TRAVMA SONRASI STRES BOZUKLUĞU
Geçtiğimiz günlerde Ankara'da yapılacak olan 'Emek, Barış, Demokrasi' mitinginde büyük bir patlama yaşanmıştı. Bu olay Türkiye tarihine en büyük terör eylemi olarak geçti. 90'a yakın kişi yaşamını yitirirken, 200'e yakın kişi yaralanarak tedavi altına alındı. Önemli miktarda maddi hasar meydana geldi. Bununla da kalmayarak Ankara'da yaşanan bu olay pek çok insanı doğrudan veya dolaylı olarak etkileyerek, toplum ruh sağlığı açısından olumsuz sonuçlar ortaya çıkardı, hepimizi derinden sarstı.
Terörizm gibi insan eliyle istemli olarak yaratılan travmatik olaylar ya da geniş kitleleri etkileyen şiddet eylemleri yarattıkları korku ve güven kaybı gibi nedenlerle etkiledikleri toplumlarda önemli ruhsal sorunlara yol açmaktadırlar. Travmatik olayın özellikleri kısa ve uzun dönemde çeşitli psikolojik sorunlara yol açabilmektedir. Travmayla doğrudan karşılaşanlarda daha fazla olmak üzere, olaydan dolaylı olarak etkilenenlerin önemli bir bölümünde de travmatik stres ve ilişkili sorunlar ortaya çıkmaktadır. Travmatik stres sorunlarının önemli oranda yeti yitimi ve işlev kaybına yol açtığı da bilinmektedir.
Bu tür terör olaylarına bağlı psikiyatrik sorunlar önemli toplum ruh sağlığı önceliklerindendir. Travma Sonrası Stres Bozukluğu en sık karşılaşılan sorunlardır.
Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) nedir?
Kişinin aşırı bir travmatik stresle karşılaşmasından, yaşamasından ya da duymasından sonra ortaya çıkan bir sendromdur. Kişi bu yaşantı karşısında korku ve çaresizlikle tepki verir, aynı olayı sürekli olarak yeniden yaşar ve travmayı hatırlamaktan kaçınmaya çalışır. Örneğin çok ağır bir trafik kazası geçirdikten sonra kişi olayı sanki o an yaşıyormuşcasına hisseder ancak hatırlamaktan kaçınır. Bu belirtiler en az bir ay devam ederse ve kişinin günlük yaşantısını olumsuz yönde etkileyen bir kaçınma hali almaya başlarsa travma sonrası stres bozukluğu teşhisi konulur.
Kadınlar erkeklere kıyasla daha fazla yakalanırlar ve özellikle de genç erişkenlerde daha yaygındır. Tarihsel olarak erkeklerdeki travma şekli en fazla savaşlarla ilgili kadınlarda ise tecavüzle ilgilidir. Bozukluk en çok bekar, boşanmış, kocası veya karısı ölmüş ve düşük sosyo-ekonomik düzeydeki kişilerde görülür.
Akut Stres Bozukluğu (ASB) nedir?
Travma sonrası stres bozukluğundan en büyük farkı belirtilerin travmatik olaydan sonraki 4 hafta içinde ortaya çıkması ve bozukluğun en az 2 gün en fazla 4 hafta sürmesidir. Kisaca iki bozukluk arasındaki en önemli fark zamanlamadır.
TSSB ve ASB'nun nedenleri nelerdir?
Stres yaratan durum
Stres yaratan durum hem akut stres bozukluğunun hem de travma sonrası stres bozukluğunun nedenlerinden biridir. Ancak her stres yaratan durumu yaşayan kişi bu bozoukluklara sahip olmaz. Kişide önceden var olan biyolojik ve psikososyal etkenler ile travmadan önce ve sonra gelen olaylar da bu iki bozukluğun ortaya çıkmasında etkendir.
