Ahde Vefâ
Müslüman, bir akid bağladığı an ona sâdık kalır. Bir antlaşma yaptığı zaman yerine getirir. Kişinin söylediği sözde durması îmanın gereğidir. Mü'min suyun yatağına vardığı gibi sözünde duran insandır. O, halk arasında verdiği sözlere sadık kalmakla tanınır. Kimsenin onun vereceği sözden cayacağından endişesi olmaz. Yeminin yerine getirilmesi gerekli olduğu gibi sözün de yerine getirilmesi lüzumludur. Verilen sözü yerine getirme ve yeminde durmanın kaidesi: Bunların hak ve hayırlı işlerde sarf edilmiş olmalarıdır. İsyanda verilen söz ve günah iş için edilen yeminin, îfâ edilmesi gerekmez. Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuş: "Herhangi bir hususta yemin eden kişi bundan daha hayırlı bir şey görürse yemin keffaretini versin ve daha hayırlı olan o işi yapsın." (129) Böyle bir yeminde ısrar etmenin bir mânâsı yoktur. Bu yemini bozmak daha faziletlidir.Bir hadiste şöyle buyrulmuştur."Kişinin verdiği yeminden dolayı ailesine yaklaşmamada ısrar etmesi, Allah'ın vermesini farz kıldığı keffareti vermemesinden daha büyük bir günahtır.''(130) Onun için İslâm'ın kabul ettiği hususlardaki ahitler yerine getirilir. Diğerleri ise bu hükmün dışındadır. İnsan meşru bir konuda söz verdiği vakit imkân nisbetinde bunu yerine getirmelidir. Çünkü îman ve insanlık halleri, bu durumda tereddüt ve gevşekliğe mahal bırakmaz. Enes b. Malik'in şöyle dediği rivayet ediliyor: "Amcam Enes b. Nadr, Bedir savaşma katılmamıştı. Resulullah'a (s.a.v.) - "Ey Allah'ın Resulü! Ben, müşriklerle yaptığınız savaşa katılamadım. Şayet Allah (c.c.) seninle beraber savaşa katılmamı nasib ederse ben müşriklere ne yapacağımı bilirim" dedi. Uhud gününde müslümanlann hezimeti ortaya çıkınca o "Allah'ım arkadaşlarımın yaptığından dolayı beni mazur görmen müşriklerin de yaptığından dolayı beni mazur görmeni, niyaz ediyorum" dedi ve öne atıldı. Onu Şad bin Muaz karşıladı. Ona da "Ey Muaz'ın oğlu Sa'd, Nadr'ın Rabbına yemin ederim ki ben cenneti istiyorum. Ben cennet kokusunu Uhud dağı tarafından duyuyorum" dedi. Sa'd: Ey Allah'ın Resulü! Onun yaptığını ve atılganlığını ben yapamadım dedi. Enes: -"Biz onu, vücudunda 80 küsur kılıç, ok ve mızrak yarası, bir de müşriklerce burun ve kulaklarının kesildiği bir durumda gördük. Kız kardeşi onu parmak ucu ve vücudundaki bir benek vasıtasıyla tanıyabildi. Enes: (Devamla) Bizler aşağıdaki ayetin o ve onun benzeri kişiler hakkında nazil olduğunu kabul ediyorduk dedi. (131) "Mü'minlerden öyle erkekler vardır ki Allah'a verdikleri söze sadakat ettiler. Kimi şehid oluncaya kadar savaşacaklarına dâir adağını ödedi (şehid oldu). Kimi de şehid olmayı bekliyor. Onlar asla verdikleri sözü değiştirmediler."(132)
Ahde vefa, iki unsura muhtaçtır. İnsan nefsinde bunlar meydana geldiğinde verdiği söze bağlı kalmak ve onu ifa etmek kolaylaşır.
Allah (c.c.) Âdem (a.s.)'dan yasaklamış olduğu ağaçtan yememesi için söz almıştı. Fakat Âdem (a.s.) unuttu za'fa düştü, sonra da ahdini bozdu. "Doğrusu bundan önce Âdem'e (bu ağaçtan) yeme diye emr verdik de unuttu. Biz onda bir sabır ve sebat bulduk."(133) Azimet ve hafıza zayıflığı, kişiyi farz olan ahde vefaya sarılmaktan alıkor. Zaman, acayip hadiselerini insan üzerinde cereyan ettirir. Onun gözü önünde devamlı olaylar sergilenir, kendisi çeşitli sıkıntılarla karşı karşıya gelir. Öyle bir hal alır ki, aydınlık yollan kapkara kesilir. Kendisince önceden bilinen hususlar bilinmez olur.
