İLK FİLOLOJİK ÇALIŞMALAR DÖNEMİNDE KUR’ÂN-I KERÎM’İN ARAPÇA’YA KAZANDIRDIKLARI

Ç. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Sayı2, Temmuz-Aralık 2003

İLK FİLOLOJİK ÇALIŞMALAR DÖNEMİNDE

KUR’ÂN-I KERÎM’İN ARAPÇA’YA KAZANDIRDIKLARI

Dr. Bilâl TEMİZ*

Anahtar Kelimeler: Etimoloji, laĥn, bedevîler, naĥiv-śarf ...

*

 Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.

Dr. Bilâl Temiz

303

I. FİLOLOJİK ÇALIŞMALAR ÖNCESİNDE ARAPÇA’ YA KISA

BİR BAKIŞ

Dünya üzerindeki diller, çeşitli yönlerden sınıflandırılmış ve bu konuda çok

sayıda teoriler ortaya atılmıştır. Dillerin sınıflandırılmasında en meşhur

nazariyelerden biri Max Muller’in fikridir. 

Dilleri gruplara ayırırken Muller, cümle

kuruluşlarındaki yakınlıklara, asılları arasındaki alâkaya, akrabalık vb. hususları

dikkate alarak bir fikir yürütür ve dünya dillerini şu üç grupta toplar :

1. Hint – Avrupa Dilleri,
2. Hâmî – Sâmî Dilleri,
3. Ural – Altay (Turan) Dilleri.

Bu sınıflandırmaya göre Arapça, 
“Sâmî Diller”in “Güneyde konuşulanlar” dalının ilk sırasında bulunur ve Hz. Nūh’un çocuklarından Sām’ın oğullarının konuştuğu dillerin başında gelir. 

Diğer kardeşleri Süryanca, İbranca, Bâbilce (artık yaşamıyor) ve Habeşçe’nin asıllarını kurmuşlardır. 

Arapça’nın nasıl doğduğunu kesin olarak bilemiyoruz.  İbn ‘Abbās (ö. 68/687-88) Arapça’yı lâfız ve dil mantığı olarak ilk defa ortaya atanın ve yazanın Hz. İsmā‘įl olduğunu söyler.

Yâķûtu’l-Ĥamevī (ö.626/1228), Mu‘cemu’l-Buldān’ adlı eserinin 
“Arabe

" أوَّلُ مَنْ أَنْطَقَ االلهُ لِسَانَھُ بِلُغَةِ الْعَرَبِ یَعرُبُ بْنُ قَحْطَانَ . وَھُوَ أَبَو الْیَمَنِ وَھُوَ الْقَرَبُ ,maddesinde” عَرَب

açıklar etimolojisini nın’Arapça diyerek الْعَارِبَةُ."  ve daha sonra şu rivâyeti nakleder:

" قَالَ الآخَرُونَ : نَشَأَ أَوْلاَدُ إسْمَاعِیلَ بِعَـرَبَةَ وَھِيَ مِنْ تِھَامَةَ ، فَنُسِبُوا إلَى بِلاَدِھِمْ . إِنَّ كُلَّ مَنْ سَكَنَ

جَزِیرَةَ الْعَرَبِ وَنَطَقَ بِلِسَانِ أَھْلِھَا فَھُمُ الْعَرَبُ ، سُمُّوا عَرَبًا بِاسْمِ بَلَدِھِمْ . وَقَالَ ھِشَامُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ السَّائِبِ :

جَزِیرَةُ الْعَرَبِ تُدْعَى عَرَبَةً ، وَمِنْ ھُنَالِكَ قِیلَ لِلْعَرَبِ "عَرَبِيٌّ " كَمَا قِیلَ لِلْھِنْدِيِّ "ھِنْدِيّ ٌ" وَكَمَا قِیلَ لِلْفَارِسِيِّ

"فَارِسِيّ ٌ" ِلأَنَّ بِلاَدَهُ فَارِسُ ."

Hüseyin Küçükkalay, Kur’an Dili Arapça, Konya 1969, 69-71.

Ahmed b. Fāris, eś-Śāĥibî fî fıķhi’l-luġa, tahk.: Ahmed Sakar, Kâhire 1977, 6; Muharrem Çelebi,

Ķuŧrub (Hayatı, Eserleri ve Kitab al-Azmina), Basılmamış Doçentlik Tezi, Erzurum 1981, 1.

 Yāķūtu’l-Ĥamevī, Mu‘cemu’l-buldān, Beyrut, 1957, IV, 96; Muharrem ÇELEBİ, “Arapça’da

Ezdâd Meselesi”, D.E.Ü İlâhiyât Fak. Dergisi, IV, İzmir 1996, 35. 
Cümlenin anlamı : Allâh’ın, dilini Arapça ile ilk konuşturduğu kimse Ya‘rub b. Ķahtān’dır. 

O da, öz Arap olan Yemenlilerin babasıdır.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

304

Bu rivâyette ise Yâķûtu’l-Ĥamevī, Hz. İsmā‘įl’in, Tihāme bölgesinden olan

‘Arabe’de doğup büyüdüğünü, dolayısıyla soyunun, Hintli ya da İranlıların

isimlerinde olduğu gibi, yerleştikleri bölgeden dolayı “Arap” ismini aldıklarını

belirtmektedir.

Bu nakillerden, “Arap” ismi ve Arapların aslı konusunda şu iki ihtimali öğreniyoruz :

1. “Arap” ismi, Arapların babası olan “Ya‘rubu”dan bozularak ortaya

çıkmıştır.

2. Araplar bu ismi ‘Arabe’de oturdukları, yani o bölgeye mensup oldukları için

almışlardır.

Peki “Arabe” adı nereden geliyor? Kaynaklarda bu ismin tarihçesi açıklanmıyor. 

Ancak Arapça’yı ilk konuşan kişinin Ya‘rub’un babası Yaķŧān b.‘Āmir olduğu, “Yaķŧān” isminin Arapçalaşarak “ ُانَطْحَق “olduğu ve oğlunun da, Arapça’yı ilk defa konuştuğu için “Ya‘rub ُبُرْعَی “adını aldığı ifâde edilir. Sâmî Dilleri asıl (kök)leri bilinmeyen kardeş dillerdir. 

Bazıları Bâbilce ve Asurca’nın, bunların anaları olduğunu ileri sürer; tıpkı Latince’nin İtalyanca ve Portekizce’nin anası olduğu gibi. Fakat Arap dilini araştıranlar bu görüşü desteklemezler. Onlara göre Sāmį dillerinin anası, tarih öncesinde tamamen yok olmuştur. 
Dilciler ayrıca Sāmį dillerini, Sām’ın oğullarından Ārām’a nisbet ederek,

Ārāmį Dili diye de isimlendirirler. Sâmî Dilleri, Doğu Sâmî Dilleri (Bābil, Asur dilleri ve bunların aslı Akadça) ile Batı Sâmî Dilleri (Finike, Nabaŧ ve İbran Dillerinden oluşan Ken‘ān Dili,

kuzeybatıdaki Suriye ve Lübnan’da Āram, Habeş dilleri ve bir de güney batıdaki

Yemen Dili) olmak üzere ikiye ayrılır. Arapça denildiği zaman aslı, güneybatı

(Yemen) Arapçası olan “Klasik Arapça” ve ona bağlı lehçeler manzûmesi

 Çelebi, “Arapça’da Ezdād Meselesi”, IV, s. 35.  Yāķūtü’l-Ĥamevī, a.g.e, IV, 97.

 Corci Zeydan, Tārįĥu ādābi’l-luġati’l-‘arabiyye”, III. Basım, Matbaatü’l-hilâl, I, 33.

Dr. Bilâl Temiz kastedilir.  
Güney Arabistan dili ise, yazıda olduğu gibi, Main, Sebâ ve Himyer Sülâlelerine göre lehçelere ayrılırdı. Güneyde hüküm süren Himyerįler “Müsned Harfleri”, kuzeyde nüfuz kazanan

Nabaŧlılar da “Nabaŧ Harfleri” ile Arapça’yı yazıyorlardı. Müsned yazısı, herhalde

Güney Arabistan Medeniyetinin yıkılmasından sonra çok yaşamamış olmalı ki,

İslâm’ın ortaya çıktığı dönemde artık kullanılmıyordu ve Nabat yazısı buralara da

hâkim olmuştu. Hicaz Bölgesi Arapları ise yazıyı, ticaret için gittikleri memleketlerden

öğrendiler. İslâm’ın zuhurundan önce Nabat yazısını Şam Bölgesindeki Havran

şehrinden öğrenip ticaret ve haberleşmede, Irak’taki Kûfe kaynaklı Kûfî yazıyı da

Kur’ân’ı Kerîm nâzil olduktan sonra, onun ve diğer dînî kitapların yazımında

kullandılar.

 Daha sonraları Nabat harflerinden Nesih, Kûfî harflerden de Sülüs yazısı gelişmiş, makinelerle yazma imkânı doğuncaya kadar bu yazılar Arapça’ya yetmiştir. Çünkü bu yazı, güzellikte ve mükemmellikte tektir ve kağıttan tasarrufta benzeri yoktur. Arap hattı sanki bir stenodur; diğer yazılardan daha hızlı yazılır ve daha az yer kaplar. Arap yazı diliyle yazan milletlerin hemen hemen bütün eserlerinde kullandıkları dile “Klasik Arapça” adı verilir. Bu tür Arapça’nın en eski

metinlerine Câhiliye Devri’nde rastlayabiliyoruz. Bu devirde dağınık bir hayat süren Arapları ticaret, din, politika vb. herhangi bir bağ birleştirmiş değildi. Bu sebeple de çok az sayıda okuma-yazma bilenler vardı. Genel olarak okuma yazması olmayan yani ümmî kişilerdi, dil ve edebiyat da sözlü anlatım ve aktarıma dayanıyordu.

 Nihat Çetin,, “Arabistan” maddesi, Küçük Türk-İslâm Ansiklopedisi, I. Basım, İstanbul 1978, II.

Fasikül, 134.

 Neşet Çağatay, İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Câhiliyye Çağı, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fak.

Yayınları, Ankara 1982, ss. 35-36.

 Çağatay, a.g.e, ss. 141-142.

Muhammed Hamîdullah, “Kitâbet San’atı”, Terc. Yusuf Ziya Kavakçı, İslâm Medeniyeti

Mecmuası, İstanbul bty., sayı: XXV, 2.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

306

Arapça’nın kendi grubu içinde büyük bir üstünlüğe sahip olduğu inkâr edilemez bir gerçektir. Meselâ, Sâmî Dillerinin çoğunda kısa cümleleri yan yana sıralamak mecburiyeti olduğu halde, Arapça’da çeşitli edatlar kullanarak tâlî cümleleri aslî cümleye bağlamak mümkündür.

Bunlardan başka, i‘rap, eş anlamlı ve zıt anlamlıların çokluğu, dilin genişliğini gösteren seci‘ gibi sebepler ile seslerin taklîdi olan kelimelerin bulunuşu vb. yine Arapça’nın kendine has bazı vasıflarıdır.

Diğer taraftan çok zengin kelime haznesi ve en ince mânaları ifâde etme kâbiliyeti, diğer dillerin hemen hepsinde bulunmayan bir özelliktir. Hint-Avrupa dilleri ile karşılaştırarak, bazı Batılı kaynakların ortaya attığı gibi, Arapça’nın bir çok kusurunun olduğunu iddia etmek yersizdir. İnsan bilmediğine ya da tanımadığına –bu bir dil de olabilir- düşmandır. Arap Diline hangi cephesinden bakılırsa bakılsın, insanın gönlünü fetheden bir çok güzellikler görülür. En beliğ ve edebî tabirler ondadır. Allah (c.c.) tarafından, sonuncu ve en mükemmel İlâhî Kitab’ımıza dil olarak seçilmesi, bunun en tartışılmaz delilidir. Âyetlerde kısmen noktalama işaretlerinin yerini tutan “secâvend” denilen küçük harflerin yerleştirilmesindeki rahatlık ve âyetlerin birbirinden ayrılmasına rağmen anlamlarının girift ve âhenkli biçimde devamlılık arz etmesi, ancak Arapça’da tecellî edebilirdi. Genel olarak ve hangi dilde olursa olsun, meallerin tatsızlığının, o dili konuşanlarca itiraf edilmesi de bunu desteklemektedir.

A. Filoloji ve Dillerin Doğuşu :

Yunanca “philos: dost” ve “logos: kelime, söz” parçalarından oluşan “filoloji”, önce “Bir dilin tarihinin yazılı belgelere dayanarak araştırılması”, ikinci olarak da, İ‘rap (ُابَرْالإع ,(kelimelerin sonlarının, cümledeki görevlerine göre ya da başlarına getirilen edat, harf vb. sebeplerden dolayı aldıkları harf veya hareke değişiklikleri demektir. Corci Zeydan, a.g.e, I, ss. 42-46.

Dr. Bilâl Temiz

307

“Bir dilde yazılmış bazı eski metinlerin incelenerek ve değerlendirilerek

yayınlanması” diye tanımlanır.

13

Filolojiyle yakından ilgili bir terim de “etimoloji”dir. Arapça ile ilgili

çalışmalara yardımcı olur düşüncesiyle, bu terime de yer vermek gerekir:

Bugünkü bilime göre etimoloji, bir kelimenin bütün müştaklarını (türevlerini) göz

önünde bulundurarak, onun ses ve mâna bakımından kabul edilebilecek en eski

şekline varmak, yani bir kelimenin içinde saklı bulunan “anlam çekirdeği”nin

semantik değerini ortaya koymak demektir.

Filoloji kelimesinin izahı, muhtelif asırların ve milletlerin farklı anlayışlarına

göre değişegelmiştir. Filolojinin yukarıdaki tanımına paralel bir dil araştırmacılığı

–özellikle Avrupa’ya- Arap ve İslâm âlimlerinden intikal etmiştir. Aşağıdaki

terimlerin karşılaştırması bunu ifade eder :

Terimin Arapça Orijinali: Türkçe Karşılığı: Batıdaki Karşılığı :

Morfologie Bilgisi Kelime عِلْمُ الصَّرْفِ

Syntax Bilgisi Cümle عِلْمُ النَّحْوِ

Stylistic Bilgisi Üslup عِلْمُ الْبَلاَغَةِ

Philologie Çalışmaları Tarihi Dil تَارِیخُ آدَابِ اللُّغَةِ

Arapça’da İslâmiyet’ten önce dil ile ilgili bazı münferit fikirler ortaya atılmışsa

da, bunlara bir dil çalışması demek doğru değildir. Gerçek anlamda bir dil

çalışması, Müslümanlığın gelişmesinden hemen sonra ilerlemiş ve Kur’ân-ı

Kerîm’in doğru öğretilmesi gayretleri ile önemli boyutlara ulaşmıştır. Batıdaki dil

çalışmaları ise, İslâm Âlemine nazaran çok daha sonraları hayat bulmuştur.

İlk filolojik hareketlerden önce de şüphesiz ki Arapça vardı ve bir dil olma

özelliğine sahipti. Peki “dil” nedir ve nasıl bir fonksiyona sahiptir?

Dil, pek çok kişi tarafından ve değişik biçimlerde tanımlanmıştır. En

meşhurlarından bazıları, tarih sırasıyla şöyledir :

13 Şemsettin Sâmî, “Filoloji” maddesi, Kâmûs-ı Türkî (Türkçe Temel Sözlük), I. Basım, İstanbul

1985.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

308

1. Ebu’l-Feth ‘Osmân İbnu Cinnî (ö.392/1002) el-Ħaśāiś adlı eserinde dili,

اللّـغَةُ أَصْوَاتٌ یُعَبِّرُ بِھَا كُلُّ : seslerdir anlattığı şeyleri istediği demek kendi kavmin Her“

.tanımlar diye 14 ”قَوْمٍ عَنْ أَعْرَاضِھِمْ

2. ‘Osmân b. ‘Omer İbnu’l-Hâcib (ö. 658/1357): “Bir anlam için ortaya konan

.der ” كُلِّ لَفْظٍ وُضِعَ لِمَعْنًى : lafızdır bir her

3. el-Esnevî (ö. 772/1370-71) de, “Dil, anlamlar için ortaya konmuş sözlerden

Muharrem Dilbilimci 15.eder tarif diye ” اللُّغَةُ عِبَارَةٌ عَنِ الألْفَاظِ الْمَوْضُوعَةِ لِلْمَعَانِي :ibârettir

Ergin, yukarıdaki üç tarifi sıraladıktan sonra, kendi adına dili şöyle tanımlar :

4. “Dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan tabîi bir vasıta, kendine mahsus

kanunları olan ve ancak bu kanunlar çerçevesinde gelişen canlı bir varlık; temeli,

bilinmeyen zamanlarda atılmış gizli anlaşmalar sistemi ve seslerden örülmüş

içtimâi bir müessesedir” 16

.

