II. Wılhelm, Weltpolitik ve II. Abdülhamid / H. Bayram Soy
1699 Karlofça Anlaşması'ndan sonra özellikle Avrupa'da gerilemeye başlayan Osmanlı Devleti, XIX. yüzyılın başından itibaren yaptığı savaşlar ve uğraşmak zorunda kaldığı iç isyanlar süresince başındaki badireleri, o dönemde çıkarlarının uyuştuğu bir ülke ile ittifaka girerek atlatmaya çalışmıştır. Bu ülke ise, neredeyse XIX. yüzyılın son çeyreğine kadar İngiltere olmuştur.
İngiltere, can damarı olan Hindistan'a en kısa ulaşımın Osmanlı topraklarından geçmesi sebebiyle, özellikle bugünkü Orta Doğu, Mısır ve İran topraklarının, bölgede rakibi olan Rus ve Fransızların etki alanına girmemesi için yoğun çaba sarf etmiştir. Ayrıca Osmanlı Devleti'nin yıkılarak topraklarının bu ülkeler arasında paylaşılmasındansa, sözünü geçirebileceği zayıf bir Osmanlı Devleti'nin yaşamasından yana olmuştur. Fakat 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı'nda
Osmanlı Devleti'nin ağır bir yenilgi alması, İngiltere'nin "Osmanlı Devleti'nin toprak bütünlüğünü koruma politikası"ndan vazgeçerek bölgedeki çıkarlarını, o dönemde rakipsiz olan, kendi donanmasının gücü ile savunmaya karar vermesine neden olmuştur. Nitekim bu niyetinin emarelerini 1878 Berlin Konferansı'nda da göstererek, Osmanlı toprak paylaşılmasına katıldığı gibi, kendi menfaatlerine dokunulmaması şartıyla diğer büyük devletlere de, çıkarlarının olduğu toprakları almalarına itiraz etmeyeceğini bildirmiştir.
1 Bu politikasının bir neticesi olarak İngiltere, donanmasına üs olarak kullanmak amacıyla 1878'de Kıbrıs'a yerleştiği gibi, 1882'de de Hindistan yolunun en önemli geçişlerinden biri olan Süveyş Kanalı'nı güvence altına almak için Mısır'ı işgal etmiştir. İngiltere'nin Berlin Anlaşması'ndan sonra açıkça Osmanlı topraklarının paylaşılmasına katılması, XIX. yüzyılın klasik denge politikasında ihtisaslaşmış Osmanlı devlet adamlarını, Osmanlı Devleti'ni destekleyecek yeni bir güç arayışına sevk etmiştir.
2 Buna en büyük aday, siyasî birliğini sağlamış, ekonomisi ve endüstrisi sürekli baş döndürücü bir hızla büyüyen, güçlü bir orduya sahip ve 1871'den beri Avrupa siyasetinde ağırlığını hissettiren Almanya idi. Fakat Alman Şansölyesi Bismarck'ın "Şark Meselesi"ne neredeyse kayıtsız olması, bu yakınlaşmanın önündeki en büyük engeldi. Bu engel ise, 1888'de tahta çıkan ve artık Almanya'nın kıta kalıplarını aşarak bir dünya gücü olması gerektiğine inanan, genç ve gözüpek Alman İmparatoru II. Wilhelm tarafından bertaraf edilecekti.
1888-1890 yılları arasında, kurduğu sistemi II. Wilhelm'e rağmen devam ettirmek için elinden gelen her şeyi yapan Bismarck, 1890 yılında kendisine istifadan başka bir ihtimal bırakılmayınca görevi bırakmak zorunda kalmıştır. Böylece, II. Wilhelm'in önünde Almanya'yı bir dünya imparatorluğu haline getirmek için takip edeceği Weltpolitik3 için hiçbir engel kalmayacak ve bu tarihten itibaren Almanya, Avusturya-Macaristan ve özellikle Osmanlı İmparatorluğu'nun sonunu getirecek bir maceranın önü açılmış olacaktır.
1. II. Wılhelm'in TahtaÇıkması ve Weltpolitik
Alman siyasî birliğinin mimarı olan Bismarck, Alman İmparatoru I. Wilhelm ile çok iyi anlaşmış ve güvenini kazanmıştı. Bu sebepten dolayı İmparator, dış politikanın idaresini de Bismarck'a bırakmıştı. Bismarck da imparatorun bu güvenini boşa çıkarmayarak bu genç devleti, özellikle kıtayı ilgilendiren konularda, söz sahibi ülke haline getirmiştir. Fakat I. Wilhelm'in 1888 yılı Mart ayında ölmesiyle yerine, pek de geleneksel Alman hükümdarı kalıplarına uymayan liberal III. Friedrich geçmiştir.
4 Zaten gırtlak kanseri olan III. Friedrich'in üç ay sonraki ölümüyle, İmparatorluğu oğlu II. Wilhelm devralmıştır.
II. Wilhelm'in tahta çıkmasıyla genç İmparator ile yaşlı Şansölye arasında amansız bir üstünlük mücadelesi başlamıştır. Bu döneme kadar Alman siyasetinin hâkimi olan Bismarck'ın temel hedefi Avrupa barışının korunması idi. Bismarck'a göre, sahip olmaları gereken her şeye sahiptiler ve hiçbir savaş, sonu kendileri için zaferle bitse dahi, Almanya'ya bir şey kazandırmayacaktı. Dolayısıyla mevcut durumu ve barış halini korumak Almanya'nın temel hedefi olmalıydı.
5 Bismarck'ın kıta ile sınırlı ve Fransa'ya karşı Almanya'nın Rusya ve Avusturya-Macaristan ile kurduğu ittifaka dayanan denge politikasının aksine II. Wilhelm, Avrupa'da müttefik olarak sadece Avusturya-Macaristan'a taraftar olmasının yanında, Almanya'nın artık kalıplarını kırarak, kıtanın dışında sömürgeciliğe dayanan bir dış politika takip etmesi gerektiğine inanıyordu.
6-II. Wilhelm ve Bismarck arasındaki bu fikir ayrılığı, 1890'da Rusya ile olan ittifakın yenilenmesi konusunda iyice belirginleşerek zirveye çıkmıştır.
7 Bu konu hakkında zaten fikir birliğinde olmayan II. Wilhelm ile Bismarck'ın tartışmaları üzerine, II. Wilhelm Bismarck'tan istifasını istemiş ve Bismarck'ın istifası 20 Mart 1890'da kabul edilmiştir.
8 Bismarck'ın istifasıyla artık II. Wilhelm'in önü açılmış ve Weltpolitik için hiçbir engel kalmamıştır.
Bismarck'ın istifasından sonra en önemli gündem maddesi Rusya ile güvenlik anlaşmasının yenilenmesi meselesi olmuştur. Bismarck'ın oğlu Herbert von Bismarck'ın da babasıyla birlikte görevinden ayrılmasıyla, yerine Dışişleri Bakanı olan Baron von Marschall ve Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı Baron von Holstein, 1887 Alman-Rus Güvenlik Anlaşması'nı incelediklerinde bunun 1879 Almanya-Avusturya arasındaki ittifak ile çeliştiği kanaatine varmışlardır. Çünkü Almanya, bu anlaşmada Rusya'ya Balkanlar'daki siyasetini desteklemeyi taahhüt etmiştir ki, bu durum aynı zamanda Avusturya'ya karşı Rusya'nın desteklenmesi anlamına geliyordu.
9 Genelkurmay Başkanı Afred von Waldersee'nin de aynı kanaatte olması nedeniyle Almanya-Rusya Güvenlik Anlaşması yenilenmemiştir.
10-1897 yılı, genellikle Alman dış politikasında yeni bir dönemin başlangıcı olarak kabul edilir. Bu yıl, daha sonra Şansölye olacak Bülow'un Marchall'ın yerine dışişlerinin, Amiral Tirpitz'in de donanmanın başına getirilmesi ve II. Wilhelm'in de kesin olarak ülke idaresini ellerine geçirmesiyle, geçmişle gözle görünür bir kopuşun yaşandığı ve artık Weltpolitik'in resmen işlerlik kazanmaya başladığı bir yıl olmuştur.