Bunun için insan, devamlı olarak unuttuğu şeyleri hatırlatacak, karanlık ufuklarını aydınlatacak bir uyarıcıya muhtaçtır. Bu hatırlatıcıyı korumaya delalet eden Kur'an ayetleri ne kadar da çoktur...
"Rabbınızdan size indirilen Kur'an'a uyun. Allah'dan başka dostlar edinip onlara uymayın. Siz ne az düşünüyorsunuz. "(l 34)
"Bu İslâm dini Rabbının doğru yoludur. Gerçekten biz ayetlerimizi düşünen bir topluluk için beyan ettik."(135) "Giyim eşyasını göndermek, Allah'ın ihsanına delalet eden alametlerdendir. Gerektir ki düşünür ve anlarlar."(136) "Biz böylece ölüleri diriltiriz.'(137) Verilen ahdin yerine getirilebilmesi için uyanık ve kuvvetli bir hafızaya ihtiyaç vardır. Ahid aldığını unutan biri nasıl olur da bu ahdini yerine getirebilir? Onun için ahitten bahseden âyet "Hatırlatma" konusuyla bitiyor. "Allah'a verdiğiniz ahitleri yerine getirin. Düşünmeniz için Allah, sizlere bunları emretti."(138) Kişi verdiği sözü hatırladığı an buna, zorluğu aşacak, zevkleri kıracak bir azmi de katması gerekir. Sözü yerine getirmek ne kadar zor olursa olsun bu azim kınlmamalı ve gerçekleşmesi için herşeyi göze almalıdır. Yarış meydanında herkesin derecesi bir olmaz, bazen verdiğimiz söz çok ucuza malolur. Bazen de kişinin dost ve hayatına bile malolabilir. İşte bunlar dünya ve âhiretteki şerefli görevlerdendir. Şair şöyle der: "Zorluklar insanlara maruz olmasaydı, cömertlik olmazdı. Bu hususlarda öne atılmak savaş kadar zordur."
Kur'an, yüksek derecelere rahatlıkla ulaşılabileceği ve büyük hayırlara az çalışmayla varılabileceği görüşünü reddeder.
"Yoksa siz ey mü'minler! Kendinizden evvel geçenlerin halleri hiç başınıza gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız? Onlara öyle ezici sıkıntılar, kımıldatmaz zaruretler dokundu ve öylesine sarsıldılar ki peygamber ve maiyetinde îman edenler Allah'ın yardımı ne zaman olacak diyesiye kadar. Bilin ki Allah'ın yardımı muhakkak yakındır" (Bakara: 214) İnsan anlayışlı bir zihne ve şerefli bir kalbe sahip oldu mu bu insan, aynı zaman da vefakar da sayılır. Müslümanın bağlandığı ahitler derece derece farklıdır. Bunlann en büyüğü ve en mukaddesi kişiyle Rabbı arasında olan antlaşmasıdır. Muhakkak ki Allah insanı kudretiyle yaratmış, nimetiyle beslemiş ve ondan bu hakikatlan bilmesini ve itiraf etmesini talep etmiştir. O, bunları yapmadığı takdirde tehlikelere duçar olur. Bunun neticesinde de ya onlan tanımaz hale gelir veya inkâr etmiş sayılır. "Şeytana itaat etmeyin, o size açık bir düşmandır. Diye size öğüt vermedi mi? Ey Ademoğulları! Bir de bana ibadet edin. Doğru yol budur."(139)
Cemiyeti fesad ve sapıklığın kapladığı anlarda kim, Peygamberlere kulak vermez, gösterdikleri yolu takip etmezse tek başına Rabbını bulabileceğini düşünüyordur. İşte Allah'ın tüm insanlardan aldığı misakın manası budur: "Hatırla ki Rabbin Ademoğullarının sülblerinden zürriyetlerini çıkarıp da onları nefislerine karşı şâhid tutarak "Ben, sizin Rabbiniz değil miyim?" diye buyurduğu vakit onlar da "Evet Rabbimizsin. Şahit olduk" demişlerdi. Bu şahit tutuşumuzun sebebi kıyamet günü bizim bundan haberimiz yoktur. Dersiniz diyedir. Yahut "Doğrusu atalarımız önceden Allah'a ortak koşmuştu. Biz onlardan sonra gelen bir nesil bulunuyoruz. Şimdi o bâtıl yolu kuranların yaptıkları günahlarla bizi helak mı edeceksin" dersiniz diye. İşte ayetleri böylece açıklıyoruz. Olur ki küfürden tevhide dönerler."(140)
Âyetin zahirinden anlaşılır gibi görünen herhangi karşılıklı bir konuşma yoktur. O, sağlam fıtratın Allah'a yönelişi ve onu bilmesidir. Yine o, kâinatta serpilmiş olan delillerle Allah'ı birlemek, tazimde bulunmak, Allah'tan uzaklaştıran ve O'na ortaklar edinen basit taklitlerden kurtuluştur.