5. Bunlardan başka Arapça’nın Kur’ân-ı Kerîm’le ilgisini ortaya koyan

tanımlar da yapılmıştır. Meselâ, “Ŝimāru’s-Šınā‘a” adlı eserin sahibi Nahv’i,

“Allâh’ın Kitabı’ndan sonuç çıkararak, fasįh konuşan Arapların sözlerini örnek

alarak ve kıyas ile elde edilen bir ilimdir.” diye tanımlar.17

Dilin, Allâh’ın (c.c.) ortaya koymasıyla mı yoksa insanın ortaya atması ile mi

gerçekleştiği konusu birkaç itikādį mezhep arasında ihtilaflıdır. Bunlardan Eş‘arî

Mezhebi bunun Allâh Teâlâ’nın ortaya koyması ile yerleştiğini, tevķīfį yani bir

dogma olduğunu ileri sürer. Ancak bize kadar nasıl ulaştığı konusu :

a) Peygamberlerinden birine vahyederek mi,

b) Bazı cisimler hakkında, onları gösteren bazı sesler yaratıp, tarif ettiği

kişilere duyurması ve nakletmesiyle mi,

14 Abdurrahman b. Ebi Bekr es-Süyūŧī, el-İqtirâh fî ‘Ilmi usûli’n-nahv, Tahk.: Ahmed Subhî

Furat, İstanbul Üniv. Yayınları, İstanbul 1975, 26.

15 Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, II. Basım, İstanbul 1962, 3, 5.

16 Ergin, aynı yer.

17 Abdurrahman b. Ebi Bekr es-Süyūŧī, el-İqtirâh ..., 26.

Dr. Bilâl Temiz

309

c) Bazı kullarda zarûrî ilmi yaratmasıyla mı, diye üç görüş halinde

tartışmalıdır. Bunların en üstünü, birincisi olup bu görüşün ve adı geçen mezhebin

asıl dayanağı, “Allah Âdem’e (adı konulan şeylerin) isimlerini bütünüyle öğretti.

,Sayfayı, “ederken tefsir âyeti bu Abbâs ‘İbn 18.âyetidir” وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاءَ كُلَّھَا

tencereyi, kazanı, hatta sesli-sessiz yellenme isimlerini bile ona öğretmiştir.” der.19

Bir başka rivâyette ise ona çocuklarının ve hayvanların adları arzedilmiş ‘Bu eşek,

bu deve, bu da at’ denmiştir.”20 İbn Cinnî, hocası Ebū ‘Alî el-Fārisį’den bunu

benimseyip nakletmiştir ki, ikisi de Mu‘tezile Mezhebindendir. İbn Cinnî daha

sonra söz konusu âyeti, “Allah, Âdem’i isimleri ortaya koymaya güçlü kıldı.”

şeklinde te’vil etmiş, son olarak da, “Bu konuda kesin bir delil olmadığı için,

isimleri Allah mı ortaya koydu, insan mı; bilinemez.” görüşünü seçmiştir.21

Dil maddî ve sun‘î bir vasıta değil, tabîi ve canlı bir vasıtadır. Dolayısıyla

insanlar dili kullanırken ona tam anlamıyla hükmedemezler. Onu olduğu gibi kabul

etmeye, özelliklerini kollamaya ve yerine göre onun tabiatına uymaya

mecburdurlar. Konu şöyle bir benzetme ile izah edilebilir:

At da otomobil de birer ulaşım vasıtasıdır. İnsanoğlu otomobili istediği

biçimde yapıp, istediği tarzda kullanabilir; isterse uçuruma bile yuvarlar. Ama

kendine göre organik bir varlığı, bir bütünlüğü olan atı, ürktüğü zaman veya

istemediği yere bir adım bile götüremez. Öyleyse dilin de at gibi tabîi bir varlığı

vardır.

22 Nasıl ki at tarih öncesinden beri insana hizmet ediyorsa, dil de filolojik

hareketlerden önce vardı ve iletişim görevini yapıyordu.

Dil insanla beraber ortaya çıktığına göre, önceki neslin sonrakine dili öğretme

çabaları, bu konuda örnek olmaları, şüphesiz ki ilk insana kadar gider. Yalnız bu

18 el-Bakara, 2/31.

19 Celāluddįn el-Maĥallī – Celāluddįn es-Süyūŧī Tefsįru’l-celāleyn, Salah Bilici Kitabevi, İstanbul

bty. I, 6.

20 es-Süyūŧī, el-İķtirāh., 9; el-Maĥallī –es-Süyūŧī, a.g.e., I, 6.

21 es-Süyūŧī, el-İķtirāh..., 9.

22 Ergin, a.g.e., 5.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

310

ilk anlaşma ya da iletişimlerin mâhiyeti ve uygulanması bizce bilinemez

durumdadır.

Bizce dilin bütünü değilse de kök kısmı, Allah tarafından Hz. Âdem’e vahiy ve

ilham yoluyla öğretilmiş, zamanla ve şartlar uygun olduğu oranda da gelişip

genişleyerek iletişimi sağlayan sesler mecmuası haline gelmiştir.

Bütün dillerin Allah Teâlâ tarafından vahiy ve ilham yoluyla öğretilmiş

وَعَلَّمَ آدَمَ الأسْمَاءَ كُلَّھَا ثُمَّ عَرَضَھُمْ عَلَى الْمَلاَئِكَةِ ، فَقَالَ أَنْبِئُونِي ” ,da yoksa delil bir kesin olduğuna

mutlak öğrettiğine temelini dillerin e’Âdem. Hz âyeti23 ” بِأَسْمَاءِ ھَؤُلاَءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِینَ

sûrette bir delildir.

Dillerin nasıl büyüyüp geliştiği, sesli bir anlaşma biçimini almadan önceki

durumu, kelime ve terkiplerin oluşumu ve geçirdiği merhaleler, kısaca dillerin

doğuşu ve gelişmesi konusu metafizik bir durum arz etmektedir. Ahmed İbnu

Fâris, bu konuda şu fikirlere yer verir :

“Arap dili tevķīfįdir (yani orijinalliği tartışılamaz); buna delil, mezkûr âyettir.

İbn ‘Abbâs (ö. 68/687-88) bu konuda, Allâh’ın, isimlerin hepsini öğretmesinden

sonra ancak insanlar yer, ova, dağ, hayvan, eşek, millet vb. şeyleri kendi

isimleriyle tanıyorlardı.”24 der.

“Bir kimse tevķīfį olduğuna işâret ettiğimiz dilin toptan ve bir zamanda

geldiğini sanabilir ama iş öyle değildir. Allah (c.c.) Âdem (a.s.)’e, kendi

zamanında ihtiyacı olduğu kadarını, Kendi istediği şekilde kalıcı ve değişmez

biçimde öğretmiş ve ondan da Allâh’ın dilediği kadar yayılmıştır. Adem’den sonra

fasîh konuşan nebîlerden her birine vermek istediği kadarını öğretmiş ve iş gelip

Peygamberimiz Muhammed (s.a.v.)’e dayanmış, ona da öncekilerden hiç birine

vermediği ölçüde ve önceki lügatlerden daha iyisini vermiştir. Ondan da sonra

23 el-Bakara, 2/31. Meâli : “Ve Âdem'e isimlerin hepsini öğretti. Sonra onları meleklere gösterip,

‘İddianızda sâdıksanız haydi şunları isimleriyle bana haber verin.’ dedi.”

24 İbnu Fāris, a.g,e., 6.

Dr. Bilâl Temiz

311

ortaya çıkan birinin olduğunu bilmiyoruz; çıkan olursa karşısında epeyce tenkit ve

reddeden kişileri bulur.”25

“İlk müfessirlerden Mücâhid (ö. 104/722)’e göre, ‘Öğretilen isimler her şeyin

isimleriydi.’ diyenler olduğu gibi, ‘Âdem (a.s)’ın bütün nesillerinin isimleriydi,’

diyenler de vardır. Bize göre İbn Abbâs’ın, ‘Allah her şeyin ismini öğretti.’ sözü

doğrudur.”26 Çağdaş âlimlerden Fazlur Rahmân bu noktada, Hz. Âdem’in, Allah

(c.c.)’ın eşyanın isimlerini ona öğretip tekrar sayması isteğini başarmasıyla,

insanın bilgi öğrenip uygulama yeteneğini sergilediğini ve bu yetenek sayede

meleklerden üstün hale geldiğini belirtir.27

İnanç açısından ortaya çıkan ve bir bakıma “İslâm Rasyonalistleri” sayılan

Mu‘tezile Mezhebine göre adı geçen âyetin tefsîri şöyledir: Allah Teâlâ Hz.

Âdem’e bütün yaratıkların adlarını Farsça, Arapça, Süryanca, İbranca, Rumca vb.

bütün dillerden öğretti. Hz. Âdem ve çocukları bütün bu dilleri konuşuyorlardı.

Sonra çocuklar etrafa dağıldılar ve her biri o lisanlardan birini dillerinde tutup

çokça kullandılar. Kullanılmayanlar zayıfladı ve gitgide unutuldu.28

B. Arapça’nın Tarihî Safhaları :

Arapça’nın tarihî gelişme ve yayılma safhaları, Kur’an öncesi ve sonrasını

karşılaştırmak açısından, çok sade olarak şöyle sıralanabilir :

,( الْعَرَبِیَّةُ الْقَدِیـمَةُ ) Arapça Eski. 1

ve. VI (lehçeler edebî olan kaynak ona ve ) الْعرَبِیَّةُ الْتَقْلِیدِیّةُ ) Arapça Klâsik. 2

VII. asırlar),

25 İbnu Fāris, a.g.e., ss. 8-10.

26 Söz konusu âyetteki “ ْمُھَضَرَع “ ibâresinde, isimleri, yani ifâde ettikleri kadın-erkek bütün

insanları belirtmek için “ ْمُھ : o erkekler” zamîrinin kullanılması, Arapça’nın genel ifâde tarzı

olan “müzekkeri tağlîb: erkeği veya eril’i esas alma” âdetiyledir. Bkz. Celâluddîn

‘Abdurraĥman b. Ebįbekr es-Süyūŧī, el-Müzhir fî ‘ulūmi’l-luğati ve envā‘ıhā, Tahk.: Fuād ‘Alį

Manšūr, Dāru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, I. Baskı, Beyrut 1988, I, 13.

27 Bkz. Fazlur Rahman, Ana Konularıyla Kur’an, Terc. Alpaslan Açıkgenç, Fecr Yay. Ankara

1987, 70.

28 es-Süyūŧī, el-Müzhir, aynı yer.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

312

,( الْعَرَبِیَّةُ الْمُشْتَرَكَةُ ) Arapça Ortak. 3

,( الْعَرَبِیَّةُ الْحَدِیثَةُ ) Arapça) Yeni (Modern. 4

5. Ortak ve Modern Arapça safhalarına paralel olarak gelişen mahallî lehçeler.

Bu beş safha arasında konumuza beşiklik eden Kadîm Arapça, yani Câhiliyye

Arapçası ile Kur’ân-ı Kerîm sayesinde başlayan filolojik hareketlere uygun bir

çevre oluşturan Klâsik Arapça safhalarına dikkat çekmek gerekmektedir.

Eski Arapça’nın orijinal özelliklerini bazı eski kitâbelerde29, bir derece de eski

çağlarda Araplarla sosyal ilişkiler kurmuş kavimlerle ilgili metinlerde yer alan özel

isimlerden öğrenebiliyoruz; çünkü yazı dili henüz yeterince –belki de hiç- gelişip

yerleşmiş değildi.

Arapça’nın teşekkülünde etkili olan Ārām kültürünün IV. asırdan itibaren

tesirini kaybetmeye başlamasıyla, bitişik Nabat yazısı şeklinde Arap yazısı doğmuş

ve Nabat Dilinin yerini Arapça almaya başlamıştır. Bütün Arapların övüncü

İmru’l-Kays’ın mezar taşında da yer alan 328m. tarihli “en-Namāra” adlı kitâbe,

söz konusu devrin özelliklerini yansıtması bakımından son derece önemli

sayılmaktadır.

30

Câhiliyye Döneminde Arap toplumunun, yazıyı ve nasıl yazıldığını görmemiş

olmak anlamında “ümmîlik” ile damgalanmış olduğu yaygındır. Kur’ân-ı Kerîm’de

de onların ümmî olmasından bahsedilir ve “O (Allah), ümmî kişilere kendi

içlerinden, onlara Kendi âyetlerini okuyan, onları temizleyen, onlara Kitab'ı ve

hikmeti öğreten bir peygamber gönderendir. Kuşkusuz ki onlar, önceleri apaçık bir

şaşkınlık içindeydiler.”31 buyurulur.

29 Nihat Çetin’in “Arabistan” maddesinde belirttiğine göre, bugün en eski Arapça vesîka,

Milattan önce 843-626 tarihleri arasında Aribi (Arubu veya Urbu)larla Asurluların yaptığı

savaşlara dair Asurca metinlerde geçen kırk kadar özel isimi içeren belgedir. Klâsik Arapça’ya

örnek, şu iki kitabede açıkça görülür: a) Haleb’in doğusunda Zabad’da bulunmuş 512 tarihli

Yunanca, Süryanca ve Arapça yazılmış kitabe. b) Harran’da bulunmuş 568 tarihi Yunanca ve

Arapça yazılmış kitabe.

30 Çetin, a.g.m, s.135

31 el-Cum‘a, 62/2.

Dr. Bilâl Temiz

313

Fakat Kureyş’ten, yazıyı İslâm’dan az önce öğrenip öğretmeye başlayan birkaç

kişi bu kuralın dışında kalıyordu. Sanki bu, Hz. Peygamber’in gönderilmesi,

Kur’ân ile ona indirilen vahyin tescil edilmesi ve İslâm Dini’nin yerleşmesi için

Allah’tan bir irhâs yani kolaylık sağlamaydı. Çünkü yazma işi vahyin

kaydedilmesini ve korunmasını sağlamış, kaybolup unutulmasını önlemiştir.

Tarihçiler Kureyş’in Mekke’de yazı yazmayı yalnızca Harb b. Ümeyye b.

‘Abdişems yoluyla öğrendikleri konusunda sanki ittifak etmişler, ancak Harb’in

kimden öğrendiği konusunda ihtilâfa düşmüşler. Dolayısıyla Ebû ‘Amr edDānį’nin rivâyeti, onun da yazıyı Abdullah b. Ced‘ān’dan öğrendiğini, sonra bu

zincirin geriye doğru Ziyād b. En‘am, el-Enbâr halkı, Yemenlilerden Kinde

kabîlesinden rastgele biri ve ilk kişi olarak Peygamber Hûd (a.s.)’ın kâtibi elHalacān b. el-Mūhim’den öğrendiğini hatırlatır.

32

Mevcut en eski şiir metinleriyle Kur’ân ve Hadîslerde görülen, daha sonraları

Arapça’nın yayıldığı her yerde din, şiir, edebiyat ve ilim dili olarak kullanılan, ana

çatısını koruyarak kullanılışını sürdüren, lehçeler üstü Arapça’ya “Klâsik Arapça”

denir.