11-II. Wilhelm'in Weltpolitik'i yürütebilmesi için, Alman çıkarlarını açık denizlerde de koruyabilecek bir donanmaya ihtiyacı vardı. Halbuki, 1896'da birinci sınıf açık deniz zırhlısı açısından Almanya, İngiltere, Fransa, Rusya, İtalya ve ABD'nin ardından altıncı sıradaydı.
12 Halbuki II. Wilhelm, Almanya'nın da İngiliz Kraliyet donanması çapında bir donanmaya sahip olmasını istiyordu.
13 Fakat, bu çaptaki bir donanmayı Reichstag'a
14 kabul ettirmek ve gerekli para için onay almak gerçekten zordu. Çünkü, Fransa ve Rusya ile savaşmak için güçlü bir donanma gerekmiyordu. İngiltere ise, o dönemde dost bir ülke idi. Ancak Amiral Tirpitz ve ekibi devreye girerek her şeyi tersine çevirdiler.
Yapılması düşünülen zırhlıları haklı çıkarmak için yeni bir düşman icat ettiler: İngiltere.
15 Bu doğrultuda yapılan propagandalar sonucunda 23 Mart 1898'de Reichstag'da son defa görüşmeye açılan Birinci Donanma Yasa Tasarısı, 26 Mart 1898'de 139'a karşı 212 oyla meclisten geçmiştir.
16 20 Haziran 1900'de meclisten geçen İkinci Donanma Yasası, birincisine nazaran daha kapsamlıydı. Buna göre birinci sınıf zırhlı sayısı iki kat artırılarak 19'dan 38'e çıkarılıyordu. Gemi inşa programı 1901-1917 yılları arasını kapsıyordu ve donanma, program çerçevesinde sipariş edilen son geminin 1920'de filoya katılmasıyla, tam gücüne ulaşıyordu. Bundan sonra ise Alman donanması artık bir kıyı koruma filosu değil, İngiliz donanmasından sonra dünyanın ikinci büyük deniz gücü haline geliyordu.
17-Almanya'nın güçlü bir donanmaya sahip olmak istemesi, hiç şüphesiz Weltpolitik'e pratikte işlerlik kazandırabilmek için gerekli bir araçtı. Almanya'nın Weltpolitik uygulamasının göstergesi olan en önemli siyasî olaylar arasında, Transvaal Ayaklanması'ndaki "Krüger Telgrafı" hadisesi ile Birinci ve İkinci "Fas Bunalımı" gösterilebilir. 31 Aralık 1895'te İngiliz emperyalizminin önemli simalarından Cecil Rhodes'un bir ajanı olan Dr. Jameson'ın Transvaal'de bir ayaklanma başlattığı haberi Berlin'e ulaşınca, Almanlar Boer bağımsızlığını desteklemeye karar vermişlerdir. Aslında buradaki Alman çıkarları çok önemli değildi ve Almanlar, bölgenin İngilizler için de Mısır veya Boğazlar kadar önemi olmadığını düşünüyorlardı. Yani Almanya, Transvaal'deki olaya müdahale ederken ciddi bir probleme neden olmadan Avrupa meselelerinin dışına çıkıp, dünya siyasetinde de ağırlığını ispat etmek istiyordu. Almanya'nın bu hadiseye müdahale etmesindeki bir diğer sebep ise, bölgedeki Alman kapitalistlerinin yatırımları nedeniyle Boerlerin bağımsızlıklarını korumalarına yardımcı olmaktı.
18-Boerlerin bu ayaklanmayı bastırmada başarılı olmaları üzerine, 3 Ocak 1896'da II. Wilhelm'in Transvaal Başkanı Krüger'e tebrik telgrafı çekmesi, olayların tırmanmasına ve İngiltere'nin tepkisine neden olmuştur.
19 Almanya'nın tahmininin aksine bölge, özellikle Kap Kolonisi, İngiltere için ticarî olmasının yanında stratejik öneme de sahipti. Doğuya geçişi sağlayan Doğu Akdeniz ve Orta Doğu'nun İngilizlerin elinden çıkması durumunda Ümit Burnu, İngiltere için Hindistan'a ulaşımı sağlayacak önemli bir yoldu. Dolayısıyla İngiltere, başka bir devletin, özellikle de Almanya'nın Transvaal'e müdahalesini engellemek için donanmasını alarma geçirmiş ve buraya acil müdahale için "uçan filo" birliği oluşturmuştur. Bunun üzerine Transvaal'i savunamayacağını anlayan Almanya geri adım atmak zorunda kalmıştır.
20 Bu olayda Almanların Boerlere yardım edemeyeceği çok açıktı. Dolayısıyla söz konusu tebrik telgrafının çekilmesi de anlamsız bir adımdı. Fakat, buna rağmen bu olay Almanya'nın artık birinci sınıf bir güç olduğunun ve dünya meselelerinde artık göz önünde bulundurulması gerektiğinin göstergesi olmuştur.21
1905 ve 1911'de çıkan Birinci ve İkinci Fas Buhranı da, yine Almanya'nın dünya siyasetinde kendisini ispat için karıştığı, fakat geri adım atmak zorunda kaldığı Weltpolitik teşebbüsleridir. 1904 Kasım ayında Fransa'nın, Fas ordusu ve maliyesinde danışmanları vasıtasıyla etkinlik kurma teşebbüsü, burada menfaatleri olan Almanya'yı hiçe sayıldığı gerekçesiyle harekete geçirmiştir. Hatta, menfaatlerini koruma konusunda kararlılıklarını göstermek için II. Wilhelm 1905'te Tanca'ya gitmiştir. Problemin çözümü için uluslararası bir konferans teklif eden Almanya, 1906 Ocak ayında Algericas'ta bir konferans toplanmasını sağlamıştır. Fakat bu konferansta Avusturya haricindeki ülkelerin Fransa'yı desteklemeleri üzerine, Fransa'nın Fas'taki çıkarları resmen tanındığı gibi, Almanya da geri adım atmak durumunda kalmıştır.22
1911'deki bunalım ise, bir iç karışıklık nedeniyle Fransa'nın bölgeye asker çıkarması üzerine, Almanya'nın Fransa'nın Fas'a asker çıkarması durumunda buraya fiilî olarak da yerleşeceği endişesiyle müdahale etme isteğinden kaynaklanmıştır. Fransa Fas'a asker çıkarıp bazı bölgeleri işgale başlayınca, Almanya da kendi vatandaşlarını koruma gerekçesiyle 1911 Temmuz ayında Fas'ın Agadir limanına Panther zırhlısını göndermiştir. Fakat Almanya'nın Fas'ta bir üs edinme ihtimali Fransa'dan çok İngiltere'yi endişeye sevk ettiğinden, İngiltere Almanya'ya 1904 İngiliz-Fransız anlaşmasının şartları gereği Fransa'ya karşı taahhütlerini hatırlatmak zorunda kalmıştır. Bu hadisede İngiltere'nin Fransa'nın yanında yer aldığını gören Almanya, Fransa ile 1911 Kasım ayında yaptığı bir anlaşma sonrasında Fas konusunda yine geri adım atmak zorunda kalmış, fakat Afrika'daki sömürgelerde Almanya lehine bazı düzenlemeler yapılmıştır.23
Almanya'nın Weltpolitik iddiası, bunun sonucunda İngiltere ile girişilen rekabet ve oluşan iki blok, dünyayı patlamaya hazır bir saatli bomba haline dönüştürmüştür. Bu saatli bombayı patlatacak zaman ise, Almanya'nın Belçika'ya girmesi idi. Almanya, Belçika konusunda İngiltere'nin ne kadar hassas olduğunu biliyor, fakat bu durumu umursamıyordu. Nitekim Almanya, Saraybosna'daki kıvılcımdan sonra 4 Ağustos 1914 sabahı Belçika sınırlarını aşınca, neticesi hem kendisi, hem de kendisiyle birlikte savaşa sürüklediği Osmanlı Devleti için felaket olacak olan bir maceraya ilk adımını atmış oluyordu.
