Marifetnâme 40.Bölüm
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Sakın damarların bitiş yerlerini ve faydalarını altı madde ile ayrıntılı olarak açıklar.
Birinci Madde
Karaciğerden biten bâb damarının dallarını ve faydalarını bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, anatomi bilginleri emişlerdir ki: Sakin damarların hepsi karaciğerden bitmiştir. Karaciğerden önce iki damar vücuda gelmiştir ki, biri karaciğerden, dip tarafından vücudu bulmuştur. Onun çoğunlukla faydası, gıdayı mideden karaciğere çekmektir. Bu damar, hekimler arasında, bâb ismiyle şöhret bulmuştur. İkinci damar, karaciğerin yumru tarafından meydana gelmiştir.
Onun çoğunlukla faydası, budur ki, gıdayı karaciğerden uzuvlara ulaştırmak ve dağıtmaktır. Bu damar, ecvef nâmını almıştır. Bâb olan damarın, karaciğer boşluğunda ayrılan tarafı, önce beş kısma yetmiştir. Uçları karaciğerin yumru tarafına yettikte; şubelere ayrılmıştır. Bir şubesi, öd kesesine gitmiştir. Bunun şubeleri, yeraltında olan kökler gibi karaciğer içinde dağınık bitmiştir. Ama babın karaciğer dibine bitişik olan ucu, ondan ayrıldıkta; sekiz kısım olmuştur. İki kısmı küçük, altı kısmı büyük suret bulmuştur. iki küçük kısmın biri, 12 parmak adı verilen bağırsağın kendisine bitişmiştir. Ondan gıdayı çeke gelmiştir. Bundan dahi şubelere ayrılıp, pankreas adı verilen cisme dağılmıştır.
İkinci kısım, midenin altına inip, idenin alt ağzı olan kapakçıklar yanında dağılıştır ki, ondan gıda cezbetmiştir. Ama geri kalan altı kısmın biri, mide yüzeyi tarafına gelmiştir ki, midenin dışında gıdasını ondan almıştır. Zira ki mideni n içinde gıdalara kavuşmakla gıdalanır olmuştur. Altı kısmın ikincisi, dalağa ulaşmıştır ki, dalağa ulaşmasından önce ondan şubeler ayrılıp, pankreasa gelmiştir ki, ona gıda vermiştir.
Dalağa bitişmesiyle bile ondan bir şube geri dönüp, midenin sol tarafında bölünmüştür ki, o taraf ondan gıdasını bulmuştur. Dalağa giren şulbe ortaya geldikte; iki cüze bölünmüştür ki, bir cüzü yukarı çıkmış, bir cüzü aşağı inmiştir. Yukarı çıkan cüzü, iki cüze bölünüp, bir cüzünden dalağın üst cüzünde yani yarısında şubeler ayrılmıştır ki, o yarıya onlardan gıda gelmiştir. İkinci cüzü dışa gelip, midenin yumrusu sonuna erip, onda iki cüz olup, biri midenin sol dışı tarafına dağılmıştır ki, o taraf gıdasını ondan almıştır. Bir cüzü mide ağzına dağılmıştır ki, siyah köpüğün fazla asidini ona itmiştir. Fuduldan çıkıp, mide ağzını duraklatmaya ve hareket ettirmeye yetmiştir. Şehve ve iştihayı uyarıp, dalgalandırmıştır. Dalağın ortasında olan şubeden inen cüz dahi iki cüz olmuştur. Birinin şubeleri, dalağın alt yarısına dağılmıştır ki, o yarı ondan gıdalanmıştır. İkinci cüzü içyağından meydana çıkıp, onda dağılmıştır ki, ondan içyağına gıda gelmiştir.
Altı bölümün üçüncüsü, sol tarafa varıp, düz bağırsağın çevresinde olan damarların ince kanallarına dağılmıştır ki, gıdanın aşağıda bulunan hâsılından gıdasını almıştır. Altı kısmın dördüncüsü, saç gibi ince şubelere ayrılıp, bazısı midenin yumrusunun sağ tarafı dışında dalak tarafından idenin soluna gelen cüze karşılık olduğu halde dağılmıştır. Bazısı içyağının sağına yönelip, dalak damarının şubelerinden ve midenin solundan sağına gelen cüze karşı olduğu halde dağılmıştır.
