır. Dolayısıyla Harre vakasında da birden fazla sebebin olduğu düşüncesiyle bunları ortaya koymaya çalışacağız Diğer taraftan şunu da belirtelim ki, Medineliler tarafından isyan için gerekçe olabilecek sebeplerin varlığının isyanı haklılık kılıp kılmayacağı açısından da söz konusu sebeplerin ayrıntılı bir ş ekilde ortaya konulması ve değerlendirilmesi önem arz etmektedir.
a-Dinî SebeplerKaynakların tamam ı na yak ı n ı , Medinelilerin Harre vakas ı ile neticelenen isyanlar ı nda dini sebebinetkili oldu ğ unu belirtmektedirler. 1 Dini sebeplerin, böylesi bir isyanda rol oynad ı ğ ı n ı söyleyen tarihçileregöre Harre vakas ı na giden süreç ş u ş ekilde olu ş mu ş tur:Velid b. Utbe’nin azledilmesinden sonra Medine valili ğ ine tayin olunan Osman b. Muhammed,Medine’nin ileri gelenlerinden olu ş an bir heyeti Ş am’a Yezid’in yan ı na gönderdi. 62/681 y ı l ı n ı n sonlar ı ndagönderilen bu heyette Münzir b. Zübeyr b. el–Avvam, Abdullah b. Ebî Amr b. Hafs b. el–Mugire el– Mahzûmî, Abdullah b. Hanzala el–Gâsîl b. Ebî Amir el–Ensârî ve Medine’nin di ğ er ileri gelenleri yeralmaktayd ı . 2 Vâk ı dî, bu insanlar ı n gönderilmesinin bizzat Yezid’in emriyle gerçekle ş ti ğ ini, böylece Yezid’inonlar ı n ş ikayetlerini dinleyece ğ i ve kalplerini kazanabilece ğ ini umdu ğ unu rivayet etmektedir. 3 Bu grubun gönderilmesi fikrinin Osman b. Muhammed’e ait oldu ğ u, onun bu i ş teki maksad ı n ı nMedineliler ile Ş am aras ı ndaki gerginli ğ i azaltmak ve Medinelilerin Ş am’a itaatlerinin devam etti ğ inigöstermek oldu ğ unu söyleyenler de vard ı r. 4 Yezid, Medine’den gelen bu kimseleri izzet ve ikram ile kar ş ı lay ı p herkese 50.000 dirhem, Abdullah b. Hanzala’ya 100.000 dirhem, o ğ ullar ı ndan her birine 10.000 dirhem hediye verdi. Ayr ı ca Abdullah b.Zübeyr’in karde ş i Münzir b. Zübeyr’e de 100.000 dirhem verdi. Ancak bunlar, Yezid’den gördükleri iyimuameleye ra ğ men Medine’ye döndüklerinde Yezid’in aleyhinde konu ş maya ba ş lad ı lar. 5 Medine’den gelen heyettekiler Mescid’e gittiler. Medinelilerin de mescide gelmesinden sonra Yezidaleyhinde a ğ ı r ithamlara ba ş lan ı ld ı .Birisi kalkt ı ve ş öyle dedi: “Biz öyle bir adam ı n yan ı ndan geliyoruz ki, onun dini yoktur; içki içiyor,köpeklerle, maymunlarla oynuyor, geceleri h ı rs ı zlarla ve haydutlarla dü ş üp kalk ı yor. Ş ahid olunuz ki, bizona olan biat ı m ı z ı geri çekiyoruz.” 6 Abdullah b. Hanzala da bu esnada bir konu ş ma yapt ı ve ş unlar ı söyledi: “Öyle bir adam ı n yan ı ndangeliyorum ki, ş u çocuklar ı m ı n d ı ş ı nda kimseyi bulamayacak olsam bile, onlar ı yan ı ma al ı r ve onunlasava ş ı r ı m.” 7 Bunun üzerine orada bulunanlardan baz ı lar ı “Duydu ğ umuza göre Yezid sana ikramda bulunmu ş ve hediyeler vermi ş ” dedikten sonra, ondan bunu kabul edip etmedi ğ ini sordular. Abdullah ise ş öyle cevap verdi: “Ben onun verdiklerinden sadece kendime yetecek kadar ı n ı ald ı m. Bunlarla ona kar ş ı kuvvetlenmek istedim.” 