Bu metod Arap lisanında meşhurdur. Dillerde dolaşan meşhur bir darb-ı mesel şöyledir: "Duvar çiviye: Niçin bana eziyet ediyorsun, dedi. Çivi bana vurandan sor. Benim üstümde olan beni rahat bırakmıyor da ondan dedi: "İşte insanın bu akdine sâdık kalması dünyadaki şeref ve âhiretteki kurtuluşunun esasıdır.
"Ey İsrailoğulları! Size verdiğim nimetimi hatırlayın. ve bana itaat ederek Tevrat'taki ahdime vefa edin ki, ahdinize vefa edeyim. Ancak benden korkun." (el-Bakara: 40)
Resulullah (s.a.v.) kendisine gelen heyetleri, İslâm'dan seçtiği bazı mühim konularda ve kültür seviyelerine göre eğitirdi.
Avf bin Malik şöyle der: Biz Resululah (s.a.v.)'in yanında dokuz, sekiz veya yedi kişi idik: "Bana biat etmez misiniz?" buyurdu. Ellerimizi uzatarak Sana biat ederiz Ey Allah'ın Resulü" dedik. "Bana şu hususlarda biat ediniz," buyurdu: "Allah'a ortak koşmayacağınıza, O'na ibadet edeceğinize, beş vakit namaz kılacağınıza, dinleyip itaat edeceğinize (bir de sessiz olarak şu kelimeyi ekledi) kimseden birşey istemiyeceğinize... "Avf bin Malik": Ben bundan sonra biat edenlerden bazılarını gördüm. Birinin elinden kamçısı düşüyordu da, kendisine verilmesini dahi kimseden istemezdi." (141)
Sen, verilen ahdin nasıl tatbik edileceğine ve estetiğine dikkat et. Bu biat herkese kendisinden en fazla karşı karşıya geldiği ve muhtaç olduğu hususlarda bir nasihat mesabesindeydi.
Hâkim'e zulmetmemesi hususunda, tüccara hile yapmaması hususunda, görevliye de rüşvet almaması vs. konularında nasihat etmek gerekir. Din konusunda herkes mükelleftir. Fakat bazı konularda, bazı kişilerin daha fazla aydınlatılmaları gerek. Bazı İslami bölgelerde belli şahıslar, yapmacık biatlar düzenlerler fakat gerçekten de bunların pek faydası olmuyor. Bunların durumu yapmacık ilaçlan yazdırmak ipin doktorluk taslayan sahte doktorların durumu gibidir. Bunlar hastalığı artırmaktan başka birşey yapmazlar.
İslâm bir bütündür. Onunla amel etmek her zaman ve her mekânda şüphe götürmez bir vecibedir. Resulullah (s.a.v.) davasını arap ve diğer kavimlere ulaştırabilmek, risaletini korumak, davetini muhafaza etmek hususlarında ensardan mal ve canlarıyla cihad edeceklerine dair biat almıştı. Ensar'ın Resulullah'a vermiş bulundukları bu biat, inanç tarihinde en sağlam ve en ihlaslı biat sayılır. Bu biat hac mevsiminde ve mehtaplı bir gecede yapıldı. Bundan sonra biata katılanlar muhtelif işlerine dağıldılar. Şu var ki, biatta nelere söz verildiyse bunlar gönül rızası ve istekle yerine getirildi ve tatbik edildi. Bu insanlar biata olan bağlılıklarından dolayı Bedir ve ondan sonra yapılan İslâm-tâğut savaşlarında Resulullah'ın davası için canlarını rahatlıkla verehildiler. Resulullah (s.a.v.) çetin zamanlarda i'la-ı kelimetullah için bu cemaata güvenerek yola koyuldu. Huneyn savaşında müslümanlar yenik düşünce İslâm'a yeni girenler büyük guruplar halinde Resulullah'ı terkettiler. Resulullah kendileriyle biatlaştıklanndan, verdikleri sözleri yerine getirmelerini taleple onları yardıma çağırdı.