C. Arapça’nın Lehçeleri ve Kureyş Lehçesi :

Arapça’nın tarihî seyri içinde Ortak Arapça, VI. mîlâdî asrın ortalarında

gramer ve lügat bakımından farklılık gösteren lehçelerden başka, kabîleler arasında

oluşan ortak bir edebî lehçe (coin) demektir. Câhiliye devrinde şairler, kelime

haznesi olarak kendi kabîle lehçelerini kullandıkları gibi, eserlerinde bu ortak

lehçeden de faydalanıyorlardı ve bu lehçe, şiir râvîleri sayesinde bütün Arap

Yarımadası’na yayılmış bulunuyordu. Arap edebiyatçısı Ķuŧrub (ö. 210),

“Kitābu’l-Ezmine” adlı eserinde, fasih Arapça konuşan kabîlelerden Kays, Temîm

ve Esed Kabîlelerinin lehçeleri yanında Yerbū‘ Ķuşeyr ve Ķużā‘a lehçelerinin

32 Muammed ez-Zerķānī, Menāhilu’l-‘irfān fî ‘ulūmi’l-Ķur’ān, tahk.: Mektebu’l-buhūŝ ve’ddirāsāt, Dâru’l-fikr, I. Basım, Beyrut 1996, I, 250.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

314

fesâhatinden de yararlanmıştır.

33 İslâm âlimlerine göre Ortak Arapça’nın esası

Kureyş Lehçesi’nde kendini bulmuştur.

Araplarda değişik lehçelerin doğmasının başlıca sebebi, farklı ve dağınık

bölgelere yerleşmeleri ve sık sık göçmeleridir. Diğer taraftan o zamanlar ümmî

olmaları yüzünden dil, insanların ağızlarına ve konuşma tarzlarına bağlı kalıyordu.

Kişinin ağzına nasıl kolay geliyorsa o şekilde konuşuldukça da durmadan

değişiyor, tabîi bir taklit yoluyla varlığını sürdürüyordu. Çünkü Arap bunu

ecdâdından kalma bir mirâs kabul edip başkalarıyla kıyas etmeye gerek

görmüyordu.

Arap toplumu kabîlelerden, kabîleler çeşitli batınlardan meydana geliyordu;

sonra boylar (ٌاذَخْفَأ ,(aşîretler ve nihâyet aileler... Bu bölünmelerde aileler arasında

SÎDE İbnu. kaçınılmazdı da olması) نَامُوسُ الاِخْتِلاَفِ) farkların esaslı bile

(ö.458/1066) “el-Muhassas” adlı kitabında şunları nakleder:

“Ebū ‘Ubeyde (ö.210/825), nahiv âlimi el-Kisāį’den (ö.182/798), “gelişti: اَمَن“

fiilinin muzâriinin “يِمْنَی “olduğunu nakleder. Ancak, el-Kisâî,

“Süleymoğullarından iki kardeşin bu kelimeyi “وُمْنَی “ diye söylediklerini, ancak

onlardan bir başka grubun “و “ile “وُمْنَی “ şeklini bilmediklerini belirtir. Bu hal

Arapça’nın, Arap halkına Kur’an ve şiirle yayıldığı günlerdeydi. O halde ihtilaf,

bir ailede bile görülecek durumdaydı.

34 Ancak bu lehçe ayrılıkları hiçbir zaman

lahn (yani i‘râb hatası) şeklinde değildi. Hareke ve okunuşa ait değişiklikler

yanında, kelime anlamlarında da büyük farklar görülmekteydi. Meselâ, “ْبِث“

kelimesi, Himyer kabîlesinde “Otur.” mânasında, ama Kureyş kabîlesinde “Atla!”

anlamındaydı”.35

33 Çelebi, Arapça’da Ezdâd Meselesi, 103.

34 Mustafā Šādık er-Rāfi‘î, Tārįĥu ādābi’l-‘arabį, Dāru’l-Kütübi’l-‘Arabį yayınlarından, Beyrut

1974, I, 128.

35 Çelebi, Kuŧrub..., 2, 3.

Dr. Bilâl Temiz

315

Kabîleler arasında uzaklık arttıkça lehçeler arası farklılıklar da artıyordu.

Meselâ, ‘Adnānîler, kendilerine uzak olan Kahtânîlerin lügatini ayrı bir dil

sayıyorlardı.

VI. milâdî asırda Himyerįler, Habeşlilerin ve İranlıların iki yandan

hücumlarıyla zayıfladılar. ‘Adnānîler ise bunun tam aksine pazarlar, hac işleri,

İranlılar ile rekābet, Habeşlilerle ticaret ve savaş temasları neticesinde

kuvvetlendiler; lügatleri de gelişti. Nihayet İslâmiyet’in de Kureyş Lehçesini

desteklemesiyle Himyerî Lehçesi kayboldu.

Bundan sonra Kureyş Lehçesinin diğer lehçelerle dinî, iktisâdî ve ticarî

sebeplerle üstünlük sağladığını görüyoruz. Zamanımızın fuarlarına benzeyen

panayırlar, şiir yarışmalarına, kültür mübâdelelerine ve diğer edebî ve ticarî

faaliyetlere sahne olurdu. Dinî merkez olan Kâbe etrafında İranlılar, Habeşliler ve

Yemenliler ticaret için toplanırlardı.

Kısacası, Kureyş Lehçesinin gelişmesini sağlayan en önemli sebeplerin

başında, önceleri Kureyş’in medeniyetteki üstün yeri, hac işleri ve Ukâz

başkanlığından dolayı diğer kabîlelerin onlarla fazlaca ilgilenmeleri gelirken,

İslâmiyet’in gelişinden sonra ise Kur’ân-ı Kerîm yegâne sebep idi.

Arap Edebiyatçıları arasında kendi dilinin lügatini hazırlamakla övünmek, o

dilin seviyeli lehçesi üzerinde titizlik gösteren bir sembol haline gelmişti. Öyle ki,

Hz. Peygamber (s.a.v) de, şu hadîsinde Kendisinin Kureyşte doğmuş, Śa‘d Oğulları

أنَا مِنْ قُرَیْشٍ ، نَشَأْتُ فِي ”36: övünürdü olmakla fasîhi en Arapların ve büyümüş içinde

“ بَنِي سَعْدٍ ، أنَّى یَكُونُ لِي اللَّحْنُ ؟

Arapça’nın başlıca şu iki lehçeye ayrıldığını görürüz 37

:

a) Yarımadanın kuzeyine yerleşenlerin lehçesi,

b) Yarımadanın güneyine yerleşenlerin lehçesi.

36 Aĥmed Abdulġafūr ‘Aŧŧār, Muķaddemetu’š-šıhāh, II. Basım, Beyrut 1979, 27.

37 Çelebi, Kuŧrub..., 3.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

316

Arapça’nın ilk gramer kâidelerini (Nahv) tesbit eden dil âlimlerince İslâm’ın

doğuşu sırasında, dilleri fasîh kabul edilen lehçeler, Hicaz ve Necd’in doğusunda

yaşayan kabîlelerle, bunlara komşu olanların lehçeleri idi. Fakat Kureyş ile

Temîm’e bağlı kabîlelerin lehçeleri arasında farklar vardı. Dolayısıyla “Klâsik

Arap Dili” bazan bir grubun, bazan da diğerinin husûsiyetlerini taşımaktaydı.

38

Ancak tekrar belirtelim ki, lehçeler arasındaki farklar birer konuşma hatası,

birer kelime yanlışı sayılmıyordu. Denebilir ki, etrafıyla belirli ilişkileri dışına

çıkmayan ve coğrafya bakımından kapalı bir sisteme sahip Arabistan’da, özellikle

bedevî hayatındaki Arapça, bozucu dış tesirlerden uzak kaldığı için yazılı gramer

kāidelerine (filoloji) pek ihtiyaç duymuyor ve kendi kendine yeterli bir halde,

konuşanları arasında yaşayıp gidiyordu.

II. ARAP FİLOLOJİSİNİN GEREKÇELERİ VE KUR’AN İLE

İLİŞKİLERİ

A. Arapça’da Lahnların Ortaya Çıkışı ve Örnekleri :

Yukarıda Arapça’nın kendine has özellikleri arasında “i‘rap: ُابَرْعِلإْا “özelliği

ilk sırada belirtilmişti. Modern dünyada, zamanımızda yaşayan o kadar dil arasında

şu üçünden başka i‘raplı dil yoktur: Arapça, bundan doğan Habeşçe ve bir de

Almanca. Görünüşe göre i‘rap, eski medeniyetin özelliklerindendir. Çünkü o

medeniyetlerin dillerinin çoğu i‘raplıydı. Bâbilce, Asurca, Arapça, Yunanca,

Latince ve Sanskritçe de böyledir. Farklı köklerden gelen diğer diller i‘rap

özelliğinden uzaktı. Aynı şekilde Avrupa’da Latince’den, Hindistan ve İranda

Sanskritçe’den türemiş diller i‘rapsızdır. Yine Bâbilce’den türeyen Süryanca ve

Keldanca’da da i‘raptan bir şey kalmamıştır.

“İ‘rap bir dilin tabii akışına bırakılırsa, yani ifâdede serbestlik halinde kalırsa

sanki uzun müddet yaşamıyor; ancak bâdiye vb. sert ve kavî yerlerde yaşıyabiliyor.

Bu arada bir dilin konuşanları kendi dillerini kâidelere bağlamak isterlerse -

38 Çetin, a.g.e, 136.

Dr. Bilâl Temiz

317

Arapların ve Almanların yaptıkları gibi- o dil, i‘raplı kalabiliyor, ama Arapça,

halkın dilinde kendi seyrine bırakılırsa i‘rap terkediliyor.”39

Arapça’da filolojik çalışmanın sebeplerinin başında, i‘rap özelliğinden dolayı

yapılan hataların çoğalması gelmektedir. İ‘rap hatalarına genel anlamda “lahn:

ُنْاللَّح “deniliyordu. Tarihî seyri içinde “lahn”ın mânalarından şunları zikredebiliriz :

bir gibi olduğu âyetinde ” وَلَتَعْرِفَنَّھُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ ”40, lahn önce İslâmiyetten. 1

sözün mânasını ifâde ediyordu.

2. Şu hadîs-i şerîfte lahn, fetânet ve zekâ anlamındadır : İki kişi ortaya konan

mirası bölüşmede anlaşamayınca Hz. Peygamber’in haberi olmuş ve onlara, “ لََّعَلَو

بَعْضَكُمْ أَنْ یَكُونَ أَلْحَنَ بِحُجَّتِھِ مِنْ بَعْضٍ ، فَمَنْ قَضَیْتُ لَھُ بِشَيْءٍ مِنْ حَقِّ أَخِیھِ فَإِنَمَا أَقْطَعُ لَھُ قِطْعَةً مِنَ التَّارِ

”buyurmuştur. 41

3. Şu hadîste nağme veya lügat anlamındadır:

“اِقْرَؤُوا الْقُرْآنَ بِلُحُونِ الْعَرَبِ” 42

4. Daha önce yer verdiğimiz, “Kureyş’te doğup Sa‘d Oğulları içinde büyüdüm;

hatalı konuşma bende neden olsun ki ?! ” hadîsi ile, Hz. ‘Omer’in “ ْنِمُ أَوْأسْ مُكُنْحَل

ْمُكِیْمَر“ 43 sözünde lahnı “telaffuz hatası” anlamında görüyoruz.

“ إِنِّي لأَجِدُ لِلَّحْنِ غَمْرًا كَغَمْرِ اللَّحْمِ ”44, nin)688/69. ö (Duelî-ed Esved-l’Ebu. 5

sözünde de “cümle hatası” mânasında kullanıldığına şâhit oluyoruz. Anlaşılıyor ki

bu anlamı, diğerlerinden daha meşhur ve yaygındır.

39 Corci Zeydan, a.g.e., I, ss. 42-43.

40 Muhammed, 47/30. Meâli : “Andolsun ki sen, onları konuştukları sözün mânasından (üslûp ve

gelişinden) tanırsın.”

41 el-Ķālî, Ebū ‘Alį İsmį‘il b. el-Ķāsım, el-Baġdādį, el-Emālį, Dārul-kütübi’l-‘Ilmiyye, Beyrut

bty., I, 5; Çelebi, Kuŧrub, 4; Anlamı : “Belki biriniz delilini diğerinizden daha iyi ileri sürer.

Böyle bir durumda kimin lehine kardeşinin hakkından birşey hükmetmişsem, ona ateşten bir

parça kesmişindir.”

42 İsmā‘il b. Ĥammād el-Cevherī, es-Sıhâh (Tācu’l-luġa ve sıĥahu’l-‘arabiyye, Tahk. Ahmed

Abdulġafūr ‘Attār, Dāru’l-‘Ilm li’l-Melāyįn, II. Basım, Beyrut 1979. “َنَحَل “ maddesi, Anlamı :

Kur’ân’ı Arapların lügat ( ya da nağme)leriyle okuyunuz.”

43 Ebu’l-Fetĥ Oŝmān İbnu Cinnī, el-Ħasāis, neşr. Muĥammed ‘Alį en-Neccār, Beyrut 1952, III,

246; Çelebi, Kuŧrub.., 4; Anlamı: “Konuşmadaki hatanız, ok atmadaki başarısızlığınızdan da

kötü!”

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

318

Arap filologların çoğuna göre hatalı konuşmalar, Cahiliye Devrinde ve

İslâmiyet’in ilk zamanlarında yoktu. Hatalı konuşmalar, İslâm ile müşerref olan

Acemlerin yani Arap olmayanların, Arapların arasına karışıp İslâmiyet sayesinde

tek vücut haline gelmelerinden doğan samîmi kaynaşmanın bir sonucudur. Hz. Ali,

“Beyaz ırktan yabancıların (ونُرَمْالأح (Araplara karışması ile Arapça’nın

bozulacağından endişelendim” dediği rivâyet edilir.45 Demek ki, Arapça’daki dil

çalışmalarının sebeplerinin başında, yabancı unsurların İslâm’ı kabul edip

Araplarla bir arada yaşamaları ve de Arapça’nın tabîi gelişimi sonucu ortaya çıkan

lahnlardır.

46

Hatalı konuşmaların kesin olarak hangi tarihte ortaya çıkmaya başladığını

tesbit etmek mümkün değilse de, tahmine dayanarak bir zaman belirlemek

mümkündür. Tabî ki bu zaman, İslâm’ın gelişinden sonraki bir zamana

rastlayacaktır. İslâm âlemindeki dil çalışmalarına ışık tutan olaylar, rivâyetlere

göre, Hz. Ali (r.a.) zamanına rastlar. İslam’ın ortaya çıkışından sonra bir çok Arap

kabîleleri müslümanlığı kabul etmişler, daha sonra da Acemlerden İslâm’ı

benimseyenler olmuştu. Ancak bu samîmi kaynaşmanın dil üzerinde hiç şüphe yok

ki, çok büyük tesirleri olmuştu. Bunların başında da yer yer hatalı konuşmaların

ortaya çıkması gelir.47

“Bazı ilim adamlarının hatalı konuşmaları İslâmiyet öncesi devirlere teşmil

etmek istediklerini görmekteyiz. Bize göre bu yanlıştır ve hatalı konuşmaların

bilinen başlangıç devresi İslâm’ın gelişinden sonradır. Câhiliye Devri ile yakından

44 Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım b. Beşşâr en-Nahvî, Īżāĥu’l-vaķf ve’l-ibtidā’ fį kitābi’llāhi

‘azze ve celle, tahk. Muĥyiddîn ‘Abdurraĥmān Ramażān, Mecme‘ul-Luġa el-‘Arabiyye,

Dimeşk 1971, 32; Ebū Saįd Ĥasen b. Abdillah es-Sīrāfī, Aħbāru’n-naĥviyyįne’l-basriyyįn, neşr.

F. Krenkow, Paris 1936,14; Çelebi, Kuŧrub.., 4; Anlamı: “Ben konuşmadaki hatada, bozulmuş

etteki koku gibi bir tiksindiricilik hissediyorum.”

45 Ebu’l-Berakāt Kemāluddîn ‘Abdurrahmân İbnu’l-Enbārī, Nuzhetu’l-elibbā’ fî tabaķāti’lüdebā’, tahk. Muĥammed Ebu’l-Fażl İbrāhįm, Dāru’n-nehża, Kahire bty. 8.

46 İslam Ansiklopedisi, IX, 36.