8 Medinelilerin isyan öncesi yapt ı klar ı bu konu ş malarla ilgili ayr ı nt ı l ı bilgiler veren Taberî’nin"Tarih"inde yer almayan ancak daha muahhar olan İ sfahânî'nin "el–Egânî" sinde zikredilen bir rivayete göreise bu konu ş malarla halk ı isyana te ş vik edenler Yezid’i hal ettiklerini ifade etmek için ba ş lar ı nda ki sar ı klar ı ,ayaklar ı ndaki ayakkab ı lar ı (mest) vs. ç ı kartmaya ba ş lad ı lar; mescit bir anda bunlarla doldu. 9 Vâk ı dî’nin nakletti ğ i bir rivayete göre de “Medineliler isyan ettikleri gün Ümeyye o ğ ullar ı n ı Medine’den ç ı kard ı lar. Abdullah b. Hanzala bu esnada ş unlar ı söyledi: “Ey kavmim! E ş i ve benzeri olmayanAllah (c.c)’tan korkun! Ş ayet Yezid’e kar ş ı isyan etmemi ş olsayd ı k gökten üzerimize ta ş ya ğ d ı r ı laca ğ ı ndankorkard ı m. Bu adam (Yezid) öyle birisi ki annelerle, k ı zlar ı yla ve k ı z karde ş leriyle nikahlan ı yor, ş arapiçiyor, namaz ı terk ediyor. Yemin ederim ki, yan ı mda benimle birlikte ona kar ş ı mücadele edecek hiç kimseolmasa bile ben yine ona kar ş ı sava ş ı r ı m.” 10 Yukar ı da verilen rivayetlerden anla ş ı ld ı ğ ı kadar ı yla Yezid’in kötü ya ş ant ı s ı na 11 Ş am’a gittikten sonra bizzat ş ahit olan Medine’nin ileri gelenleri, Medine’ye döndükten sonra bunlar ı dile getirerek halk ı n onaolan biatlar ı n ı geri çekmeleri için konu ş malar yapt ı lar. Bu konu ş malardan sonra isyan süreci ba ş lad ı . Bir başka ifadeyle Yezid’in dine uygun olmayan yaşantısı Medinelilerin isyan etmelerinin asıl sebebi oldu. Di ğ er taraftan araştırmacılardan baz ı lar ı n ı n da ifade etti ğ i üzere Medinelilerin isyanlar ı n ı n Yezid’inkötü ya ş ant ı s ı sebebiyle (dini sebep) meydana gelmedi ğ ini gösteren bilgiler de bulunmaktad ı r. Ş öyle ki:1-Yezid’in kötü ya ş ant ı s ı iddias ı yla isyana kalk ı ş ı ld ı ğ ı n ı söylemek zordur. Zira Yezid iktidara geçeli 3y ı l olmu ş tu. Bu zaman zarf ı nda Medineliler, ona biat etmi ş ve sükûnet içerisinde ona ba ğ l ı l ı klar ı n ı sürdürmü ş lerdir. Kötü ya ş ant ı öyle birden bire ortaya ç ı kmaz; iddia olundu ğ u gibi ş ayet Yezid, dine tersdavran ı ş lar içerisinde idiyse bunun mutlaka önceden ba ş lad ı ğ ı söylenilmelidir. Oysa Medinelilerin bundanönce bu do ğ rultuda bir ş ikayetlerine rastlan ı lmaz. 12 Vâk ı dî’nin nakletti ğ i bir rivayete göre de “Medineliler isyan ettikleri gün Ümeyye o ğ ullar ı n ı Medine’den ç ı kard ı lar. Abdullah b. Hanzala bu esnada ş unlar ı söyledi: “Ey kavmim! E ş i ve benzeri olmayanAllah (c.c)’tan korkun! Ş ayet Yezid’e kar ş ı isyan etmemi ş olsayd ı k gökten üzerimize ta ş ya ğ d ı r ı laca ğ ı ndankorkard ı m. Bu adam (Yezid) öyle birisi ki annelerle, k ı zlar ı yla ve k ı z karde ş leriyle nikahlan ı yor, ş arapiçiyor, namaz ı terk ediyor. Yemin ederim ki, yan ı mda benimle birlikte ona kar ş ı mücadele edecek hiç kimseolmasa bile ben yine ona kar ş ı sava ş ı r ı m.” 10 Yukar ı da verilen rivayetlerden anla ş ı ld ı ğ ı kadar ı yla Yezid’in kötü ya ş ant ı s ı na 11 Ş am’a gittikten sonra bizzat ş ahit olan Medine’nin ileri gelenleri, Medine’ye döndükten sonra bunlar ı dile getirerek halk ı n onaolan biatlar ı n ı geri çekmeleri için konu ş malar yapt ı lar. Bu konu ş malardan sonra isyan süreci ba ş lad ı . Bir ba ş ka ifadeyle Yezid’in dine uygun olmayan ya ş ant ı s ı Medinelilerin isyan etmelerinin as ı l sebebi oldu.Di ğ er taraftan ara ş t ı rmac ı lardan baz ı lar ı n ı n da ifade etti ğ i üzere Medinelilerin isyanlar ı n ı n Yezid’inkötü ya ş ant ı s ı sebebiyle (dini sebep) meydana gelmedi ğ ini gösteren bilgiler de bulunmaktad ı r. Ş öyle ki:1-Yezid’in kötü ya ş ant ı s ı iddias ı yla isyana kalk ı ş ı ld ı ğ ı n ı söylemek zordur. Zira Yezid iktidara geçeli 3y ı l olmu ş tu. Bu zaman zarf ı nda Medineliler, ona biat etmi ş ve sükûnet içerisinde ona ba ğ l ı l ı klar ı n ı sürdürmü ş lerdir. Kötü ya ş ant ı öyle birden bire ortaya ç ı kmaz; iddia olundu ğ u gibi ş ayet Yezid, dine tersdavran ı ş lar içerisinde idiyse bunun mutlaka önceden ba ş lad ı ğ ı söylenilmelidir. Oysa Medinelilerin bundanönce bu do ğ rultuda bir ş ikayetlerine rastlan ı lmaz. 12 2-Kaynaklarda Abdullah b. Ömer ve Muhammed İ bnü’l-Hanefiyye ile ilgili anlat ı lan iki rivayete görede Medinelilerin zikredilen sebeplerle isyanlar ı do ğ ru kabul edilemez.Medineliler, Yezid’in yan ı ndan döndükten sonra Abdullah b. Mutî ile arkada ş lar ı , Muhammed b.Hanefiyye’nin yan ı na giderek onu Yezid’e olan biat ı n ı geri çekmeye ça ğ ı rd ı lar. Ancak o, gelenlerin buiste ğ ini kabul etmedi. İ bn Mutî, ona: “Yezid, içki içiyor, namaz k ı lm ı yor, kitab ı n hükmü d ı ş ı na ç ı k ı yor”deyince Muhammed b. Hanefiyye, onlara ş öyle cevap verdi :- “Bu anlatt ı klar ı n ı z ı Yezid’de görmedim. Oysa ben onun yan ı nda bir süre kald ı m. Onun namazadevam etti ğ ini, hay ı r ve iyili ğ i ara ş t ı rd ı ğ ı n ı , f ı kh ı sordu ğ unu, sünnete ba ğ l ı kald ı ğ ı n ı gördüm.”- “O, böyle yapm ı ş sa, sana kar ş ı riyakarl ı k için yapm ı ş t ı r.”- “O, benden korkacak veya benden bir ş ey umacak de ğ ildir ki, bana kar ş ı böyle davrans ı n. Onun içkiiçti ğ ini nereden biliyorsunuz, gördünüz mü? E ğ er görmü ş seniz demek ki, siz de onunla birlikte içtiniz.Görmediyseniz, o zaman bilmedi ğ iniz bir hususta ş ahitlik yapman ı z size helal olmaz...” 