Osmanlı Devleti İçerisindeki Hıristiyanlar Ve Yahudiler*

Osmanlı Devleti İçerisindeki Hıristiyanlar Ve Yahudiler*  Benjamin Braude ve Bernard Lewis Çevirenler: Halil Erdemir** Hatice Erdemir*** Osmanlılar, beş yüzyıla (yarım binyıla) yakın bir süre, dağınık bir imparatorluğu tarihte örneğine nadiren rastlanabilecek bir şekilde yönetmiştir. Bu, çok yönlü ilim, teknik ve birden fazla dinî grubu içeren toplum yapısı mükemmel bir şekilde işledi. Müslümanlar, Hıristiyanlar ve Yahudiler, kendi dinlerinin gerektirdiği ayin ve ibadetleri yerine getirirken diğer yandan da kendilerine özgü kültürlerini geliştirdiler. Osmanlı Devleti, her topluluğun hukukî gelenekleri ve uygulamalarına, özellikle fertlerin toplumda kişisel statülerini belirleyen -meselâ ölüm, evlenme ve veraset gibi- meselelere büyük saygı gösterdi ve her birinin kendi kültür ve anlayışlarının gereklerine göre yaşayabilmeleri konusuna özel bir itina gösterdi. Pek çok yazı çeşidinîn devlet içerisinde kullanılması çeşitli dil ve edebiyatların da fevkalade gelişmesini sağladı. Devlet, hakimiyeti altında yaşayan her derece ve kademedeki halka gelişme ve ilerleme imkânlarını tanıdı. Osmanlı Devleti, iyi bir ekonomiye, askeri güce sahip olduğu parlak dönemlerinde, gerçekten hakimiyeti altındaki halklara geniş bir özerklik tanıyan bir toplum yapısı meydana getirdi.  Osmanlı Devleti çoğulcu toplum yapısının klasik bir örneğiydi. Güney Asya’daki benzer toplumsal yapıları tanıyan keskin zekaya sahip gözlemciler buradaki yapıya benzer bir durumu Osmanlı dünyasında da kolayca görerek aynı tanımlamanın geçerli olacağını kolayca belirtebileceklerdir: “... Burayı ziyaret eden bir insanın gözüne çarpan ilk şey karışık insanlardır. Gerçekten kelimenin tam karşılığı ile bu topluluk karışmıştır, bir arada yaşamaktadır, fakat bunlar arasında bir bağ oluşmamıştır. Her bir grup kendi dinîni devam ettirip, kendi kültür ve dilini kullanır; kendilerine has fikir ve yöntemlere sahiptir. Bu, farklı özelliklere sahip grupları bir arada yaşayan fakat aynı zamanda, siyasî yapı içerisinde birbirinden ayrı olan çoğulcu bir toplumdur. Ekonomik alanda bile, işçiler arasında ırkî farklar göze çarpmaktadır.”1  Bütün eksiklerine rağmen çoğulcu toplumlar, farklı gruplardan insanların, daha az kan dökülerek bir arada yaşayabilmelerine imkân sağlarlar. Ele geçirmiş oldukları millî devletlerin durumları ile karşılaştırıldıkları zaman onların uygulamalarının oldukça başarılı olduğu görülür.  Yakın geçmişte, etnik farklılıkların ortaya çıkmasıyla birlikte bir çok ulusal devletin etkilenmesi, akademisyenlerin, etnikliği ve etnik farklılıkları çalışmaya başlamalarına sebeb olmuştur. Ne yazık ki, bu çalışmaların bir çoğu tarihî ve coğrafî olarak sınırlı kalmıştır. İslâm dünyasındaki bu konuyla ilgili çalışmalar, çok sayıda etnik farklılıkları içinde barındırması hususiyetiyle en güzel örneği teşkil eden son İslâm Devleti (imparatorluğu) olarak Osmanlılar’a sahip bulunmalarına rağmen sınırlı kalmıştır.  * Benjamin Braude ve Bernard Lewis, Christians and Jews in the Ottoman Empire, (London 1982) adlı kitaptan sayfa 1-34 arasında bulunan giriş kısmından alınmıştır.  ** Halil Erdemir, İngiltere’de University of Wales Swansea’de Department of Politics’de doktora yapmaktadır. *** Dr., Hatice Erdemir, Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Görevlisidir.   1 J. S. Furnivall, Colonial Policy and Practice, New York 1956, s. 304-30 Osmanlı Devleti İçerisindeki Hıristiyanlar Ve Yahudiler (Devam) Ortadoğu ülkelerinde yakın geçmişte yapılan çalışmaların ağırlık noktası bir taraftan milliyetçilik diğer taraftan modernleşme ile ilgili olup maalesef dinî ve genel konulara pek fazlaca değinilmemektedir. Dinî ve sosyal konuların artarak devam eden öneminin açıkca ortada olmasına rağmen bu ciddi alanda akademik olarak konunun temelleri ve gerçekliğinin irdelenmesinde ne yazık ki biraz geç kalınmıştır.  Kitapta sunulan makaleler, yukarıda belirtilen ihtiyaçlara cevap vermek amacına yöneliktir. Böyle oldukça geniş ve karmaşık bir yapı arzeden konu, burada da belirtildiği gibi, ciltler tutabilecektir. Kitabımızın hacmi ve konuların tartışılmasının mümkün olmaması nedeniyle normal olarak ilave edilebilecek pek çok konuyu alamadık. Bu konular şöylece sıralanabilir: Arapça konuşan ülkelerdeki küçük Hıristiyan tarikatları, Bağdad’taki Yahudi cemaati, gayr-i Müslim imajlarının Müslümanların roman, drama ve halk edebiyatındaki eserlerine yansımaları gibi. Ümidimiz şudur ki, burada bilinen sebeblerden dolayı üzerinde durulamayan ve üzerinde kısaca durulmuş olan konular, bu alanda çalışacak araştırmacılar için yol gösterici bir başlangıç olur.  Osmanlı idaresinde bulunan Hıristiyan ve Yahudi tebâlarına uygulanan politikalar, yüzyıllar boyunca devam eden İslâmî idarenin, Müslüman olan ve olmayanlar arasındaki ilişkileri düzenleyen kuralların bir yansıması olarak ortaya çıkmıştır. Osmanlı ailesinin ondördüncü yüzyılda hakim hale gelmesinden önce, İslâmiyet, Hıristiyanlığın merkezi olan Güneybatı Asya ülkelerini, bütün kuzey Afrika’yı, İber yarımadasının tamamını ve çok sayıda Akdeniz adasına ulaşmış bulunmaktaydı. Uzun bir zamanda, bu kadar geniş bir alana yayılmış gayr-i müslimlerin durumlarının ortaya konulmasının zorluğu gayet aşikardır. Konunun bir diğer zorluğu da iki farklı husus olan Müslümanların hoşgörüsü veya hoşgörüsüzlüğü meselesinin devamlılığının ortaya çıkarılmasıdır. İslâmiyetin ve Müslümanların aşırı bağnaz, hoşgörüsüz ve baskıcı şekilde nitelendirilmesine en iyi örnek Gibbon’un at üzerinde olduğu halde bir elinde Kur’ân, diğer elinde kılıç ile çölden gelip, gittiği yerlerdeki insanları bu ikisinden birini seçmeye zorlayan, efsanevî, fanatik bir İslâm savaşçısı figürünü anlatan ifadesidir. Diğer bir efsanevî tasvir, inançlar ve ırklar arası kaynaşmanın sağlandığı, Müslüman, Hıristiyan ve Yahudiler’in ideal hür uyum ve eşitlik içerisinde serbestçe akademik tartışmalar yapabildikleri altın çağ ütopyasıdır.  Bu her iki efsanevî konu, yakın geçmişteki Avrupa tarihini anlatan -İslâma ait olmayan- eserlerde üzücü bir şekilde gerçekler anlatılmıştır. Ortaçağda ne İslâm ne de Hıristiyanlık büyük bir dinî tolerans örneği vermedikleri gibi biri, diğerini gıyabında yargılamıştır. Hıristiyanlık dünyasının İslâm hakkındaki değerlendirmeleri İslâmî doktrinlerin yanlışlığı konusunda olmuş bu oldukça uzun süre normal olarak görülen bir zorbalıkla kabul ettirilme şeklinde gerçekleşmiştir.  İnsafsız suçlamalar ve baskılar Rönesansla başladı. Avrupa kendi Hıristiyan kimliğini oluştururken, Türkler tarafından tehdit edilmesi yanında, eski Yunan’ın Persler’e karşı koymak için mücadele etmesi, batılıların kendilerini ve hürriyetlerini koruyabilmek için daima doğudan gelen tehlikelere ve despotizme karşı savaşmak zorunda kaldıkları fikrinden hareket ediyorlardı. Bu durum doğulu İslâm hakkında yeni bir düşünce çizgisinin oluşmasına başlangıç olmuştur. On sekizinci yüzyılda oluşan aydınlanma ortamında, ki bu dönem, kendisinin dinî hoşgörüsüzlüğe karşı muhalefetini oluşturmuştur. Hıristiyan ülkelerdeki kiliselerin kendilerini daha güçlü hale getirmek için, doğal olarak Hıristiyanlıktan ziyade İslâmı eleştirerek, İslâmı kötü örnek olarak göstermeleri, kendileri için daha kolay olmuştur. Voltair’in Mohomet adlı eseri bunu çok iyi örneklemektedir. Diğer bir ütopik doğma ise şudur: Farklı inançlar arasındaki değerlendirmelerde İslâm, biraz geç zamanlara tekabül eden bir durum olarak ortaya çıkarılmış ve özellikle bazı Protestan polemikçiler tarafından karşıt görüşte olanları alt edebilmek için bir değnek gibi kullanılmıştır. Bazı gruplar ise, İslâm ile diğer tek tanrılı dinlerin birbirine benzediklerini ileriye sürerek Türk hoşgörüsünü Katoliklerin baskılarına karşıt bir değerlendirme olarak kullanmışlardır. Aydınlanma çağında bu düşünceler yeniden ortaya çıkmıştır. Bu durum Doğu üzerine çalışan bazı yazarlar tarafından, Türkler ve İranlılar’da da olduğu gibi, sosyal konularda ve batının eleştirilmesinde bir araç olarak kullanıldığı da olmuştur. Rousseau (Russo) eserinde Arap ve Türkler’i, Hıristiyanlardan daha iyi ya da daha kötü olarak görmezken; Herder, “asil ve cesur Selahaddin-i Eyyübi”yi, “ahlaksız ve asi Hıristiyanlarla” karşılaştırmaktadır.2 On dokuzuncu yüzyıl Romantizmi, İspanya ibadet şekilleri, Theophile Gautier, Victor Hugo ve Washington Irving’in eserlerinde örneklendiği gibi Müslüman İspanya’ya aktarılmıştır. Bu tür eğilimler Avrupalı Yahudiler tarafından da teşvik edilmiştir. Bulundukları yerlerde, Hıristiyan vatandaşların da kendileri hakkında söyledikleri gibi, Samiler ve doğuculular kendilerini diğer Sami ve doğuculularla, özellikle de İspanyol Araplarıyla birlikte ifade etmeye başladılar. Benjamin Disraeli ve Heinrich Heine gibi seçkin Yahudiler, içinde yaşadıkları topluluklardaki kendi komşularının toleranssızlığına karşın İspanya’daki Müslümanlara dönerek kendilerine bir teselli bulmakta ve bunu bir model olarak gösterirken komşularına yakınmalarda bulunmaktaydılar. Bu şahıslar, Avrupalılar olarak, Ortaçağ İslâm toleransını, Endülüsler’in altın devirleriyle ifade etmekte ve böylece İslâmın şereflendirilmesine yardımcı olmaktaydılar.  Gerçek her zaman olduğu gibi bu iki aşırı değerlendirmenin ortasında bir yerlerde olmalıdır. Gayr-i müslimlerin durumları İslâm içinde genel, Osmanlı Devleti’nde özel olarak değerlendirildiğinde oldukça karmaşık ve farklı bir inceliğe haizdir. Bu durum, yukarıda geçen iki farklı görüşü bu kadar basit ve yüzeysel bir değerlendirmeyle sunmayı mümkün kılmamakta ve yüzeysel değerlendirmelere inanmamızı güçleştirmektedir.  İslâm hoşgörüşü veya hoşgörüşüzlüğü üzerinde değerlendirmelere geçmeden önce bazı terimlerin tanımlarının verilmesi doğru olacaktır. İlk olarak “hoşgörü”den (tolerans) kastedilen nedir? -Ayrımın yapılmaması veya zulmün olmaması mı? “İslâm” kelimesiyle kastedilen nedir? Kelimeyi orjinal anlamıyla ve Müslümanların inancına göre, İslâmiyet Tanrı tarafından Peygamber Muhammed’e (sav) vahyedilen ve kutsal kitap Kur’ân-ı Kerim’de toplanan emir ve kanunlardır. Ya da diğer bir ifadeyle, ilahî vahiylerden kadılar ve teoloji uzmanlarının çalışmaları neticesinde ortaya çıkarılan muhteşem İslâmî kanunların tamamı, teoloji, anane ve pratik uygulamalardan ibarettir de denebilir. ‘İslâm’, belki de diğer bir ifadeyle Hıristiyanlık kelimesi veya Hıristiyanlık alemiyle eş anlamlı kullanılmalıdır. Diğer bir deyişle, İslâm idaresinin altında yaşayarak gelişmiş olan bütün uygarlıkların, İslâmî olmayan veya İslâm karşıtı olan değerlerinden kabul edilerek oluşturulan birinci ve ikinci anlamdaki uygarlıktır denilebilir. Bu anlamda İslâm, Müslümanların İslâmî esaslara göre olmaları ya da uymaları gereken kurallara inanarak ortaya çıkarılan uygarlık olmayıp daha ziyade, iyi ya da kötü olarak değerlendirilebilecek olan, düşünülen ya da yapılan herşeye ‘İslâm’ denilmiştir. Bizim, tarihten gelen ve günümüzde gözlemlediğimiz İslâm toplumu ve uygarlığı olarak nitelendirdiğimiz oluşum budur.  Bu makalemizde “İslâm” kelimesini ikinci ve üçüncü anlamıyla kullanacağız ki bu, ana esasın altında ortaya çıkarılmış olan kanunların tamamı ve ananelerden oluşan uygarlıktır. Hoşgörü (tolerans) ise, genel olarak anlaşılması gereken baskın durumdaki dinîn diğerleriyle beraber olarak varlığını devam ettirme isteği olarak anlaşılmalıdır. Müslümanlar idareleri altında bulunan diğer din mensuplarını ayrı bir statüye tâbi tutmuşlar ancak bu genel ve geniş anlamıyla zulümle gerçekleşmemiştir. Böylece İslâmiyet bir tanıma göre toleranssız bir diğer tarife göre de hoşgörülüdür. Baskı genelde seyrek olup ve devamlılık arzetmemişti. Bu, daha çok özel durumlarda uygulanmıştır. Ayrımcılık ise sistemin devamlılığı ve gerçekte de gerekli olması itibariyle, kutsî kanunların ve umumî pratik usullerin beslemesi neticesinde meydana gelmiştir.  Genellikle İslâmın eşitlikçi bir din olduğu söylenir. Doğrusu İslâmî kuralların, geldiği zamandaki haliyle, doğuda Hindistan’daki kast sistemi, batıda ise Hıristiyan Avrupa’nın aristokratik ayrıcalıklı sınıfı ile karşılaştırıldığı zaman söylenilenin doğru olduğu görülür. Bu standartla, İslâm eşitlikçi bir din olup eşitlikçi bir toplum oluşturdu. İslâm, ne kast ne de aristokrasi sınıfını kabul eder. İnsan tabiatı bu iki durumu da zaman zaman zorla da olsa uygulamıştır. Bu, İslâma rağmen İslâmın bir parçası olmadığı halde uygulanmıştır. Bu tür uygulamalar yapıldığı zamanlarda, dindar ve halis Müslümanlar tarafından eleştirilmiş ve bunun İslâmî bir uygulama olmadığı belirtilmiştir.  Bununla birlikte, İslâm, bazı temel eşitsizlikleri doktrinde ve pratikte kabul etmektedir. Bunlardan en önemli üç eşitsizlik, efendi ve köle, erkek ve kadın, inanan ve inanmayan olarak ayrılabilir. Zengin ve fakir, yüksek ve düşük sınıflı olarak doğmuş olma, Arap ve Arap olmayan, beyaz ve siyah gibi farklılıklar konusunda Müslümanlar arasında dinî protestolar ve sosyal radikal hareketler meydana gelmiştir. -Bütün bunlara rağmen İslâmın kardeşlik anlayışına ters olarak - üç temel sınıfa ayrılma hususuyla ilgili hiç bir protesto hareketi olmamış ve bu, aynı zamanda Kur’ân tarafından tasvib edilerek detaylı bir şekilde İlahî kanunlarla kurallara bağlanmış kölelik, kadınlık ve inanmayanlar statüsü oluşturulmuştur.  Bu üç aşağı kademedeki sınıflama toplumun oluşturulmasında ve yönetiminde bir ihtiyaç olarak yerlerini almıştır. Her ne kadar hepsinin görevleri bulunmakta idiyse de inanmayanlara karşı zaman zaman tereddütler açığa vurulmuştur. Bununla birlikte üç sınıf arasında önemli bir farklılık bulunmaktadır: Kadın hiç bir zaman erkek olamazdı ancak köle hür olabilirdi. Fakat kölenin hür olabilmesi için yasal süreç olarak kölenin kendisinden önce efendinîn istemesi gerekmektedir. Diğer taraftan inanmayanlar tamamen kendi tercihleriyle başbaşadırlar. Onlar kendi aşağı statüde olmaya kendi rızalarıyla - Müslümanlar onların kendi istekleriyle böyle olduklarını söyleyebilirler - kabul etmiş olmakla birlikte her an bu statülerine isterlerse son verebilirler. Müslümanların görüşlerine göre, inanmayanlar o insanlardır ki, Allah’ın en son vahyettiği gerçek doğrular kendilerine sunulduğu halde isteyerek ya da cahillik eseri hidayeti kabul etmeyi reddetmiş insan topluluklarıdır. Bu aşağı kademe olarak değerlendirilen üç sınıftan yalnızca inanmayanlar kendi istekleriyle sahip oldukları statüde devam etmeyi seçme hakkına sahip olanlardır. İnanmayanların diğer gruptakilere, kadın ya da köleye göre, verilen statülerden aşağı, düşkün olarak görülmelerinin bir başka nedeni, en azından diğerlerine nazaran görünüşte de olsa kendilerinin maruz kaldıkları uygulamalar daha külfetli gibi olmasının altında yatan sebeb buradadır.  Kur’ân açık bir şekilde “dinde zorlama yoktur” demektedir: “La ikrahe fi-ddin” (Bakara süresi:256), bununla birlikte yakın geçmişte bu ayet hoşgörüyü3 teşvik etmekten ziyade ondan çekilmenin ifadesi olarak yorumlanmaktaydı, ancak genel temayül hoşgörünün teşviki yönünde yorumlanmıştır. İslâmî kanun ve uygulamalara göre insanlar dinlerini değiştirmeye zorlanmamalıdır. Ancak kişinin inanmakta olduğu dinîn tek tanrı ve vahye dayanması esası gibi oldukça önemli bir kısıtlama mevcuttur. İslâmiyet, Yahudiliği, Hıristiyanlığı ve ilginç olarak üçüncü bir sınıfı Sabians (Hanef dinî) İslâmdan önce tamamlanmamış, İslâm yerine geçen ve ilahi vahiyleri ihtiva eden bir dinî de kabul etmektedir (bk. 1.cilt, 1.bölüm, C. E. Bosworth). Müslüman devletler tarafından yukarıda geçen dinleri yaşamakta olan topluluklara karşı hoşgörülü davranılmıştır. Bunlar bazı kurallara uymak kaydıyla kendi dinlerinin gereklerini yaşamakta serbest ve bir dereceye kadar da özerkliğe sahiptiler. Yukarıdaki sınıflandırmanın dışında kalanlar, bir başka deyişle çok tanrıya inananlar ya da puta tapanlar İslâm devletlerindeki hoşgörüyü hak etmemekte ve kılıç ya da Kur’ân’dan birini seçmek zorundaydılar. Bazı durumlarda bu son sınıfta bulunanlar köleye dönüştürülebilmekteydiler.  