Altı kısmın beşincisi, kalın bağırsakların çevresinde olan ince kanallara dağılmıştır ki, gıdayı ondan ala gelmiştir. Ama altıncı kısmın çoğu, yukarı çıkanın çevresinde, bazısı a'ver (coecum)e bitişik olan ince lifler çevresinde ağılmıştır ki, gıdayı onlardan almıştır. Sübhanallah! Kudreti kemal bulmuş, azameti celal bulmuş olan, rızık verici ve yaratıcı Allah münezzehtir.
İkinci Madde
Karaciğerden biten ecvef damarın bazı kollarını ve faydalarını bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: ecvef damarın kökü önce karaciğer içinde kıl gibi dağılıştır ki, yine kıl gibi şubelere ayrılan bab damarının şubelerinden gıdayı çeke gelmiştir. Ecvef damarın şubeleri, karaciğerin yumru dış boşluğunda vârit olmuştur. Bab damarının şubeleri, karaciğerin dibinden boşluğa gelmiştir. Şu halde bu ecvefin gövdesi, karaciğerin yumru yüzünde doğup, iki kısım olmuştur ki, biri büyük, biri küçüktür. Küçük kısmı, yukarı çıkmış, büyük kısmı aşağı inmiştir. Yukarı çıkan küçük kısmı, diyafram içine geçip, ona iki damar verip, onda dağılmıştır ki, ona gıdayı lütfetmiştir. Sonra yukarı çıkan kısım, yüreğin örtüsü hizasına gelip, ona birçok kollar göndermiştir. Onda kıl gibi dağılmıştır. Diyaframa gıda ondan gelmiştir. Sonra yukarı çıkan kısım ikiye bölünmüştür ki, biri büyük, biri küçük suret bulmuştur. Ama büyük kısım yüreğe gelip, onun sağ kulakçığı yanında içine girmiştir. Bu damar, yürek damarlarının en büyüğü olduğunda hikmet bu olmuştur ki, diğer damarlar, havayı çıkarmak için bulunup, bu büyük damar, gıda için kalmıştır.
Gıda ise havadan kalın olduğundan, menfezi daha geniş, zarfı daha büyük olmağa muhtaç olmuştur. Bu büyük damar yüreğe girdiğinde, ona üç perde vermiştir ki, faydaları dışarıdan içeriye gelmiştir. Bu üç perde, diğerlerinden daha sert olmuştur. Ta ki yürek uzama sırasında onardan gıdayı çekip, yayıldıkta, geri dönmesin. Ama küçük damar budur ki, öbürüyle birlikte çıktıkta, ona üç ısım damar göndermiştir ki, biri yürekten akciğere gitmiştir. Atar damarların bitiş yeri yanında yüreğin ağına yakın yerde bitmiştir. Sağ boşlukta akciğer tarafına dönüp, ona yetmiştir. Bu damar, atardamarlar gibi iki zardan bitmiştir. Onun için hekimler buna, şiryan (atar damar) adını vermişlerdir. Bunun faydası bu olmuştur ki, bundan saçılan kan oldukça incelmiştir. Akciğer cevherine benzemiştir. zira ki bu ince kan, yürekte çok az kaldığından, bunda pişme olmayıp, atar kan damarına girdikte, onda hararetle pişmiştir. Üç kısmın ikincisi, yürek çevresinde dolaşıp, içinde dağılmıştır ki, yüreğe gıda ondan gelmiştir. Üçüncü kısmı, özellikle insandan sol tarafa meyledip, göğüs omurlarından beşinci omura gidip, ona dayanıp, sekiz alt kaburgaya ve onlara yakın olan kaburgalara dağılmıştır. Yukarıya çıkan kısım, yüreğin nahiyesini geçtikte; ondan göğsü ikiye bölen perdelerin ve kılıfların yukarılarına ve tev'e adı verilen yumuşak ete saç gibi şubelerle dağılmıştır.