2. Weltpolitik'in Osmanlı Devleti'ndeki Yansımaları ve II. Abdülhamid
II. Wilhelm ve Bismarck arasında çıkan anlaşmazlık sonucunda 1890 yılında Bismarck'ın istifa etmesiyle Almanya yayılmacı bir politika izlemeye başlamış, basın ve kamuoyu da bir dünya imparatorluğu kurma idealine şartlandırılmıştır. Ancak o dönemde sömürge yarışında geç kalan Almanya'nın, gerek sömürge olmaya elverişli az alanın kalması, gerekse edindiği sömürgeleri destekleyecek donanma gücünün olmayışı, Almanya'yı ilk etapta Doğu'nun az gelişmiş, fakat zengin kaynaklara sahip geleneksel imparatorluklarına yöneltmiştir.24
Almanya'nın bu hedefi doğrultusunda, hem Almanya'nın istediği özelliklere sahip, hem de Almanya'nın dostluğunu uman Osmanlı Devleti, Almanya için en uygun yayılma alanı olmuştur. II. Wilhelm'i, Osmanlı Devleti'nin tam da Almanya'nın aradığı bölge olduğuna ikna eden kişi ise, 1879-1881 yılları arasında Almanya'nın İstanbul Büyükelçiliği'ni yapan Kont von Hatzfeldt olmuştur. Hatzfeldt'e göre Napoleon'a kadar Fransa Osmanlı Devleti'ndeki en imtiyazlı ülke idi. Daha sonra İngilizler onların yerini aldılar, fakat 1878'de Kıbrıs'a yerleşmeleri, daha sonra da Mısır'ı işgal etmeleri ve 1880'de Gladstone'un iktidara gelmesiyle Osmanlıların güvenini kaybettiler. Böylece Osmanlı Devleti'nde bir boşluk oluşmuştu. Doğu, doğru adamı bekliyordu ve bu adam II. Wilhelm'di.25 Bundan böyle Almanya, Osmanlı yanlısı görünen ve bu vesileyle Osmanlı İmparatorluğu'nun kaynaklarından barışçı yollarla faydalanmayı amaçlayan bir politika izlemeye başlamıştır.26
Bu politikanın ilk tezahürü, 1889 yılında II. Wilhelm'in eşiyle birlikte ilk resmî ziyaretini Osmanlı Devleti'ne yapması olmuştur. II. Abdülhamid, Wilhelm'in bu ziyaretinden oldukça etkilenmiş ve bu tarihten sonra Almanya'nın Osmanlı Devleti'ndeki siyasî ve ticarî etkisi günden güne artmıştır.27
A. Osmanlı Topraklarında Weltpolitik İçin Döşenen Yollar: Anadolu ve Bağdat Demiryolları
Almanların Yakın Doğu diplomasisi, neredeyse başından sonuna kadar bir demiryolu diplomasisi olmuş ve bu diplomasinin ciddiyetle takip edildiği en önemli yerler de Anadolu ve Mezopotamya bölgeleri olmuştur. Aslında Almanya'da bu bölgelere Alman sermayesi ve Alman göçünün yönlendirilmesi fikri eski yıllara dayanır. Almanya'nın önde gelen ekonomistlerinden Roscher, daha 1848 yılında Osmanlı Devleti'nin paylaşılması durumunda Anadolu'nun Almanya'nın tabiî hakkı olduğunu ileri sürmüştür. 1870'den sonra bu tür fikirler daha da yaygınlaşmış ve daha kesin olarak savunulmaya başlanmıştır. Bu dönemde, Almanların önde gelen haritacılarından Kiepert, düzenli olarak Osmanlı Devleti'nde araştırmalar yapmak amacıyla görevlendirilmiştir. 1886 yılında ise Alman oryantalistlerinden Dr. A. Sprenger, diğer bilim adamlarıyla birlikte, adı geçen Osmanlı topraklarında Alman kolonizasyonu kurulması yönündeki çağrıyı yinelemiştir.28
Anadolu'da inşa edilen demiryolları, Osmanlılardan ziyade demiryolunu döşeyen Batı Avrupalı devletlerin çıkarları doğrultusunda şekillenmiştir. II. Abdülhamid, bu durumun iktisadî, siyasî ve askerî tehlikesi ve hassasiyetinin tamamen farkındaydı. Padişah da, ancak birbiriyle irtibatlı ve verimli bir demiryolu ağının siyasî ve idarî anlamda ülke bütünlüğüne, askerî anlamda ülke savunmasına ve iktisadî anlamda da ülkenin güçlenmesine katkı sağlayacağının bilincindeydi. Bununla birlikte bu düşüncelerinin, İngiliz ve Fransız kontrolünde ve daha ziyade onların çıkarlarına hizmet eden demiryollarıyla gerçekleşmeyeceğini bildiği gibi, zaten bu demiryollarının, teşebbüsün sahibi devletler tarafından nüfuz alanı oluşturmak ve ülkenin dağılmasını sağlamak amacıyla inşa edilmiş olduğu da kendisi için sır değildi. Bu sebepten dolayı, Osmanlı Devleti'nde bir demiryolu ağı inşa ettirmek için Avrupa sermayesi ve bilgisinin öneminin idrakinde olmasına rağmen, bu alandaki İngiliz ve Fransız tekelini kıracak bir imtiyaz vermek düşüncesindeydi. Bunu sağladıktan sonra da, İstanbul'dan Basra Körfezi'ne kadar uzanarak, ülkeyi neredeyse kuzeybatıdan güneydoğuya kesen ve ileride oluşturulacak demiryolu ağının omurgasını teşkil edecek bir projenin inşa edilmesini istiyordu.29
II. Abdülhamid, demiryolu inşasında İngiliz ve Fransız üstünlüğünü kırmak için yapılmasını istediği yeni hatları Almanlara vermek istiyordu. Nitekim yapılan görüşmeler neticesinde, Osmanlı Devleti'nde, Stuttgart menşeli Württembergische Vereinsbank'ın temsilciliğini yapan ve Mauser tüfeklerini pazarlayan Dr. Alfred Kaulla'nın, Deutsche Bank Müdürü Georg von Siemens'i ikna etmesi üzerine 6 Ekim 1888 tarihli irade ile İzmit-Ankara demiryolu hattı inşa imtiyazı Almanlara verilmiştir. Ayrıca mevcut Haydarpaşa-İzmit hattı da bu imtiyazı alan gruba devredilmiştir.30 İmtiyazı alınan bu hattı inşa etmek amacıyla, 16 Mart 1889 tarihli irade ile merkezi İstanbul ve bir anonim şirket olan Societe du Chemin de Fer d'Anatolie (Anadolu Demiryolu Şirketi) kurulmuştur.31 Şirketin başına da Osmanlı Devleti'ndeki demiryolları ve diğer işlerle ilgili tecrübesi bulunan Otto von Kühlmann getirilmiştir.32
İmtiyaz sözleşmesinde taahhüt edildiği gibi, İzmit-Ankara hattı zamanında inşa edilmiş ve ilk tren Ocak 1893'te Ankara'ya ulaşmıştır. Bunun üzerine, yapılan işten memnun kalan II. Abdülhamid, 13 Şubat 1893'te, 384 km uzunluğundaki Ankara-Kayseri ve 445 km uzunluğundaki Eskişehir-Konya hattının inşasını da yine aynı şirkete vermiştir. Bu hatların inşasının yanında, İzmit Körfezi'nde bulunan Derince'ye iskele ve ambar yapımı da yine aynı gruba verilmiştir.33
II. Abdülhamid, Almanların Anadolu'daki demiryolu inşasında gösterdikleri performanstan o kadar memnun kalmıştı ki, 30 Mayıs 1899'da Almanlara Bağdat'a kadar uzanan yeni bir demiryolu imtiyazı vermek niyetinde olduğunu bildirmiş,34 ön imtiyaz 30 Aralık 1899'da, nihaî imtiyaz ise ancak 5 Mart 1903'te verilmiştir. 35