Bu konuda, diğer başka bir çok noktada da olduğu gibi, pratik uygulama, İslâmî hükümlerin öngördüğünden daha mutedil olarak, Hıristiyanlık alemindeki uygulamaların tersine, gerçekleşmiştir. İlginç bir şekilde üçüncü grupta bulunanlar kesin bir şekilde tarif edilmemiş, Hanif gibi olanlar sınıfına dahil edilmek suretiyle, hukukî olarak İran’da Zerdüştlere, Hindistan’da Hindulara ve başka yerlerde diğer gruplara toleransla davranılmıştır.  İslâmî kanunlarda ve pratik uygulamalarda, Müslüman devletle Müslüman olmayan topluluklar arasındaki ilişkileri hoşgörüyle birlikte kendilerinin korunması, himaye edilmesi ile ilgili sözleşmeye zımme, bu sözleşmeden faydalanan gruba da ehl-i zımme yani sözleşme insanları ya da kısaca zımmiler denilmiştir.  Ortaçağ Müslümanları, ortaçağ Hıristiyanları gibi, sadece kendisinin en doğru inanca sahip olduklarını, kendilerine inanmayarak başka dinlere inananların sonsuz hayatta (ahirette) cehennem ateşinde yanacaklarına inanmaktaydılar. Ortaçağ Hıristiyanlarının uygulamalarından farklı olarak, ilahî adaletin bu dünyada tecelli edeceğini beklemeksizin ve zımmileri (gayr-i müslimlerin) kendi dinî inançlarını yaşama, ibadet yerlerini muhafaze etme, oldukça genişletilmiş bir serbestiyet içinde kendi ilişkilerini ve işlemlerini devam ettirme hakkına, sadece İslâmın mutlak hakimiyetini tanıyarak Müslümanların üstünlüğünü kabul etmek şartıyla, her türlü serbestliğe sahip olmuşlardır.  Zımmilere, bu haklar ve statülerinin korunması ilahî kanunlardaki kısıtlamalarla belirlenmiştir. Bu kısıtlamaların başlangıcı görünüşte fethin ilk dönemlerine kadar uzanmakta ve askerî bir yapı arzetmektedir. Müslüman Araplar, oldukça geniş bir alanı fethettikleri ilk zamanlarında, fethedilmiş olan topraklarda büyük bir çoğunluk içerisinde küçük bir azınlık durumunda kalmışlardır. Onlar bu durumda kendilerini ve yöneticileri korumak için bir takım güvenlik önlemlerine ihtiyaç duymuşlardı. İlk zamanlarda fatihler, pratik uygulamalarının titizlikle icrası için çoğunlukla fetihlerinin kendi ilahî amaçlarına uygun olmasına çaba göstermiş ve bunu gerçekleştirmek için ilahî kanunları uyarlayarak onları anonim hale getirmişlerdir. Böylece, genellikle güvenlik için yapılan sınırlamalar şeklinde başlayan kısıtlamalar, zamanla kanunî ve sosyal yetki ya da yetkisizlikler haline gelmiştir. Kısıtlamalar, çoğunlukla zımmilerin elbise giymeleri, binek aracı olarak kullandıkları hayvanlar, taşıyabilecekleri silahlar gibi hususlarla ilgiliydi. Binalar ve kullanılan ibadet yerlerinde de sınırlamalar bulunmaktaydı. Bunlar camilerden daha yüksek olamazlardı. Yenileri inşa edilemez, ancak, eski olanlar yenilenebilirdi. Hıristiyanlar ve Yahudiler elbiselerinde kendilerini diğerlerinden ayıracak amblemler kullanacaklardı. Bu, ilk defa sarı bir bandaj olarak Bağdad’ta halife tarafından dokuzuncu yüzyılda konulmuş ve daha sonra Avrupa ülkelerinde -Yahudiler için- ortaçağda kullanılmaya devam edilmiştir. Hatta umumî hamamlara gittiklerinde kendilerinin diğerlerinden ayırt edilebilmesine yardımcı olabilmek için boyunlarının etrafına şeritler takarak, soyunduklarında Müslümanların kendilerini farketmelerini temin etmek durumundaydılar. Gürültü yapmamaları ve kendi kutlamalarını icra ederlerken daima İslâma ve Müslümanlara hürmette kusur etmemeleri gerekiyordu. Bu uygulamanın gerçekte hiçbir değeri olmayıp sadece sosyal ve sembolik bir özellik taşımaktaydı. İnanmayanlara en ağır yük malî alanda olup sadece vergilendirmede gerçekleşmiştir. Bizans ve İran imparatorluklarının sistemlerinden miras kalan şekliyle müslümanlara göre daha yüksek bir vergi vermek durumundaydılar. Akademisyenler arasında, bu ekstra olarak alınan verginin zorluğu ile ilgili olarak çeşitli görüşler bulunmaktadır. On birinci yüzyıl Kahire Yahudi toplulukları kayıtlarına göre, dönemin fakirleri için bu vergi oldukça ağır olduğu gibi bir izlenim vermektedir.  İnananlar ve inanmayanlar arasındaki bu vergi farklılığının, İslâm dünyasında on dokuzuncu yüzyıla kadar hiç bir yer ve zamanda düşmesine ya da yokolmasına izin verilmemiştir. Diğer farklılıklarda uygulamalar esnasında değişiklikler arzedebilmiştir. Uygulamaların her hangi birisi genel olarak incelendiğinde, kuralların tatbiki konusunda fazlaca titizlikle gösterilmediği bazen önemsenmediği kanaatine kolayca ulaşabilecektir. Şüphesiz bu kurallara kayıtsız olmanın altında yatan sebep, Ortaçağ devletlerinin güçlerinin, büyük topluluklar üzerindeki hakimiyetlerinin sınırlı olması yanında, idarecilerin, yönetilenler üzerinde bezginlik ve bıkkınlık verici sınırlamaları uygulamadaki isteksizlikleri de önemli bir rol oynamıştır.  Zamanla bu kısıtlamalar, İslâm tarzı hayatın bir parçası haline gelmiştir. Bunlar sembolik olarak, bir çok başka topluluklarda ve durumlarda da görüldüğü gibi, tam olarak amacına hizmet etmemekle birlikte kimlerin hakim gruba kimlerin mahkum (idare edilen) sınıfa dahil olduğunun ayrımının belirlenmesine yardımcı olmak niyetiyle devam ettirilmiştir. Aşağılama şablonun bir parçası durumundaydı. Arapça zül kelimesi, aşağılık, gururunu kırma, alçaklık, anlamına gelmekte ve Müslüman yazarlar tarafından sık olarak, gayr-i müslimlere -özellikle de Yahudilere karşı- mahkum sınıf olduklarının hissettirilmesi amacıyla, kullanılmasının doğru olduğunu kabul ederek, yazılarında kullanılmıştır. Bütün bu, olumsuz olarak değerlendirilebilecek uygulamalara rağmen, gayr-ı müslimlerin içinde bulundukları hayat şartları, yine Ortaçağ Avrupasında bulunan mevcut düzenden farklı olarak karşı olan Hıristiyanlar veya Hıristiyan olmayanların maruz kaldıkları haller ve uygulamalardan çok daha iyi bir durumdaydılar. Dinlerinden dolayı Avrupa’nın bir çok yerinde Yahudilerin maruz kaldıkları durumların tersine, Yahudiler ve Hıristiyanlar Müslümanların idaresi altında sürgün ya da ölümle karşılaşmadılar. Gayr-ı müslimler için coğrafî ya da meslekî sebeblerden dolayı, her hangi bir özel politika güdülmeyerek azınlıklar için belirlenmiş ve oluşturulmuş yerleşim birimlerinde yaşamaya zorlanmamışlardır. Herhangi bir meslek ve iş sahibi olmalarında ve Arabistan’daki kutsal şehirler ile bazı sınırlı sayıda belirlenmiş yerleşim birimleri haricinde istedikleri yerlerde iskan etmelerinde her hangi bir sınırlandırma bulunmamaktaydı. Bazı özel durumların haricinde şiddet oldukça seyrektir. Her ne kadar bazen özel durumlar için cezalandırma uygulanmış ve bu cezalandırmaları yürütenler yaptıklarını belli bir mantığa uydurmuşlarsa da bu genel olarak zulüm yapıldığı ve zulmün sürekli varlığı anlamını vermez. Gayr-ı müslim vatandaşlar, modern çağ öncesinde meydana gelen genel rasyonalizasyon hareketlerinde küstahça davranmak veya kendilerini olduklarından farklı göstermek suretiyle sahip oldukları yerleri koruyamamışlar. Bu, İslâmî temel politik düşüncelerden birisini açıklamaktadır ki bu, adalet fikri ya da adalet idealidir. Bir çok Müslüman politik düşünce sisteminde hükümetin temel amacı, otoritenin genel tasvib görmesi, yöneticilerin en iyi faziletli özelliklerinin temeli olarak sahip olmaları gereken unsur, adalettir. İslâm tarihinin değişik zamanlarında adaletin tanımı farklılıklar arzetmiştir. İlk zamanlarda İslâma ait ilahi kanunların muhafazası ve uygulanması esasına dayanılarak adalet, genel anlamda tanrı kanunlarının uygulanmasıdır. Fakat Müslüman yöneticiler arasında İslâmî kanunların dikkate alınmamaya başlamasıyla, İslâmî kanunlar âdil ya da adaletsiz idareciler için adalete temel olmaktan çıkmıştır. Böylece, adaletten anlaşılan daha ziyade denge, eşitlik - sosyal ve politik düzenin ortaya çıkmasında, her grup ve milletin kendileri için elde etmeye çalıştıkları hak ve ayrıcalıklar ile normal zamanlarda yöneticilerin genel olarak sağlamak zorunda bulundukları durumlar şeklinde ortaya çıkmaya başlamıştır. Her iki anlamda da gayr-i müslim vatandaşların yerleri belirliydi. Eğer içinde bulundukları ve kendilerine tahsis edilmiş yerlerden daha geriye doğru bir gerileme söz konusu olursa birinci anlamdaki adalet anlayışında adaletin çiğnenmesi, ikinci anlamdaki adalette ise, sosyal düzende karışıklık var demekti ki bu, sonuç olarak politik ve sosyal düzende tehlikeli bir duruma neden olabilirdi. Şayet Yahudiler ve Hıristiyanlar fazlaca zenginliğe, güce ve rahatlığa sahip olmaya başlamış ve bunu da açık bir şekilde yaşayışlarıyla göstermeye başlamışlarsa sıkıntılar da çoğalmıştır. 1066 tarihindeki Granada’da bulunan Yahudilerin katliamına sebeb olarak, Yahudi vezirin güçlü ve şaşaalı bir hayat tarzını benimseyerek göstermesine karşı bir reaksiyon olarak meydana geldiği umumiyetle kabul edilir. Diğer çarpıcı bir örnek de, 1301 tarihinde Kahire’de Hıristiyanların gayet açık ve seçik bir şekilde lüks harcamalarını çoğaltmaları ve kendinî beğenmiş mağrur hareketlerinin artması neticesinde, otoritelerin, harcamaların azaltılmasını sağlayıcı kanunlar ve zımmiler üzerinde diğer kısıtlamalar koymalarıyla sonuçlanmıştır. Kanunların kendi ellerinde olmasının vermiş olduğu güvenle, Müslüman avam takımından oluşan kalabalıklar, Kahire’de ve diğer Mısır ve Suriye şehirlerinde bir çok sinagog ve kiliselere ilave olarak, Yahudi ve Hıristiyanlara ait evleri de harap etmişlerdir. Uygulamaların normal olarak değerlendirilmesine ikinci sebeb olarak düşmanlarla karşılaşma, düşmandan maksat İslâm düşmanları, gösterilmektedir. Bu, haçlı seferleri sırasında meydana gelmiştir. Ortadoğudaki bazı Müslüman ülkeler içinde bulunan Hıristiyan topluluklar, kendilerini Haçlılarla özdeş görmeleri, Haçlıların buraları terkederek ülkelerine dönmeleri neticesinde bu Hıristiyanlar yaptıklarının sonuçlarına katlanmak zorunda kalmışlardır. Yahudiler bunlardan doğrudan etkilenmediler. Onların Haçlılara karşı bir sevgileri yoktu ancak zaman zaman her hangi bir belirli sebep olmaksızın Müslüman devlete sadık olmayan gayr-i müslim vatandaşlara karşı duyulan nefretin doğurduğu tepki arasında kalarak olumsuz durumlarla karşılaşabilmişlerdir. En çarpıcı örnek Moğol istilası sırasında meydana gelmiştir. Haçlılar, Suriye ve Filistin sahillerinde bazı küçük devletçikler kurmayı başarmışlardı. Moğollar ise, İslâmiyetin merkezini işgal ederek halifeliği yoketmişlerdir. Bunun sonucu olarak Hz. Peygamber zamanından beri ilk defa olmak üzere, büyük İslâm merkezlerinde gayr-i müslim bir hakimiyet kurmuşlardı. Moğol yöneticileri, Hıristiyanları ve Yahudileri -bölgede yaşayan, dillerini konuşabilen ve ülkeyi iyi bilen fakat müslüman olmayan- gayet kullanışlı araçlar olarak görmüş bazılarını önemli resmî görevlere atayarak kendilerine ideal işbirlikçiler olarak kullanmışlardır. Daha sonraları, Moğollar İslâmiyeti kabul edip Müslümanların hareketlerini kendilerine adapte etmeye başladıklarında, gayr-i müslimler için önceden putperest işgalcilere -Moğollara- yapmış oldukları hizmetlerin karşılığını geri ödeme zamanı gelmekteydi. Avrupalı devletlerinin İslâm dünyasının pek çok yerinde nüfuz elde etmelerine ya da hâkim duruma gelmelerinde gayr-i müslim azınlıklar, çok değişik şekillerde yardımcı ve kullanışlı roller oynayan geçmişte de benzer işbirlikçilik rollerini Modern çağda da yeniden oynamışlardır. Azınlıklardan bazıları ve özellikle de onların yüksek sınıflarında olanlar, kendilerini Avrupalı güçlerle bir kabul ederek onların dillerini, kültürlerini ve hatta bazı zamanlar vatandaşlıklarını bile kabul etmişlerdir. Ancak imparatorluğun sona ererek Avrupa’nın geri çekilmesi sonrasında daha önceden olduğu gibi geride kalanlar için hesap verme zamanı başlamaktaydı. Üçüncü bir tip cezalandırma da militan ve sert İslâmî zamanlarda meydana gelmiştir. Zaman zaman inancın özüne döndürülmesinin gerekliliğinde israr eden akımlar ya da yöneticiler, yüzyılların meydana getirdiği icat ve ilavelerin etkileriyle oluşan bozulmaların atılarak, Peygamber ve sahabeleri zamanındaki otantik İslâma dönülmesi gerekliliği şeklinde, kendinî göstermiştir. Müslüman devletlerde buna benzer akımların neticesi olarak hoşgörüsüzlük dalgaları meydana gelmekte ve sadece Müslümanlar değil gayr-i müslimler de bundan etkilenmekteydiler. Her hangi bir dinî yenilenmenin en açık parçası, inanmayanların doğru dürüst itaat ettirilmelerinin temini ve kısıtlamaların sert tatbiki en başta gelen özelliklerdendi. Benzer şekilde karışıklıklar ve düzensizliklerin bulunduğu zamanlarda, mesihî ve binli yıllara ait akımlar ortaya çıkmaktaydı. Buna Almohadler’in Ortaçağ Kuzey Afrika ve İspanya’sında; geçmiş zamanlarda, Tanrının Krallığını - en son moda olarak ortaya çıkan ideoloji- dünya üzerinde mesihî ve karizmatik liderlerle kurmaya çalışan akımlar, bu dönemde de dinî kurtarıcı olarak ortaya çıkan milliyetçi ve yeniden uyanış hareketlerini canlandıranlar tarafından kurulmaya çalışılmaktaydı. Bu süreç içerisinde, yeni reformları reddedenlere ve kendilerini bu yapılmak istenen yeniliklerle tanımlayamayanlara veya destekleyemeyenlere karşı tolerans tanınmamaktaydı. Halktan kaynaklanan bu dört tip cezalandırma şekline ek olarak idarecilerin tavırlarından kaynaklanan ve biraz daha sınırlı bir yapıya sahip olan iki farklı cezalandırma şeklini de ekleyebiliriz. Bunlardan birisi oldukça sık karşılaşılan iktisadî zorluktur. İdareciler iktisadî sıkıntılara düştüklerinde, para sağlamanın en kolay yolu olarak üzerinde görüş birliği sağlanamamış ve unutulmuş olan kısıtlamaları uygulamaya geçirmekte veya yenisini vazetmekteydiler ki, bunlar genellikle gayr-i müslimler üzerinde olmakta ve kendilerine uygulanabilecek olan kısıtlamaların kaldırılmasını temin etmek için idarecilere ödemeyi yapmaya hazır durumdaydılar. İkincisi ise, şayet yöneticiler kendilerini, kendi yönetici sınıfı arasında ya da başkentteki değişik birbirinden farklı kuvvetlerin anlaşmazlıkları içinde bulduklarında, bu tehlikeli ortamdan kurtulmak ve halkın çoğunluğunun desteğini sağlamak için bir takım girişimlerde bulunmaktaydılar. Bu girişimler de, genellikle gayr-i müslim vatandaşlarının aleyhine gelişmelerle sonuçlanmaktaydı. Müslümanların zımmî vatandaşlara karşı genel tavırları ne idi? Önemli bir nokta hemen şu şekilde gösterilebilir. Yahudilere veya onlarla eşdeğerde görülen diğer gruplardan Sami karşıtı olan Hıristiyan dünyasına karşı açık bir düşmanlığın olduğuna dair her hangi bir işaret bulmak güçtür. Bununla birlikte açık olumsuz tavırlar mevcuttu. Bir noktada bu, benzer yapıdaki devletler üzerinde araştırma yapan kişilerin benzer özelliklerin her toplumda görmeleri mümkün olan noktalardır ki, baskın durumdaki sınıfın alt kademedeki vatandaşlara karşı benzer olan bu tür hissiyatlar taşımaları normaldi. Müslümanların, özellikle diğerlerini küçük görmeleri ve bazı belirgin olumsuz tavırların bütün bir topluluğa değil de belli bir gruba karşı olmasının altında yatan sebep, kendilerine hidayet imkânları verildiği halde kendi istekleriyle inançsızlıklarında ısrar etmeyi tercih etmelerinden kaynaklanmaktaydı. Genel olarak değerlendirildiğinde, Hıristiyanların Sami karşıtı olmalarının aksine, davranışlarının düşmanlık, korku, haset ya da nefret değil sadece küçük görmeden ibaret olduğu görülmektedir. Bu, değişik yollarla ortaya konmuştur. Hıristiyanlara ve Yahudilere karşı tartışmalı litaratür yok değildir. Olumsuz sıfatlar alt kademedeki vatandaşların dinlerine ve bunun takipçilerine karşı genellikle sosyal ve dinî terimlerde ifade edilmiş, fakat nadiren etnik veya irkî terimlerin de yer yer kullanıldığı görülmüştür. Kötüleme için kullanılan dil oldukça sertti. Genel olarak Yahudiler maymun, Hıristiyanlar domuz olarak nitelendirilmişlerdi (Bk. 2:61; 5:65). Günümüz siyasî