47 Küçükkalay, a.g.e., 50, 137.

Dr. Bilâl Temiz

319

ilgili bulunan “Mu‘alleķât-ı Seb‘a”yı inkâr etmek gibi bir mâhiyet taşıyan bu fikir,

cılız bir tahminden ileri gidememiştir.”48

B. Vâkį Lahnlardan Bazı Örnekler :

Arapça’daki cümle kuruluşu hatalarını konuşmada, yazıda ve (Kur’an)

okumada olmak üzere üç bölümde misallendirmek doğru olacaktır :

a) Konuşmada ilk lahn Hz. Peygamber zamanında görüldü. O, sahābįleriyle

birlikte iken, yanlarına gelen bir heyetin başkanı, heyeti temsîlen konuşmaya başlar

ve hata yapar. Bunu üzerine Hz. Peygamber üzülür ve oradaki heyete,

“ أَرْشِدُوا أَخَاكُمْ فَإِنَّھُ قَدْ ضَلَّ :yaptı hata konuşurken, gösteriniz doğruyu Kardeşinize“

buyurur.49

b) Hz. Ömer (r.a.) kendi hilâfeti zamanında ok atma talimi yapan bir gruba

rastlar. Hedefi vuramadıklarını belirtmek için, “Ok atışınız ne kadar da kötü!” der.

“ نَحْنُ قَوْمٌ مُتَعَلِّمِیِنَ ” ,için demek.” kişileriz çalışan Öğrenmeye, “olarak cevap da Onlar

,kızarak demesine ” مُتَعَلِّمِیِنَ” ederek hata, yerine” مُتَعَلِّمُوِنَ” ,Ömer. Hz. derler

لَحْنُكُمْ أَسْوَأُ مِنْ :!betermiş da vuramayışınızdan atmadaki ok hatanız Konuşmadaki“

.der” رَمْیِكُمْ

c) Lahnlar özellikle Irak, Hicaz ve Şam’da daha çok yayılmıştı. Çünkü Arap

olmayanlar Araplarla en çok bu bölgelerde karışmışlardı. Irak’ta görülen ilk lahn

50 ”حَيِّ (حَيَّ) عَلَى الصَّلاَةِ ” ,ezanda

 şeklindedir. Çölde ise ilk lahnı, “Bu bastonumdur

(869/255.ö (Câhız-el edîbi Arap meşhur, şeklinde ” ھَذَا عَصَاتِي (ھَذِهِ عَصَايَ)

duymuştur.

48 Çelebi, Kuŧrub..., 4.

49 Müslim b. el-Ĥaccāc en-Nįsābūrį, Śahîhu Müslim, Tahk.: Muhammed Fuād ‘Abdülbāķį, I.

Şaşırdığı : وَ إرْشَادُكَ الرَّجُلَ فِي أَرْضِ الضَّلاَلِ لَكَ صَدَقَةٌ” ,Ayrıca; 2, libâs-l’Kitābu, 1955 Mısır, Basım

yerde bir adamı irşâd etmen sana sadaka olur.” hadîsi de konuyla ilgilidir. Bkz. Muhammed b.

‘Īsā et-TİRMİZÎ, Sünenu’t-Tirmiźį, Dāru iĥyāi’t-Türāši’l-‘arabį, Beyrūt bty, Kitābu’l-birr, 36

(IV. 339).

50 Doğru ifâdeler parantez içinde verilmiştir.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

320

d) Fasîh konuşan Arap ailelerde bile lahn görülmüştür. Bunlardan Ebu’l-Esved

ed-Düelî’nin evinde vukû bulan lahnı, es-Sīrāfī (ö. 368/979) şöyle anlatır:

51 “Bir

gün Ebu’l-Esved ile kızı arasında şu konuşma geçer :

سَأَلَتْ : یَا أَبَتِ ، مَا أَجْمَلُ السَّمَاءِ (مَا أَجْمَلَ السَّمَاءَ) ؟ قَال : أيْ بُنَـیَّةِ ، نُجُومُھَا . قَالتْ : إنِّي لَمْ أُرِدْ أَيُّ

52 قَالَ : إِذَنْ قُولِي " مَا أَجْمَلَ السَّمَاءَ !" شَيْءٍ مِنْھَا أَحْسَنُ .

e) Hz. Ali zamanında Basra valisi olan Ziyād b. Ebįhi’ye bir miras davası

تُوُفِّيَ أَبَانَا (أَبُونَا) وَتَرَكَ بَنُونًا (بَنِینَ). إنَّ : konuşur ifâdelerle şu yaparak lahn Davacı. getirilir

53 ”أَبُونَا (أبَانَا) مَاتَ وَإِنَّ أَخِینَا (أخَانَا) وَثَبَ عَلَى مَالِ أَبَانَا (أَبِینَا) فَأَكَلَـھُ .

f) Yūsuf Ħālid eś-Śımŧī anlatıyor: “İbnu’l-Muķaffa‘ (ö.143/760), ‘Ensesinden

yanlış sorusundaki’ مَا تَقُولُ فِي دَجَاجَةٍ ذُبِحَتْ مِنْ قَفَائِھَا :?dersin ne için tavuk bir kesilen

“.çıkışmıştır diyerek!’ kurtul de deyiver مِنْ قَفَاھَا ’ ,ifâdeye

g) Arapça’yı ikinci bir dil olarak öğrenenlerin ne dedikleri lahn yüzünden

شَرِكَاتُنَا فِي ھَوَازِھَا وَ شَرِكَاتُنَا فِي ” ,tüccârı koyun bir lı’İran Meselâ. anlaşılmıyordu bazan

شُرَكَاؤُنَا بِاْلأَھْوَازِ وَالْمَدَائِنِ. یَبْعَثُونَ :istemişti demek şunu derken ” مَدَایِنُھَا وَ كَمَا تَجِيءُ تَكُونُ .

54 ”إلَیْنَا بِھَذِهِ الدَّوَابِّ، فَنَحْنُ نَبِیعُھَا عَلَى وُجُوھِھَا.

h) Konuşmadaki i‘rap hataları yanında, mânada da şu türden hatalar

görülüyordu : Ħalef b. Aĥmer (ö. 180/796) bir bedevîye, “Sana sākin vezninde bir

ve anlamış yanlış i”beyt “bedevî, deyince ” أُلْقِي عَلَیْكَ بَیْتًا سَاكِنًا :okuyacağım beyit

55.demiştir ” عَلَیْكَ نَفْسِكَ فَأَلْقِـھِ : !yık başına kendi evi o Sen“

i) Sa‘d isminde bir İranlının lahnı ise şöyledir: Bir gün atını yedeğe almış,

Ebu’l-Esved’in yanından geçerken, kendisine atına niçin binmediği sorulmuş. O

51 es-Sīrāfī, a.g.e., 14; el-Ķıfŧī, İnbāhu’r-ruvāt, I, 16; Çelebi, Kuŧrub..., 5.

52 Anlamı: Kızı sordu: “Babacığım, semanın en güzel şeyi nedir?” Babası: “Canım kızım,

yıldızlarıdır.” Kızı: “Doğrusu ben, ‘Oranın nesi güzel?’ demek istemedim; sadece güzelliğine

hayran kaldım.” deyince Babası : ‘Öyleyse “Gökyüzü ne kadar güzel!’ desene!”

53 Anlamı: “Babamız öldü, ardında oğullar bıraktı. Babamız ölünce kardeşimiz babamızın malına

gerçekten kondu ve onu tüketti.”

54 Anlamı: “Ortaklarımız Ehvaz ve Medâin’dedir. Bize bu hayvanları gönderiyorlar, biz de onları

nasıl gelmişse öylece satıyoruz.”

55 Çelebi, Kuŧrub..., 6.

Dr. Bilâl Temiz

321

.gülmüşler ona kısmı bir bulunanların orada deyince ” إِنَّ حِصَانِي ضَالِعٌ (ظَالِعٌ )” ,da

Çünkü “Atım topal.” diyeceği yerde, “Atım eğridir.” demiş. Ebu’l-Esved ise şunu

söyler: “Bu yabancılar İslâm’ı benimsediler ve bizlere kardeş oldular. Onlara

(Arapça’yı düzgün) konuşmayı öğretsek ya!..”56

İşte bu bozuk Arapça, Arapların kendilerini de etkilemeye başlamıştı ki,

nahvin doğuşuna en büyük sebep bu husustur.

Yazıdaki ilk lahn ise Hz. Ömer Devrinde Kûfe Valisi Ebū Mūsā el-Eş‘arį’nin

(ö.44/664) kâtibinde görülmüştür. Adı geçen vâliden Hz. Ömer’e gelen bir

harfü ” مِنْ ” üzerine Bunun. yazılmıştı ” مِنْ أَبُو ( أبِي ) مُوسَى الأشْعَرِيِّ ... ” ,mektupta

cerrinin amelini (sonraki isme etkisini) bilmeyen kâtibin cezalandırılmasını ve

işinden de azledilmesini emretti.57

C. Lahn Sayılmayan Bazı Hatalar :

Yapılan hatalar konusunda ender rastlanan bazı farklı kullanımları gerçekten

hatalı kelime veya terkiplerle karıştırmamak lâzımdır; bunlar lahn sayılmaz.

Meselâ, muzârî bir fiili nasbeden “ ْنَأ “ edatına, şu beyitteki gibi, bazen bu

görevinin yaptırılmadığı ve hatta cezm ettirildiği görülmektedir :

“ أَنْ تَقْرَآنِ عَلَى أَسْمَاءَ وَ تَحْكُمَا ــ مِنِّي السَّلاَمَ وَ أَلاَّ تُشْعِرَا أَحَدًا ”58

“لِمَنْ أرَادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ ... için isteyenler tamamlamak Emzirmeyi “Yine

âyetinde59 fiilin, “ مُِّتُیْ نَأ “ şeklinde merfû, yani son harfinin ötreli okunması

muteber bir okuyuş türü (vecih) sayılmaktadır.

60

Bir rivâyete göre İmam ‘Ažam Ebū Hanįfe bir soruya verdiği cevapta, “ ُنَّھَأْ وَل

olduğu biri den”isim altı “kelimesinin ” أبٌ” .kullanmıştır ifâdesini” حَتَّى یَرْمِیَھُ بِأَبَا قَیْسٍ

56 Çelebi, Kuŧrub..., 8.

57 el-Enbārī, a.g.e., 25; Çelebi, Kuŧrub..., 6.

58 Küçükkalay, a.g.e., 149 vd. Anlamı : Esmâ’ya benden selâm söyleyip (benim yerime) ısrar

etmeni ama kimseye hissettirmemeni (isterim).

59 el-Bakara, 2/233.

60 Ebu’l-Fažl Maĥmūd el-Ālūsī, Rūĥu’l-Me‘ānį fį tefsįri’l-Ķur’āni’l-‘ažįm ve’s-seb‘i’l-mešānį,

Dāru iĥyāi türāŝi’l-‘arabį, Beyrut bty., XIII,197; Küçükkalay, a.g.e., 149 vd.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

322

ve cer halinde “ اَأب “ şeklinde kullanılması bir hata değildir. Çünkü bu kelimeyi, üç

i‘rap hâlinde de elif ile kullanan lehçeler vardır.

61

D. Lahnlardan Duyuşlan Endişe ve Arapların Dillerine Özen

Göstermeleri:

Söz konusu lahnların çoğaldığını gören Araplar, bundan ciddî şekilde endişe

duydular. Kendi dillerine önem vermeleri, yeni müslüman olanlara Arapça’yı

öğretme imkânı temin etmeleri ve özellikle de Kur’ân-ı Kerîm’in doğru okunuşunu

sağlama alma gayreti, onları filoloji konusunda harekete sevkeden sebepler olarak

sayabiliriz.

Bu özen Câhiliye Devrinde başlar, İslâm’ın gelmesiyle artar. Çünkü Arapça,

Kur’ân’ın yani yeni dînin sâdık ve emîn Peygamberi’nin dili haline gelmişti. Artık

Arapça olmayan çeşitli kelimeler Arap beldelerinde duyulup yayılıyor, yanlış

ifadelere rastlanıyor ve Arapça bozulmaya yüz tutuyordu. İslâmî fetihler sonucu

Arap olmayanların da topluma karışması, bu bozulmayı hızlandırdı. Şehirlerdeki

Arapça daha da bozuldu ve örnek alınamaz oldu. Dilciler fasîh Arapça’yı, dilleri

hata ve yabancılaşmaktan uzak kalan asıl Araplardan alabilmek için bâdiyelere

gitmek zorunda kaldılar. Bu fedâkârlıklar sonucunda :

el-Ħalîl b. Aĥmed (ö.170/786), Ħalefu’l-Aĥmer (ö.180/796),

Yūnus b. Habįb eż-Żaby (182/798), el-Kisāį (ö.189/804),

en-Nażr b. Şumeyl (ö.204/819), Ebū Zeyd el-Enśārį (ö.215/830),

el-Esma‘į (ö.215/830), İbn Dureyd (ö.321/933),

el-Ezherį (ö.370/980-81) ve el-Cevherį (ö.395/1005) gibi büyük

lügat âlimlerini ve başka uğraşanları görüyoruz. Bu önderler ve diğerleri Arapça’yı

güvenilir kaynaklardan almak için şu yönlerde gayret sarfettiler :

Çeşitli yörelerin Arap sakinleriyle görüşüyor ve bunlardan duydukları fasîh

kelâmları hakkıyla değerlendiriyorlardı. Nahiv ve lügat ilmine dair az kullanılan

61 Küçükkalay, a.g.e., 152.

Dr. Bilâl Temiz

323

bir deyime veya nefîs bir ibâreye rastladıklarında çok sevinirlerdi. Ayrıca

bedevîlerden çoğu, çeşitli ihtiyaçlerin Arap sakinleriyle görüşüyor ve bunlardan

duydukları fasîh kelâmları hakkıyla değerlendiriyorlardı. Nahiv ve lügat ilmine

dair az kullanılan bir deyime veya nefîs bir ibareye ratladıklarında sevinirledi.

Ayrıca bedevîlerden çoğu, çeşitli ihtiyaç Keşki insanlar bunu başkalarına

ender mânasında ” مَا أَحْسَنَ اللَّبَنَ لِلْمَرِیضِ !” deyim Bu. dedi...” bozmasalar duyururken

kullanılan bir teaccüp fiili cümlesiydi.62

Basra ve Kûfe Ekollerinin âlimleri, söz konusu “fasîh malzeme toplama”

konusunda sanki birbirleriyle yarışıyorlardı. el-Kisāį’nin, ezberledikleri dışında,

yazdıkları için 15 şişe mürekkep harcamıştı.

63 Ayrıca, Ebū ‘Amr b. el-E‘lā’nın

Araplardan topladığı edebî malzemeyle evinin bir odasını tamamen doldurduğu

söylenir.64

Filolojik çalışmaların başladığı devirde Nahvin ilk planda öğretilmesi gereken

mevzûlarını vecîz bir şekilde özetleyen mukaddemeler veya muhtasar kitapçıklar

yazılmıştır. Gramer öğrenmeye yeni başlayanları bıktırmadan, onların kolaylıkla

kavrayıp öğrenebilecekleri kāideler manzûmesi sunmak, dil öğretiminde en iyi

metodu uygulama gayesidir, denebilir. Meselâ, adı geçen el-Ħalefu’l-Aĥmer bütün

Arap filologların, mübtedîlerin muhtaç olduğu ve kavramaları kolay gelecek

muhtasar gramer eserleri yerine, detaylara boğulan bir metod uyguladıklarını

gördüğünü ifade eder. Bundan dolayı kendisinin, Nahvin esaslarını kapsayan ve

yeni başlayanları uzun şerhlerden kurtaran bir kitap yazmayı düşündüğünü ve

sonuçta Nahvin özeti şeklinde “ ُةَدِّمَقُمْال “ adlı eserini yazdığını belirtir.65

İlk dönemlerde lahn yapanlar toplum içinde gözden düşüyor, kendilerine önem

verilmez hale geliyorlardı. Bu durum dilin bozulmasına karşı durmayı teşvik, nahvi

62 Corci Zeydan, a.g.e., II. 103.

63 Aĥmed ‘Abdulğafûr ‘Attar, a.g.e.,, I, 278.

64 İbnu’l-Enbârî, Nuzhe, 69; Mehmet Reşit Özbalıkçı, Arap Gramerinde Kur’ân ve Hadisle

İstişhâd, İzmir 2001, 16.