Bağdat demiryolu, inşası bittiğinde Avrupa ile Asya arasındaki en kısa yol olmakla kalmayacak, aynı zamanda Süveyş Kanalı'na da alternatif bir yol olacaktı. Bitiş noktasının Basra Körfezi olması itibariyle de İngiliz çıkar bölgesinin kalbine ulaşmış olacaktı. Bundan dolayı aynı yıl hem Hindistan Valisi Lord Curzon, hem de İngiliz Dışişleri Bakanı Lord Lansdowne, İngiltere'nin bölgede yıllardır devam eden üstünlüğünü tehdit edebilecek bir donanma üssünün oluşturulmasına bütün güçleriyle karşı koyacaklarını ilân etmişlerdir. Çünkü, gelecekteki en kısa Hindistan yolunun, zaten o dönemde donanma inşa programıyla İngiliz İmparatorluğu için yeterince tehdit oluşturan Almanya'nın eline geçecek olması, İngiltere için kabul edilebilir bir durum değildi. Ticarî malların Almanya'dan inşa edilecek demiryoluyla Bağdat'a taşınacak olması bile İngiltere'nin Mezopotamya ve İran ticaretine büyük bir darbe olacaktı. Bağdat demiryolu inşaatı başladığında, bu endişelerin etkisiyle İngiliz kamuoyunda Alman aleyhtarlığı baş göstermiştir. Çünkü İngiltere'de Hindistan söz konusu olduğunda, siyasî ve ticarî çıkarlar ayrı kabul edilmemiştir.36
Bağdat demiryolu meselesi üzerinde İngiliz Dışişleri Bakanı Sir Edward Grey ile II. Wilhelm'in yaptığı bir görüşmede, Grey II. Wilhelm'e Bağdat demiryolunun stratejik öneme sahip olmasından dolayı tek bir yabancı gücün elinde bulunmasının İngiltere'de endişeye sebep olduğunu söylemesi üzerine Alman İmparatoru, bu projenin kendileri için sadece ticarî değerinin olduğunu, İngilizlerin endişelerinin de yersiz olduğunu, çünkü kendilerinin Mezopotamya'da toprak edinme niyetinde olmadıklarını, Osmanlıların ise bu demiryolunu İngilizlere karşı kullanma ihtimallerinin olmadığını söylemiştir.37
Sömürge yarışına geç başlayarak bu konuda İngiltere, Fransa ve Rusya gibi sömürgeci ülkelerin bir hayli gerisinde kalan Almanya'nın, barışçı yollarla (Penetration Pacifique) girdiği Osmanlı topraklarında Weltpolitik çerçevesindeki en önemli hamlesi olan Anadolu ve Bağdat demiryolları projesi, II. Abdülhamid'in 1909'da tahttan indirilmesiyle sekteye uğramışsa da, bu projeye en ciddi engeli koyan İngiltere ile 15 Haziran 1914'te anlaşma yapılamasıyla, söz konusu demiryolunun inşasındaki bütün engeller ortadan kalkmıştır. Fakat, Ağustos 1914'te Birinci Dünya Savaşı'nın başlaması bu projenin Almanya tarafından tamamlanmasına mani olmuştur.
B. Salisbury'nin Osmanlı Topraklarını Paylaşma Teklifine Almanya'nın Cevabı
1895'te İngiltere'de Rosebery kabinesinin çekilmesiyle, Osmanlı Devleti'nin artık çok uzun ömrü kalmadığına inanan Lord Salisbury, yeni kabineyi oluşturarak başbakan olmuştur. Lord Salisbury, aynı yıl Osmanlı Devleti'nde yine Ermeni meselesi ile ilgili problemler çıkınca, "Osmanlı Devleti'nin Ermeni meselesini halletse bile daha fazla ayakta kalamayacağı" doğrultusundaki düşüncelerini Almanya'nın Londra Büyükelçisi Hatzfeld'e söyleyerek, belli bir plan çerçevesinde olmasa da, Osmanlı Devleti'nin bölüşülmesini teklif etmiştir.38 Hatzfeld'in, Osmanlı Devleti'nin yıkılması durumunda adaletli bir paylaşımın mümkün olup olmadığını sorması üzerine Lord Salisbury, Kırım Savaşı öncesinde Çar Nikolai'ın İngiltere'ye teklif ettiği paylaşımın o dönemde daha kolay olabileceğini, şimdi ise bunun daha zor olduğunu ve teklifi o dönemde kabul etmemenin kendileri için bir hata olduğunu söylemiştir.39
Hatzfeld'in durumu Berlin'e bildirmesi üzerine kendisine şu talimat gönderilmiştir:
"Ne Almanya ne de şahsen siz Akdeniz'de toprak bölüşümü teklifi yapmamalısınız. Biz oradan herhangi bir şey istemiyoruz, öyleyse o bölgeden menfaat umanlar -İngiltere, İtalya ve Avusturya-kendi aralarında anlaşmalılar. Biz en fazla, bu üçünün anlaşmaları durumunda Alman çıkarlarının zarar görmemesi için fikir belirtebiliriz. Bu durumun gerçekleşmesinden önce bize sorulan soruları cevaplamayı reddediyoruz."40
Bunun üzerine Hatzfeld, 7 Ağustos 1895'de Kraliçe ve Lord Salisbury'nin de hazır bulunduğu bir yemekte konunun tekrar açılmasıyla, Osmanlı Devleti'nin paylaşılması meselesinin Avrupa barışına olumsuz etki yapacağını, bunun yanında zaten Osmanlı Devleti'ndeki durumun yeterince kötü olduğundan, bu meselenin ertelenmesi gerektiğini söylemiştir.41
Bu dönemde Alman Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı olan Holstein, İngiltere'nin bu teklifinde çok egoist olduğunu, çünkü Mısır'da zor günler yaşayan İngiltere'nin bu bölüşüm teklifiyle Anadolu ve Balkanlar'da büyük güçleri birbirine düşürerek, kendisinin Mısır'a kolayca yerleşmek amacında olduğunu ileri sürmüştür.42 Ayrıca, İngiltere'nin yıllardır temel politikalarından biri olan Rusların İstanbul'a yerleşmesini engellemekten vazgeçerek burayı Ruslara teklif etmesi de, Rusların dikkatini Uzak Doğu'dan Yakın Doğu'ya çekerek, Uzak Doğu'daki Rus ilerlemesini durdurmak suretiyle buradaki İngiliz pozisyonunu güçlendirmek olarak yorumlanmıştır.43 Zaten Fransa ve Rusya ile ilişkileri çok kötü olan İngiltere, Almanya'dan beklediği desteği bulamayınca, Osmanlı Devleti'nin bölüşülmesi planlarını ertelemek zorunda kalmıştır. Fakat, Osmanlı Devleti'ndeki asayiş ve sükûnetin tekrar sağlanamamasının tek sorumlusu olarak II. Abdülhamid'i gören Lord Salisbury, bundan sonra II. Abdülhamid'in tahttan indirilmesinin tek çözüm yolu olduğunu dile getirmiştir.44
C. Girit Meselesi (1897)
II. Wilhelm'in dünya siyasetinde Almanya'nın ağırlığını hissettirmek için müdahalede bulunduğu olaylardan biri de Girit meselesidir. 1897 yılında Girit meselesinden dolayı Osmanlı Devleti ile Yunanistan arasında problem çıktığında, Almanya Yunan aleyhtarı bir tavır takınmıştır. Çünkü Alman Dışişleri, her ne kadar bölgede Almanya'yı doğrudan ilgilendiren bir mesele olmadığı kanaatinde olsa da, bu problemde Yunanistan taraftarı olmanın Rus çıkarlarına hizmet edeceği gerekçesiyle Yunanistan'ın Girit siyasetine prim vermemiştir.45 Hatta, bu problem sırasında, kız kardeşi Yunan veliahdı Konstantin ile evli olan II. Wilhelm de, bu akrabalık ilişkisinin Yunanlılar tarafından bir yumuşama vesilesi olarak kullanılmaması için azamî dikkat göstermiştir.46