Sonra yukarı çıkan kısım boyun kemiği hizasına geldikte; ondan iki şube ayrılmıştır ki, birbirinden uzaklaşarak, boyun kemiği nahiyesine gelmiştir. Her bir şube, iki kola bölünmüştür. Her taraftan, biri bağır kemiği üzerinde sağ ve soldan inmiştir. Ta ki hançereye varmıştır. Sonra yukarı çıkan, üç şubeye ayrılmıştır. iki şubesi, kaburgalar arasında bulunan adalelere dağılmıştır. Ağızları onda dağılmış olan atar damarların ağızlarına kavuşmak ile mutabık gelmiştir. Bu iki şubeden birçok damar, göğüsten dışarı olan adalelere dağılmıştır. Hançereyi tamamladıkta; bir bölük damar dahi omuzu tamir edip, onda sıralanan adalelere dağılmıştır. Bu iki şubeden bir bölük damar dahi, düz adalelerin altında aşağı inmiştir. Şubeleri onlara dağılmıştır. Sonları, açıklanacak kuyruk sokumu kan damarında, yukarı çıkan adalelere ve atar damarlara bitişmiştir. Yukarı çıkan kısmın üçüncü şubesi, iki omuza gıda vere gelmiştir. Yaratıcı, bâri ve şekil verici olan Allah münezzehtir. Bu ne yaratılıştır ve bu ne sanattır ve ne hikmettir ki, gerçeklerinin inceliğinde akıl sahipleri şaşırıp kalmıştır.
Sübhanehü ve Taâlâ!
Üçüncü Madde
Kara ciğerden biten ecvef damarın; göğüs, omuzlar, çeneler, boyun, baş ve yanak ayasına çıkan kıllarını bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Göğüs ve omuz adalelerine dağılan iki şubenin geri kalanı bir çift şubedir ki, her bir damarı beşer şubedir. Her bir damarın birer şubesi, göğüste dağılmıştır ki, üstteki dört kaburgaya onlardan gıda gelmiştir. İkinci şubeleri omuzlara dağılmıştır ki, o iki yerde olan adaleler, onlardan gıdalarını almıştır. Üçüncü şubeleri, iki taraftan boyunda gömülmüş olan adalelere dağılmıştır ki, o adaleler onlardan gıda bulmuştur. Dördüncü şubeleri boynun üstteki dokuz omuru deliklerine bölünmüştür. İki tarafından onlara girip, başa yükselmiştir. Onda olan adalelere bunlardan gıda gelmiştir. Beşinci şubeleri, hepsinden daha büyük olup, iki taraftan omuz içine gelip, her biri dört kol olmuştur. Ama her şubenin birer koku, böğür kemiği üzerinde, omu mafsalını hareket ettiren adalelere dağılmıştır. ikinci kolları yumuşak ete ve atar damarlar içlerine dağılmıştır.
Üçüncü kolları, göğü üzerinde geçip, yumuşak kısma inmiştir. Dördüncü kolları büyüktür ki, her biri üçer cüze bölünüp, ikişer cüzleri omuz diplerine gelmiştir. Onda olan büyük adalelere ve küçük adalelere ve içinde olan büyük adalelere dağılmıştır. Üçüncü cüzleri büyük olup, her biri ikişer şube olmuştur.
Göğüs üzerinden geçip, iki el nahiyesine gidip, onlarda olan adalelere dağılmıştır. Tıpçılar onlara, ıbti (koltukaltı) adını vermiştir. Yukarı çıkan kısmın, üçüncü şubesi, boyuna çıkarken iki kısım olmuştur ki, biri dış, biri iç şah damarı suretini bulmuştur. dış damar, boyun kemiğine yükseldikte; iki kısım olmuştur ki, biri ondan ayrıldıkta, ön tarafa yükselmekle gelmiştir. İkinci kısmı, öne ön tarafa inip, ondan yükselip, boyun kemiğinin dışına ulaşmıştır. Ondan yükselip, boynun dışına gidip, evvelki kısma ulaşmış ve karışmıştır. Şu halde iki kısımdan, bilinen şah damarı meydana gelmiştir. Bu ikinci kısım, birinci kısma karışmadan önce, bundan iki cüz ayrılmıştır ki, bir cüzü enlemesine gidip, içeri gireceği yerde, iki boyun halka kemiğinin kovuştuğu yerde, yine birleşmiştir. İkinci cüz, boyunun dışında kıvrımlı olup, sonra iki damarından ayrılmıştır. Bu iki çift damardan örümcek ağı gibi dağılıp, omuz üzerinde uzadıklarından, her biri omuz damarı nâmıyla şöhret bulmuştur ki, baş damarı dahi bunda olmuştur. Bu iki omuz damarının iki tarafından iki damar, omuz üstüne dek buna eşlik etmiştir. Lakin biri onda hapsolup, dağılmıştır. biri omuz üstünü geçip pazu başına gidip, onda dağılmıştır.