çekişmelerinde de aynı hayvan benzetmeleri kullanılmaktadır. Karşılıklı konuşma ve yazışmalarda Yahudilere ve Hıristiyanlara yapılan selamlaşmalar ve hitaplar Müslümanlarla yapılandan farklıydı. Hıristiyan ve Yahudilerin çocuklarına Müslümanlara hâs isimler vermeleri yasaklanmıştır. Özellikle Osmanlı döneminde, her üç dinde de ortak olarak kullanılan Joseph (Yusuf, Yasef) ve David (Davud) gibi isimler, farklılığın belirtilmesi amacıyla farklı yazılmıştır. Buna benzer olarak bir çok farklılıkları gayr-i müslimler kabul etmeyi öğrenmiş ve ekleme hükümler ayrıcalıklı tutulmanın sembollerinden olmuştur. Bu durumun olumsuz yanı olduğu gibi olumlu tarafları da bulunmaktadır. Bu toplumlarla ve Müslüman devlet arasındaki ilişkiler kanunlarla kurallara bağlanmıştır. Müslüman devletle idaresi altındaki topluluklar arasında yapıcı ilişkilerin varlığının devamlılığının temini zımmîlerce de uygun görülmüştü. İlahi kanun bu dinlerin mensuplarının statülerini belirlemiştir. Bu nedenle bunlar Tanrı’nın kanunu gereği, kendilerine bahşedilmiş olan statüleri almaya hak sahibi idiler. Eğer kanunen, bunlara verilmiş bulunan statülerinin üstüne çıkmalarını yasaklamışsa, aynı zamanda Müslümanların da bunlara kanunla tanınan statülerinin azaltılmasını da yasaklamıştır. Zımmîlere tek tanrıya inanmaları, inançları, ilahi vahiylere dayanan kitaplara sahip olmaları hatta değiştirilmiş olmasına rağmen bu kitapların yerine, Kur’ân-ı Kerim’in vahyedilerek, saygı gösterildiği anlaşılmaktadır. Bazen kışkırtıcıların, zalimâne davranışlar başladığında, yaptıkları olumsuz yanlış hareketlerini İlahî kanunlara uygun gibi göstermeye çalıştıkları anlaşılmaktadır. Yahudilerin veya Hıristiyanların kendilerine tanınmış olan haklardan daha fazlasını talep etmeleri, tartışmalara sebep olurken yapılan anlaşmanın bozulmasına neden olmuştur. Böylece, kendileriyle İslâmiyet arasında belirlenmiş olan durumları bir kenara bıraktılar. Müslüman devlet ve idaresi altındaki gayr-i müslim halkla arasındaki bağ kendiliğinden ortadan kalkmış oluyordu. Diğer taraftan, mevcut anlaşmanın bozulmuş olmasına rağmen kendilerine karşı herhangi bir kanunsuz davranış vukua gelmekteyse bu da durdurulmuştur. Aynı zamanda, zımmîlerin devlet için faydalı olabilecekleri gibi olumlu bir anlayış da oluşmuştur. Bunlar, Müslümanların ihtiyacı olan fakat, Müslümanların sahip olmadıkları ya da önem vermedikleri bir takım becerilere sahiptiler. Belli dönemlerde gayr-i müslimlerin çoğunlukla ekonomi ve ticaretle uğraştıkları görülmüştür. Özellikle son yüzyıllarda bunların kirli işler olarak nitelendirilebilecek olan ticaretle iştiğal ettikleri görülmektedir. Dindar Müslümanların kesinlikle talip ve taraftar olmadıkları meslekler, kıymetli metal ticareti, bankacılık ve diplomasi, yabancılarla ilgilenmek gibi işlerin, bu işlerle uğraşanların kişiliklerini bozacağı düşünülen mesleklerdi. Yüzyıllar boyunca zımmîlerin hayatlarında çeşitlilikler görülmüştür. Hıristiyan ve Yahudilere karşı takınılan tavırları belirleyen faktörlerin içerisinde ilahî kanunların fazlaca uygulanamaması, zımmîlerin kendilerini beğenmeleri, İslâmî yenileşme hareketleri, değişik dinî akımlar veya mâlî zorluklar, idarecilerin halk tarafından tasvip edilmemeleri gibi diğer faktörler de etkili olmuştur. Kendisini güçlü hissedenin hoşgörülü olması kendisini zayıf ve tehlikede görene göre daha kolaydır. Genellikle, Müslüman devletlerin güçlü ya da zayıf olmaları, İslâmın dış dünya ile olan ilişkilerini etkilemiş ve ilahî kanunların sert bir şekilde uygulanması ya da dikkate alınmamasını etkilemiştir. Müslüman dünyası, Hıristiyan dünyasında da karşılaşılacağı gibi, zayıf ve fakir duruma geldiğinde, Müslüman devletin içerisinde bulunan tebanın da durumu kötüye gitmiş, teb’â kısıtlamaların uygulanmasındaki sertlikten etkilenmiş ve daha önceden benzer bir uygulamaya rastlanmamış olmasına rağmen sosyal bir ayrımcılık oluşmuştur. Haçlı seferleri döneminden, yani on ikinci ve on üçüncü yüzyıllardan itibaren İslâm ve Hiristiyanlık dünyası arasındaki güç dengesinde değişiklikler meydana gelmiş ve bu da Müslüman doğuda bulunan gayr-i müslimlerin durumlarını kötü yönde etkilemiştir. İşte böyle bir ortamda Osmanlı Türkleri hakimiyeti ele geçirdiler. Geçen yüzyıllarda, Hıristiyan ve Yahudilerin durumları devamlı olarak geriledi. Hatta, İslâmın kendisi de karıştırıldı. Yükselen yeni hanedan her iki konuyu eski durumuna döndürmeyi vadediyordu. Arap fetihlerinin devam ettiği ilk yüzyıllarda Hıristiyan ve Müslüman dünyasının bir ucunda Osmanlıların genişlemesi küçük bir hareket olarak başlamıştır. On dördüncü yüzyıldan on beşinci yüzyılın ikinci yarısına kadar Osmanlı devleti, Müslüman azınlıklardan oluşan yönetici sınıfın Hıristiyan çoğunluğu yönettiği bir devredir. Osmanlıların Bizans ve Balkanlara karşı başarılarının devamlılığının arkasında yatan etkenlerden biri dinî zıtlıklardır ki, fethedilen yerlerdeki insanların Hıristiyanlar aralarındaki dinî birliklerinden ayrılmalarıyla temin edilmiştir. Bununla birlikte Osmanlılar, kendilerinden önceki Araplardan farklı olarak, idareleri altında pek çok sayıda farklı tebaları yönetme tecrübelerine sahiptiler. Daha önceki Akdeniz ve Güneybatı Asya Ülkeleri İmparatorluklarının meydana getirdikleri kurallara ek olarak, -İslâmî uygarlığın ortaya koyduğu kurallar- Osmanlılar daha değişik örnek uygulamalara sahiptiler: İslâmî ananelerden gelen kanunî uygulamalar, kaynağı Bizanstan gelen kendi bilgileri ve Türk insanının kendine has özelliklerinden müteşekkildir. Osmanlı’nın gayr-i müslim politikası, yukarıdaki örneklerle birlikte günün gereklerine göre uyarlamalar yapılarak zaman içerisinde meydana getirilmiş bir uygulamalar manzumesidir. Osmanlı idaresi altına ilk defa Yunanlar girmişlerdir. Bu ikisi arasındaki ilişkiler fethedenlerle fethedilenler arasındaki basit ilişkiden farklı olarak meydana gelmiştir. Türkler ve Yunanlar yüzyıllardır devam eden sınır mücadeleleri neticesinde ortak bir kültür meydana getirmişlerdir. İttifakların ve sınırların geliştirilmesi bazı farklılıkları ortadan kaldırmıştır. Ancak netice olarak Osmanlı Devleti başarıyı sağlamış ve Müslüman özelliğini muhafaza etmekle birlikte Hıristiyan tebasının hizmetlerinden de faydalanmak istemiştir (bk. Cilt 1, bölüm 2, İ. Metin Kunt). Bu Byzance apres Byzance demek değildi. Eğer Osmanlı Devleti Bizanslı değilse, Müslüman teokratik devlet de değildir. Bu, eğer biz teokrasinin anlamını, hükümeti yöneten idarecilerin ilahi olduğu ve ilahi kanunlarla bir din adamlılığı (papaz) vasfıyla yönetmesi olarak anlamamız halindedir. Osmanlı Sultanları [Hz.] Muhammed’e lutfedilen ilahî vahiylerin koruyuculuğu için idare etmişler, fakat onlar ne ilahî bir kişilik ne de ilahî kutsallıkla devletlerini yönetmişlerdir. Osmanlıların, Ortodoks kilisesinin geriye kalmış olan Ortodoks nüfus üzerinde kontrol sahibi olmalarına izin vermelerinin teokratik bir iç güdüden gelmediği burada görülmektedir. Bu uygulama pratik bir politika gereği olarak ortaya çıkmıştır. Osmanlılar aynı politika gereği olarak fethettikleri yerlerdeki toplulukların dinî liderlerine benzer şekillerde yaklaşmışlardır. Bilinen pratik avantajlarına ek olarak bu toplulukların bir dereceye kadar bağımsız kabul edilmesine, İslâmî kanun ve geleneklere bağlı kalınarak, karar veriliyordu. Fakat, Osmanlılar tarafından uyarlanan her politika, tamamıyla bu örnekte olduğu gibi, devam ettirilmedi. Gayr-i müslimlerin hayatını etkileyen ve İslâmî kanunlarda örneğine az rastlanan iki kanun kolayca gözardı edilebildi: Sürgün, bir çeşit zorla göç ettirme sistemiydi. Bu, iki amaç için uygulanırdı: 1- kişilerin cezalandırılarak uzaklaştırılması ve 2- bütün toplumu etkileyen sosyo-ekonomik bir politikanın gereği olarak. Osmanlılar ve Bizanslılar arasında yüzyıllarca devam eden savaşların sonucunda, otoriteler, boşalmış ve tahrip olmuş yerlere insanları yerleştirerek buraları yeniden kolonize etmek amacıyla sürgün sistemini kullanmışlardır. Zorla göç ettirme, Bizans’ın ve daha önceki idarelerin uygulamış olduğu bir politikaydı. Fakat İslâmî devletler tarafından ekonomik meselelerin çözümü için yaygın olarak kullanılmamıştı. Ayrıca, İslâmî hukuk, genelde gayr-i müslimlerin güvenlik sebepleri dışında göç ettirilmelerine karşıydı. Osmanlı, sürgünü, İstanbul nüfusunu yeniden oluşturmak için Anadolu’daki Aksaray’dan Türkleri, Ankara’dan Ermenileri, ve Selanik’ten Yahudileri getirmek şeklinde kullanmıştır. Kıbrıs’ın on altıncı yüzyılın sonuna doğru (1571) fethedilmesinden sonra aynı sistem adayı yeniden nüfuslandırmak için topraksız Türkmenlerde uygulanmıştır. Sürgün doğrudan Hıristiyan ya da Yahudilere karşı uygulanan bir sistem değildi. Ancak sistem uzun vadede ele alındığı zaman, çoğunluk için, hem devlete hem de insanlara faydalı bir şekil arzetmekle birlikte, ilk başladığı anda zorlukları da beraberinde getirmemiş değildir. Osmanlı Devleti’nin tebasının çoğunluk durumunda olan gayr-i müslimlerin bundan fazlaca etkilenenler olmaları kuvvetle muhtemeldir. Fermanların kendilerini göçe zorladığı insanlar durumlarını kötü olarak değerlendirmekteydiler. Bunun sebebi olarak uzun süredir üzerinde yaşadıkları toprakları terk etmek ve yapmakta oldukları iş ve işyerlerini bırakmak zorunda kalmalarına rağmen gittikleri ya da yeniden yerleştirildikleri yerlerde işlerini veya hayatlarını daha iyi duruma getirebilecekleri ya da devam ettirebileceklerinin kesin olmaması gösterilebilir. Osmanlı toplum yapısı düzeninin devamlılığında, fethedilen yerlerde mevcut statikonun korunması için başvurulmuş olan ve Osmanlı’nın bölgede ilk uyguladığı politika olarak sürgünden, en önce etkilenenler Ermeni ve Yahudiler olup bu politikayı mevcut hayat şartlarının yıkımı olarak değerlendirmekteydiler (Sürgün ve Yahudiler, bk. Cilt 1, bölüm 6 Joseph Hacker). Diğer taraftan fetihler, Osmanlılar’ın gayr-i müslimler üzerinde ilk başarıları olarak ortaya çıkarken, Yunanlar örneği ele alındığında ki, - gayr-i müslim halkların içerisinde özellikle Ortodoks olarak, en fazla grubu oluşturmaktaydılar- siyasî üstünlüklerini, bağımsızlıklarını kaybederek, esir ve köle durumuna düşmeleri kendilerinin ilk başarısızlıkları olmakta ve Sürgün uygulaması ise, bütün bu genel yıkım içerisinde sadece küçük bir ayrıntı olarak kalmaktaydı. Sürgün, yıkıcı bir mahiyet arz etmekle birlikte Osmanlı’nın sürekli olarak uygulamaya devam ettiği bir politika değildi. Bir defa göçenlerin tekrar zorunlu bir göçe tâbi tutulmaları çok nadir olarak gerçekleşmiştir. Gayr-i müslimlerin durumlarını etkileyen diğer Osmanlı sistemlerinde bir değişiklik olmamıştır. Devşirme, çoğunlukla Slavlar ve Arnavutlar’dan, zaman zaman da, -ilk zamanlarda olmak üzere- Ermeniler, seyrek olarak Yunanlar ve Yahudiler’den belli dönemlerde devlet içerisindeki evlenmemiş Hıristiyan çocuklarından toplanma usulüydü. Devşirme sistemi, umumi olarak on dördüncü yüzyıldan on yedinci yüzyıla kadar devam etmiş en iyi zamanlarını da on altıncı yüzyıla kadar yaşamıştır. Her nekadar zaman zaman, Devşirme sistemindeki uygulama ve toplamalarda değişiklikler meydana gelmişse de, belirli bir sayıda Osmanlı asker ve bürokratı ihtiyacının karşılanması için bu sistemin uygulanma zorunluluğu gerekli olmuş, böylece de İslâmlaştırılma ve Türkleştirilme devam etmiştir. Bununla birlikte bazı Hıristiyanların aile üyelerinin devlet içerisinde nüfuz sahibi bir mesleğe sahip olmalarını temin ederken bir çok aile üyesi özellikle Ortodoks kilisesi için ağır bir kayıpdı. Sürgün sisteminden de daha önemli olarak, Devşirme müessesi, Ortadoğu’da ne İslâmî ne de İslâm öncesi imparatorluklarda her hangi bir örneğine rastlanmayan, devlet sistemine elaman yetiştirme ve kullanma şeklidir. Ayrıca sistemin uygulanması zımmîlik anlayışıyla da farklılıklar taşımaktadır. İslâm, savaş anında fethedilen yerlerden köleler edinmeye izin vermekte, ancak barış temin edilip İslâmî sistem kurulduktan sonra böyle bir köle edinme uygulamasına izin vermemektedir. İslâmî bir örneğinin olmaması, Devşirme sisteminin Osmanlılar tarafından icat edildiği gibi bir izlenim göstermektedir. Sürgün ve Devşirme sistemlerinin diğer sistemlere göre zımmiler üzerinde kullanılan en sert Osmanlı politikaları olarak ortaya çıktığı görülmektedir. Her ne kadar sıkıntı verici de olsa, kafa vergisi ve diğer vergilere tâbî tutulmaları ve bu vergilerin toplanması Hıristiyan ve Yahudiler’in hayatlarında fazlaca bir tahribata sebebiyet vermeyen sıkıntılar olmuştur. Gayr-ı müslim nüfusun Müslüman nüfus oranına göre azalma göstermesi, -Suriye ve Mısır’ın 1517’de fethedilmesiyle Müslümanlar devletin nüfus çoğunluğunu teşkil etmeye başlamıştır- devletin pratik uygulamaları ve ihtiyaçlarının artmasından dolayı önce sürgün ve sonra da devşirmenin zımmileri etkilemesi gittikçe azalan bir mahiyette devam etmiştir. Bölgesel halk otoritelerinin, hükümetin uyguladığı politikalara, artan bir şekilde aracılıkları ve katılma payları büyüyerek devam etmiştir. Hıristiyan ve Yahudi toplum otoritelerini oluşturan, faâl halde olan sistem, Osmanlı idaresi altında Millet sistemi olarak adlandırılmıştır. Millet kelimesinin orijinal anlamı dinî topluluklar için kullanılmış olmasına rağmen on dokuzuncu yüzyılda bu, ulus (millet) anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Bir anane olarak Sultan Mehmed II ile İstanbul’un fethinden sonra Gennadios Scholarios İstanbul Patrik’i olarak atanmıştır ki Latin Batı’ya olan muhalefeti ile bilinen bir rahip, böylece devlet içerisindeki bütün Ortodoks inancını paylaşanların başı olmuştur. Sultan Mehmed tarafından, Patrik Gennadios ve Ortodoks Kilisesine kendi toplumu üzerinde sayısız malî, hukukî özerklikler ve ayrıcalıklar bahşedilmiştir. Patrik idaresi altındaki toplumun vergisinden sorumlu tutulmuş, bunun karşılığı olarak devlet tarafından kendisinin Patriklik otoritesi tanınmakta ve desteklenmiştir. Benzer düzenlemelerin Ermeniler ve Yahudiler içinde de yapıldığı söylenmektedir. Burada verilen ciltlerden sunulmuş araştırmalar göstermektedir ki, millet sistemiyle ilgili olarak bir çok kabul edilmiş olan detaylar tam doğru olmayabileceği gibi, sistematik yapının kendisinin de geniş olması, sistemin olduğundan daha fazla büyütülmüş olabilmesi ihtimalini göstermektedir (bk. cilt 1, bölümler 3, 4, 6 ve cilt 2 de 2. bölüm de sırasıyla Benjamin Braude, Kevork Bardakjian, Joseph Hacker ve Amnon Cohen tarafından yazılanlar). Millet sistemi, genel olarak her hangi bir yerden adapte edilmiş bir sistem olmaktan ziyade, zaman içerisinde ihtiyaçlara göre uyarlamalardan ortaya çıkan, umumi olarak dinî topluluklara, kanunî özerklik ve otoritelerin verilmesi, fermanlarla Osmanlı Devleti tarafından bahşedilerek oluşturulan bir sistem olmuştur. İdarî güç, ehil kişiler tarafından ya da dinî liderler tarafından kullanılmıştır, -toplumundaki gerçek liderlik zaman ve yer olarak değişiklikler arzedebilmiştir. Toplumsal otoritenin derecesi bölgeye veya devletin geneline göre de farklılıklar göstermiştir. Mehmed II, İstanbul’da Rum Patrikhanesi’nin varlığını tanımıştır. Kendi dinî otoritesi olan bir geleneğe sahip ve devletin her yerinde Ortodoks otoritesinin varlığı, en azından teoride de olsa mevcuttu. Bununla birlikte pratikte İstanbul, ananevi olarak otonom bir yapıya sahip olan Bulgaristan’ın Ohrid ve Sırbistan’ın Pecler’iyle de mücadele etmek zorunda kalmıştır. Diğer taraftan tarihî bakımdan zengin fakat gerçekte fakir olan Antakya, Kudüs ve İskenderiye Patriklikleri Osmanlı idaresi altına girdikten sonra yeni başkentten gelen direktiflere karşı koymadıkları görülmektedir. İstanbul’un bütün Ortodoks Hıristiyanlar üzerinde otoriteye sahip olduğu iddiası, Osmanlılar’ın kendilerinin de bir evrensel devlet oldukları iddiaları, Osmanlı’nın Bizans ve Roma geleneğinin bir devamı