65 Muharrem Çelebi, “Muhtasar Nahiv Kitaplarına Bir Bakış”, D.E.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi,

İzmir 1989, V, 1, 4.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

324

tesbit ve tasnif etme sebeplerinden biriydi. Dillerine son derece önem veren

Arapların, onun bozulmasını önlemek için gayret göstermeleri de tabîi idi. Ayrıca

Arap düşüncesinin gelişmesini ve zinnî faaliyetlerinin artarak güçlenmesini de

hesaba katmak gerekir. Ama diğer taraftan müsta‘rabe (sonradan Araplaşmış)

Araplar bu kâidelere daha çok ihtiyaç duyuyorlardı. Araplar kendi dillerini

inceleme ve araştırmaya diğerleri kadar lüzum görmediklerinden dolayı, bu iş ile

daha çok “mevâlî” denilenler66

 meşgul olmuşlardır. Meşhur sahabî eş-Şa‘bį bir gün

mevâlîden bir grubun Arapça öğrendiklerini görür ve onlara, “Arapların dilini islah

edin, çünkü onu sizler bozmuştunuz.” der.67

Araplar bile anadillerindeki her kelimenin anlamını bilemiyorlardı. Ashâb’a

göre, anlamı bilinmeyen bir çok kelimeyi Hz. Peygamber (s.a.v) konuşuyordu.

Ama bununla beraber aralarında ‘Omer b. el-Hattâb, Ali b. Ebî Tâlib ve Abdullah

b. ‘Abbâs (r. a) gibi Arapça’nın inceliklerine vâkıf ve bu konuda söz sahibi

kimseler de vardı. Nitekim Hz. Ali bir gün Hz. Peygamber’e, “Ey Allâh’ın Resûlü!

Biz bir babanın oğullarıyız. Ama seni, bazı anlayamadığımız kelimeleri Araplarla

konuşurken görüyoruz.” demişti.68

Kur’an tefsirleri ve hadîslerin garîp kelimelerinin izahı, Hz. Peygamber ve İlk

Dört Halîfe Devrinde modern lügatlerin tertip ve kapasitesinde olmasa da bir

“mu‘cem”in varlığını gösterir.

Emevîler Devrinde Arapça’nın geçirdiği safhalar daha çetin ve geniş

ölçüdedir. Bazı Emevî Halifeleri bu konuda çok hassas davranıyor ve Arapça’ya

sirâyet edebilecek şeyleri önlemeye gayret ediyorlerdı. Nahvin işte bu tür gayret ve

çabaların bir eseri olarak doğmuş olduğunu kabul etmemiz gerekiyor.

66 Arap asıllı olmayıp, genellikle savaş esiri veya kölelik sebebiyle Araplara karışan ve soyca

azınlıkta kalan müslümanlara mevâlî (tekili “dost, âzatlı” anlamında mevlâ) deniyordu.

Emevîler ve sonraki yıllarada sayıları epeyce artmış, hatta idareye karşı problem olmaya

başlamışlardı. Bkz. Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü,

Devlet Kitapları, İstanbul 1971, “mevâlî” madd.

67 Ebū ‘Oŝmān ‘Amr b. Bahr, el-Beyān ve’t-tebyįn, Tahk.: el-Muĥāmį Fevzį ‘Aŧvį, Beyrut 1968, I,

246.

68 Aĥmed ‘Abdulġafūr ‘Aŧŧār, a.g.e., 27, 28.

Dr. Bilâl Temiz

325

E. İlk Filolojik Hareketler ve Öncüleri :

Araplarda İslâmiyet’in geldiği zamana kadar terim anlamıyla bir “mu‘cem”

yapılmış değildi. Ancak o zamandan sonra bazı yeni kelimeleri ve terim mânalarını

sözlü olarak sorma gereği duymuşlardı.

Başlangıçta filolojik hareketler şu üç unsur etrafında toplanmıştı :

1. İlk filoloji hareketleri Kur’ân-ı Kerîm’i ve hadîs-i şerîfleri doğru okutmak

için kullanılan basit ve iptidâî bazı kâidelerin vaz’ı şeklinde ortaya çıkmıştır. Diğer

bir ifâdeyle, İslâmiyet’in doğuşundan sonra yayılmaya başlayan hatalı

konuşmaların önüne geçmek için “dar sahalı bir bilgi derlemesi” şeklinde de

görülebilir.

2. Daha sonra Arap Diline yabancı kelime ve terkiplerin akın etmesi nedeniyle

mu‘cemlere ihtiyaç hasıl olmuştur. Ayrıca Arap Dilinden bazı müfredâtın

kaybolacağı endişesi de mu‘cemler için ikinci bir sebep olarak mütâlaa edilebilir.

3. Yukarıdaki iki gayeye cevap vermekle birlikte, Kur’ân’ın kelimelerini

açıklamaya yönelik hazırlanan ilk tefsir ve edebiyat kitapları da zikredilmeye değer

niteliktedir.

Filoloji hareketlerine ilk ve en kuvvetli sebep, Kur’ân-ı Kerîm’i anlama arzusu

idi. Filolojik çalışmaların toplandığı Nahiv, çoğu âlim tarafından Kur’an ile ilgili

olarak tanımlanmıştır. Meselâ İbn Bâbşâz, Nahvi şöyle tanımlar: “Allâh’ın –O’nu

tenzîh ederim- kitabından ve fasîh kelâmdan kıyas ve istikrâ (tüme varım) yoluyla

çıkarılan bir ilimdir. Bundan maksat, sözün doğrusu ile yanlışını ayırt ederek

Allâh’ın (c.c.) kelâmının mânalarını ve pratik faydalarını anlamaktır.” 69

İlk filologlar bu gâye için eski şiirlere de mürâcaat eder, Arapça’ya dair çok

şeyler öğrenmeye gayret gösterirlerdi. Şiirlerden aldıkları bu bilgilerin, Kur’ân-ı

Kerîm’i anlama yolunda kendilerine yardımcı olmasını isterlerdi.70

69 Çelebi, “Muhtasar Nahiv Kitaplarına Bir Bakış”, 7 (İbn Bābşāz, el-Mukaddime, neşr. Husām

Sa‘įd en-Nā‘imį, Bağdat 1970, 124’ten nakleder.).

70 İbn Fāris, eś-Śāĥıbî..., 467.İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

326

Kısacası filolojik çalışmalar, Kur’ân-ı Kerîm’in kitap haline getirilmesi ve

yazılmasıyla başlamış ve bu arada gramer, kırâat ilmine bağlı olarak doğmuştur.

Nitekim gramere sıkı sıkıya bağlı ilk çalışma, Ebu’l-Esved (ö. 69/688) tarafından

Kur’an âyetlerindeki kelimelerin sonlarına i‘rap harekelerinin nokta şeklinde

konmasıyla başlamıştır.

71

Nahvin kurucusu hakkında çokça ihtilaf vardır. Bu konuda Ebu’l-Esved edDuelį

72, Nasr b. ‘Āsım (ö. 89/708), Abdurrahmān b. Hürmüz73 gibi isimler geçer.

Nahvin kurulmasını emredenlerin adları olarak da ‘Omer b. el-Hattāb (ö. 23/644),

‘Ali b. Ebū Tālib (ö. 40/660) ve Ziyād b. Ebįhi (ö. 53/ 673)’nin isimleri geçer. Bu

konudaki anlaşmazlık ve tartışmaların sonucunda, nahvi ilk ortaya koyan kişinin

Ebu’l-Esved olduğu anlaşılmaktadır. Onu bu işe sevkeden kişiler ise çeşitli

rivâyetler ile anlatılmaktadır ki, bazıları şunlardır :

a) Ebu’l-Esved şöyle anlatıyor: “Hz. Ali’nin Irak’ta olduğu sıralarda yanına

girdim; başını önüne eğmiş halde gördüm. ‘Ne düşünüyorsunuz ey Mü’minlerin

emîri?’ dedim. ‘Beldenizde lahn duydum. Bunun için Arapça’nın ana hatlarını

ihtiva eden bir kitap ortaya koymak istedim.’ dedi. Ben de, ‘Bunu yaparsanız, bu

dili aramızda yaşatmış olursunuz!’ (ya da ‘Bizi diriltmiş ve bu dili aramızda bâkî

kılmış olursunuz’) dedim.” 74

Bir kaç gün sonra, huzuruna giren Ebu’l-Esved’in önüne Hz. Ali, içinde

Arapça’nın kelâm yani cümle bilgisi kurallarını ihtivâ eden bir kâğıt koyar ve ‘İşte

bu şekilde devam et.’ anlamında ( ُـحْنُا ( demek sûretiyle ilk teşvikte bulunur. Ebu’lEsved aldığı bu tâlimât ile tesbit ettiği esasları ona sunarken, bir defasında Hz. Ali

kendisine, “ نَِّإ ve kardeşlerine” “ نَِّلك“ yi de ilâve etmesini hatırlatır.

71 Çetin, a, g, e., 150 vd.

72 es-Sīrāfī, a.g..e, 13; Özbalıkçı, a.g.e., 18.

73 İbnu’n-Nedīm, el-Fihrist, 39; İbnu’l-Enbārī, a.g.e., 10; Özbalıkçı, a.g.e., 18.

74 el-Ķıfŧī, İnbāhu’r-Ruvāt, I, 4 vd.

Dr. Bilâl Temiz

327

Ebu’l-Esved’e derlediği Nahiv kaideleri kastedilerek, “Bu kadar ilmi nereden

aldın?” diye sorulması, onun da “Anahtarlarını Hz. Ali’den aldım.” cevabını

vermesi, bu görüşü destekler. 75

b) Bir başka rivâyete dayanarak Hz. Ali’nin bizzat “ilk ortaya koyan”

âyetindeki76 ” لاَ یَأْكُلُھُ إلاَّ الْخَاطِئُونَ” bedevînin bir, sürenler ileri olduğunu

 sonunu

“َینِئِاطَخْال “okuduğunu görünce Nahvi ortaya koyduğunu ileri sürerler. 77

c) Diğer bir rivâyete göre de Nahvin vaz‘ını emreden Hz. Ömer (r.a.)’dır. Bu

... أَنَّ اللّھَ بَرِيءٌ مِّنَ الْمُشْرِكِینَ ” ,bedeviye bir âyetinin. 3 nin’Sûresi Tevbe göre rivâyete

âlimlerinden Dil, “üzerine öğretilmesi yanlış şeklinde ” وَرَسُولِـھِ (وَرَسُولُھُ...)

başkasının Kur’an öğretmemesini Ebu’l-Esved’in de Nahiv ilmini vaz‘ etmesini

emretmiştir.

d) Hz. Ömer’in gördüğü ya da duyduğu lahnı anında düzetmedeki titizliğine

duymaz duyar okuduğunu âyetini” لَیَسْجُنُنَّھُ عَتَّى (حَتَّى) حِینٍ...” gün Bir: örnek diğer bir

ona, “Bunu sana kim okuttu?” diye sorar. “İbn Mes‘ud okuttu.” cevabı üzerine,

okuyuşunu “ٍینِح تَّىَح “...diye düzelttikten sonra İbn Mes‘ûd’a, “Selâm sana. Demek

istediğim şüphesiz ki Allah, Kur’ân’ı indirmiş ve onu Kureyş’ten bu çevrenin

diliyle apaçık bir Arapça kılmıştır. Bu mektubum sana gelir gelmez insanlara

(Kur’ân’ı) Kureyş lügatiyle okut, Hüzeyl lügatiyle değil.” diye yazar.78

e) Başka bir rivâyette ise, Ebu’l-Esved’i Arapça’nın esaslarını tesbite sevkeden

zât, Ziyād b. Ebįhi’dir. Basra vâlisi iken Ziyâd’a bir adam gelir, babasının

تُوُفِّيَ أبَانَا (أبُونَا) وَتَرَكَ بَنُونَا ” ,için etmek ifâde bıraktığını çocuklar arkasında, öldüğünü

(ینِنَب “ (der. Bu bozuk konuşmayı işiten Ziyâd, ona doğrusunu söyler; Ebu’lEsved’e de Nahiv ilminin esaslarını vaz‘ etmesini emreder.79 Ya da Ziyâd, Ebu’lEsved yanındayken ona, “Ey Ebe’l-Esved! Bu pembe tenliler (َونُرَمْحَالأ (çoğaldı ve

75 İbnu’l-Enbârî, a.g.e., 8, 11; Özbalıkçı, a.g.e., 19.

76 el-Ĥāķķa, 69/37. Meâli : “O (kanlı koyu irin)i ancak (bile bile) hata işleyenler yer!”

77 el-Ķıfŧī, a.g.e., I, 15; Özbalıkçı, a.g.e., 18.

78 el-Enbārī, a.g.e.,13.

79 el-Enbârî, a.g.e., 40, 43.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

328

Arapların dilini bozdular. İnsanların, kelâmlarını düzelteceği ve Allâh’ın Kitâbını

i‘râb edeceği bir şey vaz ‘etsen... lahn duyduğundan bahsederek, bunun

yayılmasını önlemek için bir rehber hazırlamasını emreder. Fakat o, nedense bunu

kabul etmeyip Vâli Ziyād’dan affını ister. Daha sonra bir kişinin Tevbe Sûresi’nin

üçüncü âyetini yanlış okuduğunu duyunca, kabul etmediği emri yerine getirmeye

karar verir ve Kur’ân’ı da harekeler.

Yine bir rivâyete göre, Ebu’l-Esved’in Nahve dâir yazmak istediği esere li

Ziyād’dan affını ister. Daha sonra bir kişinin Tevbe Sûresi’nin üçüncü âyetini

yanlış okuduğunu duyunca, kabul etmediği emri yerine getirmeye karar verir ve

Kur’ân’ı da harekeler. Yine bir rivâyete göre, Ebu’l-Esved’in Nahve dâir yazmak

istediği esere onu teaccüb fiili konusudur.81 Ebu’l-Esved’in kızının “ ! َاءَالسَّمَ لَمْجَأ اَم

” deyimini yanlış söylemesi üzerine Nahiv ilmini vaz‘ ettiği de rivâyet edilir. Ama

bunun, Nahvin vaz‘ına tek başına sebep olması doğru olmaz, deyim yerindeyse,

“bardağı taşıran son damla” olması mümkündür.

Bütün bu rivâyetlerden anlaşılan şudur : Nahvin vaz‘ını emreden farklı kişiler

ise de, bu ilmi Ebu’l-Esved’in ortaya koyduğu ve esaslarını da Hz. Ali’den aldığı

bir gerçek olarak görülmektedir. Dolayısıyla Nahvi ilk vaz‘ edenin Hz. Ali

olduğunu kabul edenler de az değildir.82

Arapça’nın ilk filologları arasında İbn Abbâs’a (ö. 68/687-88) ve buna bağlı

olarak, filolojinin şiirle ilgisine de burada yer vermek gerekir :

İlk filoloji hareketlerinde dînî gayenin hâkim olduğu düşünülür ve bu gaye

içinde tefsîre de yer verilirse, şiirle istişhâdın yani Nahiv kurallarına şiirlerden

örnek getirmenin filolojik hareketler arasında çok önemli bir yer işgal ettiği

görülür. Şiirle istişhâd Kur’an’daki garip kelimeleri açıklamak için başlamıştır.

Meselâ İbn Abbâs, hem epeyce şiir okumuş, hem de âyetlerdeki bazı garip

80 Abdurrahman b. Ebi Bekr es-Süyūŧī, Sebebu Vaż‘ı ‘Ilmi’’l -‘Arabiyye, Tahk.: Mervān el-

‘Aŧıyye, I. Basım, Dāru’l-Hicra, Dimeşķ 1988, 29-31.

81 Ebu’l-Ferec İsfehānī, el-Eġānį, Tahk.: Semįr Cābir, Dārü’l-Fikir, II. Basım, Beyrut Bty., XII,

349.

82 Özbalıkçı, a.g.e., 20.