Omuz damarı, ikisini dahi geçip, ellerin sonuna gitmiştir. Dış şah damarının iki damarı karışmalarından sonra iki kısım olmuştur. Biri içe gömülüp, küçük kollara ayrılmıştır ve üst çeneye dağılmıştır. Onlardan büyük şube ayrılmış ve alt çenede dağılmıştır. Bu iki sınıf şubelerden ince damar cüzleri dilin çevresine gelmiştir. İkinci kısım dışta olup, iki kulak ve başa şakın olan yerlere dağılmıştır İç şah damarı, yemek borusuna eşlik edip, onuna doğru üst tarafa gidip, şube göndermiştir ki, dış şah damarından gene şubelerle karışmıştır. Hepsi yemek borusuna, hançereye ve gömülmüş adalelere bölünüp, sonu nihayet lam yivine gelmiştir. Sonra ondan nice şubeler dağılmıştır ki, birinci ve sekizinci omurdan çıkan sinirle dağılmıştır.
Ondan bir saç gibi baş damarı ve boyun mafsalanı gelmiştir. Ondan kollar hâsıl olup, beyin üstündeki kafa kemiği perdesi mahalline ulaşmıştır. Kafa kemiğinin iki hacminin birleştiği yere çıkıp onda kafa kemiğinin içine gömülmüştür. Adı geçen kolları gönderdikten sonra kalan damarlar, lam yivi sonunda, kafa kemiği boşluğuna girmiştir. Ondan dimağ zarlarına şubeler dağılmıştır. O zarlar gıdasını bu şubelerden almıştır. Sert zarları, çevrelerinde bulunan cüzlerle bu şubeler raptedip, ondan ayrılmıştır. Bunlardan kafatasının perde mahalline gıda gelmiştir. Sonra ince perdelerden dimağa inip, atar damarların dağılması gibi, onda dağılmıştır. Bütün atar damarları sağlam raptedip geniş yerde karşılamıştır ki, ağızlarına kan dökülüp, onlarda toplanıp, pişsin. Sonra iki tak arasına dağılmıştır ki, o, sıkıcı nâmını almıştır. Ondan kollanan kanallardan kanı çekip, ondan orta karından iki ön karna uzanıp, oraya yükselen atar damarlara kavuşmuştur. İşte bu perde meşime şebekesi ile örülmüştür. Bunların hepsi, Allah Teâlâ'nın kudretinin kemaline delalet kılmıştır. (Herkese rızık veren, şanı yüce olan, şekil verici ve yaratıcı Allah her şeyden münezzehtir.)
Dördüncü Madde
Karaciğerden biten ecvef damarın kol ve ellere gelen kollarını ve faydalarını bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Kol damarının aslı, omuz damarıdır. Ondan ayrışan şulelerin başlangıcı kol damardır ki, o, pazuya hizalandıkta; ondan pazunun dış cüzlerine ve derisine dağılan şubelerdir. Sonra dirseğin mafsalın yakın olmasıyla üç kısım olmuştur ki, biri kol ipidir. Bu kısım üst oynağın dışı üzerinde uzanmıştır. Ondan dış tarafa dağılmıştır. İkinci kısmı kolun dışında dirsek boğumuna yönelip, içeriden bir şubeye bitişmeye gidip, ikisinden ekhal damarı vücut bulmuştur. Üçüncü kısmı derine inip, onda olan adalelere dağılıp, son bulmuştur. Ancak bir şubesi, kol kemiğine varmıştır.
Bu, dirseğin iç mafsalına yakın geldikte; iki kısım olmuştur. Bir kısmı derine gidip, kafa damarından gömülen şubeye bir miktar bitişip, sonra ayrılmıştır. Şu halde bu mafsalın biri, iç tarafa inen serçe parmak ve yanındakinin hepsine ve orta yarıma varmıştır. İkici mafsala yükselen kemiklere temas eden et cüzlerine bölünmüştür. İçtekinin ikinci kısmı, kol içinde dört kol olmuştur ki, bir kolu, kolun aşağılarında bileğe varıncaya dek dağılmıştır. İkinci kolu, birinci kolun üstünde onun gibi dağılmıştır. Üçüncü kolu, hepsinden büyük gelip, üstte ve dışta olup, onun bir kolu, kol damarının bir şubesine bitişip, ikisinden ekhal hâsıl olmuştur. Kalanları, basilik damarıdır ki, bir dahi gömülüp, derine gitmiştir.