olduğu iddiasıyla parelellik göstermektedir. Osmanlının bu pratik uygulamasının sonucu olarak, Ortodoks kilisesinin milyonlarca mensubu, Slav dilini konuşanlar, Romenler, Samiler ve diğer dillerde olanlar, Avrupa yerlileri, Asya ve Afrika, hepsi idare olarak Rum, literatürde “Romalılar” anlamındadır, Rum Ortodoks’lar adı altında toplanmış oldular. Belki bu insanların hepsinin yukarıdaki isim altında birleşmiş olmaları kendilerinin yakın geçmişte Sırp, Yunan, Bulgar, Vlah, Montenegro’lu, Hersek’li, Mekadonya’lı, Arnavut, Yugoslav, Romen, Arap, Suriye’li, Lübnan’lı, Filistin’li veya Ürdün’lü olarak adlandırmalarından farklı bir şekilde kabul etmeleri biraz ilginç gelebilir. Tabii ki bu durum, kendilerinin tercihleriyle oluşmamıştır. Osmanlıların İslâmdan kaynaklanan anlayışları neticesinde dinî bir kaynaştırmanın önceliği olması, Patrikliğin dinî olarak İstanbul merkezli olup bu insanlar üzerinde etkili olması geleneği, İstanbul’un haklı olarak aynı şekilde hakimiyetinin devam etmesini mümkün kılmıştır. Her ne kadar Rum’ların başkentten gelen iradeleri kabullenmeleri söz konusuysa da, bu, bütün fermanlardaki emirlere kayıtsız şartsız itaat ettikleri anlamına da gelmemektedir. En azından bazı Rumların (yani zengin ya da eğitimli) kendi idarelerini de kabul etmişlerdir. Rumlar olarak adlandırılan insanlar arasında, Bizans İmparatorluğu ve İstanbul Patrikliğinin devamcılığını savunarak onlardan gururlanan kişilerin yanında, Latin ve Monosit taraftarı olmayanlara karşı da bir hâkir görme duygusu içerisinde bulunanlar vardı (bk. cilt 1, bölüm 10 Richard Clogg). Güneybatı Asya Ülkeleri topraklarında yaşayıp, önceleri Aramaik, sonraları Arapça konuşan Bizans kilisesine bağlı Hıristiyanlara, tek tanrıcılık ve İslâm’ın davetlerine karşı duran kimselere ‘Melkitler’ denilmektedir ki ‘kral adamları’ anlamına gelir. Vatikan’ın bazı Arapça konuşan Ortodokslardan Roma’ya döndürmeleri neticesinde, kelime şimdi Arapça konuşan Katolikler veya Yunanca ayin yapan ‘birleşikler’ anlamını da içermeye başlamıştı. Belki de en başta bölgedekilere aşağılayıcı bir hakaret olarak başlamış, kelime, zamanla bir asaletlilik anlamı kazanarak, taraftarlarının kendilerini devlet içerisinde övünerek gururlanmalarına sebebiyet vermiştir. Melkitler olarak adlandırılan bu gruplar, on dokuzuncu yüzyıl içerisinde Romanov imparatorluğu (Rusya) tarafından başarılı bir şekilde sömürülmüşlerdir. Bu, Arapça konuşan Ortadokslar arasında Çar’a oldukça kuvvetli bir şekilde üçüncü Roma olarak, anavatan Rusya ve St. (Aziz) Petersburg Kilisesi’ne bağlı olma şeklinde tezahür etmiştir. Güneydoğu Avrupa’da Yunanca konuşan bir Vlah, Riga Velestiniul (Romence dilindeki bilinen şekliyle, Rigas Velestinlis veya Yunancada Pheraios), Bizans’ı ihya etme çabaları, onun Osmanlılar elinde ölümüne neden olmuştur. Doğruluğundan ziyade, romantik olarak, kendine modern Yunan milliyetçiliğinin ilk şehidi denilmektedir. Diğer toplumların etnik yapıları basit olmasına rağmen, Ermeniler ve Yahudiler için idari düzenlemeler yapılması daha karmaşık bir şekil arzetmiştir. İstanbul’da bulunup ve yerleşmiş Patrik liderliğinin Ortodoks Yunanlarca kabul edilebilmesindeki örneğin, Ermeni ve Yahudiler’in kendilerine özgü değişik ihtiyaçları ve gelenekleri nedeniyle kabulü zordu. Mehmed’in Ermeni ve Yahudiler’e vermiş olduğu ayrıcalıklar tam olarak belirlenmiş bir mahiyet arzetmiyordu. Başkentte dinî liderlere tanınmış olan bu ayrıcalıklar neticesinde liderlerin bütün devlet içerisinde kendi dindaşları üzerinde bir hakimiyete sahip olabilecekleri belirli değildi. Yunanların tersine, Ermeniler’in İstanbulda fetihden önce bir Patrikleri bulunmamaktaydı (bk. cilt 1, bölüm 4 Kevork Bardakjian). Kendilerinin dinî merkezleri olarak yeni güçlendirilmiş olan Açmiyazin (Etchmiadzin) veya Adana gölü ki, her iki merkezde o günkü Osmanlı sınırları dışında bulunmaktaydı. Mehmed’in kendisi Patrik’in mutlak otoritesine taraftar olmayan bir yapıya sahip olması nedeniyle, Ermeniler’in patrikliğinin dinî merkezinin İstanbul’da yer alması için teşvikte bulunmuştur. Kendilerine yol gösterilmesi düşünülen Ermeniler’den bu İstanbul Patrikliği konusunda muhalifler ve farklılıklarla karşılaşılmıştır. II. Mehmed’in yerine geçenler, Patriklerin kesin otoritelerine karşı çıkmakta kendisi kadar titiz davranmamışlardır. Yahudiler için ise, devlet içerisinde kendilerine ait her hangi bir önceden otorite olmadığı gibi, dinî liderlik anlayışı da bulunmamaktaydı. Osmanlı Devleti’nin Hahamlarının başı (Hahambaşı) 1453 ten sonra ortaya çıkmış ve büyük bir ihtimalle de etki olanı İstanbul sınırlarının dışına çıkmamış ve on altıncı yüzyıl içerisindeki İberyalı Yahudilerin büyük miktarlardaki göçleri ve merkezî baskının artması neticesinde varlığı devam etmemiştir. Aynı yüzyılda, Selim’in Suriye ve Mısır’ı fethetmesi neticesinde devletin sınırları genişlemiş ve İslâmın merkezi olan yerler, bir çok Arapça konuşan Yahudi toplulukları, ve doğudaki eski Hıristiyan kiliseleri devletin idaresi altına girmiştir (bk. cilt 2, bölüm 1, Amnon Cohen ve bölüm 2 Muhammed Adnan Bakhit). Kıptiler, Maruniler, Yakubiler, ve diğer küçük dinî mezhepler Osmanlı cemaatlerine dahil oldular. İçinde bulunulan durumun gereklerine göre üretilen politikalarının devamından memnun olan fatihler, pek çok alanda, vergilerin toplanması ve dinî otoritelerle ilişkiler gibi meseleleri yerel şartların belirlemesine izin vermişlerdir. Osmanlı doğu Avrupa’daki çok sayıda Katolik halkını hakimiyeti altına aldığında yerel idareciler de bunların düzenlenmesi işinde çalışmıştır. Tabii ki Suriye ve Mısır’daki zımmilerle Anadolu ve Rumeli’dekiler arasında büyük farklılıklar vardı. Doğu eskiçağ dünyası, bin yıla yakın bir süre İslâmiyetin etkisi altında yaşadı ve Osmanlı fetihleri sadece bir Müslüman liderin diğerine yerini vermesi demekti. Arapça konuşan ülkelerin yerli Hırıstiyan ve Yahudiler’i Müslüman nüfus içerisinde dil bakımından asimile olmuşlardır. Artık onları diğerlerinden ayıran farklılıklar gittikçe azalmıştır. Buna bağlı olarak sayıları azaldığı gibi toplum üzerindeki etkileri de azalmıştır. İslâm idaresi altında yaşama konusunda deneyimli olmalarına rağmen Arapça konuşan zimmîler bağımsızlık konusunda Osmanlı otoriteleri ile görüşmemişlerdir. On altıncı yüzyıldan on dokuzuncu yüzyılın ortalarına kadar, daha çok Arap ülkelerinin dışında bulunan ve kendi dinlerine mensup zenginlerin kendilerini idare etmelerini kabul etmişlerdir. Meselâ, İskenderiye ve Kudüs Patriklikleri Yunan kökenliler tarafından yönetilmişlerdir. Diğer taraftan bölgede yaşayan Hıristiyan topluluklar içerisinde, dışarıdan herhangi bir bağlantıları bulunmayan ve en az istekleri olan grup, Kıptîlerdi (bkz cilt 2, böl 9, Doris Behrens-Abouseif). İlk yüzyılarda Osmanlı idaresinin meydana getirdiği müesseseler toplum hayatını dış görünüş itbariyle düzenlemede başarılı olmuşsa da özde o kadar etkili olmamıştı. Osmanlı idaresindeki günlük hayat şeklinin batılılar tarafından yanlış değerlendirmesi bunların aslından farklı olarak anlaşılmasına neden olmuştur. Hırıstiyanlık dünyası ve devamını oluşturanlar için ‘Türk’ ve ‘Türkiye’ kelimesi karışık duygularla, İslâmın öngördüğünden farklı olarak, kendisinin ifadesini buluyordu. Özellikle doğu Avrupalıların millî folklörlerinde yer aldığı şekliyle Türk’ün tarifi baskıcı bir şekil arzetmekteydi. Türk’ün bu imajının oluşmasının altında yatan bir takım etkenler vardı. Bunların en başında gelen korkudur, Avrupalının beynine kazılan şekil, Türkler’in oldukça uzun bir zamana yayılan kıtanın ortalarına kadar ilerlemeleri ve Hıristiyanlık dünyasının varlığını ortadan kaldırılabilecek durumda olabilmeleriydi. Osmanlı Devleti’ni ziyaret eden batılı seyyahlar, kendi ülkelerinin müessese ve kurumlardan farklı ve eşdeğerde bulunmayan özelliklerden müteşekkil olan Türk toplumunu, tanımakta ve anlamakta yetersiz kalmışlardır. Buna ek olarak, Osmanlı düzeninin gerçekleri görmezlikten gelinerek Osmanlı’nın farklılığını da, Sultan’ın teb’âsı arasında bulunan ve Osmanlı’dan memnun olmayan Hıristiyanların anlattıklarına istinaden ki, bunlar seyyahların eserlerine temel olarak kaynak aldıkları kişi ve bilgileri ihtiva etmektedir. İşte bu kişi ve hikayeler seyyahlara kaynak teşkil etmiştir. Son zamanlarda İslâma sempati duyan ve bu sempatisini daha çok Araplar yönünde kullanan gözlemciler de, hiçte hakları olmadığı halde, Osmanlı’yı sebebi olmadığı, hatta çöküşü bir müddet durduran ve iyileştirme yolunda çabaları bulunması gerçeğine rağmen, Osmanlı, gerçeklere aykırı olarak suçlanmış ve sorumlu gösterilmiştir. Seyyahların ve diğer gözlemcilerin gayr-i müslimlerin içinde bulundukları hayat şartlarını belirleyen durumları yanlış anlayıp yorumlamalarına güzel bir örnek ‘reaya’ kelimesidir. Pek çok batılı seyyaha ve benzer fikirleri kabul etmiş olan pek çok batılı tarihçiye göre, Osmanlı Devleti’nin Hıristiyan tebasını ifade eden ve ‘sığır’ anlamına gelen reaya kelimesi, Osmanlı’nın tebasına karşı çapulcu davranışlarını ifade etmektedir. Fakat Osmanlı, bu terimi, on sekizinci yüzyıla kadar sadece Hırıstiyanlar için değil, dinî mensubiyetlerine bakmaksızın, hükümet idaresinde yer alan askeri ve sivil kesimin dışında, üretken durumda olan ve vergi ödeyen bütün halk için kullanmıştır (bk. cilt 1, bölüm 8 Kemal Karpat). Böylece çiftçi Müslümanlar reaya olarak değerlendirilirken, Hıristiyan sipahiler reaya olarak görülmemekteydi. Kelime, Arapça bir kökten gelmekte ve ‘otlamak’ anlamındadır. Kelimenin “sığır” anlamında tercüme edilmesinden ziyade “sürü” olarak tercümesi daha doğru olacaktır, zira bu hükümetin tabiattaki oluşan ifadesiyle herkesce bilinen bir ifade şeklini kullanmakta olup terim, İslâm ve Hıristiyanlık dünyasının kutsal 4 kitaplarında da benzer bir tanımlama bulunmaktadır. Türkiye üzerinde on sekizinci yüzyılın sonlarından itibaren batı nüfuzunun artması, Batı’nın bu terimi yanlış yorumlaması aynı şekilde Türklerin kendilerine de geçmiş ve zaman zaman da bu yanlış anlamda kullanılmaya başlanmıştır. On dokuzuncu yüzyılda Batı’nın bozduğu terim, Osmanlı Devleti’ne karşı Balkan insanlarının bağımsızlık savaşları mücadelesinin sonucu olarak daha da gelişmiş ve genişleyerek yayılmıştır. On dokuzuncu yüzyıldaki Osmanlı’ya karşı meydana gelen bağımsızlık ve milliyetçilik akımları, Müslümanlar hakkında yaygınlaşan şablonlaşmış “baskıcı” tipleme, Osmanlı Türk Devleti’nde ifadesini bulmuştur. On dokuzuncu yüzyıldaki batılı yazarların tamamı, Türklere karşı çalışmayıp içlerinde Türkler tarafında olanlar da vardı. Heinrich Graetz, değişik tarzlarda yazan modern Yahudi tarih yazıcılığı içerisinde ilklerden olup, özellikle Yahudiler arasında gelişen Osmanlı taraftarlığı yazılarında görülmektedir. Bu belirtiler çoğunlukla Osmanlıya duyulan politik sempati şeklinde ortaya çıkmakta ve genel olarak Yahudiler, Avrupa’da Türk taraftarı olan unsurlar olup Avrupalılar tarafından da bu yönde değerlendirmeler yapılmaktaydı. Günümüzde diğer bir yanlış bilgilendirilme bütün bu yanlışlıklara ilave edilmiştir. Bu, milliyetçilik akımlarının artması neticesinde Balkanlar’da ve Ortadoğu’da pek çok devlet Osmanlı Devleti’nin yıkıntısından meydana gelmiş, hepsi kendine özgü bir millî bağımsızlık efsanesiyle ve kendine has yeni bir millî, tarihî anlayışla ortaya çıkmışlardır. BOZUK METİN Batı dillerine Türkler’den daha iyi hakim olmaları nedeniyle, batılı okurlara ve topluluklara daha kolay ulaşabilmişler, böylece, kendilerince doğru olan, tarihlerini de batılı gözlemcilere kolaylıkla kabul ettirebilmişlerdir. Bağımsızlığı kazanan insanlar içerisinde ilk olarak batıyı büyüleyen Yunanlar olmuşlardır. Her ne kadar Yunanlar’ın tarihî gerçeklerden uzak olsa da kendilerinin Helenistik geçmişle bağlantılı oldukları görüşünü ileri sürmeleri, batılıların düşüncelerinin temelini oluşturmuş ve Yunanlar’ın Osmanlı’ya karşı mücadelelerini bu perspektif içinde görmüşlerdir. Böylece ileri sürülen Yunan görüşü hemen kabul görmüştür. Nüfusun azalması, yoksullaşma, güvensizlik, düzenin bozulması, rüşvet yeme, entrika ve hilekârlıkların ortaya çıkmasının sorumluluğu Osmanlı’ya yüklenmekteydi. En son olarak ortaya çıkmış olan görüşlere göre, yukarıdaki hatalar doğrudan Türkler’e bağlanamaz, belki geleneksel hiyararşiye bağlanabilir ki, bu da Osmanlı’nın “teokrasisi”ne yüklenebilir. Osmanlı’nın idaresinde bulunan diğer insan toplulukları, Slavlar, Eflak’lılar ve Moldovya’lılar da kendi bağımsızlık hareketlerine Yunanlar’ın kullandıkları iddiaları kabul ederek kendilerine uyarlayıp kullandılar. Yukarıdaki Yunan iddialarını kabul etmekle birlikte Yunanlar’ı da suçlamışlardır. Çünkü bu kavimler, Yunanlar’ın boş insanları ve bazı din adamlarının çoğunlukla Türkler’in Balkanlar’da üstünlük sağlayarak hakim olmalarına vesile olduklarından şikayet etmektedirler. Türkler’le olan ilişkileri en fazla karışık olanı Yunanlar’dı. Yunanlar, Osmanlı idaresi altında duygusal tarihî görüşlerinden doğan istedikleri nihaî hedefi, gerçekleştirememişlerdir. Osmanlılar, Yunan toplumunun kendi fizikî varlıklarını, dillerini, tarihî hislerini, kültürel geleneklerini ve dinî birliklerini yüzlerce yıl koruyarak devam ettirmelerine izin vermişlerdir. On sekizinci yüzyılın sonlarında Kudüs Yunan Patrik’i tarafından verilen bir notada, içinde bulundukları Osmanlı Devleti’nin bu husustaki rolünü tanımakta ve şu şekilde dile getirmekteydi: Bakınız sınırsız bir şefkat ve merhamete sahip olan Tanrımız, bir kez daha tertemiz ilahî Ortodox inancını korudu. O, bizim Roma (Bizans) İmparatorluğumuz içerisinde bir şekilde bozulmaya başlamış olan Ortodox inancının daha kötüye gitmemesi için, Osmanlı devleti’nin güçlü bir devlet olarak yokluk ve sıkıntılar içerisinde kurulmasına yardım etti. Ve O, şüphesiz bunun bir insan gücünün eseri ile değil fakat ilahî bir güç tarafından meydana geldiğini göstermek için Osmanlı’nın yükselmesini sağlayarak onu bilinen diğer krallıklardan daha üstün bir seviyeye getirdi... Ulu Tanrımız “Tanrının gücünden daha büyük bir gücün olmadığını” göstererek böylece bizleri, Batı halkının dizginleyicisi ve Doğu halkının kurtarıcısı olarak, yüksek krallığının müstesna bir noktasına yerleştirdi. Bu nedenle Tanrı, Osmanlı Sultanının kalbine bizi Ortadoks dinî inancımızda serbest bırakma anlayışını yerleştirdi ve vazifesinden daha fazla olarak onları korudular ve hatta Tanrıdan korktuklarından, zaman zaman gözlerinin önünde bulunan ve dinînden sapmaları nedeniyle Hıristiyanları cezalandırdılar.5 Osmanlı, pek çok kimseye ferdî ilerlemeleri ve başarıları için imkân sağlamıştı. Çalışmak isteyen pek çok Yunanlı, devlet hizmetinde çalışmış ve önemli katkıda da bulunmuşdur. Buna bağlı olarak, on sekizinci yüzyılın sonlarında bazı Yunan yazarları, Osmanlı idaresine, kendilerinin mirasçıları olan bugünkü Yunanlar’dan, daha fazla sempati beslemekteydiler. Varlıklı ve tahsilli olanlar daha sıkça Osmanlı cömertliğinden ve korumasından faydalanmaktaydılar. Kiliseler için olduğu gibi, Osmanlılar tarafından beratla kendisine izin verilenler, otoriteleririni uygulamaya devam etmişlerdir. Onların Osmanlı taraftarı olmalarının sebebleri vardı. Bir noktaya kadar elde edinîlen bilgilere göre herhangi bir tahsili olmayanların ve fakirlerin hisleri konusunda hayatlarının zor olmasına rağmen, basit ve saf olarak Türkler’e karşı olmayıp, daha ziyade Yunanlar’ın ileri gelenlerine karşı öfkelerinin yöneldiği anlaşılmaktadır. Yunanlar’ın Türkler’le olan ilişkilerini daha iyi değerlendirmek için değişik gruplara ait ilişkilerden örnekler verilirse daha doğru sonuca ulaşalabileceği kanaâtindeyiz. Bir taraftan bölge nüfusunu oluşturan unsurlarda farklılık, ayrıcalık ve sorumluluklarının bulunması, diğer yandan da yerleşim birimlerindeki nüfus değişikliği, bir yerden diğer yerleşim birimine farklılığı - karışmış vaziyette bulunan, Müslüman-Yunan yerleşim birimlerinin tamamı, sadece Yunanlar’dan oluşmuş yerleşim birimlerine karşı olması gibi - Osmanlı’ya karşı aktif bağımsızlık hareketlerine yönelmede, değişik otonom şekillerinden dolayı birbirinden farklı davranışların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Buna ek olarak, Yunanlar’ın gündelik hayatları aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin içinde bulunmuş olduğu güç ve idaresinin genel durumuna ve yine, devlet içerisinde bulunmakta olan diğer azınlık gruplarının statülerine de bağlıydı. Osmanlı-Yunan tarihi henüz tam anlamıyla üzerinde durulmamış ve incelenmemiş olması itibariyle henüz tam olarak en küçük ayrıntılarına kadar akademik değerlendirmeler yapılmamış bir alan olması nedeniyle, konu hakkında genelleme yapmak oldukça risklidir. İlk zamanlar, 1300-1450 arası güçlü bir Yunan liderinin yokluğu nedeniyle karmaşık bir düzeyde olmuştur. Yunan ve Türk liderler arasında meydana gelen ilişkilerin genel yapısı zamandan zamana değişiklik arzeden beraberlikler ve düşmanlıklar şeklinde gerçekleşmiştir. İstanbul’un fethinden sonra ise, Patriklik liderliği oluşturulmuş ve dengeli bir politik oluşum gerçekleştirilmiştir. Ancak bu, Pakriklikte oluşan liderlik paylaşımını kilisenin kolayca gerçekleştirdiği anlamına gelmemektedir. İstanbul Patrikliğine yakın bağları olan zengin Yunan tüccarları, kendilerinin Bizans aristokrasisiyle bağlantılı oldukları iddiasındaydılar. Bu dönem 1450 den 1600’e kadar devam etti. 1600’den 1800’e kadar Fener, İstanbul’un bir semti olup 1601’de Patriklik buraya geçirilmiş; Zengin Yunan ailelerinin himayesine girmesiyle zenginliği ve politik nüfuzunun, kendi toplumu üzerinde ve Devlet’in genelinde daha etkili hale geldiği varsayılmıştı. Fenerli Yunanlar’ın arasında Patrik’in ve Patrikliğe ait memurların seçiminde yarışan ailelerin ilgilerinin farklılığı önemli bir rol oynamıştır. Fenerli’ler devlet içerisinde vergiler getiren eyaletler durumundaki Moldavya ve Eflak’ı kontrol etmekte buna ek olarak nüfuzlu tercümanların şefleri durumunda bulunmaktaydılar, ki bu Osmanlı dış politikasını oluşturmak ve deniz filosuna rehberlik görevi yapmak gibi Osmanlı’nın yüksek amirali olarak pek çok Ege adalarının yönetimini elde etmişlerdir. 