Dr. Bilâl Temiz

329

kelimeleri açıklamak için şiirlerden deliller getirmiştir. Lügat ve gramer sahalarına

ait ilk bilgileri, Arap filolojisini Kur’an araştırmalarına bağlı olarak başlatan İbn

Abbâs’a borçluyuz. Kur’an’da yer verilen fakat günlük hayatta nâdir kullanılan

veya tefsire ait kelimelere dâir, ancak tamamlanmamış olan çalışması, diğer

lehçelerin klâsik Arapça’ya yakınlıklarını tayine yardım edecek en mühim

kaynaklardan biridir.83

Ebū Naśr el-Fārābį (ö. 330/942)’nin “el-Elfāž ve’l-ĥurūf” adlı eserinden esSuyūŧį (ö. 905/1500)’nin naklettiğine göre, Arap Dili’nin toparlanmasında Ķays,

Temîm ve Esed Kabîlelerinin lehçeleri esas alınmış; Huzeyl, Kināne ve Tāif’lilerin

bir kısmından da alınmakla birlikte, diğer kabîlelerin sözleri kabul edilmemiş, yine

şehirlerle ve yabancılarla münâsebetleri bulunan çöl halkından kelime

alınmamıştır.

84

en-Nażr b. Şumeyl (ö. 204/819-20)’in de uzun süre çölde kalıp fasîh konuşan

Araplardan kelime topladığı kabul edilmektedir. Önceleri notlar hâlinde kaydedilen

kelimeler, daha sonra halkın en çok kullandığı şeylerin ad ve vasıflarını içeren

küçük mecmualar halinde toplanmış ve bunlar Arap dilinin ilk sözlükleri

olmuştur.85

İlk zamanlarda bütün çalışmalar Nahiv çalışmaları adı altında toplanmıştı.

Birinci asrın sonlarına kadar devam eden bu durumdan sonra, araya Sarf ile ilgili

bazı hususlar girmeye başladı ve o da zamanla müstakil bir ilim haline geldi.

Ancak Sarf’ı Nahiv’den tamamen ayırmak ve ayrı mütâlâ etmek mümkün değildir.

Sarf’ın pek çok konuları Nahv’in içinde zikredilir.

Ebu’l-Esved’in başlattığı Nahiv çalışmaları, onun talebeleri tarafından

sürdürülmüştür. İlk planda ondan ders alan Nasr b. ‘Āśım (ö. 89/708), ‘Anbesetu’lfįl (ö. 100/18-19), Yahyā b. Ya‘mer (ö. 129/747) ve Ebu’l-Esved’in oğlu ‘Atā b.

Ebi’l-Esved’i görebiliyoruz. Bunlar ve akranları arasında hangisinin diğerlerinden

83 Çetin, a.g.e., 135.

84 es-Suyūŧī, el-Müzhir..., I, 211 vd.

85 Aĥmed Emīn, Żuĥa’l-İslām, Beyrut bty, I, 302; Özbalıkçı, a.g.e., 16.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

330

üstün olduğu veya önce geldiği hususu ihtilaflıdır. Bu ihtilaflar birlikte

değerlendirilirse, adı geçen öğrencilerin Nahve ne tür hizmet ettikleri şöyle

sıralanabilir: 86

1. Ebu’l-Esved’in eserine kendisinden sonra Yahyā b. Ya‘mer tarafın-dan

ilâveler yapılmıştır. Onun bu işi Ebu’l-Esved’in oğlu ‘Atâ ile gerçekleştirdiği de

rivâyet edilir.

2. Ebu’l-Esved’in Nahvine ikinci ilâve Meymūn b. Akrān, üçüncüsü de

‘Anbesetu’l-fįl tarafından yapılmıştır.

3. Ebu’l-Esved’in talebeleri arasında Nahve dâir müstakil bir eseri Naśr b.

‘Āsım’ın verdiği belirtilir.

F. Filolojik Hareketlerin Gelişmesi :

Ebu’l-Esved’in talebelerinden sonra dil çalışmaları daha da önem kazanıp

ilerlemiş, eldeki dökümanlar maktıkî esaslara göre değerlendirilerek Nahiv ilmi

genişletilmiştir. Önceleri Basra’da, sonraları Kûfede de gerçekleştirilen DilEdebiyat çalışmaları, farklı prensipleri ve meseleleri kendilerine mahsus bir

görüşle inceleyişleri, dolayısıyla da ihtilafları ve buna bağlı münakaşaları olan iki

ekolün doğmasına yol açtı. Basralılar ile onlardan istifâde ederek yetişen Kûfe’liler

harâretli bir yarış içindeydiler.

Basra Ekolü (mektebi) mensupları aldıkları nakilleri, titizlikle seçtikleri ve

fasîh konuşan bedevîlerden duydukları şekilde kabul etmişler, ancak güç hallerde

kıyasa başvurmuşlardı ve dolayısıyla kıyasları daha sağlıklı idi. Meselâ, Abdullah

b. Ebî İshâk (ö. 117/735) Nahv’i olgunlaştırmış, kelime ve cümleleri kıyaslayarak

kullanmayı geliştirmiştir. Böylece onunla, özellikle kıyas konusunda, çok mühim

bir merhale aşılmıştır.

Ebu’l-Esved ve talebelerinden sonraki devrede Nahiv konulu ilk eserleri,

“ُعِامَجْال “ve “ ُالَمْلإكْا “adlı eserleriyle Îsâ b. ‘Omer es-Saķafī vermiş, gelişen ve

ilerleyen dil çalışmalarını zirveye doğru tırmandırmış, onun talebesi el-Ħalîl b.

86 Çelebi, Kuŧrub ..., ss. 29-30.

Dr. Bilâl Temiz

331

Aĥmed (v.175/791) ise en mükemmel şeklini kazandırmıştır. Arapçanın ilk

kāmûsu sayılan “نْیَعْالُ ابَتِك“i te’lif eden bu büyük âlim ile, hem Lügat hem de Nahiv

çalışmaları olgunlaşmıştır. Sonuçta bize ulaşan ilk Nahiv kitabı “ابَتِكْال“ın sahibi ve

el-Ħalįl’in talabesi Sībeveyh (ö.180/796) sayesinde Arapça’nın kâideleri düzgün

bir şekilde tesbit edilmiştir.87

Sîbeveyh aslında Hadîs İlmiyle meşgul olmaktaydı. Ancak hocası Ĥammâd b.

Seleme (ö.167/783-84)’nin huzurunda bir hadîsi yanlış okumuş, hocası da, “Hata

ettin Sįbeveyh!” diye bağırınca çok üzülmüştü. Ondan sonra bütün gücüyle Nahiv

İlmine çalışmaya başladı. Hocası Ĥammād’ı bir derece terk eden Sįbeveyh, o

zamanlar Nahiv’de şöhret bulmuş olan el-Ħalįl ya da (Büyük) el-Aĥfeş’in

öğrencisi olmuş, daha sonraları kendisi de pek çok ünlülere hocalık etmiştir.88

Sįbeveyh’in doğruyu savunma konusundaki titizliğini “Zenbūriyye” diye ün

kazanan şu olay gösterir: Sįbeveyh ile Kūfe ekolünden el-Kisāī (ö.181/797)

“ كُنْتُ أَظُنُّ أَنَّ الْعَقْرَبَ أَشَدُّ لَعْسَةً مِنَ الزَّنْبُورِ، فَإذَا ھُوَ ھِيَ ” Kisāį-el. çıkar tartışma bir arasında

cümlesinin89 son kısmını, “اَإیَّاھَ وَھ اَإذَف “ olması gerektiğini savunur. Sonuçta haklı

olduğu halde hakarete uğramış, kederinden hastalanıp İran’a dönmüştür.90 Basra

Ekolünün başkanlığına kadar yükselen Sįbeveyh, bütün Nahiv âlimlerinin hocası

olarak tanınmaktadır. Bu şöhrete kavuştuğunun en büyük delîli, telif ettiği “ ُابَتِكْلَا“

adlı eseridir.

Ebu’l-Esved ile başlayan dil çalışmaları Basra’da devam ederken Kûfe’de de

benzeri bir kareket görülmemektedir. Nahiv çalışmalarının önce Basra’da

başlamasının çeşitli sebepleri vardır. Bunların en önemlisi Basranın ticaret ve

kültür merkezi olmasıdır. Çeşitli millet ve mezheplere mensup âlim ve şahısların

buluştuğu yer olan Basra, gramer çalışmalarının gelişmesi için münâsip bir yerdi.

Kûfe’de ise çok sayıda sahâbe ve tâbiîler bulunduğundan, yabancı etkilere ve

87 Çelebi, Kuŧrub ..., ss. 30-31.

88 Mehmet Çakır, Sîbeveyh Öğretim Yöntemi ve Bazı Koyduğu Kurallar, İzmir 1994, 13,15.

89 Cümlenin anlamı : Akrebin eşek arısından daha zehirli olduğunu sanırdım. Anladım ki ha o, ha

diğeri.

90 Çakır, a.g.e., 15.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

332

kültür akımlarına Basra kadar açık değildi. Sonuçta Arapların ve yabancılarla

buluştuğu bir kültür merkezi olan Basrada Mu‘tezile akımı gelişti. Mu‘tezile

Mezhebi’nden olanlar görüşlerini açıkça izah edebilmek ve rakiplerine karşı

başarılı olabilmek için bu lisanı öğrenmeye çalışıyorlardı. Bu ve benzeri

sebeplerden dolayı, “İhtiyaçlar yeni yeni keşif ve icatları doğurur.” gerçeği bir kez

daha ortaya çıkmış ve dil çalışmaları Basra’da Kûfe’den önce başlamış, ancak iki

şehir arasında irtibat kesilmemişti. Üstelik çeşitli nedenlerle birinden diğerine

devamlı hicretler oluyor, dolayısıyla birinde meydana gelen bir olay, kısa zamanda

diğerinde de duyuluyordu. İşte Nahv’in Kûfe’ye geçmesi böyle olmuştu.

Kûfe’de Nahv’in öncüleri, Mu‘āź el-Herrā (ö. 187/803) ve Ebū Ca‘fer er-Ruesį

(ö. 187/803)dir. Ebû Ca‘fer er-Ruesį, Nahv’i Basra’da ‘Îsā b. ‘Umer ile Ebû ‘Amr

b. el-A‘lā’dan öğrenmiştir. Daha sonra Kûfe’ye dönerek Basra Nahv’ini

öğretmeye başlar. Bunun için Ebû Ca‘fer Kûfe Ekolü’nün kurucusu olarak

gösterilir. Daha sonra gelen el-Ħalîl b. Aĥmed’in, onun yazdığı bir kitaptan

faydalandığı, Basra ve Kûfe Dil Ekolleri arsındaki ihtilafların el-Ħalîl ile Ebû

Ca‘fer arasında sessizce başladığı öne sürülür. Gerçekte Kûfe ile Basra arasındaki

ilk tartışma, Ebû Ca‘fer er-Ruesį’nin öğrencisi el-Kisāį ile Sįbeveyh arasında

meydana çıkmıştır. Her iki ekol arasındaki farklılıklar el-Kisâî ile başladığına göre,

Kûfe Ekolünün kurucusu olarak el-Kisāį’yi görmek daha doğru olur.

Kûfe ile Basra arasında Nahiv ile ilgili tartışmalar çok gelişti. Basralıların

bedevî Araplarla buluşup her türlü müşkillerini halletme imkânları olduğundan,

Kûfe’lilerden daha şanslı idiler. Kûfe’liler için böyle bir kolaylık sanki hiç yoktu;

fasîh ve belîğ konuşan çöl Arapları ile buluşmaları çok zordu. Dolayısıyla Basra

Ekolü daha sıhhatli ve güvenilir durumdaydı. Bu iki ekol arasındaki çetin

mücadeleler karşısında huzursuzluk duyan Bağdat’ta üçüncü bir “Nahiv ekolü”

ortaya çıktı ki, Basra ve Kûfe Ekollerini birleştirme gayretindeydi.91

Daha sonra Moğollar Arapça’ya büyük bir darbe vurdular. Câhiliye

Devri’nden beri süregelen “dilin tasfiyesi” ve diğer dil çalışmaları, Bağdat’ın onlar

91 Küçükkalay, a.g.e., 88.

Dr. Bilâl Temiz

333

tarafından istilâ edilmesiyle son buldu, denebilir. Ancak bu darbe, dil çalışmalarını

Mısır’a kaydırmış ve hizmet sahaları burada açılmıştır.

Bugün de Arap Dil Kurumu’nun çalışmaları çok verimli bir şekilde devam

etmektedir. Ancak bazı Arap ülkelerinde Arapça’yı yenileştirmek ve Lâtin

harfleriyle yazmak isteyenler ortaya çıkmıştır. Bu isteğe taraftar olmak

imkânsızdır. Çünkü yeni bulunacak usûl, telâfîsi mümkün olmayacak maddî ve

mânevî pek çok zararlara sebep olacak, yalnız Araplar değil, bütün İslâm Dünya’sı

derinden etkilenecek ve huzursuz olacaktır. Arapça’nın bu şekliyle muhâfaza

edilmesi en doğru ve en sâlim yoldur.

III. KUR’ÂN-I KERÎM’İN ARAPÇA’NIN GELİŞMESİNE

KATKILARI

A. Kur’ân-ı Kerîm’in Dil Özellikleri :

Kur’ân-ı Kerîm’in dil özelliklerine önce kendi muhtevasından bakmak gerekir.

Şu âyetlere Kur’an-ı Kerîm’in apaçık bir Arapça ile ifâde eşşizliği ve bu açıdan da

örnek alınması gereği belirtilir :

 “Allah sözün en güzelini (ِیثِدَحْالَ نَحسَأ ,(birbiriyle uyumlu ve bıkılmadan tekrar

bu, korkanların Rablerinden. indirdi olarak) كِتَابًا مُتَشَابِھًا مَثَانِيَ) kitap bir okunan tekrar

Kitab'ın etkisinden tüyleri ürperir; derken hem bedenleri ve hem de gönülleri

Allah’ın zikrine ısınıp yumuşar. İşte bu Kitap, Allah’ın, dilediğini kendisiyle doğru

yola ilettiği hidâyet rehberidir. Allah kimi de saptırırsa artık ona hiç rehber

olmaz.”92

“Kendilerine Kitap geldiğinde onu inkâr edenler (elbette sonucuna

katlanacaklar)!... Halbuki o, eşsiz bir kitaptır (ٌیزِزَعٌ ابَتِكَلُ إنَّھ .(Ona önünden de

çok, sahibi hikmet, O). لاَ یَأْتِیھِ الْبَاطِلُ مِنْ بِینِ یَدَیْھِ وَلاَ مِنْ خَلْفِھِ) gelemez bâtıl da ardından

övülen Allah’tan kısım kısım indirilmiştir. (Resûlüm!) Sana söylenen, senden

önceki peygamberlere söylenmiş olandan başka bir şey değildir. Elbette ki senin

Rabbin hem bir bağışlama, hem de elîm bir azap sahibidir. Eğer biz onu, yabancı

92 ez-Zümer, 39/23.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

334

şekilde tafsilâtlı Âyetleri, ‘وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا أَعْجَمِیا : kılsaydık an’Kur bir dilden

açıklanmalı değil miydi: ُھُاتَآیْ تَصِّلُفَ لاْوَل ? Arab’a yabancı dilde (kitap) olur mu :

bir gösteren yolu doğru için inananlar, O: ki De. diyeceklerdi)?’ أَعْجَمِيّ ٌ وَعَرَبِيٌّ

rehber ve şifâdır. İnanmayanlara gelince, onların kulaklarında bir ağırlık vardır ve

Kur’an onlara kapalıdır. (Sanki) onlara uzak bir yerden bağırılıyor (da Kur’ân’ın

buyurduklarını anlamıyorlar.)”93

 “Biz, anlayıp düşünesiniz diye onu Arapça bir Kur’an: ایِبَرَع اًآنْرُق kıldık”94 “Bu,

korunan bir kitapta hakikaten çok değerli bir Kur’an’dır. Ona temizlenenlerden

başkası el süremez. Âlemlerin Rabbi’nden indirilmiştir. Şimdi siz, bu sözü mü

küçümsüyorsunuz?”95

Hz. Peygamber (s.a.v.) de Hz. Ali’den nakledilen bir hadîsinde ileride çıkacak

büyük bir fitne sırasında Kur’ân-ı Kerîm’in, özetle, Allâh’ın her derde şifâ olan

sapasağlam ipi, hikmet dolu zikri, dosdoğru yolu vb. vasıflarını saydıktan sonra,

“Onun sayesinde arzular kötüye kaymaz, diller sürçmez, âlimler ona doyamaz...”

buyurmuştur.96

Dilin cümle yapısında ideal modelleri verişi yanında, üslubunun analizine dair

erken devirlerde başlayan çalışmalarla Kur’an bedį‘ beyan ve belâgatın en ince

noktalarına kadar araştırılmasına kadar uzanan bir gayrete yol açmıştır.