Ekhal damarı, iç taraftan bitip, üst oynağa çıkıp, ondan dış tarafa gidip, yunan lamı şeklinde iki kol olmuştur. üst kolu, üst oynağın tarafına inip, dirseğe yönelmiştir. Başparmağın arkasında ve onunla işaret parmağı arasına ve işaret parmağının kendinde dağılıştır. Aşağı kolu, aşağı oynağın tarafına inip, üç kol olmuştur ki, bir kolu, işaret parmağı ile orta parmağın arasına gelip, üst kolan işaret parmağına gelen damarın bir şubesine bitişip, onunla tek bir damar olmuştur. ikinci kolu ki, esîlmdir. Orta parmak ile yanındaki arasında dağılmıştır. Üçüncü kolu serçe parmak ile yanındaki arasına yönelmiştir. Bunların hepsi, parmak mafsallarına bölünmüştür. Bunlardan iki elin parmakları her an Allah'ın kudretiyle beslenmiştir. İnsanın en güzel şekilde yaratan hakîm ve sâni Allah münezzehtir.
Beşinci Madde
Ecvef damarın kara ciğerden bedenin aşağısına inen büyük kısmının kollarını ve faydalarını bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki 0oEcvefin inen cüzü ki, büyü kısmıdır. O kara ciğerden doğdukta; omurgaya dayanmazdan önce, ondan bir büyük damar ayrılıp, kılcal damarlara dağılmıştır. Sağ böbreğin liflerine ulaşıp, onda ve ona yakın olan cüzlerde dağılmıştır. Hepsine gıda vermiştir. Sonra bu inen kısımdan bir büyük damar ayrılıp, yine kılcallar gibi damarlara dallanmıştır. Sağ böbreğe gelip, onun liflerini bulup, civarında olan cisimlerde dağılmıştır. Hepsine bu dallarla gıda gelmiştir. Sonra bu inen kısımdan büyük damar dağılmıştır ki, onlara doğnalar ismi uygun gelmiştir.
Bunlar, gıda vermek için iki böbrek içine girmiştir. Zira ki açıklanan atar damarlar gibi, bu doğanlar dahi böbreklerin gıdalarını çekici olmuştur ki, karaciğer kan suyu onlara gıda gelmiştir. Bu doğnaların solundan bir damar ayrılıp, erkekler ve kadınlarda sol yumurtaya inmiştir. Bir damar dahi, sağdan şubelere ayrılıp, sağ yumurtaya gelmiştir. Böbreklerden, tenasül organları içine, sağdan sağa ve soldan sola gelen iki sert damar tarafına bükülmüş ve şekilleri yuvarlak olduğundan, böbreklerden onlarda yumurtalara akan halis kan sıcaklıkla pişip, kırmızı kan döken beyaz meni olmuştur. İki damar dahi omurgadan iki yumurtaya ulaşmıştır. bu duarlar zekerde, ferçte ve rahmin derinliğinde kaybolmuştur. Sonra bu inen kısım omurgaya dayanıp, inerken her bir omur yanında ondan yine şubelere ayrılmıştır ki, bazıları o omurlara girip, omuriliğe ulaşmıştır. Bazıları yanında konulan adalelere dağılmıştır. Bazıları iki leğen kemiğine gelip, karın adalelerinde son bulmuştur. Bu inen kısım anlatılan durumları ile omurga omurlarının sonuna ulaştığında, onda iki kısmı bölünmüştür ki, bir kısmı sağ oyluğa ve bir kısmı sol oyluğa yol bulmuştur.
