T.D.K, 12 temmuz 1932'de Atatürk tarafından kurulmuştur. O zamanki adı Türk Dili Tetkik Cemiyeti idi. Bellibaşlı gelir kaynağı Atatürk'ün vasiyetnamesiyle İş Bankasındaki hissesinden ayrılan kârdır.
Derneğin kurulması için dilekçeyle hükümete başvuranlar şunlardır : Samih Rıfat (Çanakkale milletvekili, başkan), Ruşen Eşref Ünaydın (Afyonkarahisar milletvekili, genel yazman), Celâl Sahir Erozan (Zonguldak milletvekili, üye ve veznedar), Yakup Kadri Karaosmanoğlu (Manisa milletvekili, üye). Derneğin merkezi Ankara'dadır ve şubesi yoktur.
Türk Dili Tetkik Cemiyeti kurulduktan sonra 26 eylül 1932'de I. Türk Dil Kurultayı toplanmıştır. Halit Fahri (Ozansoy)'nin önerisi ile 26 eylülün "Türk dil bayramı" olarak kutlanması kabul edilmiştir. 1934'te toplanan II. Türk Dil Kurultayında kurumun adı Türk Dili Araştırma Kurumu olarak değiştirilmiş, 1936'da toplanan III. Türk Dil Kurultayında ise T. D. K. biçimini almıştır.
T. D. K.'nun üye sayısı sınırlandırılmamış, bu sayı bugün 540 üyeye ulaşmıştır. Genel kurul (kurultay) iki yılda bir toplanarak 35 kişilik yönetim kurulunu seçer. Yönetim kurulu, kendi içerisinden bir başkan, bir asbaşkan ve yürütme kurulu üyelerini seçer. Yürütme kurulunda genel yazman, kol başkanları ve sayman üye bulunur.
Tüzüğe göre kol başkanlıklarının sayısı, yeni kolların kurulması, birleştirilmesi ve kaldırılması yönetim kurulunun yetkisi içerisindedir. Kurumda şu kollar bulunmaktadır: Derleme ve Tarama, Dilbilim ve Dilbilgisi, Sözlük, Terim, Yayın ve Tanıtma kolları.
Derleme ve Tarama Kolu : Anadolu ağızlarından derlemeler yapar, eski metinlerden Türkçe sözleri tarayarak sözlükler hazırlar. Bu sözlükler, başlangıçta yabancı sözlere Türkçe karşılıklar bulmak amacıyla hazırlanmışsa da, daha çok lehçe bilgisi (dialectologie) ve metin bilgisi (philologie) alanlarında yararlanılan sözlükler ola¬rak kullanılmaktadır. Lehçe bilgisi ile ilgili sözlükler şunlardır :
1. Osmanlıcadan Türkçeye söz karşılıkları - tarama dergisi I, 1934 Osmanlıcadan Türkçeye söz karşılıkları -tarama dergisi II (Türkçeden Osmanlıcaya indeks), 1934. Bu sözlükte Anadolu ağızlarından, çeşitli Türk lehçelerinden ve Osmanlıca sözlüklerden toplanan veriler bir araya getirilmiştir.
2.Türkiye'de halk ağzından söz derleme dergisi I - VI, 1939 - 1957. İlk üç cilt asıl sözlük, IV. cilt ilk üç cilde girmeyen sözleri içine alan ek (ulama) cildidir. V. cilt dizindir. VI. ciltte ise, folklorla ilgili sözler toplanmıştır. V. cilt Osmanlıcadan Türkçeye dizindir.
3.Derleme sözlüğü I-XII, 1963-1981. Türkiye'de halk ağzından söz derleme dergisi'nm yeni derlemelerle genişletilmesi ve geliştirilmesiyle hazırlanmıştır. Sözlük XI. ciltte tamamlanmıştır. XII. cilde ise, ilk on bir cilde girmeyen sözler alınmıştır.
Metin bilgisi ile ilgili sözlükler de şunlardır :
1.Tanıklarıyla tarama sözlüğü I-IV, 1943-1957. Her cilt belli sayıda eserin taranmasından elde edilen sözleri içine alan bir sözlüktür. Bu ciltlerde, XIII. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar Türkiye Türkçesi metinlerinde geçen ve bugün kullanılmayan Türkçe kelimeler ile ses ve anlam değişikliklerine uğrayarak aslından uzaklaşmış yabancı sözler yer almaktadır.
2.Tarama sözlüğü I - VIII, 1963 - 1977. Bu eser, tanıklarıyla tarama sözlüklerinin birleştirilmesi, yeni metin taramaları ve söz sayısının artırılması yoluyla meydana getirilmiştir. Sözlük ilk altı ciltte tamamlanmaktadır. VII. ciltte bu dönemde kullanılan ekler yer almaktadır. VIII. cilt ise dizindir.
Bu kolun son yıllarda üzerine aldığı görev Türkiye Türkçesinin tarihsel sözlüğü'nürı hazırlanması işidir. XIII. yüzyıldan bugüne kadar yazılı kaynaklarda geçen Türkçe ve yabancı dillerden söz varlığını en küçük anlam farklarına kadar değerlendirecek olan bu sözlüğün hazırlanması daha uzun bir süre alacaktır.