II. Wilhelm, bu meselede kıta devletlerinin birlikte hareket etmesini sağlamak için çaba sarf etmiş, böylece hem büyük devletler arasında savaş çıkmamasını sağlamaya, hem de Osmanlı Devleti'nin bölüşülmesini engellemeye çalışmıştır.47 Şansölye Bülow, Reichstag'da yaptığı bir konuşmada, Girit meselesindeki tek amaçlarının bu problemin genel bir savaşa sebebiyet vermesini engellemek ve adada huzurun sağlanması olduğunu söylemiştir. Adadaki huzurun da ancak Müslümanların can ve mallarının teminat altına alınmasıyla gerçekleşebileceğini, bunu söylemekteki amacının da Müslümanları korumaktan ziyade barışı sağlamak olduğunu belirtmiştir. Çünkü, her iki taraf uğruna da Alman askerlerinin hayatını tehlikeye atmak taraftarı olmadığını vurgulamıştır. Fakat buna rağmen, Osmanlı Devleti'ne karşı yapılacak hiçbir baskı hareketine de katılmayacaklarını ifade etmiştir.48
İngiltere ise, Osmanlı Devleti'nin azınlıklarla ilgili politikası nedeniyle49 Osmanlı Devleti lehinde bir müdahalede bulunma taraftarı değildi. II. Wilhelm'in Osmanlı Devleti ve Yunanistan arasında savaş çıkmasını engellemek için Yunan limanlarını bloke etme fikri İngiltere'nin tereddütleri dolayısıyla neticesiz kalmıştır.50 İngiltere ve Almanya arasındaki bu görüş ayrılığı, II. Wilhelm ile anneannesi İngiliz Kraliçesi Victoria arasında gerginliğe neden olmuştur. Hatta Victoria, Wilhelm'in, kız kardeşinin prensesi olduğu bir ülke hakkında bu kadar aleyhte olmasının kendisini hayrete düşürdüğünü belirtmiş51 ve Berlin büyükelçiliği aracılığıyla Wilhelm'in bu tavrını resmen protesto etmiştir.52
Girit isyanı sırasında adaya asker çıkaran Yunanistan, büyük devletlerin baskısıyla askerlerini geri çekmek zorunda kalınca Yunan kamuoyu bundan çok rahatsız olmuştu. Yunanistan bu rahatsızlığı gidermek ve kamuoyunu da tatmin etmek amacıyla Osmanlı Devleti ile bir savaş planlamaya başlamıştır. Nitekim Nisan 1897'de Yunan ordusu Osmanlı sınırlarını ihlâl edince,53 Osmanlı-Yunan Savaşı başlamış oldu. Osmanlı ordusu Dömeke Meydan Savaşı'nda Yunan ordusunu yenince Atina yolu açılmış oldu, fakat büyük devletler Osmanlı ordusunu daha fazla ilerlememeleri konusunda uyarınca, Mayıs ayında ateşkes, Aralık ayında da anlaşma yapılmıştır. Bu anlaşmayla Osmanlı Devleti savaş tazminatı ve bir miktar da toprak kazanmıştır.54
Yunanistan'ın yenilgisiyle, Girit Rumları adada tekrar çatışma çıkarmıştır. Rumlar sadece Müslümanlara değil, İngiliz askerlerine de saldırınca başta İngiltere olmak üzere Fransa, Rusya ve İtalya adaya müdahale ederek kontrolü sağlamışlardır. Bundan sonra adaya bir Yunan prensi vali olarak tayin edilmiş ve böylece Osmanlı Devleti'nin adadaki fiilî hâkimiyeti sona ermiştir.55 Bu meselede özellikle İngiltere'nin belirleyici rol oynayarak durumu kendi lehinde ve kontrolünde halletmesi, Almanya'yı çok rahatsız etmiştir. II. Wilhelm, Almanya'nın büyük bir donanmaya ihtiyacı olduğunun bu olayla bir daha kendini belli ettiğini şöyle ifade etmiştir:
"Almanya'nın Avrupa güçleri arasında kendisini hissettirebilmesi için güçlü bir donanmaya olan ihtiyacı kendini bir daha göstermiştir. Girit'te, birkaç geminin yerine zırhlılardan oluşan bir birliğimiz olsaydı, Almanya Şubat'ta derhal tek başına kendi gücüyle Atina'yı bloke edebilirdi ve diğer güçler ister istemez bize katılırdı. Bu durumda hiç bir şey yapılamadı ve bütün planları geçersiz kılan, bütün güçleri mefluç eden, dolayısıyla itibar kazanan İngiltere oldu! Niye? Çünkü en güçlü donanmaya sahip olduğundan! Bu konuda bizim 1.000.000 askerimizin ise bir faydası olmadı!"56
Meşrutiyet'in tekrar ilânından sonra, Bosna-Hersek ve Bulgaristan örneğini takip eden Girit meclisi, 5 Ekim 1908'de Yunanistan'a bağlandıklarını ilân etmiş, fakat gerek Osmanlı Devleti'nin baskısı, gerekse büyük devletlerin böyle bir kararın getireceği riskleri göze alamamaları neticesinde bu mesele 1912 yılına kadar sürüncemede kalmıştır.57
D. II. Wılhelm'in İkinci Doğu Seyahati (1898)
XIX. yüzyılın son yıllarında Almanya ile Osmanlı Devleti arasında yaşanan siyasî yakınlaşma ve yoğunlaşan ticarî ilişkiler, II. Wilhelm'in 1898 yılında, Kudüs'te inşa edilen Alman Protestan Kilisesi'nin58 açılışına katılmak bahanesiyle Doğu'ya yaptığı ziyaretle olumlu yönde ivme kazanmıştır.59 Kasım 1897'de, II. Wilhelm'in 1898'de Kudüs'te inşaatı tamamlanacak olan Alman Protestan Kilisesi'nin açılış merasimine katılmak istediğini bildirmesi üzerine II. Abdülhamid, imparatorun bu ziyaretinden çok memnun kalacağını ifade etmiştir.60
1898'de önce İstanbul'a uğrayan II. Wilhelm ve eşi, beraberindeki heyet ile birlikte burada II. Abdülhamid ile Osmanlı-Alman siyasî ve ticarî ilişkileri hakkında görüşmüşlerdir. Daha sonra Kudüs'e ve oradan da Şam'a geçen Alman İmparatoru,61 buradaki temaslarıyla hem bölgede yaşayan Hıristiyanların, hem de Şam'da yaptığı meşhur konuşma ile bütün İslâm dünyasının gönlünü kazanmasını bilmiştir. Fakat bu konuşma sırasında II. Wilhelm'in kendisini sadece Osmanlı Devleti sınırları dahilindeki değil, bütün Müslümanların dostu ilân etmesi, özellikle İngiltere'yi çok rahatsız etmiştir.62
Bu ziyaret sırasında kendisine gösterilen ilgiden çok memnun kalan II. Wilhelm, Şam'dan Rus Çarı I. Nikolai'a yazdığı bir mektupta, şimdiye kadar hiçbir "gavur" hükümdarın karşılanmadığı bir şekilde coşku ve heyecanla karşılandığını ifade etmiştir. Bunun sebebinin, Sultan'ın ve Halife'nin bir dostu olması ve kendisine de tavsiye etmiş olduğu gibi, Türklere karşı açık ve samimî bir siyaset izlemesi olduğunu söylemiştir. Ayrıca Osmanlı Devleti'nde İngilizlere karşı nefretin günden güne arttığını, aynı zamanda Fransızların da eskiden gördükleri itibarı kaybettiklerini belirtmiştir.63 Weltpolitik'in Doğu ayağında daha etkin bir pozisyon kazanmak için II. Wilhelm'in Osmanlı Devleti'ne yaptığı bu ziyaretle Almanya, Osmanlı Devleti'ndeki ticarî ve bir bakıma siyasî nüfuzunu artırmış, fakat ilerleyen yıllarda buna paralel olarak diğer büyük devletlerle, özellikle de İngiltere ile ilişkilerini zora sokmuştur.