1600-1800 yılları arasını kapsayan yüzyıllarda Avrupalıların Yunan’lar üzerinde dinî, ekonomik, entellektüalite ve politik alanda nüfuzları artmıştır. Protestan ve Katolik misyonerlerle bunların koruyucuları olan büyükelçiler, İstanbul’da nüfuz için rekabet etmişlerdir. Yunan tüccarları, önceleri dış ticaretlerini sadece doğu Avrupa’daki Ortodoks ülkelerle yapmakta iken şimdi ticaretlerini belki de rizikoya atarak batıya kaydırabilmişlerdi. Avrupa’nın çürütücü fikirleri, Yunan entellektüel hayatına girmeye başlamış, azınlıkların yaşamakta oldukları bölgelerde yeni politik düşünceler oluşmaya başlamıştır. Yunan dinî hiyararşik düzeni, bu yeni gelişmeleri şüpheci ve güvensiz bulup mümkün olduğu kadar mücadele ederek karşı koymuştur. Ancak bu akımların dışarıdan artarak devam etmesi, bir de Patrikliğin otoritesinin dışında olan bir durum olması nedeniyle dinî kesim çok az karşı eylemler yapabilmiş ve etkisiz kalmıştır. Yunanlar’ın durumlarında en kesin ve etkili değişim son yüzyıl ve çeyreğinde, 1800’ün hemen öncesinden 1923’e kadar, meydana gelmiştir. Yunanistanın oluşumunda, Osmanlı Devleti’nin Yunan sınırını oluşturan ve daha önceleri Venedikliler’in elinde bulunan İyonya adalarında, Fransızlar’ın bu adaları ve bölgeyi işgalleri ve kışkırtmalarıyla başlamış olan Yunanlar’ın bağımsızlık savaşları (1821-1832), ve ayrıca, Lozan Antlaşması’ndan (1923) sonra mübâdele ile, Türkiye ve Bulgaristan’dan Yunanistan’a Yunan asıllı olarak adlandırılanların zorunlu göçleri etkili olmuş ve oluşum gerçekleşmiştir. Aynı zaman içerisinde, Slav ve Arapça konuşulan ülkelerdeki Ortodoks kiliseleri, rahat durmayarak Yunan hakimiyeti altında huzursuzluk çıkarmaya artarak devam etmiştir. Bu dönemde ilk defa olarak büyük ideallerinin teleffuzları görülmeye başlanmıştır. Bu büyük ideal (megalo idea), eski yurtlarını bırakarak kendilerine utanç veren bir şekilde Balkan Yarımadası’nın verimsiz taşlıklı en uç karakolu halindeki yerlere çekilmek zorunda kalmalarından kurtularak, Yunanistan’ın bir zamanlar elinde bulundurmuş ve hakimiyetini kurmuş olduğu bütün toprakların ele geçirilmesi bir nevi yeni Bizans’ın ihyası idi. Yunanların yeniden coğrafî ve politik olarak yapılanmalarından hiçte geri kalmayan bir şekilde tarihî bilinçleri ve kimlikleri de esaslı bir şekilde değişikliğe uğramıştır. Yunanlar, on sekizinci yüzyılda Romalı, on dokuzuncu yüzyılda da Helen olduklarını iddia etmişlerdir. Bu yeniden yapılanmadaki tarihî dönüm noktası yeni bağımsız bir Yunanistan Krallığı’nın oluşmasıdır. Bu yeni krallığın doğumundan önceki zamanda Osmanlı toprakları üzerinde yaşayan Yunanlar’ın çoğunluğu kendilerini Romalı olarak görmekteydi. Bu ‘Doğu Romalılar’ demekti ve onlar ‘Bizansın’ mirasçılarıydı. Yunan aydınlarının ileri sürdükleri ve üzerinde durdukları Helenizm, eskinin muhteşem ve putperest olan Helenine dönüş demekti. En önemli kişilik olarak, Adamantios Koraes adındaki (1748-1833) bilim adamı ve akademisyen, Yunan entellektüelliğinin doğuşunda önemli rol oynayan mektuplar ve yazıların sahibi olarak görülmektedir. Entellektüeller ve tüccarlar, Avrupa’da uzak merkezlerdeki azınlıkların yaşadıkları bölgelerde fikirlerini oluştururlarken, Koreas da pek çok yıllarını Montpelier ve Paris’te geçirmiş olup, asıl savaşı icra edenlerden değildi. Dağlarda yaşayan dağcı ve köylü Yunanlar, korsanlar ve haydutlar ki bunlar Osmanlı kuvvetlerine karşı yıllar boyunca devam etmiş olan mücadelenin neticesinde, Helenizme dönüşü İslâma döndürülmekteki kadar tiksindirici olmasa da yabancı olarak bulmaktaydılar. Umumî istek, Roma’ya ait olan geçmişe, yani Hıristiyan Konstantinapol’a (İstanbul) dönmek olup putperest olan Atina’ya dönmek değildi. Klasik Yunanistan’ın kalıntıları Yunan çiftçisi için ne kadar gizemli ise Mısır Firavunlarına ait anıtlar da Mısır fellahları (çiftçi) için aynı şekilde gizemliydi. Her iki topluluk da eski yapıların cinler veya devlere ait bir ırkın işi olduğunu düşünmekteydi. Yunanistan ve Mısır, on sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıllarda Avrupalıların yapmış oldukları arkeolojik çalışmaların neticesinde, etnik ve ulusal sınırlarla oluşturulan milliyetçilik anlayışını, kendilerini daha öncekilerin mirasçısı oldukları fikrini destekler olarak değerlendirmişlerdir. Yunanlar ve bütün Osmanlı Devleti üzerinde etki yapan diğer önemli bir dış faktör de Fransız ihtilaliydi. İhtilalin ortaya koymuş olduğu fikirler -hürriyet ve eşitlik- devlet içinde devam etmekte olan alışılmış düzende yıkıcı bir etki yapmıştır. Fransızlar’ın bu fikirleri askerî başarılarıyla birleşince, Osmanlı Devleti içerisinde on sekizinci yüzyılın sonlarında oldukça tehlikeli ve yıkıcı bir güç durumuna gelmiştir. 1797’de imzalanan Campo Formio Antlaşması ile Venedik Cumhuriyeti parçalanarak Osmanlı Adriyatik kıyılarında Venedikliler’e ait olan pek çok yer Fransızlar’a geçmiştir. Fransa yeni aldığı buradaki adalardan Osmanlı Devleti’nin Yunan tebasına yönelen propoganda faaliyetlerine başlamıştır. Eski Helenlerin muhteşem başarılarından ve hürriyetlerinden bahseden konuşmalar ve kutlamalar düzenlemek suretiyle geçmişi yeniden canlandırma sözünde bulundular. Fransız gizli servisi anakaradaki ihtilalci ve ayrılıkçılarla ilişkilere geçmiş ve Fransa’nın anakaranın bir bölümünü işgal etmeyi planladığı söylentileri yayılmışdı. Sonunda Fransa Yunanistan’a değil de Mısır’a yönelmiştir. Ancak buradaki gelişmeler ve Osmanlı’nın Avrupa kısmındaki Fransız varlığı Osmanlı’yı tedirgin etmiştir. İlk bakışta, bağımsız Yunan Krallığının kurulmasını sağlayan Yunan isyanının sebebi Sultan II. Mahmud’un merkezileştirme politikası olarak görülebilir. On sekizinci yüzyılın sonu ve on dokuzuncu yüzyılın başlarında, Yunan denizcisi ve tüccarları olan topluluklar oldukça zenginleşti. Osmanlı bayrağı taşımaları, Napolyon savaşları ihtilallerin devam ettiği ve önemli zamanlarda Osmanlı’nın tarafsız olmalarından dolayı Avrupa’da oldukça ticari avantajlar sağladılar. Osmanlı Devleti’nin merkeziyetçilikten uzaklaşması ve idarede bazı boşlukların oluşması kendi yönetimlerini, politikalarını, ve hatta askeri müesselerini oluşturarak geliştirmelerine zemin hazırlamıştır. Yunanistan’ın büyük bir bölümünü yönetenler, yerel idareciler ve hanedanların çoğunluğu Müslümanlardandı. II. Mahmud’un Osmanlı merkezî otoritesini yeniden kurmaya başlaması, Yunanlar’ın belirli bir süreden beri içinde yaşadıkları hürriyetlerin engellenmesi demek olup, bu hürriyetlerin korunması ile birlikte yenilerinin temini için mücadelelerin başlaması Yunanlar’ın Osmanlı idaresine karşı mücadelelerinin motivasyonu olmuştur. Bazı Yunan topraklarının Fransızlar tarafından işgal edilmesine, işgal süreçlerinin belirtileri, tahrikler ve ayaklanmalar son yüzyılda Devlet’i oldukça rahatsız eden konulara önemli ilaveler olarak gerçekleşmiştir. Fransızlar Yanya’da, Ruslar Ermenistan’da, İngilizler Mısır’da olmak üzere her biri kendine has usulle işgal etmiş oldukları topraklarda üsler kurarak Devlet içerisindeki ayrılıkçı unsurları harekete geçirmişlerdir. Ruslar Ermeni ihtilal hareketini desteklerken, İngilizler de Arap ihtilalcileri silahlandırmış ve finanse etmiştir. Her ayaklanma olayı, dış bir güç tarafından desteklenmiş ve kışkırtılmıştır. Kışkırtmalara malzeme olarak efsanevî bir geçmiş kullanılarak bunun canlandırılması için mücadeleler teşvik edilmiş, daha sonraları bu efsaneler, gerçeklerle bağlantısı olmadığı halde, ihtilalciler tarafından inanılan ve mücadelelerinin bitmesiyle, efsaneler, inanılan ve hayatlarında uygulamaya koymaya gayret ettikleri kendi gerçekleri olarak ortaya çıkmıştır. Osmanlı’ya karşı halk mücadelesi içerisinde Helenistik canlanmanın yeri küçüktür. Bununla birlikte, Helenizm en sonunda meselenin kendisi haline gelmiştir. Ne yazıkki, Bizans’ın yeniden canlandırılmasını hayal edenler tarafından Yunanca konuşmayan Ortodokslar, barbarlar olarak değerlendirilmekte ve Helenistik fikrinin dışında tutulmaktaydılar. Sırplar’ı, Bulgarlar’ı, Makedonyalılar’ı, Moldavyalılar’ı, Eflaklılar’ı, Yunanlar’ı ve diğerlerini önceden birlik içerisinde tutan bağlar bitmiş ve yerini mücadelelere terketmiştir. Yunanlar’ın kendi imajları ve gerçeklerini oluştururken yeniden yapılanmalarında Devlet içinde varlıklarını muhafaza etmekte olan milyonlarca Yunan’ın üzerinde köklü bir etkiye sebeb olmuştur. Pek çok bu yeni politikalar, idealler ve hatta yeni Yunan Krallığı’nın dili yabancıydı. Bunlarla birlikte, yeni devletin oluşturulmasında Osmanlı-Yunan topluluğunun zorlukları artmış ve sonunda kötü sonuca gitmelerine neden olmuştur. Yunan tarihinin ana teması olan imparatorluk hisleri, yüzyıllar boyunca devam eden Osmanlı idaresinde kaybolmuştu. Yunanistan’ın altın çağı Bizanslılık dönemi olarak değerlendirilirken klasik çağdaki geçmiş barbar putperestler olarak reddedilmekteydi. Osmanlılar’ın idaresi altında İstanbul’da bulunan Patriklik bir noktada Justinyan’in İmparatorluğu’nun bir mirasçısı şeklinde temsil edilmiştir. Sınırlar -eğer dinî anlamda bir sınır kabul edilicek olursa- imparatorun hakim olduğu sınırların aynısıydı. Osmanlı koruması altında Ortodoks liderliği en geniş alana sahip olabilmişti. Hellenistikliğin yeniden canlandırılması, kendisini Osmanlılar altındaki Yunan konumunun belirsizliği ve parçalanmış durumlarından kurtarmak şeklinde ortaya çıkmıştır. İmparatorluk hülyaları gerçek bir devletçilik anlayışı ile bağdaşmamaktaydı. En sonunda Yunanlar, büyük rüyalarını gerçekleştirmekte sınırlandırılmış bir gerçekliği kabul etmek veya kaybetmek (eğer bırakmadılarsa bile) zorunda bırakılmışlardır. Ermeniler’in gerçekleri ve Ermeni düşleri arasındaki uçurum ise daha da genişti. Ermeniler hemen hemen Ortadoğu’daki bütün mücadeleler içerisinde büyük çoğunlukla kendilerin istemedikleri ya da kendileri için istenmediği halde daima kaybedenler tarafında olmuşlardır. Aynı anda ya da farklı zamanlarda Yunanlar, Persler, Arablar, Moğollar, Ruslar ve Türkler kendilerine düşman olmuşlardır. Ermenilerin bağımsızlıkları kısa bir süre için ve oldukça uzun zaman önce meydana gelmişti. Ermenistan’ın en övünülecek hatıralarını oluşturan zaman dilimi, Hıristiyanlığı ilk zamanlarında adapte etmeleri ve tek tanrılı doktrinlere sıkı bir şekilde bağlanmaları ve Hıristiyanlığı Mısır Kıptileri ve Suriye Yakubîleriyle birlikte paylaşmaları zamanıdır. Ermeniler de, Yunanlar gibi, kendilerinin olan bir idari sisteme dönmek istemelerine rağmen bu oluşturulmaya çalışılan durum cansız bir ışık gibiydi. Ermeniler’in dağılmış vaziyette olmalarını ardarda gelen yenilgiler rüyalarındakilerin gerçekleşmesinin daha da karmaşıklaşmasına neden olmuştur. Yunanlar’ın çok eskilere dayanan kökleşmiş inançlarından kaynaklanan İstanbul’u yeniden ele geçirme gibi bir hayalleri mevcut olmasına rağmen, Ermeniler’in iddia edebilecekleri tek bir merkezleri mevcut değildi. Ermeniler’in yaşadıkları topraklar üzerinde fetih sürecinin devam etmesi, sürgünlerle birlikte, bu topraklar üzerinde, yeni siyasî oluşumların meydana gelmiş olması - Van ve Ağrı Ermenistan’ından Kapadokya’ya oradan da daha aşağıya Adana Ermenistanı’na göçler olmuştur - her ne kadar Ermeniler, bu topraklar üzerinde varlıklarını korumuşlarsa da, kendi tarihî geçmişlerine aykırı olarak, karışıklık getirecek şekilde yeni ve tartışmalı millî merkezler ortaya çıkarmışlardır. Bunlara ek olarak kendilerinin sürekli göç halinde olmaları, kendilerine belirli bir yerde yoğunlaşarak rahat yaşayabilme imkanı vermemiştir. Selçuklu Türkler’inden kurtulmak için kaçarak geldikleri ve kendilerine yeni yurt edindikleri Adana, Haçlılar için bir üs haline gelmiştir. Tarihî Ermenistan’da kalanlar ise, yüzyıllar boyunca devam eden savaşlar arasında sert hayata katlanmak zorunda kalmışlardır. Bunlar Selçuklular ve Bizanslılar, çapulcu Türkmenler ve Osmanlılar ve Safevîler arasında Ermeniler’in bulundukları topraklar üzerinde sürekli devam eden hakimiyet kavgası içinde kalmışlardır. Yayılma, sürgün ya da kendi istekleri şeklinde Ermeniler’in Karadeniz bölgesine, Balkanlar’a, ve Doğu Avrupa’ya olduğu gibi İran’a ve Hindistan taraflarına doğru göçleri devam etmiştir. Osmanlı’nın muhteşem bir güç olarak bulunduğu on beşinci yüzyıldan on yedinci yüzyılın başlarına doğru Ermeniler’in çok önemli göze çarpan bir rollerinin varlığı görülmemektedir (Cilt 1, bölüm 7 Robert Mantran). İran Safavi Devleti’nin lideri Şah Abbas, Ermeniler’e bir ayrıcalık tanıyarak, oluşturmakta olduğu büyük ticari merkez olması için uğraştığı başkenti Isfahan’a, Ermeniler’i davet etmiştir. Osmanlı Devleti içinde güçlü bir Yahudi ticaret sınıfının özellikle batıdaki varlığı, Ermeniler’den oluşan ticaret erbabının önemli bir kesiminin batıya doğru yönelmesini etkileyen ve vazgeçiren bir sebebdir. On sekizinci yüzyılda, Safeviler’in düşmelerinden sonra, İran’ın değişik ihtilafçı grupların ellerine düşmesi, Osmanlı’nın daha önceden Persler’e ait topraklara genişlemeleri ve ticarette de Yahudiler’in konumlarının zayıflaması, Ermeniler’in Osmanlı Devleti hayatında önemli bir yer tutmaya başlamarına neden olmuştur. Onların durumu on dokuzuncu yüzyılda daha da iyi bir hale gelmiştir. Gümrük dairelerinde idare memurları, bölgelerde paşaların bankerleri, lüks maddeleri temin eden kimseler, para baskıcıları ve uzak ticaretin uygulayıcıları olarak ortaya çıkmışlardır. Hatta bu zaman dilimi içerisinde İstanbul, alış ve verişin genel olarak yapıldığı, gelen giden malların ambarlarının bulunduğu ve aktivitelerin