Biyolojik etkenler
Yapılan çalışmalar göstermektedir ki travma sonrası stres bozukluğu saptanan kişilerde beyindeki bazı nörotransmiterler ve salgılar farklı çalışmaktadır. Bunların başında hipotalamus-hipofiz-adrenalin arasındaki aktivite ve noradrenalin salgısındaki değişiklikler gelmektedir.
Psikodinamik etkenler
Psikoanalitik modele göre önceden çocuklukta yaşanmış ve çözülmemeiş bir olay daha ileri yaşlarda yaşanan travmatik bir olaya tepkiyi tetiklemektedir. Çocukluk çağındaki travmanın yeniden canlanması baskılama, inkar ve reaksiyon geliştirme gibi savunma mekanızmalarının kullanılmasıyla sonuçlanır.
Bilişsel-davranışsal etkenler:
Bilişsel model, bu bozukluktan etkilenen insanların bozukluğu ortaya çıkaran travmayıişleyelemediklerini ve rasyonalize edemediklerini ileri sürmektedir. Bu kişiler stresi yaşamaya devam ederler ve kaçınma tekniklerine başvurarakolayı tekrar yaşamaktan kaçınmaya çalışırlar.
Davranışsal modele göre travma klasik koşullanma vasıtasıyla koşullu bir uyaranla (örneğin olay anında ortamdaki koku, ses, renkler, vs.) eşleşmiştir.
TSSB'nin tanısı nasıl konur?
Kişi ağır bir travma yaşamış veya tanık olmuştur
Kişi aşırı korku, çaresizlik ya da dehşet yaşamıştır
Travmaya eşlik etmiş olan uyaranlardan sürekli kaçınma ve genel tepki gösterme düzeyinde azalma
Artmış uyarılmışlık belirtilerinin sürekli olması
Travmatik olayın sürekli yaşanması
Olayı sık sık rüyada görme
Olayı çağrıştıran uyaranlarla karşılaşınca sıkıntı duyma
Travmayla ilgili konuşmaktan kaçınma
Travmayla ilgili yerlerden kişilerden kaçma
Travmanın önemli bir yönünü anımsayamama
İnsanlardan uzaklaşma
Bir geleceği kalmadığı duygusunu yaşama
Uyku zorluğu
Öfke patlamaları
Konsantrasyon eksikliği
Aşırı irkilme tepkisi
1 aydan fazla sürmesi
Sosyal hayatın etkilenmesi örneğin ise gidememe
ASB'nun tanısı nasıl konur
Kişi ağır bir travma yaşamış veya tanık olmuştur.
Kişi aşırı korku, çaresizlik ya da dehşet yaşamıştır
Hissizlik, dalgınlık, duygusuzluk
Çevreyle ilgili farkındalıkta azalma
Gerçeklikten uzaklaşma
Travmayla ilgili önemli anların hatırlanamaması
Travmatik olayı yeniden yaşama (rüyalar, düşünceler, illüzyonlar, vs)
Travmaları hatırlatan uyaranlardan kaçma
Belirgin anksiyete
Sosyal hayatın etkilenmesi örneğin ise gidememe
Bozukluk en az 2 gün en fazla 4 hafta sürer ve olaydan sonraki 4 hafta içinde ortaya çıkar.
Tedaviler
Travma sonrası stres hastalığının tedavisinde hem ilaçların hem de psikolojik tedavilerin etkili olduğu gösterilmiştir. Travmatik olaydan herkesin aynı oranda etkilenmediği açıktır. Travmayla ilgili az sayıda ruhsal belirtisi olsa da hayatı çok fazla etkilenmemiş birçok insan vardır. Bazı kişiler için ise travmatik stres belirtileri iş ve sosyal hayatı çok ciddi biçimde engelliyor olabilir. Bu nedenle travmanın etkilerinin giderilmesi için herkesin ihtiyacına göre farklı tedavi yaklaşımları planlanmalıdır:
Rahatsızlığın tedavisinin olduğunun bilinmemesi ve kişilerin travmayı hatırlamak istememesi yardım almayı geciktiriyor.