Başlangıçta dinî amaçlı görünen bu ziyaret, tabiatıyla siyasî ve iktisadî ilişkilerin de güçlenerek artmasına sebep olmuştur. Öyle ki Dışişleri Bakanı Bülow, Almanya'nın Kahire Başkonsolosu Müller'e çektiği telgrafta, II. Wilhelm'in Doğu'yu ziyaretinin çok olumlu geçtiğini, Osmanlı Padişahı ve İmparator arasındaki şahsî dostluğun daha da arttığını, İmparatorun Şam'da yaptığı ve 300 milyon Müslümanın dostu olduğunu ilân ettiği konuşmasıyla İslam dünyasının takdirini kazandığını,64 Kudüs'te bir Protestan kilisesi açarak Kral IV. Friedrich Wilhelm'in en büyük arzusunu yerine getirdiğini, buradaki Katolik Almanlara da kucak açmak suretiyle bölgedeki Katolikler üzerindeki Fransız himayesini kırdığını bildirmiştir. Ayrıca bu ziyaretin Almanya'nın sadece manevî çıkarlarına değil, aynı zamanda maddî çıkarlarına da hizmet ettiğini vurgulayarak, Alman sanayi ve ticaretine yeni ufuklar açıldığını belirtmiştir.65
II. Wilhelm, Doğu seyahatinden döndükten sonra Reichstag'ın açılışı münasebetiyle yaptığı konuşmada, gerek İstanbul ve gerekse Suriye ve Filistin'de Almanların yaptığı çalışmalardan ve bu çalışmaların kendileri için sağladığı itibardan çok memnun kaldığını söylemiştir. Ayrıca selefi hükümdarların Filistin'de inşa ettirmeyi düşündükleri kilisenin açılışının bizzat kendisi tarafından yapılmasının da kendisi için, sahip olduğu iktidarı gelecekte de Hıristiyanlığın itibarını artırma ve muhafaza etme yönünde kullanmak için bir teşvik vesilesi olduğunu belirtmiştir. Ayrıca bu seyahati sırasında her yerde gerek kendisine, gerekse eşine iki devletin dostluğuna yaraşır bir şekilde gösterilen hüsnü kabulün, Alman çıkarları için faydalı neticeler doğuracağını ümit ettiğini ifade etmiştir.66 Osmanlı Devleti'nin Berlin sefareti maslahatgüzarı da, İmparator ve İmparatoriçe'nin Omanlı Devleti'nde çok iyi ağırlanmasının Alman basın ve kamuoyunda fevkalade olumlu bir hava meydana getirdiğini, özellikle Post, Vossische Zeitung, Kölnische Zeitung, Berliner Tageblatt gibi gazetelerin gayet dostane bir lisan kullandığını ve Abdülhamid'in kendi ülkesine yaptığı hizmetleri sitayişle anlattıklarını bildirmiştir.67
Sonuç
Siyasî birliğini diğer büyük devletlere göre daha geç sağlayan ve bunun neticesi olarak sömürgecilik yarışında gerilere düşen Almanya, "güneşte bir yer kapmak" amacıyla II. Wilhelm önderliğinde, Weltpolitik idealleri doğrultusunda, dünya politikasında kendisini hissettirecek adımlar atmanın yanında, doğunun zengin ve bereketli topraklarına yönelmiştir.
II. Wilhelm, dünya politikasında kendisini hissettirebilmek amacıyla, her şeyden önce en azından İngiliz donanmasına yakın bir donanma inşa etmeye karar vererek, bunu hayata geçirmek için harekete geçmiştir. Siyasî alanda ise, Boer Savaşı, Birinci ve İkinci Fas Bunalımlarında olduğu gibi, Almanya'nın etkisini kıta Avrupası sınırlarının dışına taşıma teşebbüsünde bulunmuş, fakat eylemlerini destekleyecek çapta bir donanmaya sahip olmayışı nedeniyle bu teşebbüslerinde geri adım atmak zorunda kalmıştır.
Bu dönemde bir müttefik arayışında olan II. Abdülhamid ile Osmanlı topraklarına barışçıl yollarla yerleşmek isteyen II. Wilhelm'in dış politikaları uyuşunca, bu iki ülke arasında hızla gelişen bir yakınlaşma olmuştur. Almanlar, bu yakınlaşmadan faydalanarak II. Abdülhamid'in teşvik ve talepleriyle, İstanbul'dan Basra Körfezi'ne uzanacak Anadolu ve Bağdat demiryolları imtiyazını elde etmişlerdir. Bu demiryolları, dolaylı olarak Weltpolitik'in Doğu ayağını güçlendirmek amacına hizmet etmişse de, aynı zamanda Almanya'nın diğer büyük güçlerle ilişkilerinin de gerginleşmesine de neden olmuştur.
II. Wilhelm ayrıca, Almanya'yı dünya gündemine taşıyacak, Osmanlı Devleti'nin paylaşılması meselesi, Girit meselesi gibi olaylara da kendi çıkarları doğrultusunda müdahale etmiştir. II. Wilhelm, kendisini Müslümanların hâmîsi ilân etmesi sebebiyle dünya kamuoyunun gündemini bir süre meşgul eden 1898'deki Doğu seyahati gibi gövde gösterilerine de girişmiştir. II. Abdülhamid ise, Almanya'nın Avrupa siyasetinde Osmanlı Devleti lehinde bir denge unsuru olması sebebiyle, bu ülkenin Osmanlı topraklarındaki yatırımlarını teşvik etmiş, hatta Osmanlı topraklarında çeşitli yatırımlar yapmış olan diğer güçler arasında Almanya'yı tercih ettiğini her vesilede açıkça belli etmiştir.
DİPNOTLAR
1 Nitekim, İngiltere'de Berlin Anlaşması'ndan sonraki ilk seçimlerde (1880) Osmanlı Devleti'nin toprak bütünlüğünü savunan Disraeli hükümetinin Osmanlı aleyhtarı Gladstone karşısında seçimi kaybetmesi, İngiltere'nin Osmanlı politikasındaki değişiminin önemli göstergelerinden biri olmuştur. Kenneth Bourne, The Foreign Policy of Victorian England, 1830-1902, Oxford: Clarendon Press, 1970, s. 137.
2 Yuluğ Tekin Kurat, Osmanlı İmparatorluğu'nun Paylaşılması, Ankara: Turhan Kitabevi, 1986, s. 14.
3 II. Wilhelm dönemi diplomasisine Weltpolitik, yani dünya politikası dönemi denir. II. Wilhelm, o dönemde büyük bir gelişme içinde olan Alman endüstrisine yeni kaynaklar ve pazarlar sağlamak amacıyla ve hiç şüphesiz Alman endüstri çevrelerinin ve onlara bağlı baskı gruplarının da etkisiyle, giderek her devletten çok İngiltere'yi korkutan bir sömürgecilik politikasına girişmiştir. Lowe'a göre ise Weltpolitik, hükümet ve idareci sınıfın iç meselelerde yaşanan huzursuzluğu dışarıda elde edilecek diplomatik başarılarla izale etmek için izlediği bilinçli bir politikaydı. Bkz. John Lowe, The Great Powers, Imperialism and the German Problem, 1865-1925, London: Routledge, 1994, s. 142143.
4 III. Friedrich, iyi niyetli, vakur ve Bismarck aleyhtarı biriydi ki, Bismarck da kendisinden hoşlanmazdı. Siyasî görüşü, İngiliz Kraliçesi Victoria'nın kızı olan karısının etkisinden, liberal ve İngiliz yanlısı idi. Golo Mann, Deutsche Geschichte des 19. und 20. Jahrhunderts, Frankfurt am Main: S. Fischer Verlag, 1958, s. 475.
5 Erich Brandenburg, From Bismarck to the World War, çev. Annie Elizabeth Adams, London: Oxford University Press, 1933, s. 2-3.
6 A. Halûk Ülman, Birinci Dünya Savaşı'na Giden Yol, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1972, s. 105.
7 Henüz Almanya'nın siyasî birliği sağlanmamışken Bismarck, Fransa'ya karşı yapacağı bir savaşta Rusya tarafından arkadan vurulmamak için Rusya ile anlaşmanın kesinlikle gerekli olduğuna inanmış ve bu amaçla Rusya ile bir güvenlik anlaşması yapmıştır. Andreas Hillgruber, "Deutsche Russland-Politik 1871-1918: Grundlagen-Grundmuster-Grundprobleme", Saeculum, c. XXVII, s. 96. Ayrıca Hillgruber'e göre, Rusya ile anlaşarak Prusya'nın doğu sınırlarını güvence altına almadan ne Fransa'ya karşı zafer, ne de Alman İmparatorluğu'nun kurulması mümkün olabilirdi. Bkz. Hillgruber, a.g.m., s. 94.