B. Kur’an’ın Yazılması Bakımından Katkıları :

Bir dilin gelişmesi ve kalıcı olmasında onun yazısının kullanılması çok çok

önemlidir. Câhiliye Döneminde yazı yok denecek kadar az bilinir ve kullanılırken,

Kur’an nâzil olmaya başlayınca, âyetlere gerekli dikkat ve özen gösterilsin diye

hadîs-i şerîflerin yazılmayıp sadece âyetlerin yazılması, aynı zamanda Arapça’nın

da benzer bir titizlikle yazıya geçirilmesi anlamını taşıyordu. Şu âyette yazının,

dilin zaptı ve yayılmasındaki önemi vurgulanmaktadır :

93 Fussilet, 41/41- 44.

94 ez-Zuhruf, 43/3.

95 el-Vâkı‘a, 56/77-80

96 et-Tirmiźī, VIII, 112-113; el-Enbārī, a.g.e., 6

Dr. Bilâl Temiz

335

“Nûn... Kaleme ve (kalem tutanların) yazdıklarına andolsun ki, sen Rabb’inin

nimeti (ezberlenen ve yazıya da geçirilen Kur’an97) sayesinde, deli değilsin.

Doğrusu senin için tükenmez bir ecir var.”98 Mukattaa harflerden olan “ن “harfi,

söz ve yazının ilk yaratılış ve gayesine işaret ve bunlara yemin ederek yazının ve

yazabilenlerin kıymetine dikkat çeker.99 Diğer taraftan Hz. Peygamber (s.a.v.)in,

“Benden Kur’an dışında birşey yazmayın; kim böyle birşey yazmışsa imhâ etsin”

buyurması

100 Kur’ân’ın yazılmasında uygulanan titizliği belirtir. Demek ki Kur’an,

önceki semâvî kitapların ve suhufların aksine, beşerî ilk kaynak olan Hz.

Peygamber’in hayatında ve gözetimi altında bugün isimleri tek tek bilinen kırktan

fazla vahiy kâtibinin elleriyle yazıya geçirilmiş olup Arapça’nın en esaslı

kaynağıdır.

101

Kur’ân-ı Kerim, yazının kullanma sahasını genişleten âmilleri yanında

getirdiği için Arap yazısı birden bire yepyeni ve aydınlık bir safhaya girdi; ictimâî

nizamın en önemli tesbit, tescil, telkin ve neşir vasıtası oldu. Hicri ilk yarım asırda

daha önceki üç asırlık hayatından daha fazla tekâmül etti. Artık Medine hattın

gelişme merkezi oldu. Ancak bu devrede Arapça’yı henüz tesbit ve ifadede

yetersiz olan yazının kusurları yakından hissedilmiş, bu kusurları giderecek

çarelerin aranmasına, önce Kurân metininin doğru tespiti, her türlü bozulmayı

önleyecek şekilde korunup doğru okunmasını sağlamak için gerek harfleri

birbirinden ayırıcı vasıf olarak, gerekse bugünkü harekelerin ilk şekli olan noktalar

eklenmişti.102

97 Tefsirlerde nübüvvet veya risalet olarak yorumlanan “Rabb’in nimeti”, konteks içinde

ezberlenmek ve yazılmak sûretiyle tesbit edilen Kur’an olarak yorumlanabilir.

98 el-Kalem, 68/1-3

99 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, İstanbul bty. VIII, 5254.

100 Müslim b. Ĥaccāc el-Ķuraşį en-Nįsābūrį, Šaĥįĥu Müslim, Tahk.: M. Fuād ‘Abdülbāķį, Mısır

1955, IV, 2298.

101 Nihad M. Çetin, “Arap” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1991, III, 283.

102 Çetin, a.g. madde, III, 276, 279, 296.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

336

C. Kur’ân’ın Okunması Yönünden:

Daha önce de belirtildiği gibi, Arapların ve Arap olmayanların yaptıkları

lahnlara geçici bir hoşgörü ile bakılıyordu. Bu tür bir lahn ile karşılaşıldığında,

önceleri, “Kardeşinizi irşâd ediniz, konuşurken hata yaptı.” buyuran Hz.

Peygamber, “Konuşmadaki hatânız, ok ile vuramayışınızdan da betermiş!” diyen

Hz. Ömer ve bunları örnek alan Sahâbe, Tâbiûn ve sonraki nesiller, İslâm’a girip

de Kur’an ve hadîslerle dinini öğrenmek isteyenlere her türlü kolaylığı sağlamayı

görev bilmişlerdir.

Lahnların zuhûruyla en çok Kur’ân’ın yanlış okunmasından endişe edilmişti.

Çünkü fasîh konuşmada ün salmış el-Haccâc (ö. 95/714) vb. kişiler bile, rivâyete

göre bazı âyetlerin okunuşunda lahn yapıyorlardı. Buna göre diğerlerinin lahn

yapması daha da imkân dâhilindeydi. Durum böyle olunca çıkar yol, Kur’ân-ı

Kerîm’in harekelenmesi ve Arapça’nın kâidelerinin tesbit ve tasnif edilmesiydi.103

Kur’ân-ı Kerîm’e hürmetten dolayı Arap olmayan talebeler, Arapça’ya hizmeti

ibâdet sayıyorlardı. Hz. Peygamber (s.a.v.) “Kur’an ifadelerinin hakîkatini104

 ve

105.buyurmuştur ” أَعْرِبُوا الْقُرْآنَ وَالْتَمِسُوا غَرَائِبَھُ :araştırınız kelimelerini ilginç

Hz. Ömer (r.a.), “Kur’ân’ı ezberlediğiniz gibi, i‘râbını da öğreniniz.” İbn

Mes‘ûd, “Kur’ân’ı tahlil edip yorumlayınız, çünkü Arapça’dır; Allah onun tahlil

edilmesini sever” demiş

106

, İbn ‘Abbâs ise, “Şiir Arab’ın dîvânıdır, Allâh’ın

103 Corci Zeydan, a.g.e., II, 13; Özbalıkçı, a.g.e, 17.

104“İ’rap” kavramının daha önce geçen, “kelime sonlarının cümledeki kullanımına göre gösterdiği

hareke veya harf değişikliği” anlamından başka, “Hak bildiği delili pervasızca ortaya koymak,

açıkça yorumlamak” anlamı da vardır. Bkz. Muĥammed b. Ebįbekr b. ‘Abdilķādir er-Rāzī,

Muħtāru’š-šıĥāĥ, Tahk. Maĥmūd Ħāŧır, Beyrut 1995, I, 177.

105 el-Buhârî, el-Cāmiu’s-Sahįh, I, 46; Muĥammed b. Aĥmed b. Ebįbekr el-Ķurŧubī, el-Cāmi‘u li

aĥkāmi’l-Ķur’ān, Tahk. Aĥmed ‘Abdul‘alįm, el-Berdūnį, Dāru’ş-Şa‘b, II. Basım, Kahire 1954,

I, 23; Mustafa Sâdık er-Râfi‘î,“İ‘cāzu’l-Kur’ān”, Tahk.: Mahmûd Sa‘îd el-‘Uryân, VIII.

Basım, Mısır 1965, 75.

106 el-Ķurŧubī, a.g.e, I, 23; el-Enbārī, a.g.e., 16.

Dr. Bilâl Temiz

337

onların diliyle indirdiği Kur’an’dan bir yer kendilerine kapalı gelirse dîvanlarına

mürâcaat ederler, açıklamasını orada araştırırlar.”107 diyerek yol göstermiştir.

Bütün bunlar müslümanları, Kur’ân’ın lâfız ve mânasını birlikte öğrenmeye

teşvik ediyordu. Bu bakımdan ilk filologlar Arapça’yı incelemeye koyulmadan

önce, kâidelerini tesbit edip ilginç kelimelerinin anlamlarını topladılar. Özellikle

edebî dile en yakın lehçeler hakkındaki malzeme Kur’ân’ın okunması konulu

eserlerde bulunmaktadır. VI. ve VII. asırlardaki lehçeler hakkında eski müelliflerin

müşahedelerini umumiyetle az bilinen ve kullanılan kelime ve tabirlere Ġarįbu’lKur’ān (Kur’ân’ın ilginç kelimeleri) adlı eserlerde raslıyoruz. Onların basit

denilebilecek bu çalışmaları, Arapça’ya ilgi duyan herkesin hayranlığını

celbetmektedir. Çünkü Kur’ân-ı Kerîm, Arap nesir hayatının ilk ve ebedî şaheseri

olup, stil ve üslupça taklîdi mümkün değildir.

Daha sonraki devirde Kur’ân-ı Kerîm’in tilâvetinde ortaya çıkan hatalara ve

hemen düzelmek için gösterilen îtinalara şunlar örnek verilebilir :

a) Hz. Ömer zamanında bir bedevî Kur’an tilâvet etmeyi öğrenmek için şehre

gelir ve bir adamdan öğrenmeye başlar. Hocasının, Tevbe sûresinin dokuzuncu

,bedevî duyan okuduğunu şeklinde ” إنَّ االلهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِینَ وَ رَسُولِـھِ (وَ رَسُولَھُ)” âyetini

şaşkınlık içinde, “Madem ki Allah, Resûlü’nden uzaklaştı. Ben de Peygamber’den

uzağım!” der. Hz. ‘Omer bu haber kulağına ulaşınca, bedevîyi yanına çağırtıp ona

bu okuyuşun hatalı olduğunu izah ettikten sonra şöyle bir emir verir: “Kur’ân’ı

108 ”لاَ یُقْرِئِ الْقُرْآنَ إلاَّ عَالِمٌ بِاللُّغَةِ .okutsun olan âlim dilde sadece

b) Bedevî bir Arap birine Kur’ân okumayı öğreten bir adama rastlar; yukarıda

geçen hatalı okuyuşu öğrettiğini görünce, “Yemin ederim, Allah elçisi

Muhammed’e bunu böyle indirmemiştir.” der. Öğreten kişi, bedevînin yakasına

yapışır, Halîfe Hz. Ömer’in hakemliğine başvururlar. Hz. Ömer nasıl okuttuğunu

107 Bedruddįn Muĥammed b. ‘Abdillah ez-Zerkeşī, el-Burhān fį ‘ulūmi’l-Ķur’ān, Tahk.: Mustafā

‘Abdülkādir ‘Atā, Dāru’l-fikir, Beyrut 1988, I, 369; es-Süyūŧī, el-İtķān, I, 19; Çelebi, elKuŧrub..., 20; Özbalıkçı, a.g.e., 16.

108 el-Enbārī, a.g.e., 38-39; Muĥammed b. Aĥmed el-Kurŧubī, el-Cāmi‘u li ahkāmi’l-Ķur’ān,

Tahk. Aĥmed ‘Abdül‘alįm el-Berdūnį, II. Basım, Dāruşşa‘b, Kāhire 1372/1952, I, 24.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

338

sorunca, “ِـھِولُسَرَ و “...hatasını tekrarlar. O da, “Vallâhi Allah Muhammed’e böyle

109.der.” olacak ...” وَ رَسُولُـھِ” doğrusu, indirmemiştir

c) Bir başka bedevî Arap asıllı bir imamın namazda şöyle okuduğunu işitir:

müşrik, erkekler müslüman Siz, “Anlamı” (وَلاَ تَنْكِحُوا (تُنْكِحُوا) الْمُشْرِكِینَ حَتَّى یُؤْمِنُوا..”110

erkeklerle iman edinceye kadar evlenmeyin (?!..)” Bunun üzerine bedevî Arap,

“Fesübhānallah! Bu, İslâmiyetten önce büyük bir suçtu. Nasıl olur da hâlâ devam

eder?!” der. Bu okuyuşun bir lahn (hata) olduğu ve doğrusunun “...واُحِكْنُتَ لاَو:

evlendirmeyin.” biçiminde olduğu kendisine söylenince “Allah kahretsin! Bundan

sonra onu imam seçmeyin.” diye çıkışır.

111

D. Kur’an Metninin Analizi ve Yorumu Açısından :

Kur’ân-ı Kerîm’in, gerek ifade biçimi, gerekse yer verdiği kelimeleri ile

muhataplarının düşünce ufuklarını açtığı ve zorladığı bir gerçektir. İbn Cinnį bu

konuda şu örneği verir : “Allâh Teâlâ’nın, ‘Gökler de sağ elinde dürülmüştür :

‘...یدُ االلهِ فَوْقَ أَیْدِھَمْ.. :üstündedir elinin onların eli ın’Allâh ‘112’,وَالسَّموَاتُ مَطْرِیَّاتٌ بِیَمِینِھِ..

113vb. ifadeler ve ‘Allah Âdem’i Kendi sûretinde yarattı.’ hadîsini anlarken Allâh’ı

(hâşâ) bir beden gibi düşünmüşler, hatta bu câhillerin bazıları, ‘Baldır açılacağı

(zor işler için paçaların sıvanacağı) ve secdeye da'vet edilecekleri gün (secde)

verilen yer âyetinde 114 ’یَوْمَ یُكْشَفُ عَنْ سَاقٍ وَیُدْعَوْنَ إلَى السُّجُودِ فَلاَ یَسْتَطِیعُونَ : edemezler

baldırın, Rabb’lerinin baldırı olduğunda hiç şüphe etmemişlerdir. Sathî fikir ve

iz’an yoksunluğundan Allâh’a sığınırız, bu kişilerin bu şerefli dil ile bir yakınlık

veya ilgileri olsaydı, bu tür sıkıntılara düşmezler, dili bilmeleri saadet içinde

kendilerini korurdu.”115

109 el-Enbārī, a.g.e., 37; el-Kurŧubī, a.g.e., I, 24.

110 el-Bakara, 2/221. Meâli: “Müşrik erkeklere, -onlar îman edinceye kadar- (imanlı hanımları)

nikahlamayın.”

111 Çelebi, Kuŧrub..., 7.

112 ez-Zümer, 39/67.

113 el-Fetĥ, 48/10.

114 el-Ķalem, 68/42.

115 İbn Cinnî, el-Hasâis, III, 246.

Dr. Bilâl Temiz

339

Kur’ân’ı yorumlamanın üstünlüğü ve öğretmeye teşvik, hatalı okuyuşun

çirkinliği vb. konularda Hz. Peygamber (s.a.v.) ashâbı ve tâbiînden şu ifadeler

nakledilir :116

Ebû Hüreyre’den nakledilir ki: “Hz. Peygamber (s.a.v.) Kur’ân’ı i‘râb ediniz,

dikkat çekici kelimelerini araştırınız.” buyurur.

Nâfi‘ ve İbn Ömer’den, Rasûlullah (s.a.v) buyurur ki; “Kim Kur’an’ı tahlil

etmeden okursa, indirildiği haliyle her harfe on sevap yazan bir melek, bir kısmını

çözümlerse her harfe yirmi sevap yazan iki melek, tamamını analiz ederse her

harfe kırk sevap yazan dört melek vekil tayin edilir.”

Abdurrahman b. Zeyd’den, “Ebû Bekir ve Ömer (r.a.), ‘Kur’an yorumlarının

bazıları bize harflerinin ezberlenmesinden daha hoş gelir.’ derlerdi.”

Abullah b. Mes‘ûd, “Kur’ân’a ayrı bir değer veriniz, onu seslerin en güzelleri

ile okuyunuz ve tahlil ediniz; çünkü Arapçadır ve Allah onun yorumlanmasını

sever.” der. Eş-Şa‘bî de Hz. Ömer’in ‘Kim Kur’ân’ı okur ve yorumunu da yaparsa

Allah katında ona yüz şehit sevabı verilir.’ dediğini anlatır.