13 İ sfahânî’nin kaydetti ğ i bir rivayete göre ise Abdullah b. Zübeyr, Abdullah b. Ömer’in evde olmad ı ğ ı bir s ı rada onun evine giderek, kar ı s ı na Yezid’in aleyhinde bir tak ı m sözler söyledi. Ancak İ bn Ömer evedöndü ğ ünde kar ı s ı n ı dinledikten sonra İ bn Zübeyr’in de gerçek endi ş elerinin dini olmad ı ğ ı na dair sözlersöyledi ğ i nakledilmektedir. 14 3-Dini gerekçelerle yap ı lan isyan sadece Medineliler ile s ı n ı rl ı kalmazd ı . İ slâm devletinin de ğ i ş ikyörelerindeki müslümanlar da bu tür isyanlarda bulunurlard ı veya en az ı ndan Medinelilere destek olurlard ı .Halbuki Harre vakas ı esnas ı nda böyle bir dayan ı ş man ı n oldu ğ una dair bilgi bulunmamaktad ı r.4-Sava ş ı n az öncesinde Abdullah b. Cafer ile görü ş en Yezid’in Medinelilere bir tak ı m vaatlerde bulundu ğ u, böylece onlar ı isyandan vazgeçirmeye çal ı ş t ı ğ ı görülmektedir; onlara yaz ve k ı ş mevsimlerindeayr ı ayr ı olmak üzere iki maa ş ba ğ layaca ğ ı n ı , Medine’deki bu ğ day fiyatlar ı n ı Ş am’daki bu ğ day fiyatlar ı seviyesine indirece ğ ine vb. sözler verdi ğ i de nakledilmektedir. 15 Bu da gösteriyor ki Yezid, isyana sebepolarak bir tak ı m ekonomik konular üzerinde durmu ş , kendi ya ş ant ı s ı ve uygulamalar ı yla ilgili dine ters birdavran ı ş ı n düzeltilece ğ i hususunda herhangi bir ş ey söylememi ş tir. Oysa isyan ate ş inin sönmesi için vaatleryap ı l ı rken bu vaatlerin isyana sebep olan huzursuzluklar ı n halledilmesine yönelik olmas ı en uygun hareketolurdu. b-Ekonomik Sebepler Harre vakas ı n ı n dini sebeplerden ziyade ekonomik nedenlerle gerçekle ş ti ğ ini söyleyen Vâk ı dî’ninanlatt ı klar ı oldukça önemlidir. Kitabü’l-Harre adl ı bir eser de yazan Vâk ı dî’nin konuyla ilgili söyledikleri enmukaddem bilgiler olma niteli ğ indedir. 16 Ayr ı ca o, Hicazl ı lar ı n tarihini en iyi bilen ki ş i olarak bilinmektedir. 17 Vâk ı dî’nin güvenirli ğ i rivayet etmi ş oldu ğ u haberlerin senedindeki titizli ğ indenkaynaklanmaktad ı r. Örne ğ in Harre vakas ı yla ilgili rivayetinde ta İ brahim b. İ smail b. Ebî Habib el–Ensâri’yekadar sened zincirini ula ş t ı r ı r. Bu ş ah ı s ise 161/781 de ölen Benî Abdi’l-E ş hel’in azatl ı s ı yd ı . Teracimkitaplar ı nda belirtildi ğ ine göre İ brahim ise söz konusu bu rivayetini Osman b. Affan ailesinin Mekke’dekimevlas ı olan Dâvûd b. el–Hüseyin’den ald ı . Dâvûd b. el–Hüseyin ise Harre vakas ı ndan sadece 72 y ı l sonra(135/752) öldü. Tarihi kaynaklar ı n belirtti ğ ine göre, Medinelilerin isyan ı esnas ı nda Ümeyye o ğ ullar ı ndanHz. Osman (r.a)’ ı n ailesine mensup olanlar Medine’den ç ı kar ı lmad ı . 18 O halde Dâvûd b. el-Hüseyin’den