8 Fahir Armaoğlu, Siyasî Tarih, 1789-1960, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1973, s. 214.
9 Halbuki, yukarıda da belirtildiği gibi, II. Wilhelm Avrupa'da sadece Avusturya ile bir ittifak yapılmasına taraftardı ve bu bağlamda Avsuturya'nın gücendirilmesine veya geri planda kalmasına kesinlikle razı değildi.
10 Brandenburg, a.g.e., s. 26-27.
11 Lowe, a.g.e., s. 141-142.
12 Werner Conze, Die Zeit Wilhelms II. und die Weimarer Republik, 1890-1933, Tübingen: Rainer Wunderlich Verlag, 1964, s. 35.
13 Thomas A. Kohut, Wilhelm II and the Germans, New York: Oxford University Press, 1991,s. 210.
14 Alman İmparatorluk Meclisi.
15 Robert K. Massie, Dretnot. İngiltere, Almanya ve Yaklaşan Savaşın Ayak Sesleri, çev. Mehmet Harmancı, İstanbul: Sabah Kitapları, 1995, s. 155. İngiltere'ye ve İngilizlere büyük sempatisi ve hayranlığı olduğu halde, II. Wilhelm de İngiltere'ye karşı şüphe ve tereddüt içindeydi. Wilhelm, bu şüphe ve tereddütü farklı zamanlarda, farklı olaylar çerçevesinde şöyle yaşamıştır: 1896'da İngiltere'nin Almanya'ya saldıracağı veya en azından kolonilerini elinden alacağı vehmine kapılmıştır. 1903'te, İngiliz dış politikasının amacının Üçlü İttifak'ın (Almanya, Avusturya-Macaristan ve İtalya) dağılmasını sağlayarak Almanya'yı yalnızlığa itmek ve bundan sonra da Almanya'yı tamamiyle ortadan kaldırmak olduğuna inanmıştır (26 Aralık 1903 tarihli The Standard gazetesinin kenarına böyle not düşmüştür). Politisches Archiv, Bonn, England 78, c. 20'den nakleden Kohut, a.g.e., s. 199. 1906 ve 1908 yıllarında ise, İngiliz Kralı ve dayısı olan VII. Edward'ın kendi aleyhinde Avrupa'da kulis yaptığını iddia etmiştir. Kohut, a.g.e., s. 199.
16 Massie, a.g.e., s. 160.
17 A.g.e., s. 161.
18 A. J. P. Taylor, The Struggle for Mastery in Europe, 1848-1918, Oxford: Oxford University Press, 1954, s. 363 - 364; Lowe, a.g.e., s. 161.
19 Bu telgrafın İngiltere'de tepki görmesinin sebebi, 1884 anlaşmasıyla Boerlerin dışişlerinde İngiliz hâkimiyetini kabul etmelerinden kaynaklanmaktaydı. Bkz. Taylor, a.g.e., s. 364.
20 Alman donanmasının gelişimini etkileyen önemli hadiselerden biri de bu olaydır. Almanya'nın bu hadisedeki politikasını destekleyecek güçlü bir donanmasının olmaması, II. Wilhelm'i derinden yaralamıştır. Bu olaydan sonra Almanya'nın dünya gücü olmasının ancak İngiliz donanmasına meydan okuyabilecek bir Alman donanmasının inşasıyla mümkün olabileceğine inanan Tirpitz, II. Wilhelm'in donanma ile ilgili meselelerdeki baş danışmanı olmuştur. Kohut, a.g.e., s. 178.
21 Taylor, a.g.e., 365-366.
22 Armaoğlu, a.g.e., s. 237-240.
23 A.g.e., s. 246-248.
24 İlber Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğu'nda Alman Nüfuzu, İstanbul: İletişim Yayınları, 1998,s. 19.
25 J. A. R. Marriot, The Eastern Question, Oxford: Clarendon Press, 1969, s. 393; Alex Carmel, Die Siedlungen der Württembergischen Templer in Palâstina, 1868-1918, Stuttgart: W. Kohlhammer Verlag, 1973, s. 148.
26 Ortaylı, a.g.e., s. 52.
27 P. Philip Graves, İngilizler ve Türkler, çev. Mehmet Harmancı, Ankara: 21. Yüzyıl Yayınları, 1999, s. 40. II. Abdülhamid hatıratında, Almanlar ve Fransızlarla olan münasebetleri hakkındaki bir değerlendirmesinde II. Wilhelm hakkında şunları söylemiştir: "(...) Sempatimi Almanlara tevcih etmem için sadece Kayzer'in şahsı kâfidir. O, gayri ihtiyarî sevilen, itimat telkin eden, hakikaten hayran olunacak bir insandır. Memleketinin seviyesini de ne kadar yükseltmiştir! Zaten Almanlar, Fransızlara nazaran daha sevimlidirler ve tabiatları itibariyle Osmanlılara daha yakındırlar.Onlar da Osmanlılar gibi yavaş ve geç harekete geçen, fakat sadık ve namuslu insanlardır; çalışkan ve sebatkârdırlar. (...)" Sultan Abdülhamit, Siyasî Hatıratım, haz. Ali Vehbi, 4. baskı, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1984, s. 137.
28 Marriot, a.g.e., s. 404.
29 Karl Helfferich, Georg von Siemens, Krefeld: Richard Scharpe, 1956, s. 152-153.
30 Edward Mead Earle, Turkey, the Great Powers, and the Bagdad Railway, New York: The Macmillan Comp., 1923, s. 31; J. B. Wolf, The Diplomatic History of the Bagdad Railroad, New York: Octagon Books, 1973, s. 14.
31 Politisches Archiv des Auswârtigen Amtes, Bonn (PA-AA) R13455, Die Anatolischen Eisenbahn-Gesellschaft; ayrıca bkz. Helfferich, a.g.e., s. 155.
32 Helfferich, a.g.e., s. 155.
33 Charles Issawi, The Economic History of Turkey, 1800-1914, Chicago: The University of Chicago Press, 1980, s. 188.
34 II. Abdülhamid 1899'da Bağdat demiryolu inşaatı hakkında şunları söylemiştir: "(...) Bağdat demiryolu inşaatını ciddi olarak düşünmenin zamanı gelmiştir. Plânlarımızın tatbikine mani olmak için ellerinden geleni yapan İngilizlere rağmen en kısa zamanda işe girişilmelidir. Bağdat demiryolu sayesinde eskiden mevcut olan Avrupa-Hindistan ticaret yolu, tekrardan işe yarar hale gelecektir. Eğer bu yol Suriye ile Beyrut, İskenderiye ve Hayfa ile de irtibat kurmak üzere birleştirilirse, yeni bir ticaret yolu ortaya çıkmış olacaktır. Bu yol İmparatorluğumuz için sadece iktisadî bakımdan büyük fayda temin etmekle kalmayacak, aynı zamanda, oralardaki kuvvetimizi sağlamlaştırmağa da yarayacağından askerî bakımdan da çok ehemmiyetli olacaktır. Daha sonra ikiz Dicle ve Fırat nehirlerinden istifade etmek suretiyle, akıllıca bir sulama tertibatı kurabilirsek, şimdi çok kurak olan bu yerleri, bundan binlerce sene evvel olduğu gibi cennet haline getirebiliriz. Bağdat demiryolunu, Mekke demiryoluna bağlamaya muvaffak olabilirsek, kanaatimce çok ehemmiyetli bir iş başarmış oluruz. Allah izin verirse, bu büyük eseri, Alman parası ve Alman mühendislerinin yardımıyle tatbik mevkiine koyabiliriz. Ancak mühim olan Alman diplomasisinin, İngiliz siyasetinin tesirinde kalmamasıdır." Sultan Abdülhamit, a.g.e., s. 94.