Enes anlatıyor: "Huneyn savaşında Hevazin ve Gatafan kabileleri ile birlikte, başkaları da çoluk çocukları ve develeri ile beraber müslümanlara yöneldiler. Resulullah (s.a.v.) ile onbin kişi ve birçok âzad edilmiş köle vardı. Tüm bunlar savaşta Resulullah'ı tek başına yalnız bıraktılar. Bu arada Resulullah tek başına savaşıyordu. Üst üste iki nidada bulundu. Ve sağına dönerek:
"- Ey Muhacir topluluğu! buyurdu. "Buyrun ey Allah'ın Resulü! Emrine amadeyiz." Sonra da sol tarafına yönelerek:
-" Ey Ensar topluluğu! dedi. Onlar: "Buyurun ey Allah'ın Resulü! Emrine hazırız. Bu sırada Resulullah (s.a.v.) binmiş olduğu boz katırdan inerek: "Ben Allah'ın kulu ve Resulüyüm" buyurdu. Bundan sonra müşrikler hezimete uğradı. Resulullah büyük ganîmetler elde etti. Bunu Muhacir ve azad edilmiş köleler arasında taksim etti. Fakat Ensar'a hiçbir şey vermeyince onlar: " Zorluk anında bizler çağrılırız. Fakat ganimetler başkalarına verilir," dediler. Resulullah bunu duyunca hemen onları toplayarak şöyle buyurdu: "Sizlere ne oluyor (ses yok). Ey Ensar! Başkasına dünyalık, size de Muhammed (s.a.v.)'in olmasına, onu evlerinize götürmenize (onunla beraber bulunmanıza) râzı değil misiniz?" deyince onlar: Olur, Ya Resulallah! Buna razıyız," Deyip kabul ettiler. Resulullah (s.a.v.):"Tüm insanlar bir tarafa Ensar da bir tarafa doğru gidecek olursa ben ensarın gittiği tarafa doğru gideceğim dedi.(142)
Şu bir gerçektir ki büyük davalar ensar sadakati gibi can ve mallarını bu yolda verecek, basit menfaatlara mağlup olmayacak ve onlarla uğraşmayacak insanlara, herşeyden daha fazla muhtaçtır.
Resulullah (s.a.v.)'ın onlara ganimet dağıtmadaki bu tatbikatı, onların îman ve ihlaslarından kaynaklanmaktaydı. Resulullah bedevileri İslâm dinine ısındırmak için sevdikleri mal ile, kalplerini okşamak istemiştir. Ensar'ın güçlü îmanını da bildiği için onları bu yakın îmanlarıyla başbaşa bırakmıştır. Resulullah böyle durumlarda şöyle buyururdu: "Bazıları bana daha sevimli oldukları halde diğerlerine mal veririm ki bu sayede cehennemden korunmuş olsun."(143) Ahde vefanın güzel misallerinden biri de kişinin geçmişinden ibret alıp el'an ve geleceğini değerlendirmesidir. Mesela biri geçmişte fakir ve hasta bulunsa, şimdi de iyileşip zenginleşse böyle birinin geçmişini unutup şımarması hiçbir zaman fakirlik ve hastalık yüzünü görmediğini söylemesi uygun değildir. Böyle bir insafsızlık nifakın bir çeşidi olup, sahibini Allah'ın rahmetinden mahrum kılabilir. Rivayet edildiğine göre Medine halkından olan "Salebe" ensar meclisinde "Allah bana mal verecek olursa ondan herkesin hakkını çıkarıp, sadaka verip, akrabalara yardım edeceğim" diye yeminde bulundu. Sonra amcası oğlu ölüp ona çok mal bıraktı. Sa'lebe verdiği sözü yerine getirmedi. Bunun üzerine şu âyetler nazil oldu:
"Onlardan kimi de Allah'a şöyle kesin söz vermişti: Eğer Allah bize lütuf ve kereminden ihsan ederse muhakkak zekatı vereceğiz. Gerçekten sâlihlerden olacağız. Ne zaman ki Allah, kereminden isteklerini verdi, cimrilik edip yüz çevirenler (oldular). Zaten yan çizip duruyorlardı. Nihayet Allah'a verdikleri sözü tutmadıkları ve yalan söylemeyi âdet edindikleri için, Allah'da bu işlerin sonunu kalplerinde kıyamet gününe kadar devam edecek bir nifaka çeviriverdi. Hele o (münafıklar) bilmediler mi ki? Allah onların gizledikleri sırları da bilir, fısıltılarını da... Allah gâibleri hakkıyla bilendir."(144) Nimeti inkâr ve ahdi bozmanın kötülüğüne delalet eden kıssalardan biri de Ebu Hureyre'nin rivayet ettiği şu hadistir:
"Beni İsrail'den kel, kör ve abraş olan üç kişiye Allah (c.c.) imtihan gayesiyle bir melek gönderir. Melek ilkin abraş olana gelir, "-Senin çok sevdiğin şey nedir?" dedi. -"Güzel cild ve sima çünkü, halk beni çirkin görüyor," dedi (Resulullah devamla): Melek abraşın vücudunu sıvadı. Ondan bu çirkin manzara gitti ve ona güzel bir sima, güzel bir ten verildi. Bundan sonra melek ona en çok hangi malı seversin diye sordu? -"Deveyi," dedi. Ona on aylık gebe bir deve verdi ve:" Bu sana mübarek olsun" dedi. Sonra melek başı kel olanın yanına geldi. Ona da "En çok neyi seversin?" dedi. O da "Güzel saç isterim şu kellik benden gitsin. Herkes benden iğreniyor dedi (Resulullah devamla): Melek onun başını sıvadı da ondan kellik gitti ve güzel bir saç verildi. Melek: "En çok hangi malı seversin?" diye sordu. O da "Sığırı severim" dedi. Ona da gebe bir sığır verdi ve "Allah sana mübarek kılsın" dedi. Melek sonra kör olana geldi ve "En fazla neyi seversin?" dedi. "Allah 'ın bana yeniden gözlerimi iade etmesini isterim," dedi. Resulullah (s.a.v.) diyor ki: Melek onun gözlerini sıvadı. Allah (c.c.) onun gözlerini tekrar görür hale getirdi. Melek sonra ona "En çok sevdiğin mal nedir?" diye sordu, -"Koyun"- dedi. Allah (c.c.) ona gebe bir koyun verdi. Deve ve inek yavruladı, koyun da kuzuladı. Devenin sahibi bir vâdi dolusu deve, inek sahibinin bir vâdi dolusu inek, diğerinin de bir vâdi koyunu oldu. Bundan sonra günün birinde o melek üç kişiyle ilk görüştüğü suret ve şekilde abraş kişiye geldi ve dedi ki: "Ben fakir ve garip bir kişiyim. Yol üzeri maişet ve memleketime ulaşım sebepleri şimdilik kesilmiştir. Bu günde benim için isteğime nâil olabilmek için evvela Allah'ın yardımıyla sonra senin. Şimdi ben sana güzel bir renk, güzel bir vücut ve birçok mal veren Allah'ın rızası için senden bir deve isterim ki, bu seferimde onun üzerinde muradıma ve beldeme erişebileyim. Bunun üzerine eski abraş ona: "İyi ama hak sahbleri (isteyenler) çoktur. Her gelen dilenciye bir deve vermek işime gelmez" dedi. Melek ona;" Öyle sanıyorum ki ben seni tanıyacağım. Sen halkın iğrendiği abraş kimse değil misin? Sen fakirdin de bu malı sana Allah vermişti," dedi. Bu eski abraş, Meleğe: "Hayır ben bu mala atadan ataya intikal ederek sahip oldum." Melek de ona: "Eğer sen bu iddianda yalancı isen Allah seni eski haline çevirsin," dedi. Sonra melek ilk karşılaşmadaki suret ve hey'etinde kel adama geldi de, abraşa dediği gibi ona da söyledi. Ve abraşın reddettiği gibi bu kel de reddetti. Melek de ona "Eğer sen bu iddianda yalancı isen Allah seni eski haline çevirsin" diye beddua etti. Bu defa melek âmâya geldi de, dedi ki; "Ben fakir bir zavallıyım. Sefer hâli maişetim ve memleketime dönmem sebepleri kesilmiştir. Bunun için muradıma nâil olabilmem ancak senden, evvela gözlerini iâde eden Allah rızası için senden bir koyun isterim ki bu seferimde onunla muradıma ve yerime varabileyim." O kişi meleğe,"Hakikaten ben âma idim. Allah gözlerimin nurunu iâde buyurdu. Fakirdim Allah beni zengin kıldı. (İşte koyunlarım dilediğini al, dilediğini bırak) Allah'a yemin ederim ki bugün Allah rızası için benden alacağın birşeyin miktarını tahdid ile sana güçlük vermek istemem," dedi. Melek de ona: "Malını tamamen muhafaza et. Allah üçünüzü imtihan etti de senden razı oldu. İki arkadaşın ise gazaba uğradı."(145)