Bu iki kısım oyluklara inmezden önce her birinden on tabaka damar ayrılmıştır. Evvelki tabakaları sert yerlere gelmiştir. İkinci tabakaları kıllar gibi dağılıp, kuyruk sokumu altlarına yayılmıştır. Üçüncü tabakalar kuyruk sokumu kemiği üzerinde olan adalelere dağılmıştır. Dördüncü tabakaları makat adalelerine ve kuyruk sokumu dışına bölünmüştür. Beşinci tabakaları, kadınlarda rahme yönelip, bazısı onda ve ona bitişik olan cüzlerde dağılmıştır. Kalanları mesane tarafına gelip, iki kısım olmuştur. Biri mesanede dağılıp, biri mesanenin boynuna gelmişti. Bu beşinci tabaka erkeklerde çok olmuştur ki, hem mesaneyi kuşatıp, hem zeker olmuştur. Altıncı tabakaları oyluk kemiği üzerinde konulan adalelere yönelip, onda dağılmıştır. Yedinci tabakaları karın üzerinde beden doğrultusunda giden adalelere yükselmiştir. Bu damarlar, o damarların uçlarına bitişmiştir. Göğüsten onlar karın boşluğuna inmiştir. Bu damarların kökünden kadınlarda dört damar bitip, dört taraftan rahme gelmiştir.
Onlardan sekiz damar iki meme tarafına yükselmiştir ki, bu damarlarla rahim, memelere eş olmuştur. sekizinci tabakaları erkeklerde zeere, kadınlarda bız'a gelip, onlarda dağılmıştır. Dokuzuncu tabakaları, oyluğun iç adalelerine inip, onlarda dağılıştır onuncu tabakaları iki leğen kemiğine çıkıp, eller tarafından inen damarların içlerine ulaşmıştır. Hepsinden bir cüz'ü büyük hasıl olup, yumuşak adalelere inip, onda bölünmüştür ki, yirmi tabakaya varmıştır. Bu damarların bu tevzi ve ayrılmalarından nice kimseler ibret almıştır. (Damarlarda kanı nehirler gibi akıtan kahredici ve tek olan Allah münezzehtir.)
Altıncı Madde
Ecvef damarın inen kısmında oyluklar altına giden dallarını ve faydalarını bildirir.
Ey aziz, malûm olsun ki, anatomi bilginleri demişlerdir ki: Sözü edilen iki kısmın adı geçen tabakalarından arta kalanı, oyluklar içine inip, her bir kısım bir oyluk içinde 15'er şube olmuştur ki, biri oyluğun önü üzerinde konulan adalelere bölünmüştür. Biri oyluğun arkasında olan adalelere dağılmıştır. Biri iç taraf adalelerine dağılmıştır. Biri dış taraf adalelerine inmiştir. ikisi diz mafsalı adalelerine gelmiştir. Üçü şubenin kalanlarının dıştakileri küçük kemik üzerinde topuk mafsalına dek uzanmıştır. Orta şubesi diz sonundan baldır içi adalelerinde şubeler bırakarak inmiştir. Ondan iki şube kaldıkta, biri baldır cüzlerinin içinde kaybolur.
Biri iki kemik arasında uzayıp, ayak önüne inişte sözü edilen dış damarın bir şubesine karışmıştır. üçüncü iç şubesi baldır derinliğine yönelip, büyük kemiğin yumru tarafından topuğun altına gidip, ayağın iç tarafına gelmiştir. Açıklanan üç şube, onda dört şueye bölünmüştür. ikisi içtedir ki, küçük kemiğin tarafından ayağa girmiştir. ikisi içtedir ki, iki dıştakinin birine içtekinin en içteki ulaşmıştır. Ayağın üstüne çıkıp, üstlerinde dağılmıştır. ikincisine iç kısmın dış şubesi bitişip, ayağın alt cüz'lerine dağılıp son bulmuştur. Şu halde insan bedeninin tümünde bulunan kan damarları bunlardır ki, açıklamaya gelmiştir.
Hepsi tamam 360 kan damarına varmıştır. Hakîm ve şekil verici olan Allah'ın en güzel şekilde yarattığı insan bedeninde olan benzersiz sanatları fikretmeye ve düşünmeye vesile olmak için onda bulunan birbirine benzer parçaları bu miktarca açıklamakla yetinilmiştir. Bundan sonra bazı güç ve hisleri, uzuvların şekil farklılığını dahi iki bölüm ile açıklamağa lüzum görülmüştür. Bedende bulunan sonsuz ince sanatlardan açıklanan azaların anlatımı kısa kesilmiştir. Zira ki, bedende yaratılan bütün uzuvların çeşitli cüzlerinin uzun uzun anlatılması ve durumlarını filozoflar nice yüz kitap ile ancak açıklamışlardır. (Yaratıcıların en güzeli olan Allah ne yücedir.