35 Werner Frauendienst, "Der Neue Kurs bis 1890 bis 1897/99", Handbuch der Deutschen Geschichte, IV/I, ed. L. Just, Frankfurt am Main: Akademische Verlagsgesellschaft Athenaion, 1973, s. 136; Issawi, a.g.e., s. 131.
36 Oswald Hauser, Deutschland und der Englisch-Russische Gegensatz, 1900-1914, Göttingen: Musterschmidt Verlag, 1958, s. 42.
37 British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print (BDFA), c. XVIII, ed. Kenneth Bourne-D. C. Watt, University Publications of America, Inc., 1985, Doc. 25, 13 Kasım 1907, s. 19.
38 Die Grosse Politik der Europâischen Kabinette 1871 -1914: Sammlung der Diplomatischen Akten des Auswârtigen Amtes (GP), c. X, ed. J. Lepsius-A. M. Bartholdy-F. Thimme, Berlin: Deutsche Verlagsgesellschaft für Politik und Geschichte G. m. b. H, 1924, No. 2372, 31 Temmuz 1895. İngiltere'nin Osmanlı Devleti'nin bölüşülmesi taraftarı olduğu hakkında ayrıca bkz. Public Record Office, Foreign Office (PRO-FO) 6233/49, Monson'dan Salisbury'ye, 11 Ocak 1896.
39 GP, c. X, No. 2372, 31 Temmuz 1895.
40 GP, c. X, No. 2379, 5 Ağustos 1895.
41 GP, c. X, No. 2385, 7 Ağustos 1895.
42 Erich Eyck, Das Persönliche Regiment Wilhelm II, Politische Geschichte des Deutschen Kaiserreiches von 1890 bis 1 914, Zürich: Eugen Rentsch Verlag, 1948, s. 121.
43 Friedrich Stieve, Deutschland und Europa, 1890-1914, Berlin: Verlag für Kulturpolitik,
1927, s. 30-31.
44 GP, c. IX, No. 2468, 25 Kasım 1895.
45 GP, c. XXII/2, No. 3132, 10 Şubat 1897 ve No. 3139, 11 Şubat 1897.
46 Bernhard Schwertfeger, Die Diplomatischen Akten des Auswârtigen Amtes, 1871 -1914, c. II, Berlin: Deutsche Verlagsgesellschaft für Politik und Geschichte G. m. b. H, 1924, s. 168.
47 Frauendienst, a.g.m., s. 115.
48 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Arşivi Sadâret, Hususî Mâruzât Evrakı (Y. A. -Hus.) 382 23, 6 Şevval 1315/15 Mart 1313.
49 İngiliz hükümetinin azınlıklar lehindeki politikasına paralel olarak, Osmanlı Devleti'nin Londra Sefareti İngiliz basının da Girit'te çıkan olaylar hakkında aleyhte yayın yaptıklarını bildirmiştir. BOA, Y. A. -Hus. 355 46, 9 Safer 1314.
50 Stieve, a.g.e., s. 24-25; Ali Fuad Türkgeldi, Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye, c. III, haz. B. Sıtkı Baykal, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1951, s. 73. Dönemin şahitlerinden Mahmud Muhtar Paşa, bu dönemde Basra Körfezi'ni karadan Akdeniz'e bağlama düşüncelerinin oldukça mesafe kaydettiğini, bu amacı gerçekleştirecek bir imtiyazın Almanlara verilmesi temayülünün arttığı ve bu imtiyazı garanti altına almak için II. Wilhelm'in İstanbul'u ziyaret ettiği bir dönemde İngiltere, söz konusu imtiyazın Almanlara verilmesini engellemek için Osmanlı Devleti'ne gözdağı vermek amacıyla Girit'i tahliyeye zorladığını ve Girit meselesindeki gelişmelerle İngiltere'nin Almanya'nın kendisi karşısında ne kadar zayıf olduğunu ortaya koymaya çalıştığını ileri sürmüştür. Bkz. Mahmut Muhtar Paşa, Maziye Bir Nazar. Berlin Antlaşması'ndan Birinci Dünya Savaşı'na Kadar Avrupa ve Türkiye-Almanya İlişkileri, haz. Nurcan Fidan, Ankara: Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, 1999, s. 42.
51 Kont Zedlitz-Trützscheler, Twelve Years at the Kaiser's Court, s. 104'den nakleden Michael Balfour, The Kaiser and His Times, New York: W. W. Norton & Company, 1972, s. 200.
52 Hannah Pakula, An Uncommon Woman. The Empress Frederick. Daughter of Queen Victoria, Wife of Crown Prince of Prussia, Mother of Kaiser Wilhelm, New York: Simon & Schuster,1995, s. 569.
53 Savaş ihtimalinin ortaya çıkması üzerine büyük devletler Nisan ayı başında her iki hükümete de bir nota vererek, netice ne olursa olsun barışı bozan tarafı savaştan sorumlu tutarak savaşın neticesiden faydalanmasına izin vermeyeceklerini bildirmişlerdir. Yunanistan buna rağmen savaşı başlatmıştır. Türkgeldi, a.g.e., s. 74.
54 Armaoğlu, a.g.e., s. 296-297.
55 A.g.e., s. 297.
56 GP, c. XII/2, No. 3215, 28 Mart 1897'ye not.
57 Rifat Uçarol, Siyasi Tarih (1789-1994), 4. baskı, İstanbul: Filiz Kitabevi, 1995, s. 413-414.
58 Bu kilisenin planları ve inşası ile ilgili Şuray-ı Devlet müsaadeleri için bkz.
BOA, Yıldız Arşivi, Sadâret, Resmî Mâruzât Evrakı (Y. A. -Res) 111 30, 29 Zilkade 1318.
59 Wolf, Wilhelm'in Osmanlı Devleti'ni ziyaretini Almanların reklamını yapmak ve Alman etkisini arttırmak için yaptığını, yoksa ölmek üzere olan bir devlette siyasî anlaşma için gelmediğini ifade etmektedir. Bkz. Wolf, a.g.e., s. 9.
60 GP, c. XII/2, No. 3338, 20 Kasım 1897.
61 II. Wilhelm'in Kudüs ve Şam'ı ziyaretleri sırasında İngiliz basın mensupları Wilhelm'e Osmanlı memurlarının kendilerine iyi davranmadığı hakkında şikâyette bulunmuşlar, fakat Şansölye Bülow böyle bir durumun yaşanmadığı gibi, İmparatorun da İngiliz gazeteciler ile Osmanlı hükümeti arasındaki ilişkiye müdahil olmak istemediğini İstanbul büyükelçiliğine bildirmiştir. BOA, Y. A., -Hus. 390 119, 21 Cemaziyelâhir 1316/25 Teşrinievvel 1314.
62 B. Waylet, Şarkta İngiliz-Alman Rekabeti, çev. Bedi Fikri, İstanbul: Sancakciyan Matbaası,1332, s. 32; Wolfgang J. Mommsen, Bürgerstolz und Weltmachtstreben. Deutschland unter Wilhelm II., 1890 bis 1918, Berlin: Propylâen Verlag, 1995, s. 355.
63 Goetz, Walter (ed. ), Briefe Wilhelms II. an den Zaren, 1894-1914, Berlin: Verlag Ullstein & Co., 1920, s. 66-67.
64 Bülow hatıralarında, II. Wilhelm'in tamamen siyaset kokan bu konuşmasından bahsettikten sonra, kendisinin her zaman, II. Wilhelm'in aksine Türkiye ile yakınlaşmanın Almanya açısından sadece ama sadece iktisadî çıkarlar maksadıyla kullanılması fikrinde olduğunu ifade etmektedir. Bkz. Bernhard von Bülow, Denkwürdigkeiten, c. I, Berlin: Verlag Ullstein, 1930, s. 259.
65 GP, c. XII/2, No. 3347, 15 Kasım 1898.
66 BOA, Y. A, -Hus. 391 91, 24 Receb 1316/26 Teşrinisâni 1314.
67 BOA, Y. A, -Hus. 391 109, 29 Receb 1316/1 Kânunuevvel 1314.