İslâm, mâlî ve benzeri konularda yapılan sözleşmelere bağlı kalınmasını emretmiş ve şartlan doğrultusunda hareket edilmesini tavsiye etmiştir. Hadis'te şöyle demiştir: "Müslümanlar (bağlanmış oldukları) şartlarına sadıktırlar. "(146)
Muhakkak ki, ticaret ve diğer iktisadî sahalardaki güvenin oluşması, verilen ahidlerin yerine getirilmesiyle mümkündür.
Ahidlerdeki şartların şeriatın helal kıldığı cinsten olması vaciptir. Aksi taktirde bunun herhangi meşru bir durumu olmaz. Müslüman, bunları îfâ etmek mecburiyetinde de değildir.
İslâm nikah esnasında verilen ahidlere herşeyden çok önem vermiştir. Bu hususta Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurur: "Muhakak ki bağlamış olduğunuz ahitlerden îfâ edilmeye en çok lâyık olanı nikah kıymak suretiyle kendinize helal kıldığınız... Hanımlarla anlaştığınız şartlardır. "(147)
Onun için kendisiyle evlenmiş bulunduğu hanımın hakkından bir dirhem almak veya bağlamış olduğu ahitleri ihlal etmek câiz değildir. Başka bir hadiste de şöyle buyurulmuş: "Kim bir kadınla evlendiğinde konuşmuş olduğu mehri (az veya çok olsun durum değişmez) vermeyi niyet eder, (daha sonra) onu kandırır, bu haliyle de ölürse kıyamet gününde Allah'ın huzuruna zinakâr olarak gelir. Kim de birinden borç alır bunu ödememeye azmederse ve borcunu ödemeden ölürse Allah'ın huzuruna hırsız olarak gelir."(148)
Bunlara şaşmamak gerek, çünkü Kur'an ahde vefa edilmesini müteaddid ayetlerle emretmiştir. "(Verdiğiniz) ahdi yerine getirin. Çünkü verdiği sözden cayan mes'uldür."(149)
"Andlaşma yaptığınız zaman Allah'ın ahdini yerine getirin ve yeminleri sağlama bağladıktan sonra onları bozmayın. Allah'ı üzerinize şahit tuttuğunuz halde nasıl olur bozarsınız. Şüphe yok ki Allah yaptığınız herşeyi bilir."(150)
Allah, ahid bozmanın güveni sarstığını, anarşiye sebep olduğunu, bağları çözdüğünü ve güçlüleri zayıf düşürdüğünü Kur'an'da haber vermiştir: "Bir ümmet diğerinden daha ziyadedir, diye (kâfirlerin çokluğuna bakıp) yeminlerinizi aranızdan hile edinerek o ipliği sağlamca eğirdikten sonra bozan kadın gibi olmayın. Gerçekten Allah sizi bununla imtihan eder. Ve dünyada ayrılığa düştüğünüz şeyi kıyamet gününde muhakkak size açıklayacaktır. "(151)
Bazı insanlar daha büyük bir menfaati elde etmek için, verdikleri sözleri bozarlar. Milletlerde de durum aynıdır. Onlar da menfaat eseri olarak diğer devletlerle yaptıkları anlaşmaları bozarlar. İslâm dini ise faziletlerin menfaat karşılığı öldürülmesini ve insanların böyle kötü niyetleri bulundurmalarını yasaklamıştır. İslâm fakirlikte de, zenginlikte de olsa, fert ve cemiyetlerin muhafaza edilmesi için ahidlerin muhafaza edilmesini esas kabul etmiştir. İslâm, zafer olsun, hezimet olsun mutlak ahidlerin olduğu gibi îfâ edilmesini kabul etmektedir.