Sözlük Kolu, Türkçe sözlük, imlâ kılavuzu, okul sözlükleri ve başka dillerden Türkçeye çeşitli sözlükler hazırlayan veya hazırlatan bir koldur. İlk baskısı 1945'te yapılan Türkçe sözlük, sürekli olarak geliştirilmektedir. 1972'de çı¬kan 5. baskı tıpkıbasım yoluyla çoğaltılarak yeni baskıları yapılmıştır. Bu kolun yayınladığı sözlükler arasında şunlar da bulunmaktadır: Türk argosu [I. bas. 1941, 3. bas. 1955], Yasa dili sözlüğü [1966], Haber dili sözlüğü [1968], Resmî yazışmalar sözlüğü [1. bas. 1964, 2. bas. 1969], Sade Türkçe kılavuzu [1. bas. 1953, 2. bas. 1963], Kavramlar dizini [1971], Özleştirme kılavuzu [1978], İngilizce - Türkçe sözlük [1971], Fransızca - Türkçe büyük sözlük [1976], Resimli Türkçe sözlük [1977], Resimli ilkokul sözlüğü [1981].
Türk lehçeleriyle ilgili olarak Kırgız sözlüğü [I. c. 1945, II. c. 1948], Yakut dili sözlüğü [1945], Çuvaş sözlüğü [1950] gibi sözlükler de yayınlanmıştır.
Dilbilim ve Dilbilgisi Kolu, Türkçenin ana gramerini hazırlamakla görevlendirilmiştir. Bu kol, uzun süre bu alanda yalnızca kişisel çalışmalar yayınlamış, son yıllarda ise bu koldaki görevlilerin hazırladıkları eserlere ağırlık vermiştir.
Dilbilim ve Dilbilgisi Kolu, imlâ kılavuzunu da hazırla¬maktadır. 1928 yılında Dil Encümenince yayınlanan İmlâ Lügati, kılavuzun ilk baskısı sayılmış, 1941'den bu yana çeşitli baskıları yapılmıştır. Her yeni baskıda birtakım değişikliklere de gidilmiştir.
Terim Kolu, çeşitli alanlarda kullanılan terimleri tes¬pit eden ve Türkçeleştiren, bu çalışmaların sonuçlarını kılavuzlar ve sözlükler biçiminde yayınlayan bir koldur. Şim¬diye kadar çeşitli bilim dallarında ve meslek alanlarında seksenin üzerinde terim sözlüğü ve kılavuzu yayınlanmış¬tır: Eğitim terimleri sözlüğü [1981], Ruhbilim terimleri sözlüğü [2. bas. 1980], Mantık terimleri sözlüğü [1976], Tarih terimleri sözlüğü [2. bas. 1981], Yazın terimleri söz¬lüğü [1974], Zooloji terimleri sözlüğü [1963], Gökbilim terimleri sözlüğü [1969], Güzel sanatlar terimleri sözlüğü [1968], Sinema ve televizyon terimleri sözlüğü [1981], Zanaat terimleri sözlüğü [1976] v.b.
Yayın ve Tanıtma Kolu, Kurumun yayın çalışmalarını yürütmekte ve 1951'den beri çıkmakta olan aylık "Türk Dili" dergisini hazırlamaktadır.
T. D. K., 1933'ten başlayarak "Türk Dili Belleten" adlı bir dergi çıkarmıştır. 1950 yılma kadar süren bu dergi 3 ayrı seri olarak yayınlanmıştır. Bilimsel yazılarla Türk di¬liyle haberlerin bir arada yayınlandığı bu dergi 1951'de "Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten" adını almış ve bütünüyle Türk dili ve edebiyatı alanlarında bilimsel ya¬zılara yer veren bir dergi olmuştur.
Ayrıca kurultaylarda sunulan bildiriler, Bilimsel bil¬diriler adıyla ayrı ciltlerde toplanmış, Jean Deny, J. Nemeth ve Ömer Asım Aksoy adlarına da birtakım yazıların bir araya getirildiği armağanlar yayınlanmıştır.
Gök Türk yazıtlarından başlayarak Kutadgu bilig [1942], Divanü lügati't -Türk [1939-1943], Dede Korkut kitabı [1958-1963], Kadı Burhanettin divanı [1943], Neh-cü'l-feradis [1956], Atebetü'l - hakayık [1951], Yusuf ve Zeliha [1946], Mantıku't-tayr [1957], Mecmuatü'n-nezâir [1982] gibi eserler de T. D. K. yayınları arasında yer almıştır.
T. D. K.'nun Türk dili ve edebiyatı, dil bilimi ve Atatürk'le ilgili yerli ve yabancı yayınları toplayan bir uzmanlık kitaplığı vardır. Kitaplıkta 25 000 dolaylarında kitap bulunmaktadır. Bunlar arasında çeşitli sözlükler, ansiklopediler, dergiler, yazmalar yer almaktadır.
T. D. K. kitaplığı, bilim adamlarına, Türk dili ve ede¬biyatı eğitimi gören öğrencilere ve araştırıcılara açıktır.