Travmadan az etkilenmiş, hayatını eskisi gibi sürdürebilen kişilere => bilgilendirme
Travmadan daha çok etkilenmiş, ciddi belirtiler yaşayan, ancak işini gücünü sürdürebilenlere => danışmanlık veya kısa psikolojik tedavi yaklaşımları
Hayatı ciddi derecede etkilenmiş, ağır belirtileri olanlara => yoğun psikolojik tedaviler, ilaç tedavileri veya hastaneye yatış.
Travma sonrası stres hastalığı depresyonla birlikte ise çoğu kez ilaç tedavisi eklenmelidir.
İlaç Tedavileri
TSSH tedavisinde antidepresan ilaçlar birçok hastalık belirtisini yatıştırmakta yararlı oluyor. Özellikle depresyonla birlikte görüldüğünde TSSB tedavisinde antidepresanlar kullanılması gerekir. Tedaviler doktor kontrolünde sürdürülmeli, doktorun önerdiği tedavinin etkili olabilmesi için önerilen süre ve dozlara uyulmalıdır.
Psikolojik Tedaviler:
Psikolojik tedaviler arasında etkili olduğu gösterilen tedavi türleri EMDR ve bilişsel-davranışçı terapi adı verilen yöntemlerdir. Bu tedavide kişinin belirtilerinin sürmesine neden olan hatalı düşüncelerinin sağlıklı düşüncelerle değiştirilmesi amaçlanır. Ayrıca korku nedeniyle kaçındığı durumların üstüne gitmesi sağlanarak bu durumlarda yaşadığı korkunun azaltılması sağlanır. Psikolojik tedaviler bu konuda eğitim ve deneyimi olan psikiyatr ve psikologlar tarafından uygulanır.
Travma Sonrası Stres Hastalığı, kişiye ve ailesine büyük sıkıntı veren, ancak tedavi edilebilen bir rahatsızlıktır. Travmalardan etkilenmiş birçok kişi:
1. yaşadıklarının bir ruhsal rahatsızlık olduğunu bilmediği veya belirtileri kendi güçsüzlüğüne-eksikliğine bağladığı için,
2. sorunların tedavi edilebileceğini bilmediği için,
3. tedavi imkanlarına nasıl ulaşacağını bilmediği için,
4. maddi imkanları olmadığı için
5. sorunlarını konuşmaya utanıp sıkıldığı için veya rahatsız olduğu için....
tedaviye başvurmuyor olabilir
Oysa ki bu sorunların hem psikolojik açıdan hem de ilaçla başarılı biçimde tedavisi mümkündür.
Ayrıca pek çok kişi, yardım kitapçıklarını okuyarak veya sorunu yaşamış başkalarından yardım alarak bazı sorunlarının üstesinden gelebilir.
İyileşme önündeki en temel engeller olan:
o yardım aramaya çekinme,
o umutsuzluk,
o olayı hatırlamaktan kaçınma
o insanlara güvenini kaybetme
aynı zamanda hastalığın da temel belirtileridi.
Kitlesel bir travma yaşayan kişilerle yapılan çalışmaların kısıtlılıklarına rağmen önemli bulgulara ulaşıldığı söylenebilir. Bu tür terör olaylarının kısa ve uzun vadede yol açabileceği ruhsal sorunlarla ilgili geniş kitlelere yönelik bilgilendirme ve eğitim çalışmalarının yapılması farkındalığı artırarak kişilerin yardım arama davranışlarını kolaylaştırabilecektir. Terör olayları sonrasında kapsamlı ve hızlı değerlendirmeler yaparken hizmet vermeye çalışmak kadar bu tip olaylar öncesinde gerekli bilgilendirmeleri yapmak ve koruyucu ruh sağlığı hizmetlerini yaygınlaştırarak geniş kitlelere ulaştırmaya çalışmakta oldukça önemlidir.