arttığı bir yer haline gelmiş, Halep ve İzmir’de de Ermeniler bulunmakla birlikte, Ermeni nüfusunun çoğunluğunun yüzyıllar boyunca yaşadığı şekliyle çiftçiler olarak Anadolu’da bulunmuşlardı. Ermenilerin genel canlanma hareketlerini meydana getiren figür insan ilk eğitimini bu bölgede bulunan okullarda almıştır. Sivas’lı Mekhitar (1676-1749) Ermeni Katolik dinî tarikatını kurmuş, bu, kültürel canlanma ve insanlarının batılılaşmasına gidecek yolların kurulmasına yardımcı olmuştur. Mekhitaristçi papazlar Ermenice öğrenmişler, Ermeni edebiyatını geliştirmişler, batılı fikir ve düşünceleri tercümelerle yaymış, halk için ve akademik statüde dergiler çıkarmış, okullar arasında bağlar tesis etmiş ve modern Ermeni tarihçiliğinin temellerini atmışlardır. Bütün bu aktiviteler, mevcut düzen içindeki Ermeni kilisesine düşmanlıkları sebebiyle sürülmüş olan ve Osmanlı Devleti sınırları dışındaki manastırlarda bulunan papazlarca yönetilmekteydi. On yedinci ve on sekizinci yüzyılları içinde Ermeni cemaatinin geleneksel liderliğine karşı iki meydan okuma meydana gelmiştir. Bunlardan ilki sonradan zengin olan türediler, bankerler, para basıcılar ve tüccarlar genel olarak Amiras’lar olarak adlandırılmışlardır. İkinci meydan okuyanlar ise, Katolikleri de içine alan kültürel canlanmayı ortaya çıkaran Mekhitaristçilerdir. Amiraslar, Ermeni toplumu içerisinde prestij ve güç elde etmişlerdir. Başkentte ve eyaletlerde, hizmetçiler ve Osmanlı memurlarına danışmanlık yapanlar, Ermeniler’i kilise liderlerinin yapabileceklerinden daha iyi bir şekilde temsil etmekteydiler (bk cilt 1, bölüm 9, Hagop Barsoumian). On sekizinci yüzyılda Ermeni hiyararşisi amiraslar cemiyetinin kendileriyle hakimiyeti paylaşmalarını mümkün olduğunca bertaraf etmeye çalışmıştır. Doğrusu İstanbul patrikleri, kendi nüfuzlarını başkentin Amiras’ları üzerinde kullanarak konumlarını diğer hiyerarşiler üzerine genişletmek için kullanmışlardır. Katoliklerin karşı koymaları basit olarak karşılanmadı. Netice olarak 1830’da, kendilerini Osmanlı Devleti içindeki Katolikler’in koruyucuları olarak değerlendiren Fransızlar tarafından desteklenen Ermeni Katolikleri, kendilerini Osmanlı hükümetine bir toplum, millet (dinî cemaat) olarak tanıttırmışlardır. Böylece Ermenilerin Katolik meseleleri, en azından yüzeysel olarak çözümlendiği gibi görünmektedir. Ancak on dokuzuncu yüzyıl boyunca sayısız miktarda iç anlaşmazlıklar Ermeni cemaatini rahatsız etmeye devam etmiştir. Pek çok dönemde olduğu gibi Ermeni ihtirasları, Osmanlı hükümeti’nde bulunan cemaatin dışından ziyade kendi içinde gerçekleşmiştir. Avrupa ihtilallerinin politik başarıları ve aydınlanma çağının getirdiği fikirlerden etkilenen bazı Ermeni düşünürler, on dokuzuncu yüzyıl ortalarında Amiraslar ile dinî liderlerin oluşturduğu koalisyon yöneticilerinin otoritelerini sınırlandırmaya yönelik yeni fikirler yaymışlardır. Mevcut kurulu liderlik kendisine İncil’in ilahî doğrularına müracaat ederek yardım talep etmektedir ki, kendileri Ermeni ve Osmanlı otoritelerine bağlılığın istenmesini talep etmekteydiler. Anayasal tahditler üzerinde tartışmalar yapan güçler kendilerinin hürriyetçi fikirlerini büyük topluluklara eğitimle ulaştırmayı aramışlardır. Bunların hedef kitlesi, refah seviyeleri uzunca süredir ihmal edilmiş olan veya en azından kendilerinin bu şekilde olduklarını hesaba kattıkları Anadolu’daki Ermeni çiftçileri idi. Ermeni kurumlarının liderlerinin anlaşmazlıklarının ortasında, modus vivendi Osmanlı otoriteleriyle kaynaşmış ve yayılmış olan kurumlar, kendilerine hiç de beklemedikleri bir yerden karşı koymayla karşılaşmışlardır ki, kendilerinin de itaat etmeye sevkettikleri bu güç, Osmanlı Devleti’nin kendisiydi. 1856 Islahat fermanı. Ermeni cemaati üzerinde öyle bir etki yapmıştır ki başka bir unsur bu kadar etki yapamamıştır. Dinî konuların aleyhine kontrol konulmuş, cemaat içerisindeki dinî liderlerin seçilmesinde büyük oranda halkın söz sahibi olması, hiyerarşik düzenin tabiî yapısında, anayasanın kendisinin yeni bir fikir olması, - Ermeniler arasında büyük ayrılıklara neden olan konular olup - şimdi doğrudan doğruya Osmanlılar tarafından ortaya konmaktaydı. Yunanlar ve Yahudiler arasında bu konular daha önceden tartışma konusu olmadığından, şu anda Osmanlılar tarafından desteklenen değişimler (reformlar), sonunda bu cemaatler tarafından kabul edilmiş olan yenilikler Ermenileri etkilediği kadar bunları etkilememiştir. Bununla birlikte, Ermeni cemaati içerisinde reform konuları Osmanlı hükümetleriyle birlikte çözülmeliydi. En azından görünüşte, yeni düşünürlerin tarafında olan, hürriyetçi anayasalcılar ve geleneksel liderliğe karşı koyanların ileri sürdükleri düzenlemeler gibiydi. Bu yeni ortaya çıkan reform koalisyonu uzun sürmemiş ancak uygulandığı kısa süre içerisinde Osmanlı toplumunun devamlılığını sağlayan sosyal kontrol ve geleneksel politik metodların devamlılığını rahatsız etmiştir. Osmanlı hükümetinin karışmasıyla cemaat içerisinde politik çatışmalar daha tehlikeli bir hal almıştır. Devam eden pek çok yıllar içerisinde Osmanlı yönetiminde kullanılmış olan Ermeniler’in temsilcileri ve organizasyonlarını tespit eden anayasal bir düzen ortaya çıkarılmış ve uygulamaya geçirilmiştir. Aynı döküman, günümüz Lübnan ve Suriye Ermenileri’nin yönetimini temin etmekte kullanılmaktadır. Anayasal düzenin konulduğu ilk zamanlardaki Ermeniler’in Osmanlı Devleti içerisinde durumlarının iyiye doğru gelişme gösterdiğini düşündüren pek çok sebep mevcuttu. Osmanlı reform fetvalarının yerine getirilmesi, hükümet hizmetinde yeni iş imkânlarını mümkün kıldı. Avrupalı firmaların ekonomiye girmeleriyle bir takım özellikleri olan insanlar için yeni iş imkanı açılmaktaydı. Çoklarının sahip oldukları özelliklerinden dolayı çeşitli iş imkanları tiyatro, müzik ve sanat gibi konular kendilerini başkente doğru çekdi (bk. cilt 1, bölüm 15 Roderic Davison). Ermeni millî anayasası olarak adlandırılan Devlet içerisindeki bütün Ermeniler’e büyük bir umut ve imkânlar getirmekteydi. Gerçekten kayda değer bir belgeydi: Bütün cemaatin mensuplarının yüksek derecede bir otonomi için kendi ilişkilerini ve müesseselerini oluşturma haklarını tanımaktaydı. Karşılaştırma bakımından komşu Rusya İmparatorluğu’ndaki Ermeni cemaatinin durumu daha fena idi. Çar, bütün Piskoposları tarafından aday göstermekte ve Ermeni meclisinin kendisine sunduğu listeden kilisenin başına geçecek olanı seçme hakkını kullanmaktaydı. Buna ilave olarak, Rus hükümeti Eçmiyazin Katoliklerini yönlendirmek ve yardımcı olmak amacıyla vekil tayin etmiştir. Daha sonraları Rus hükümeti daha sert uygulamalar yapmıştır. Bütün Ermeni okulları, Rusça’yı kendilerinin eğitim dili olarak kabul etmek zorunda bırakılmış ve Ermeni kilisesinin bütün mallarına zor kullanılarak el konulmuştur. Buna rağmen Rusya, Osmanlı Ermeniler’inin koruyuculuğuna soyunmuştur. Rusya on dokuzuncu yüzyılın başlarında Kafkaslar’ı ele geçirdiğinde, Osmanlı sınırlarına komşu olan Ermeni yöneticileri, Ermeni askerleri olan bir Ermeni eyaleti oluşturarak, batının milliyetçilik akımlarını özümlemiş olanları ayaklanmaya teşvik etmiş ve bunlarla birlikte bağımsızlığı temin etmek ümidine kapılmışlardır. Millî bağımsızlık hareketi için Osmanlılar ne politika uygularlarsa uygulasınlar büyük ihtimalle onların daha da güçlenmesine neden olmuştur. Osmanlılar, hükümetle karşılıklı ilişki içinde olan ve yardımlaşan unsurları, İstanbul’daki geleneksel liderlik otoritesini istemiyerek zayıflatmışlardır. Bunun yerine, Osmanlılara muhalif olan, Avrupa tarzı seslerini yükselten Ermeniler ve doğu eyaletleri Ermeniler’inin seslerine karşı, kötü yönetim ve kanunsuzlukların verdiği ortamı değerlendiren Türk ve Kürtlerin yağmaları buralardaki Ermeni cemaati üzerinde artan bir vaziyette yoğunlaşmıştır. Ermeniler için en acıklı ve millî bağımsızlık umutlarına en şiddetli tehlikeli unsur, ortaya çıkmakta olan Türk Milliyetçiliği olmuştur. Osmanlı Türkleri, Yunanistan, Sırbistan, Bulgaristan, Arnavutluk ve hatta Arap topraklarını kaybedebilirler ve buna rağmen hâlâ millî devlet kurabilecekleri topraklara sahip olabilirlerdi. Ermeniler, diğer bütün Hıristiyan olan insanlardan daha fazla bir derecede Müslüman nüfusla kaynaşmış bir toplumdu. Bunların talihsizliği, geçmiş yüzyıllarda Kürt, Türk ve diğer müslümanlarla birlikte aynı köyleri ve yerleşim birimlerini paylaşarak beraber iyi bir şekilde geçinip gitmeleriydi. Parçalanma ve ayrı bir oluşum için uğraşmayan yoğun azınlık olamayarak, kendilerinin komşuları olan Müslümanlarla doğu ve güneydoğu Anadolu’nun pek çok yerinde beraberce yaşamışlardı. Türkler için Ermeniler’in yaşadıkları yerleri kaybetmeleri, Kafkaslar’dan Akdeniz’e kadar uzanan toprak parçası, kurulmaya çalışılan Türkiye’nin gerçekleşememesi demekti. Birinci dünya savaşının başlamasıyla birlikte Türkler’le Ermeniler arasında dehşetli mücadeleler başladı. Bir facia ile sona erdi. 1915’de bazı gözlemcilere göre, bir milyon veya bir buçuk milyon Ermeni helâk olmuştur. Ermeniler’in trajik tarihler olguları bir defa daha tekrar edildi. Osmanlı idaresi altında Yahudi tarihi örneği, Yunanlar ve Ermeniler’inkilerden farklı bir şekilde gerçekleşmiştir. Osmanlı Yahudiler’inin en muhteşem zamanları on altıncı ve on yedinci yüzyıllarda olup kendilerinin düşüş yüzyılları on sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıllardır. En önemli tarih, Yahudiler’in İspanya’dan sürüldükleri 1492 yılıdır. İber yarımadasındaki Yahudiler’in içeriye gelmelerinden önce, Osmanlı Yahudileri küçük, fakir, Yunanca ya da Türkçe konuşmaktaydılar. Yahudiler, kendi içlerinde birbirlerinden ayrılmışlar ve bunlardan birincisi, Rabbinitler cemaati, Talmudik Yahudiliğin takipçileri olanlar, ikincisi ise küçük Karaite cemaati, başlangıçları Talmudik Yahudiliğin takipçilerinden olup sekizinci yüzyılda ayrılarak oluşan bir tarikatdı. Osmanlı’nın içerisinde bulunan diğer reayanın tâbî tutulduğu zorunlu göçlere yukarıdaki her iki grupta maruz kalmıştır. Bununla birlikte bazı münferid istisnalar gerçekleşmiştir. Osmanlılar pratik nedenlerden dolayı İber yarımadasının sürgünlerine kapılarını açtıklarında, Osmanlı’nın ilk onlu yıllarına tekabül eden idaresi altında yaşamış bulunan Yahudiler’in büyük çoğunluğu daha sonrakilere göre daha az zengin gibi görünmektedir. Akdeniz bölgesi içerisindeki bütün ülkelerden, yalnızca Osmanlı Devleti yetişmiş özellikli şehir insanına ihtiyaç duyan ve binlerce göçebeyle ilgilenecek yönetim mekanizmasına sahip olan tek ülkeydi. Bu ihtiyaç ve muktedir olabilmenin birlikte var olması Yahudilerin kabul edilmesini mümkün kılmıştır. Göçmenlerin karışık sayıları ve kültürel yapıları kısa sürede yerli Yahudi cemeatini etkisi altına almış, bazı bir kaç istisna haricinde, İberya yarımadasından gelen Yahudilerin içlerinde asimile olmuşlardır. Yunanca ve Türkçe terkedilerek yerine Ladino, Judaeo-İspanyolca’ya adapte edilmiştir. Ayrıca İberya Yahudi tarihini de kendi tarihlerine ilave etmişlerdir. Bütün zımmî cemaatlerin içerisinden yalnızca İberya’lı Yahudiler, fethedilmek suretiyle değil, kendi istekleriyle reayalığı kabul etmiş olan gruptur. Bu karakteristik özellik ve kendilerine ait çeşitli nedenlerden dolayı Avrupa’ya karşı olan sempati eksiklikleri kendilerini Hıristiyan toplumlarından uzakta tutan en belirgin özellikleri olmuş ve kendilerine ait olan (gayr-i müslim) cemaatlerinden bunlara daima şüpheyle bakılmış, bu durum efendilerinin kendilerini kolayca kabul etmelerine neden olmuştur. On altıncı yüzyıl Yahudi kaynakları kötülüklerin ve cezalandırmaların bol olduğu bu zamanda Osmanlı Devleti’ni bir cennet olarak algılamakta ve bu imaj devam eden yüzyıllarda da etkili bir şekilde aynı özelliği devam ettirmektedir. Sürgünü takip eden zaman dilimi içerisinde Osmanlı Yahudiler’inin imajları kendilerinden emin bir toplum halinde olup kültürel ve maddi gelişmeleri, kesinlikle bu inançlarını desteklemiş, ticaret ve endüstride kurumlaşma, entellektüel hayattaki yeşermeler ve büyümeleri neticesinde Osmanlı ticaretinin bel kemiğini oluşturmuşlar, belli bir noktada da bilimde, politikada ve diplomatik ilişkilerde rolleri açık bir şekilde görülmüştür. On altıncı asrın sonlarına ve on yedinci asrın başlarında bu değişim tablosu zenginlik ve nüfuz değişmeye başladı. Osmanlı Devleti’ne Yahudi göçünün kesilmesiyle Avrupa ile bağ azalmış ve dışa göç başlamıştır. Bunun iki sebebi vardır. Kısaca bu göçlerin temel kaynağı, İberyalı Yahudiler, kurudu. Doğuya doğru gitmek isteyenler gitti ve Avrupa’da ve Yeni Dünya’da iskan etmeyi seçenler de yerleşmeye başlamışlardı. İkincisi, Devlet bünyesinde bulunan ekonomik elverişlilikler azaldı. On yedinci asra gelince Selanik’teki yün tekstil endüstrisi, bütün ülke içerisinde en büyük tek Yahudi işçilerinin çalıştığı yer olup, kesinlikle kendisini bir daha yeniden toparlayamadığı bir krizler serisine girmiştir. Bu düşüş, toplumun bağlı olduğu ekonomik temelin düşüşü ve daha çok geniş perspektiften bakılırsa, uluslararası ticaretteki yeni fikir değişikliklerinin, ticaretteki değişim farklılıklarının zamanın ihtiyaçlarına göre yeniden yapılanmasından kaynaklanmaktadır. Osmanlı Yahudilerinin İtalya’daki kendi dindaşlarıyla kurmuş oldukları bağlantılar, bu merkezin gerilemesinden sonra daha az kazanç temin edilen bir yer haline gelmiştir. Osmanlı Yahudileri kendi ticari ağlarını merkezî ve doğu Avrupa’ya kaydırmaları mümkün olmamıştır. O bölgelerde büyük miktarlarda Yahudi toplulukları bulunmakta ve onlar Aşkinazi gruplarıydı. Bu sebeplerden dolayı kendilerinin Sefardi ailesine bağlı olmaları nedeniyle buradakilere bağlı bir ağ kurmaları mümkün görünmemekteydi. Rumların ve Ermenilerin doğu Avrupa ile etnik ve ailevî bağları Yahudiler’in bağlarından çok daha ileri bir düzeydeydi. Bu bize Yahudi gerilemesinin başka bir sebebini yani Hıristiyanların mücadelelerinin artmasını özellikle de Rum ve Ermeniler, daha sonra da Arap Hıristiyanların katıldığını göstermektedir. Hıristiyanlar sayıları itibariyle avantajlı durumda olmaları yanında, -Yahudilerin oldukları sayıdan çok daha fazlaydılar- eğitimde de onlar çocuklarını Hıristiyan okullarına ve sıklıkla Avrupa’ya ve Avrupa üniversitelerine göndermekte, Yahudiler ise, bu arada, batıyla olan ticarî alış verişlerini kaybetmeye başlamış ve bütün kaynaklarını Osmanlı Devleti’yle sınırlandırmışlardır. Hıristiyanlar, kilise hiyerarşisi -Yahudiler’in bulunmamaktaydı- ve Hıristiyan Avrupa gibi iki adet patrona sahiptiler. Böylece durum, Yahudiler’in aleyhine Hıristiyanların lehine olarak gelişmiştir. O zamanlar bu durum, Türkler’den çok Avrupa’nın lehinde hesaplanmıştır. Butün gelişmelere on yedinci asrın başında pek çok verilecek misalden bir tanesi, bir Ermeni’nin Halep gümrük memuru olarak bir Yahudi’nin yerine atanması konusunda Fransız konsolosu bu atamaya destek çıkmıştır. On yedinci asrın sonunda büyük bir kriz Osmanlı Yahudi toplumunu etkilemiştir. Bu, ekonomik esaslardaki değişim anda tekabül eden ve mücadelelerin arttığı bir ortamda kendilerinden emin olmadıkları bir zamanda meydana gelmiştir. Milliyetçilik, devlet içerisinde, diğer topluluklarda etkisini bulduğu şekilde Yahudiler’de taraftar bulamamıştır. Ama mistiklik ve dindarlık (messianizm) Sabbatianların hareketini oluşturmuş, on yedinci asrın sonunda, en azından yayılmış olan ve kendi yoluyla, Osmanlı otoritelerine düşman (zarar verici) olmuştur. Efsanevî araştırmalar ve spekülasyonlar, Yahudiler arasında asırlarca varlığını devam ettirmiştir. Osmanlı Devleti’nde ortaya çıkan Lurianik Kabalatı’nın çalışmalarında mesianik zorunluluk üzerine durulmuştur. Bu doktrin - Safed’den genişleyerek bütün dünya Yahudilerine yayılmıştır. - Sabbati Sevi’nin mesihi iddiaları büyük takipçiler toplamıştır. “Mesih” haberi yayıldığında, Devlet