Son İlâhî Kelâm’a beşerî dil olarak Arapça seçilmiş, buna karşılık Arapça’nın

ilk filolojik hareketlerini, Kur’ân’ın doğru okunup öğretilmesine gösterilen titizlik

başlatmıştır. Ayrıca Kur’an Arapça’yı şu açılardan müsbet mânada etkilemiştir :

1) Öncelikle Arapça’yı tek lehçe etrafında toplayarak onun birliğini

perçinlemiştir. Câhiliye Devrinde çeşitli panayırlarda görülen harâretli dil

tartışmaları, meşhur şâir en-Nabiġatu’ź-źubyānįnin hakemliğinde ve ‘Ukāź

Çarşısında yapılan şiir yarışmaları Arapça’da dil birliğini sağlamaya çalışmış fakat

başarılı olamamış haraketlerdi. Kur’ân-ı Kerîm bunu tam mânasıyla sağlayarak her

şeyde olduğu gibi dilde de birlik ve beraberliği kurmuştur.

2) Kur’ân bir çok dillerde görülen bozulma ve yıpranmaya karşı Arapça’yı

korumuş, bir çok kelimeyi mâna bakımından geliştirmiş, çok sayıda yepyeni

116 Celālüddįn ‘Abdurraĥmān es-Süyūŧī, el-İtķān fį ‘ulūmi’l-Kur’ān, Tahk.: Mustafā Dįbü’l-Buġā,

Dāru’bni Keŝįr, II. Basım, Dimeşķ 1993, II, 1194.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

340

kelimeler de kazandırmıştır. Çünkü Kur’an’ın kelimelerle ifade ettiği anlamlar;

ağaçlar kalem, denizler mürekkep olsa ve bir o kadar daha getirilseydi, Rabb’in

Kur’an’daki sözleri tükenmeden yine tükenirdi.117 Meselâ şu kelimeler İslâm’da,

Câhiliye Devrindekinden bambaşka mânâlar kazanmıştır :

Kelime : Câhiliye Anlamı :

gizleme Örtüp : الْكُفْرُ

gece gizleyen Örterek : الْكَافِرُ

Dua : الصَّلاَةُ

ُودُالسُّج : Başı öne eğmek

ve yol gizli Toprakta : الْمُنَافِقُ

 yuva açan köstebek

İslâmî Anlamı :

Îmansızlık, inkâr.

Dîne inanmayan kişi

Duâ ve namaz

Allâh’a secde etmek.

İnanmış görünen iki yüzlü kimse

3) Önceleri Arap Yarımadası’na münhasır kalan Arapça, Kur’ân’ın

nüzûlünden sonra her yöne, müslümanların gidebildiği her yere yayılmaya başladı.

Zira her müslüman Kur’an ile yakından ilgileniyor, dolayısıyla Arapça dünyanın

her yerinde kendini göstermiş ve yerleşmiş oluyordu.

4) Hemen her ülkede halkın konuştuğu avâm Arapçası birbirinden epeyce

farklı hale gelmesine rağmen, Kur’an-ı Kerîm sâyesinde müşterek ve fasîh bir

edebiyat dili değişip bozulmadan varlığını sürdürmektedir.

5) Kur’ân-ı Kerîm Arapça’yı resmî dil haline getirmiş, fesâhat ve belâğat

konusunda ona örnek, kaynak ve delil kabul edilmiştir. Böylece birçok gelişmiş

dilin zamanla gerileyip bozulmasının Arapça’nın da başına gelmesi önlenmiş oldu.

Kur’an-ı Kerîm’in Allah tarafından kıyâmete kadar korunacağı garantisi118

sâyesinde Arapça da varlığını sürdürecek demektir.

117 Bkz. el-Kehf, 29/103.

118 Bkz. el-Hıcr, 15/9. Meâli : “Kur’ân’ı Biz inirdik Biz. Onu koruyacak olan da yine Biziz.”

Dr. Bilâl Temiz

341

SONUÇ

Ortaçağda Arapça’nın ilk filologlarının dînî düşünce ve duygularından,

kısacası Kur’ân’a inançlarından aldıkları bitmek bilmeyen enerjiyle çalışma ve

tartışma gayretleri her milleti imrendirecek üstün sonuçlar vermiştir.119

Derli toplu bir lügata ilk olarak, İslâm Âlemi’nde el-Halîl b. Ahmed’in

Kitâbü’l-‘Ayn’ı ile rastlıyoruz.

Hâlîfe Hz. Ali zamanında Ebu’l-Esved ile başlayan filolojik çalışmalar,

Emevîler Devri’nde gelişmiş ve Abbâsîler zamanında en harâretli devrini

yaşamıştır. İlk Abbâsî Halîfeleri bile bizzat Nahiv ve Lügat âlimleriyle sohbete

zaman ayırıyorlardı. O halde Arap Dili’ne dâir bilgileri hayli çoğalmış, konuşma

hatalarıyla mücâdele ve araştırma daha da artmıştı. Dilin bu gelişmeleri Halîfe elMe’mûn zamanında ve aynı minval üzere Selçuklular Devrinde de sürdürülen

çalışmalar sonucunda çok şöhretli filologlar adamları yetişti. Demek ki, Arap Dili

çok şerefli ve zengin bir mâzîye sahiptir. Ancak elimizde çocukluk ve gençlik

çağlarına dâir pek az bilgi vardır.

İlâhî Kelâm’a son beşerî dil olarak seçilen Arapça’nın ilk filolojik

hareketlerini, Kur’ân’ın doğru okunup öğretilmesine gösterilen titizlik başlatmış ve

onu şu açılardan müsbet mânada etkilemiştir:

Kur’an en başta Arapça’nın yazıya geçirilmesini sağlamış, tek lehçe etrafında

toplayarak birliğini kurup perçinlemiş, resmî dil haline getirmiş, fesâhat ve belâğat

konusunda ona örnek, kaynak ve delil kabul edilmiştir. Apaçık (mübîn) dili

sâyesinde müşterek ve fasîh bir edebiyat dili, değişip bozulmadan varlığını

sürdürmektedir.

Kur’ân bir çok Arapça kelimeyi mâna bakımından geliştirmiş, ayrıca kelime

dağarcığına çok sayıda yeni kelimeler kazandırmıştır.

Arapça, Kur’ân sayesinde onun götürülebildiği her yere yayılıp yerleşmiş ve

bunu hâlâ sürdürmektedir. Öyleyse Kur’ân-ı Kerîm Arapça’nın varlık sebebi ve

119 Tahir Nejat Gencan, Dilbilgisi, Ankara 1966, 5.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

342

kıyâmete kadar sapasağlam bir şekilde hayatını sürdürmesini garanti edecek

yegane desteğidir.

BİBLİYOGRAFYA

el-Ālūsī, Ebu’l-Fažl Maĥmūd (ö. 1270/11854), Rūĥu’l-Me‘ānį fį tefsįri’lĶur’āni’l-‘ažįm ve’s-seb‘i’l-mešānį, Dāru iĥyāi türāŝi’l-‘arabį, Beyrut bty.

‘Aŧŧār, Aĥmed Abdulġafûr, Muķaddumetu’ś-Śıĥâĥ, II. Basım, Beyrut 1979.

el-Buhârî, Ebū ‘Abdillah Muhammed b. İsmāîl el-Cu‘fî (ö.256/870), el-Cāmiu’sSahįh, İstanbul 1981.

el-Cevherī, İsmā‘įl b. Hammâd (ö. 390/1000) es-Sıhâh (Tâcu’l-Luġa ve Śıĥaĥu’l-

‘Arabiyye), Tahk.: Ahmed Abdulġafûr ‘Aŧŧār, Dâru’l-‘Ilim li’l-Melāyįn, II.

Basım, Beyrut 1979.

Çağatay, Neşet, İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Câhiliyye Çağı, Ankara Üniv.

İlâhiyat Fak. Yayınları, Ankara 1982.

Çakır, Mehmet, Sįbeveyh, Öğretim Yöntemi ve Bazı Koyduğu Kurallar, İzmir

1994.

Çelebi, Muharrem, “Arapça’da Ezdâd Meselesi”, D.E.Ü İlâhiyât Fakültesi Dergisi

IV, İzmir 1988.

-----, “Muhtasar Nahiv Kitaplarına Bir Bakış”, D.E.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi

V, İzmir 1989.

-----, Kuŧrub (Hayatı, Eserleri ve Kitab al-Azmina), Basılmamış Doçentlik Tezi,

Erzurum 1981.

Çetin, Nihat, “Arabistan”, Küçük Türk-İslâm Ansiklopedisi, I. Basım, İstanbul

1978.

Çetin, Nihad M., “Arap”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul

1991.

Ebū ‘Oŝmān ‘Amr b. Bahr (ö. 255/869), el-Beyān ve’t-tebyįn, Tahk.: el-Muĥāmį

Fevzį ‘Aŧvį, Beyrut 1968.

Dr. Bilâl Temiz

343

Elmalılı Hamdi Yazır (ö. 1361/1942), Hak Dini Kur’an Dili, İstanbul bty.

Emīn, Aĥmed, Żuĥa’l-İslām, Beyrut bty.

el-Enbārī, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım b. Beşşâr en-Nahvî (ö.328/ 940),

Īżāĥu’l-vaķf ve’l-ibtidā’ fį kitābi’llāhi ‘azze ve celle, tahk.: Muĥyiddîn

‘Abdurraĥmān Ramażān, Mecme‘ul-Luġa el-‘Arabiyye, Dimeşk 1971.

Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, II. Basım, İstanbul 1962.

Fazlur Rahman,(ö. 1408/1988, Ana Konularıyla Kur’an, Terc. Alpaslan Açıkgenç,

Fecr Yay. Ankara 1987.

Gencan, Tahir Nejat, Dilbilgisi, Ankara 1966.

Hamîdullah, Muhammed, “Kitâbet San’atı”, Terc.Yusuf Ziya Kavakçı, İslâm

Medeniyeti Mecmuası, İstanbul bty.

İbn Cinnī, Ebu’l-Feth ‘Uŝmân (ö. 392/1002), el-Haśāiś, tahk. : Muhammed ‘Ali

en-Neccār, ‘Ālemu’l-Kütüb, Beyrut 1952.

İbnu’l-Enbārī, Ebu’l-Berakāt Kemāluddįn ‘Abdurraĥmān (ö. 577/1181), Nuzhetu’lelibbā’ fį tabaķāti’l-üdebā’, tahk. Muĥammed Ebu’l-Fażl İbrāhįm, Daru’nnehża, Kahire bty.

İbn Fāris, Aĥmed (ö. 395/1005) eś-Śāĥıbį fį fıķhi’l-lüġa, tahk. : Aĥmed Saķar, ‘Īsā

Bābį el-Ĥalebį ve Şurakāhu, Kâhire 1977.

İbnu’n-Nedīm, Ebu’l-Ferec, Muĥammed b. İsĥāķ (ö.384/994), el-Fihrist,

Mektebetu Ĥayyāt, Beyrut bty.

el-İsbehānī, Ebu’l-Ferec (ö. 356/967),el-Eġānį, tahk.: Semįr Cābir, Dārü’l-Fikr, II.

Basım, I-XXIV, Beyrut bty.

el-Ķālī, Ebū ‘Alį İsmā‘įl b. el-Ķāsim, el-Baġdādį (ö. 376/986), el-Emālį, Dārulkütübi’l-‘Ilmiyye, Beyrut bty.

el-Ķıfŧī, el-Vezįr Cemāluddįn Ebu’l-Ĥasen ‘Alį b. Yūsuf (ö.724/1324), İnbāhu’rruvāt ‘alā enbāhi’n-nuĥāt, tahk.: Muĥammed Ebu’l-Fażl İbrāhim, Dāru’lkütübi’l-mısriyye, Kahire 1950.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

344

el-Ķurŧubī, Muĥammed b. Aĥmed b. Ebįbekr (ö. 671/1272-73), el-Cāmi‘u li

aĥkāmi’l-Ķur’ān, Tahk. Aĥmed ‘Abdul‘alįm, el-Berdūnį, Dāru’ş-şa‘b, II.

Basım, Kahire 1373/1954.

Küçükkalay, Hüseyin, Kur’an Dili Arapça, Denizkuşları Matbaası Konya 1969.

el-Meĥallī, Celāluddîn (ö. 864/1460) – es-Suyūŧī, Celāluddîn (ö. 911/ 1505)

Tefsįru’l-Celāleyn, Salah Bilici Kitabevi, İstanbul bty.

Müslim b. Ĥaccāc el-Ķuraşį en-Nįsābūrį (ö. 261/824), Šaĥįĥu Müslim, Tahk.: M.

Fuād ‘Abdülbāķį, Mısır 1955.

Özbalıkçı, Mehmet Reşit, Arap Gramerinde Kur’ān ve Hadisle İstişhād, İzmir

2001.

Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Devlet

Kitapları, II. Basım, İstanbul 1971.

er-Rāfi‘ī, Muśŧafā Śādıķ, “Tārįħu’l-edebi’l-‘arabį”, Dāru’l-kütübi’l-‘arabį

yayınlarından, Beyrut 1974.

er-Rāzī, Muĥammed b. Ebįbekr b. ‘Abdilķādir (ö. 721/1321), Muħtāru’š-šıĥāĥ,

Tahk. Maĥmūd Ħāŧır, Beyrut 1995.

es-Sīrāfī, Ebū Saįd Ĥasen b. ‘Abdillah (ö. 368h) Aħbāru’n-Naĥviyyįne’l-Basriyyįn,

neşr. F. Krenkow, Paris 1936.

es-Süyûŧī, Celāluddįn ‘Abdurraĥmān b. Ebį Bekr (ö. 911/1505), el-İķtirāh fį ‘ılmi

uśūli’n-naĥv, tahk.: Aĥmed Śubĥį Furat, İstanbul Üniv. Yayınları, İstanbul

1975.

-----, el-Müzhir fį ‘Ulūmi’l-Luġati ve Envā‘ıhā, Tahk.: Fuād ‘Alį Manśūr, Dāru’lKütübi’l-‘İlmiyye, I. Baskı, Beyrut 1988.

-----, Sebebu vaż‘ı ‘ılmi’l-‘arabiyye, tahk.: Mervān el-‘Aŧıyye, I. Basım, Dāru’lHicra, Dimeşķ 1988.

-----, el-İtķān fį ‘ulūmi’l-Kur’ān, Tahk.: Mustafā Dįbü’l-Buġā, Dāru’bni Keŝįr, II.

Basım, Dimeşķ 1993.

Şemsettin Sâmî, Ķāmūs-ı Türkį (Türkçe Temel Sözlük), I. Basım, İstanbul 1985.

Dr. Bilâl Temiz

345

et-Tirmiźī, Muĥammed b. ‘Īsā es-Sülemį (ö. 279/892), Sünenu’t-tirmiźį, Tahk.:

Aĥmed Muĥammed Şākir ve diğerleri, Dāru iĥyāi’t-Türāši’l-‘arabį, Beyrut

bty.

Yākūt el-Ĥamevī (ö. 626/1229), Mu‘cemu’l-buldān, Beyrut 1957.

ez-Zerķānī, Muĥammed (ö. 1367/1948), Menāhilu’l-‘irfān fį ‘ulūmi’l-Ķur’ān,

Tahk.: Mektebu’l-buhūŝ ve’d-dirāsāt, I. Basım, Dāru’l-fikr, Beyrut 1996.

ez-Zerkeşī, Bedruddįn Muĥammed b. ‘Abdillah (ö. 794/1392), el-Burhān fį

‘ulūmi’l-Ķur’ān, Tahk.: Mustafā ‘Abdülkādir ‘Atā, Dāru’l-fikir, Beyrut 1988.

Zeydān, Corci, Tārįĥu ādābi’l-luġati’l-‘arabiyye”, III. Basım, Matbaatü’l-Hilâl.

İlk Filolojik Çalışmalar Döneminde Kur’ân-ı Kerîm’in Arapça’ya Kazandırdıkları

34