içinde ve dışında bulunan Yahudiler kendilerini Mesih’in gelişine hazırladılar - tövbe ayinleri düzenlediler, özel oruçlarda ve ibadetlerde bulundular, en pratik uygulama olarak eşyalarını sattılar, paketlerini topladılar ve kendilerini Filistin’e göç için hazırladılar. İstanbul’daki Osmanlı yöneticileri, Grit Venedikliler’i seferiyle uğraştıklarından bu hareketi bastırmak için âni bir girişimde bulunmadılar. Sonunda bastırıldılar, en tedirgin eden unsur olarak Sabbatai Sevi tutuklandı ve sonunda kendisi İslâmı kabule “ikna” edildi. Açıkça yapılan tahrik şimdi bütünleyici (destekleyici) oldu. Onun bazı takipçileri görünüşte İslâmı adapte ettiler. Çoğunluk Yahudi olarak kalmasına rağmen, bir çokları da kendisine inanmaya devam ettiler. Sabbatianizmin sosyal etkisi ve sosyal altyapısı, ruhanî yapısının incelendiği kadar araştırılmamıştır. Osmanlı Yahudiler’indeki hahamlara ait liderlik otoritesinin hakimiyet kurma çalışmasındaki hayal kırıklığının, ekonomik canlılık ve kültürel ilerlemede durgunlaşmaya sebep olduğu iddia edilmektedir. Bununla birlikte gerilemenin ilk belirtilerinin kendisini göstermeye başlamasından önce Sabbatilerin hareketlerinin patlak vermesi hâlâ devam etmekte olan süreci hızlandıran ve kötüleşmeyi artıran bir etki yapmıştır. Ermeniler ve Rumların kültürel hayatlarındaki yeniden yapılanma gibi Osmanlı Yahudileri arasında her hangi bir entellektüel canlanma bulunmamaktaydı. Ne İbranice ne de ana dilleriyle (bölgesel dilleriyle) akademik veya Rum Koreas gibi ya da Ermeni Mekhitar’a benzer ne kalite olarak ne de nüfuz olarak ortaya bir çalışma koymamışlardır. En yakın yaklaşma Bosnalı Haham Yehuda Alkalai (1798-1878), 1834 sonrası kitaplar, broşürler serisi çıkarmış ve bunlarda Yahudi kolonilerinin Filistin’de Yahudilerin kendilerini kurtarma programında bir bölüm olarak kendisini gösterdi. Yunan ve Sırp tecrübeleri ve uygulamaları, Osmanlı Yahudileri üzerinde tesir yapmamıştır. Alkalai’nin, Siyonizmin müjdecisi olarak ortaya çıkmasına kadar, tarih içerisinde kazanılmış önemli olaylarıyla ilgili girişimler gerçekleşmemiştir. Yahudiler on dokuzuncu asırda, yenilikçiler ve muhafazakarlar olarak, Hıristiyanlar ve Müslümanlar gibi çatışmalar ve mücadeleler içinde bulundular. Müslümanlar, Yunanlar ve Ermeniler arasında yenilikçiler kazanan taraftı. Yahudiler arasında ise yenilikçiler kaybedenlerdendi. Yahudiler bunun ücretini ödediler. Hıristiyan komşularıyla karşılaştırıldıklarında onların devamlı gerilerinde kaldılar. Sürpriz olmayan bir şekilde Yahudiler, Türkler arasında karşı koyan güçlerle birlikte kendi yerlerini almışlardır. Yahudiler’le önemli bağları bulunan Yeniçeri Ocağı’nın 1826’da ortadan kaldırılmış olan, eski askeri düzen, Yahudiler için ağır bir darbeydi. Rusya’nın yükselmesi ve gelişen Rus nüfuzu da Osmanlı Devleti’ndeki Yahudiler’e yardımcı olmamıştır. Asrın sonlarında batıyla bağlantılarını sağlayan Selanik ticarî merkezinde bazı gelişmeler olmuşsa da, gelişmiş eğitime rağmen, bu bağların çoğunluğu İsrail kavmine ait üniversitelerle bağlantılar ve beraberlikleri şeklinde gerçekleşmişse de bu girişimler çok geç kalmıştır (bk. cilt 1, bölüm 11, Paul Dumont). Kendilerini Osmanlı Devleti’nin sonunu hazırlayan durumların içinde ve bölgenin tamamını etkileyen toptan değişimin ortasında yakalanmış buldular. Osmanlı Devleti’nde bulunan genel büyük cemaatler üzerindeki araştırmalarda dil, üzerinde fazlaca durulmamış bir konudur. Batıda ulusal kimliğin oluşumunda dilin oynadığı rol dikkate alındığında, Osmanlı’daki önemi üzerinde konuyla bağlantısının hayatiliği üzerinde durulmamıştır. Yunanlar, Ermeniler, Yahudiler, Kıptiler ve Ortodoks olmayan Hıristiyanlar Arap topraklarında her biri kendine özgü dillerini muhafaza etmişlerdir. Bununla birlikte ayinlerde kullanılan dil sokaklarda veya evlerde kullanılan dil demek değildi. Rum Ortodoks kilisesi hiyerarşisi etnikli ve Rumca dil bilimli, kilise cemaati ve bütün devletin içinde konuşulan ve herkesin konuştuğu dilleri bilen yığınlar bulunmaktaydı. Balkanlarda Slavik konuşanlar ve Rumenlerde de, Romence gibi Anadolu’nun güneyine doğru Arapça konuşanlar vardı. Anadolu’da on dokuzuncu yüzyıl gözlemcilerine göre kilise mensuplarının büyük çoğunluğu aralarında günlük anlaşma dili olarak Yunanca bilmemekteydiler. Ana dilleri olarak Türkçe ya da Ermenice kullanılmaktaydı.6 Anadolu’da Rum Ortodoksları içlerinde eğitim almış olanlar Rumca yazabilmekteydiler. Ancak tercümelerinin büyük çoğunluğunu Türkçe veya Ermenice yapmışlardır. On dokuzuncu asrın başlarında Helenistik meylin nüfuzu ile birlikte Rum cemaatinde, çok dilli Ortodoks kitlesinin üzerinde Rumcanın etkili olması için girişimde bulunulmuştur. Helenistik eğitimci Moschopolisli Daniel’i sözlerinde kültürel üstünlük hissini bu girişimiyle canlandırmaktadır: Arnavutlar, Eflaklılar, Bulgarlar, diğer dilleri konuşanlar, Sevinin, Ve kendinîzi Yunan olmaya hazırlayın, Barbar dillerinizi, konuşmanızı ve adedlerinizi terkedin.7 Rumlar kadar çok çeşitli dillere vakıf bir etnik grup yoktu. Ancak Ermeni kilise üyeleri, Gregoryen, Katolik ve daha sonraları Protestanlar sadece Ermenice konuşmaktaydılar, diye bir durum yoktu. Misyonerlerin raporlarına göre, belki de Anadolu Ermenilerinin yarısı Türkçe konuşmaktaydı. Milliyetçilik doktrini bir toplumların arasında yayılmaya başlayınca, diller sıkıntıları meydana getiren bir problem haline geldi. Dil reformu için ağlamalar durumu daha da kötüye götürerek on dokuzuncu asırda Yunanlar ve Ermeniler kültürel hayatlarında baskın hale geldi. Milliyetçi elitler, konuşulan dildeki saflık adına, efsanevî klasik modele karşı iken bir millet olarak ortaya çıkmaya çalışan insanların büyük çoğunluğu farklı bir dil konuşmaktaydı. Yahudiler ve diğer Hıristiyanlar için dillerdeki bu anormalliklar daha az karıştırıcıydı. Osmanlı Yahudiler’i çok farklı diller konuşmaktaydı. Merkezlerde Ladino baskın durumdaydı. Ancak Balkanlar’da Yunanca konuşan küçük gruplar da vardı. Devlet içindeki Kürtler’in bulunduğu bölgelerde Kürtçe konuşan Yahudi cemaatleri bulunmakta, diğerleri eski Arami lehçelerinden birisini konuşmaktaydı. Daha güneye doğru, Halep, Kudüs, Bağdad, Mısır ve Filistin Yahudiler’inin büyük çoğunluğu Arapça konuşmaktaydılar. Milliyetçilik akımı bu cemaatler üzerinde fazlaca etkili olmadığı için, dillerdeki farklılıkların ortaya konulma ihtiyacı da görülmemiştir. Herkes için İbranice öğrenim ve dinî ayin dili olarak varlığını korumuştur. Ve bazen de edebiyatta da kullanılmıştır. İbrani alfebesi Yahudiler tarafından konuştukları dilleri genel olarak yazmak için kullanılmıştır. Osmanlı Suriye ve Mısır’ında Hıristiyanlar Arapça konuşup Kıptice ve Suriceyî ise yalnızca dua dili olarak devam ettirmişlerdir. Bu topraklar üzerinde diğer bölgelerdekilerle karşılaştırıldığında dil bakımından yüksek bir derecede birliktelik mevcuttur. Asırlarca devam eden İslâmî idare, Arapçayı önceden buralarda bulunan diğer diller üzerine muzaffer kılmıştır. Bu grupların dili, milliyetçilik anlayışının kültürel belirleyicisi olmasına rağmen burada bu fikrin oluşmasına yeterli bir sebeb olmamıştır. Eğer burada dile özel bir mahiyet verilecek olursa, bu sadece yazının biçiminde olup anlamında bulunmamalıdır. Böylece Rum Ortodokslar, Yahudiler, Ermeniler ve bir çok Suriyeli Hıristiyanlar çok değişik dillerde, farklı dil şekilleriyle yazmışlardır. Konuşulan dil insanlar arasındaki ilişkilerde kullanılan dil olup kendilerini diğerlerinden farklı kılmak amacıyla kullanılan dil anlamında değildi. Dil, on dokuzuncu asırda ikinci rolü almaya başlamıştı. Ancak bu, Avrupa’da elde ettiği değer kadar, Osmanlı Devlet’i içerisinde aynı derecede bir önem kazanamamıştır. Din, kimliğin belirlenmesinde dilden daha önemli bir unsurdu. Gördüğümüz gibi on yedinci, on sekizinci ve on dokuzuncu yüzyılları boyunca Osmanlı Devleti devamlı artan bir Hıristiyan nüfusun rahat durmamasıyla karşılaşmıştır. Devlet, dış ilişkilerinde bu içerideki huzursuz ortamı kendi lehine kullanmak isteyen hevesli güçlerle karşı karşıya gelmiştir. Avrupa düşüncesinin yıkıcı unsurları, aydınlanma, serbest fikirlilik ve milliyetçilik Osmanlı toplumunun azametini çeşitli şekillerde azaltmıştır. Avrupa’nın güçlü vasıtalarının sermayesi ve endüstrisi Osmanlı ekonomisini mahvetti. Burada görülen çıkışların her biri kendisinin karşıtıyla karşılaşmıştır. Bütün bu güçler birleşince hiç bir şey karşı koyamamıştır. İçinden ve dışından gelen bütün bu mücadelelerle karşılaşınca, devlet büyük bir sabır, maharet ve esneklik göstermiş, fakat bu durum, devleti onlarca yıla tekabül eden bu karanlık döneminde sendeletmiştir. Avrupa’nın, Devlet içerisinde nüfuzunu gerçekleştirmesine ilk vasıta olarak kullandığı unsur, dinî misyonerliktir. On yedinci yüzyılın başlarında buna benzer ilk patlama meydana geldi. Avrupalı Katolikler ve Protestanlar, Osmanlı ülkesinde yenilikçi ve karşı yenilikçilerin mücadelelerinin gerçekleştiği yer haline geldi. İstanbul, iki ayrı tarafın savaştığı tarafsız bir Ortodoks ruh için merkez haline gelmiştir. Hatta bazen savaşçılar, idare eden patrikliğin bir doktrinden diğer bir doktrine geçmesi gibi kısa süreli başarılar kazanmışlardır, Rum Ortodokslar bunlardan hiç birine katılmamıştır. Batı Hıristiyanlığı Ermenilerle ve daha sonra da Suriye ve Mısır’daki Hıristiyanlarla bir çok başarılar sağlamıştır. Misyonerlik çalışmaları, Osmanlı topraklarında entellektüel köprübaşı oluşturmuşdur. Okullar ve yazılı basın, misyonerler tarafından batılı düşüncelerin yayılmasına yardımcı unsurlar olmuştur. Osmanlılar’ın bütün bu karşı koymalara göğüs gerilenlerin en başında bulunanı ve tehlikeli olanı, yabancı koruyuculuğu meselesi olmuştur. Bu korumanın kaynağı Osmanlı Hıristiyanları ve Yahudiler ile sınırlandırılmış, bölgesel olarak oluşturulan, yabancılara hizmet için konsolos yardımcısı, tercümanlar, ticari temsilcilik ve çok sayıda hizmetçi işçileri şeklinde gerçekleşmiştir. Bu şekilde yetkili kılınan kişilere verilen belgeye, Berat denilmektedir. Bunların içerikleri diplomatik dokunulmazlık gibi, bazıları Osmanlı ceza kanunlarından muaf tutulmakla birlikte gümrük vergisi indirimleri ve ticari ayrıcalıklarla ilgili olabilmiştir (bk. cilt1, bölüm 13, Charles Issawi). İslâmî hukuk açısından bu belge sahibini, zımmî statüsünden ülke içinde yerleşmiş ve oturmakta olan bir yabancı statüsüne yakın bir duruma sokmuştur. Zımmî statüsü, İslâmın ilahî kanunlarına ve hükümetin uygulamasına tâbi tutulmak zorunluluğu getirir, ama “yabancılar statüsü”, Osmanlı idaresi altında geliştirildiği gibi, milletlerarası antlaşmalara ve anlayışların getirdiği durumlara da tâbilik getirmektedir. Netice itibariyle, ortaya çıkarılan bu statünün oluşumunda, bir devletin başka bir devletle olan ilişkilerindeki güç dengelerine, askerî güvenlik mülâhazalarına, diplomatik bağlılıklara, ekonomik avantajların pratik olarak uygulamaları etkili olmuş ve farklılıklar arzetmiştir. Osmanlı Devleti güçlü olduğu zamanlarda karşısındaki güçlere, bu esneklik bir mesele oluşturmamış, ama devlet güçsüzleşmeye başlayınca Avrupalıların koruyuculukları artarak kendileri için çekici bir mahiyet almıştır. Osmanlı’da bulunan Hıristiyan ve Yahudiler her hangi bir garanti talebinde bulunmamalarına rağmen, bunları elde etmeye başlamış ve bu yönde oldukça canlı bir kullanım ticareti gelişmiştir. Osmanlı hükümeti, bu kötü kullanımlarla karşılaştıktan sonra, önceleri yabancı diplomatik acenteler vasıtasıyla da dağıtılmakta olan ayrıcalık getiren belgeleri şimdi doğrudan kendisi tebâsına önce gayr-i müslimlere ve sonunda da Müslümanlara tevdi etmeye başlamıştır. Bu belgelerin, artarak devam eden dağıtılması, bu belgelere sahip olanların yarışabilmelerini meydana getirmiş ve yabancı hükümetlerin dağıtımları neticesinde meydana gelen yıkıcı etki Osmanlı’nın kendisinin doğrudan satışıyla üzerindeki baskısı azaltmıştır. Berat’ın öneminin düşmeye başlamasıyla yeni bir zorlama meydana geldi. Güçler, bütün toplumun koruyuculuğunu almak konusunda artarak devam eden bir baskı uyguladılar. Ruslar, Rumlar’a sahip çıktılar; Fransızlar Katolikleri kabul etmekteydiler. İngiltere ve Prusya az sayıdaki Protestanlar’ın koruyuculuğu için mücadele etmişlerdir ve bazen sayıca önemli olan Yahudiler’i de ilave etmişlerdir. En sonunda bu koruma çabaları, çok sayıda Hıristiyan ve bazı Yahudiler’in vatandaşlık bağışları elde etmelerine kadar gitmiştir (bk. cilt 1, bölüm 14, A. Üner Turgay). On dokuzuncu asrın başlarında, Rusya koruması altında bulundurduğu toplulukların listesine Ermeniler’i de ilave etmiştir. Büyüyen Rus nüfuzu korkusu ile, Osmanlılar Eçmiyazin’e verilmekte olan teklifleri durdurdular. Ermeni Katolikleri Ruslar’ın ellerinde bulunuyordu. Rus elçiliğinin baş tercümanı, ileri gelen resmî bir Osmanlı yetkilisine “Türkler’in, Katolikleştirmenin önemini anlayamadıklarını ileri sürmüştür. Kendi inancına ve kilisesine bağlı olan millet, devletine de bağlı olabilir ve Ermeniler’in Eçmiyazinle olan bağlantılarını güçlendirmeleri Osmanlı Devleti’ne olan bağlılıklarını artırır” demiştir. Buna Osmanlının cevabı: “Evet, evet, şimdi meselenin önemini anlıyorum. Ama bizim iyi olmamız tamamen size bağlı ki, bu noktada biz tabiî olarak sizleri takip ediyoruz”. Osmanlı efendisi daha sonra, Kazan ve Astrahan Rus eyaletlerinde bulunan Müslümanların durumlarından bahisle konuşmaya devam ederek, bu insanların, şayet İstanbul’da bulunan İslâm halifesiyle bağlantıya geçmelerine imkan tanınırsa, dinî yaşayışlarında iyileşme ve bundan yararlanmaları, böylece kendilerini dinî liderleri ve merkezleriyle bağlı olduklarından memnun olacaklarını gösterebileceklerini belirtmiştir: “Eğer biz nasıl buradaki müslümanların dinî bağlantılarının neticesi olarak, gelişen güç ve bağlılığın artması ve bunun da nasıl o insanların Rus Devleti’ne bağlılıklarını arttırdığını görürsek, tabii ki biz de Ermenilerin Eçmiyazin’le olan bağlarını güçlendirmek için gerekli adımları atacağız.”8 Avrupalılar bütün toplumlar için koruyuculuğu ileri sürdüklerinde Osmanlılar da aynı şekilde Hıristiyan kontrolünde bulunan Müslümanlar için benzer isteklerde bulunmuştur. Bu politik amaç için Pan-İslâmizm, halifelik idaresi altında geliştirildi. Bu müessese uzunca bir süredir işlevini kaybetmişti ancak, şimdi bu amaç için canlandırıldı. 1774’deki Küçük Kaynarca antlaşması, Ruslarca gayet mahirâne bir şekilde kendileri lehine yorumlanarak, Çar’ın müdahale hakkına sahip olduğunu gösteren bazı uydurma ilaveler yapıp bunları hukukî gibi göstermeye çalışmışlardır. Kırım Tatarları’nın Osmanlı Sultan’ı ile aralarında tesis etmiş oldukları bağdan vazgeçmeleri için Ruslar tarafından zorlanması, Hilafet’in buraya müdahale edebilmesi için önemli bir sebep teşkil etmiştir. Halifelik, aynı zamanda Müslüman halkın çoğunlukta olduğu yerlere müdahale eden güçleri, mesela Orta Asya’dan Ruslar’ı, Cezayir’den Fransızlar’ı ve Hindistan’dan İngilizler’i çıkartmak veya bunların güçlerini bertaraf etmek için iyi bir vasıtaydı. Osmanlı halifesinin Müslüman ülkeleri koruma yönündeki girişimleri, Avrupa ülkelerine bir göz dağı vermişse de Avrupa’nın kurnazlıkla yapmış olduğu müdahaleleri durduracak kadar etkili olamamıştı. Avrupa, bunu imparatorluk içerisindeki reformlara sahip çıkarak ve tebaanın eşit duruma getirilmesi talebinde bulunarak etkili bir şekilde uyguladı. Daha köklü bir müdahalenin tesisi için hükümet, 1856’da batıda da Hatt-ı Hümayun olarak bilinen ve Müslüman ve gayr-i müslimleri eşit kabul eden bir kararname yayınladı. Bu düzenin kurulması sırasında, Osmanlı’nın genel görünüşünü değerlendiren yüksek bir devlet görevlisi olan Cevdet Paşa, Müslüman ve gayr-i müslimlerin bu olaya karşı tavırlarını şöyle ifade etmektedir: Bu fermana göre, Müslüman ve gayr-i müslim tebaâ eşit haklara sahip kabul edilmiştir. Bu, Müslümanlar üzerinde oldukça ters bir etkiye sebep olmuştur. Hükümetin güç ve otoritesini bozmayacağı düşünülen dört önemli nokta üzerinde düzenleme yapılarak anlaşmaya varılmış ve Hıristiyanlara belli şartlarda belirli ayrıcalıklar tanınmıştı. Fakat (belirli) ayrıcalıkların tanınması meselesi artık önemini kaybetmişti. Hükümetin genelinde gayr-i müslimler Müslümanlara eşit haklara sahip olma durumlarının hemen yürürlüge girmesini istiyorlardı. Pek çok müslüman ise içten içe “bugün ecdadımızın ve onların ecdadlarının kanlarıyla kazanmış oldukları, bizim için mukaddes olan milli haklarımızı kaybettik. Bir zamanlar İslâmî millet, idare eden bir milletken bu kutsal hakkı kaybetti. Bugün İslâm ümmetinin ağlayıp yas tutacağı bir gündür” diyordu. Gayr-i müslimler için ise, reaya statüsünden çıkarak idare eden millet ile eşit olduklarından en mutlu gündür. Fakat patrik ve diğer dinî liderlerin atamaları fermanla yapıldığından bunlar bu durumdan hiç de memnun olmadılar. Bir diğer nokta ise, daha önceleri Osmanlı döneminde topluluklar çeşitli şekillerde sınıflandırılırken mesala öncelikle Müslümanlar, Yunanlar, Ermeniler ve daha sonra Yahudiler gibi, gruplar artık aynı seviyede görülmeye başlandı. Bazı Yunanlar “Hükümet bizi Yahudiler’le aynı potaya koydu. Oysa biz İslâm hakimiyetinden memunuz” gibi ifadelerle bu duruma karşı çıktılar. Bütün bunların sonucunda Ferman dinleyicilere okunurken nasıl hava kasvetli ve sıkıcı bir hâl almışsa, orada bulunanların çehreleri de acayip bir hâl almıştı. Sadece Frenkleşmiş giysiler içerisindeki beylerin yüzünde mutluluk görünüyordu. Bunlardan toplumda itibar olunmayan ve kötü olarak tanınan tiplerden bazılarının “eğer gayr-i müslimler Müslümanlar arasında yayılmaya başlarlarsa, komşuluk karışır, mülklerimizin değerleri artar ve medenî değerler gelişir.” dedikleri duyuluyordu. Bu noktada onlar şüphesiz, bu durumdan duydukları memnuniyeti ifade ediyorlardı.9 Cevdet, bir dizi reformların gerçekleştirilmesi konusunda oldukça endişeliydi (bk. cilt 1, bölüm 16, Carter Findley). İlerleme ve resmî platformdaki gelişmeler Osmanlılık kavramını ön plana çıkarırken hükümet Sultan’a karşı bağlılığı ve vatanperverlik anlayışını sağlamaya çalışıyordu (bk. cilt 1, bölüm 18, Enver Ziya Karal). Ne yazık ki bu lâik ve eşitlikçi (sosyal anlamda değil dinî) sistemin dinî ve millî değerleri merkeziyetçilikten uzaklaştırılmasına çok az bir destek gelmişti. Yeni milliyetçilik akımlarıyla ilgili heyacanlı temsilcilerin davranışları, dinî topluluklardaki hiyerarşik düzenlerin ve Müslümanların ayrıcalıklarını savunanların hareketlerinde kökleşmelerine neden olmuştur. (bk. bu son nokta için cilt 2 bölüm 4, Ma’oz ve bölüm 5 Samir Khalaf). Osmanlıcılık, daha önceden Fransa ve İngiltere’de farklı etnik grupları birbirine bağlayan vatanseverliğe dayalı bir bağ meydana getirmişti, fakat imparatorluk içerisinde bunun için siyasî bir gelenek oluşmamış ve on dokuzuncu yüzyılda ortaya çıkan bütünleştirmeye yönelik akımlar farklı beklentiler üzerine kurularak farklı tarihi durumlar meydana getirmişti. Bu toplumsal potansiyel, daha önceden var olan duyguların üzerinde oluşmuş olan Risogimento ve Alman uyanışının etkisiyle ön plana çıktı. Bu yeni tip milliyetçilik, imparatorluk içerisinde kabul görmeye başladığında toplumu birleştirmekten ziyade parçalanmasına neden oldu. 1862’de artık dışişleri bakanı olan Âli Paşa, Paris’teki büyükelçisine gönderdiği notta müthiş bir kehanette bulunuyordu: “Tek bir ırkın aynı dili konuştuğu ve aynı dine inandığı bir topluluktan oluşan İtalya bile halkını birbirine bağlamak için pek çok sıkıntılar çekmiştir. Düşün Türkiye’de yenilikçilerin ve onlarla birlikte belirli hükümetlerin geliştirmeye çalıştıkları, Türkiye’yi çeşitli millî duyguların ön plana çıkabildiği bir faaliyet alanı haline getirilirse ne olur? Böyle bir ortamda olayların durgun bir hâl alabilmesi için bir yüzyıl daha geçmesi gerekir ve bu ortamda insanlar sel gibi kan akıtır.” 10 On yıl sonra İtalya ve Almanya’nın birleşmesinden etkilenen ve kendisinde daha önceden de var olan duygulardan kaynağını alan yeni bir akım ortaya çıkardı. O zamana kadar Avrupa’nın gözüne girmek için pan-İslâmizmi savunarak bunun yayılmasına önem verilmişti. Fakat Sultan’ın adamları, artık bunun düzenlenmesi ve canlandırılması gerektiğini bütün İslâm dünyasına duyurdular. Osmanlıcılık fikri sürekli bir Osmanlı birliğinin tesisi için, tek sebep olarak kabul edilemese bile bunun için temel teşkil etmiş olabilir, fakat, pan-İslâmizm sadece toplumdaki gerginliği arttırmakla kalmamış, Müslümanlar ve gayr-i müslimler arasında ayrıma yol açtığından siyasi anlamda bir başarı sağlayamamıştı. Pan-İslâmizm taraftarlarının sayısı artıp Osmanlı, Hırıstiyan düşmanları tarafından yoğun bir şekilde tehdit edilmeye başladığında, devlet içerisindeki Hırıstiyanların durumu kötüleşmeye başladı. Ortaya çıkan problemlerin sebebi, yoksulluğun verdiği sıkıntı ve zulüm değil, daha çok ekonomik güç ile siyasî güç arasındaki çelişkinin anlaşılmasıydı. İngiliz seyyah Adolphus Slade’in bir dizi gözlemlerinin sonucu olarak Yunanlar hakkındaki yapmış olduğu değerlendirmeler diğerleri için de geçerlidir: “Türk, Yunanı özgür bir insan olarak kabul edip zenginleşmesine müsaade etmekle birlikte onu daha aşağı görmekle ezikliğine ve üzüntüsüne sebep olarak hata yaptı... Reaya arasında Osmanlı’ya karşı böyle umumî bir duygunun oluştuğunu tesbit ederek, bu duygunun sadece kişinin fiziksel durumunu etkileyen bir baskının sonucu değil, daha çok insanı aşağılama yoluyla derin yaralar açmakla oluşan genel bir anlayıştan oluştuğu anlaşılır. Türk, palyaço eğitimli bir Yunan’ı aşağılayabilir, yaramaz bir Türk çocuğu bir Yunan rahibi taşlayabilir, bir Türk, “dansçı kız” bir Yunan hanımla alay edebilirdi. Müdahale doğrudan doğruya ve gerçekten yapılmadığı halde, ne kadar az olursa olsun o derece derin bir etki yapmakta ve buna maruz kalmak insanı incitmekteydi. Gece, sert tavırlı bir Paşa, bir Yunan beyefendinîn evinin yanından geçerken ışıklarının söndürülmesini ve müziğin susturulmasını emredebilir, veya polis sabah eğlence sahibini çağırarak, eğlence gösterileriyle mahallenin sükünunu bozduğu için onu sorgulayabilirdi. İşte bunlar Türk baskısının en incitici taraflarıydı.” 11 Slade’in Osmanlı hakkında çizmiş olduğu tablo herkes tarafından bilinen bir durumdur. Hasis aristokrat kendisinde doğuştan var olan üstünlükten memnundu. Çevresinde meydana gelen kötü değişiklikleri önemsemezdi. Aşağı tabakadakiler nesillerce büyük çiftlik sahiplerinin gücünün azalmaması için onların kontrolü altında çok acılar çektiler. Osmanlı uzun bir süre, kendi sınırları içerisinde oluşmaya başlayan sosyal, ekonomik ve ideolojik gelişmeleri gözardı ettiler veya öyle görünmeye çalıştılar. Tarihte, Osmanlı en büyük tehlikenin askerî olduğunu ve devletin dışından geleceğini düşünmüştür. Ortaçağ İslâm geleneğine uygun olarak ehl-i zimmîler önemsiz ve ikinci derecede insanlar olarak fazlaca dikkate alınmamışlardır. Bu durum, Slade’in yazdıklarından kısa bir süre önce değişti. Anlayışlardaki bu değişimin bedelini tamamıyla Hıristiyanlar kendileri ödediler. Mütevazi tebaanın tavır alması devlet içerisindeki gidişata göz yumularak kayıtsız kalınması, yani kendisini idare eden millet olarak görenlerin savaşa sebep olabilecekleri on sekizinci yüzyıl ve on dokuzuncu yüzyıllar boyunca Müslümanların gözünde Hıristiyanların durumları değişmeye başladı. Başlangıçta Osmanlı, zımmîlerin statülerini ve görevlerini İslâmî geleneklere göre düzenlemiş ve onlar, İslâmiyet tarafından korunmuşlardı. Hıristiyanlar, düşmana karşı çok fazla mağrur veya dostane olurlarsa ortadan kaldırılabilirlerdi. Fakat Avrupa’nın gücü arttıkça Hıristiyan ve Yahudi fertlerin statüleri yerli halka benzemeye ve statüleri, görevleri ve ayrıcalıkları geleneğe göre değil dış güçlere göre düzenlenmeye başlandı. Sonunda bütün toplum, korunan gözetilen toplum haline geldi. Artık, İslâmiyet tarafından korunan halk, Rusya, İngiltere ve Fransa’nın koruduğu insanlar haline gelmişti. İlahî kanunlara göre zımmî olanlar, korunma akdinî bozmaya çalışıyordu. Zımmîler, Dâr’ül-İslâm (Müslüman dünyası) içerisinde olmaktansa Osmanlı içerisinde yaşayan ve Dâr’ül-harbe (“savaş bölgesi”) bağlı yabancılar statüsüne geçebilmek için çalıştılar. Fakat, eğer bunlar, Müslüman olmayanların bulundukları topraklarda yaşayan teba, yani Dâr’ül-harb’de bulunanlar durumunu tercih ederlerse hukukçulara göre buraların fethi meşru olacak ve bu durumda zımmîler artık değil korunması gereken grup statüsünde bulunmak ikinci derecede vatandaş durumunda bile olamayacaklardı. Yenilik ve Osmanlıcılık bu sıkıntının giderilmesi için çare olarak görülmüştü. Fakat bütün çabalar boşa gitti. Bir kimse nasıl hem idareci milletin vatandaşı olmayacak dış güçlerin himayesinde bulunabilecek hem aynı zamanda eşitlikçi devletin tebası olabilirdi. Bu durum ne fiziğe ne de politikaya uygun düşer, en azından uzun süre devam etmesi mümkün değildir. Bundan başka meseleler de vardı. On dokuzuncu ve yirminci yüzyıllarda Müslüman köylüsü savaşlar ve ağır mecburî hizmetlerle zayıflayarak fakirleşti ve Hıristiyan komşusunu bu görevlerden muaf olduğundan sayı ve mülk bakımından gelişmiş olarak görmeye başladı. Aynı dönemde ekonomiye olan ilgileri dolayısıyla Müslüman orta sınıfın güçlenmeye başlaması, onları Yunan, Ermeni ve daha az seviyede Yahudiler’le karşı karşıya getirdi. Bu durum azınlıkların elde etmiş oldukları nüfuzu ortadan kaldırarak onun yerini doldurmak için açık bir mücadelenin ortaya çıkmasına neden oldu (bk. cilt 1, bölüm 19, Feroz Ahmad ve bölüm 13 Charles Issawi). Pan-İslâmizm o dönemde yayılmaya başlamış olan Pan-Hıristiyanizm anlayışına karşı Osmanlı tarafından çıkarılmış bir akımdı. Dinî siyaset duyguları siyasi ve dinî politika haline dönüştürülmeye çalışıldı. Dolayısıyla bu durum, Osmanlı Sultan ve halifesinin önderliğinde bir İslâmî birliğin sağlanabilmesi için gerekli olan kutsal savaşın habercisiydi. Böyle bir savaş durumunda zımmilerin durumu oldukça kritik olacaktı. Fakat savaşan milletten yardım isteyenlerin yeri tabii ki mezar olacaktı. İşte Hıristiyanlar sonunda Osmanlıların kendilerini tanımaları için bunun bedelini bir şekilde ödediler. Osmanlılar bunu sağlayabilmek için uzun zaman uğraştılar. Hatta on dokuzuncu yüzyılın son on yılında bile, Türk-Yunan savaşının ortasında, Osmanlı idarecileri, Yunan hakimiyeti için beklenti içinde olan, Yunan tebayı oldukça rahat bıraktı. Müslüman halk, gayr-i müslimlere karşı son derece düşmanca hisler beslemeye başladı. Pek çok ayaklanmalar ve katliamlar yapıldı. 1908’deki Genç Türklerin anayasal düzene geçmeyi ve Osmanlılığı vaadeden yenilikçi fikirleri başarısız oldu. Birinci dünya savaşının acı ve sıkıntısı ve bunu takip eden olaylar Osmanlı tipi çoğulcu toplum yapısının oluşmasında Osmanlı’nın vazgeçilmez kaderini tayin etti.  * Benjamin Braude ve Bernard Lewis, Christians and Jews in the Ottoman Empire, (London 1982) adlı kitaptan sayfa 1-34 arasında bulunan giriş kısmından alınmıştır.  ** Halil Erdemir, İngiltere’de University of Wales Swansea’de Department of Politics’de doktora yapmaktadır. *** Dr., Hatice Erdemir, Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Görevlisidir. 1 J. S. Furnivall, Colonial Policy and Practice, New York 1956, s. 304-305.             2 Jean-Jacques Rousseau, The First and Second Discourses, ed. Roger D. Masters, New York 1964, s. 61; Johann Gottfried von Herder, Reflections on the Philoophy of the History of Mankind, ed. Frank E. Manuel, Chicago 1968, s. 375.  3 Rudi Paret, “Süre 2, 256: la ikraha fi d-dinî. Toleranz oder Resignation?” Der Islam 45 (1969), s. 249-300.  4 Psalms, 79:13. 95:7, 100:3.  5 Richard Clogg. (Editorlüğü ve tercümesi), The Movement for Greek Independence, 1770-1821, London 1976, s. 29.  6 Roderic H. Davison, Reform in the Ottoman Empire, 1856-1876, Princeton, 1963, s. 62. dipnot 33.  7 Clogg (dipnot 5’den alıntı) s.91.  8 Cevdet Pasa, Tezâkir, ed. Cavid Baysun, Ankara 1963, cilt III. s. 236-237.  9 A.g e., I, s. 67-8. 10 Bernard Lewis, “Ali Pasha on Nationalism” Middle Eastern Studies,  10 (1977), s.77.  11 Adolphus Slade, Türkiye, Greece and Malta, 1837, I, s. 216 ve II, s. 92,  3. Çevirinin Türkçeye ifade ve imlâ uygunluğu konusunda yardımlarını esirgemiyen sayın Doç. Dr. Mahmut Kaplan ve Araş. Gör. Pınar Yavuz’a teşekkür ederiz. Çevirenlerin açıklamaları sayfanın hemen altına düşülmüştür. Yazarların dipnotları ise makalenin sonundadır.  * “İslâm Devleti” ya da “Müslüman Devlet” ifadelerinin her hangi bir ülke için sadece içerisinde Müslüman vatandaşlar yaşıyor ya da yaşamış olmalarından dolayı kullanılmalarının diplomatik olarak doğru olamayacağı kanaatindeyiz. Bunların yerine “Müslüman nüfuslu Devlet” ya da “Müslüman nüfuslu ülkeler” ifadesinin kullanılması pek çok bakımdan faydalar temin edebilecektir.  * Kanaatimizce coğrafî olarak daha doğru bir terim olması bakımından, İngiliz sömürgeciliği gereklerinden doğan ‘Ortadoğu’ olarak adlandırılan bu bölgeyi “Güneybatı Asya Ülkeleri” şeklinde isimlendirilmesinin en azından bölge ülkeleri için daha doğru olacağı kanaatindeyiz. Ortadoğu tanımının doğuşu için bk. Prof. Dr. Ekrem Memiş, Ortadoğu Sorunları ve Türkiye, Konya Mimoza Yayınları 1995, s. 3-5.  * Yazarların burada verdikleri ayet numaralarında yanlışlık bulunmaktadır. Bakara suresi 61. ayetinde Allah’ın ayetlerini inkara devam etmeleri ve peygamberleri öldürmeleri sebebiyle kendilerinin aşağılık ve yoksulluk damgası vurulduğundan bahsetmektedir. 65.nci ayette ise: “İçinizden cumartesi günü azgınlık edip de, bu yüzden kendilerine: Aşağılık maymunlar olun! Dediklerimizi elbette bilmektesiniz” denmektedir. İkincisi ise (5:65) verilen ayet Mâide Suresinde olup 60. âyettir: “De ki: Allah katında yeri bunda daha kötü olanı size haber vereyim mi? Allah’ın lanetlediği ve gazap ettiği aralarından maymunlar, domuzlar ve tâğuta tapanlar çıkardığı kimseler. İşte bunlar, yeri (durumu) daha kötü olan ve doğru yoldan daha ziyade sapmış bulunanlardır.” Geçmişte meydana gelmiş bir olay olup yazarların konuyla ilgili olarak Kur’ân’da geçen bu ayetleri doğru yorumlamadıkları anlaşılmaktadır. İnsanlar tarafından kullanılan bir takım sıfatlandırmaların bu ayetler vasıtasıyla Kur’ân’a atfedilmesi yanlış olacaktır. Bu konuda geniş bilgi için bakınız: İbn Kesir, Hadislerle Kur’ân-ı Kerîm Tefsîri, Çevirenler: Dr. Bekir Karlığa ve Dr. Bedrettin Çetiner, Ankara Çağrı Yayınları 1984, cilt 2 ve 5 s. 367-72, 2408-10).  * Yazarlarin burada objectif davranamayarak yazdıkları görülmektedir. 1878 tarihindeki resmî nüfus sayımında bütün Osmanlı Devleti içerisindeki Ermeni nüfusu 1,125,500’dür. Bu rakkam 1906’da 1,280,493 ve 1914’de de 1,294,831 idi. Yazarın burada gözlemciler olarak belirttikleri I. Dünya savaşı sırasındaki İtilaf devletlerinin savaş için kullandıkları propogandaları ve bazı Ermeniler’in zamanın hükümetini adı altında Kürt ve Türkleri karalamak amacıyla çıkardıkları bir uydurma olduğu yine bazı batılı yazarlarca da belirtilmektedir. Ayrıca 1,294,831 olan toplam Ermeni nüfusunun 400,000 kadarı göç ettirilmiş, 150,000 veya 200,000 kadarı Batı’ya (Amerika ve Avrupa) göç etmiş, yaklaşık 500,000 kadarı Kafkaslar’a (Rusya’ya) kaçmış, ve barış sağlandığı zaman yaklaşık 100,000 kadar Ermeni’nin yaşadığı dikkate alındığında en kötü ihtimalle 200,000 kadarı da bölgede aynı şekilde toplam 2,000,000 civarında Müslümanın hayatını kaybettikleri şekillerde mahvolmuşlardır. Bk. Stanford J. Shaw - Ezel Kural Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Türkiye: reform, revolution, and Republic The Rise of Modern Türkiye, 1808-1975, Cambridge University Press 1977, s. 200-205, 315-317).