Ahidlerin îfâ edilmesini emrettikten sonra Allah (c.c.) şöyle buyurmuş: "Yeminlerinizi aranızda fesada bir vesile edinmeyin ki, sonra sağlam bağlanmışken ayak kayar da Allah yolundan saptığınız için dünyada fena azap tadarsınız. Âhirette de size büyük azap olur. Allah'ın ahdini az bir bedel karşılığında değiştirmeyin. Muhakkak ki Allah katında olan sevap sizin için dünya menfaatından daha hayırlıdır. Eğer bilirseniz."(152)
İster Müslüman ile olsun, ister kâfirle, verilen ahdi yerine getirmek vaciptir. Çünkü iyilik parçalanmaz. Bir kavme karşı cömert davranmak, diğerine karşı cimri davranmak olmaz. Esas olan yapılan andlaşmanın mâhiyetidir. Yapılan antlaşma meşru bir sahada olduğu müddetçe yer ve şahsa bakılmaksızın mutlaka îfâ edilmelidir.
Resulullah cahiliyyet döneminde bağlanmış olduğu "Hılfu'l fudûl" hakkında şöyle der: "Şayet böyle bir antlaşmaya şimdi davet edilseydim, yine de icabet ederdim." Amr bin el Hamk şu hadisi Resulullah'tan duyduğunu rivayet eder:
"Kim birine eman verdiği halde onu öldürürse velevki öldürülen kâfir de olsa yine bu katilden beriyim. "(153)
İslâm'ın gayri müslimlerle olan muameleleri hususunda kesin emri işte budur. Yahudiler, başkalarıyla olan ahidlerinin îfâ edilmelerini gerekli bulmayıp kendilerini Allah'ın eman ve rahmetine müstahak "Allah'ın oğul ve dostları (hâşâ) ilan ederler. İslâm ise kesin bir şekilde zimmet ve antlaşması altında bulunanların tüm ahid ve hukukunu muhafaza eder. İslâm bu konuda şöyle der:
"Ey îman edenler! Ne Allah'ın hac adetlerine, ne haram aya ne kurbanlık hediyelerine, ne (onlardaki) gerdanlık, ne de Rablarından gerek fazlını ve gerek rızasını arayarak beyt-i haram'ı kastedip gelenlere sakın hürmetsizlik etmeyin. İhramdan çıktığınız zaman isterseniz avlanın. Sizi Mescid-i Haram'dan menettiler diye bir kavme karşı beslediğiniz kin sakın sizi tecavüze götürmesin. İyilik etmek ve fenalıktan sakınmak hususunda birbirinizle yardımlasın. Günah işlemek ve haddi aşmak üzerinde yardımlaşın ayın. (el-Maide: 2)
Kur'an'ın putçulara bakış açısına ve onların iddialarına nasıl karşılık verdiğine dikkat et. Kur'an onları "Allah'tan fazilet ve hoşnutluk talep ediciler olarak kabul etmiştir. Müslümanlardan ise, güçlü olduklarında iyilik üzerinde yardımlaşıp kötülük ve günah üzerinde yardımlaşmamaları talep edilmiştir."
İslâm'ın önemle üzerinde durup kıymet verdiği ahitlerden biri de borçlardır.
Borçlan sahiplerine vermek Allah'ın indinde en kuvvetli haklardan sayılmıştır. İslâm borçlunun düşeceği kötü tamahkarlık kuruntularını, borcu geciktirme heveslerini veya vermeme hayallerini, kesin bir şekilde kaldırıp ortadan silmiştir.
Bu husustaki İslam'ın ilk tedbiri, çok şiddetli ihtiyaç haricinde borçlanmayı haram kılmasıdır. İslam nazarında lüzumsuz borçlanma tehlikeli bir harekettir. Böyle bir hareketin kısas görecek günahlardan sayılacağı rivayet edilmiştir. Şöyle ki:
"Borcunu vermeden ölenden kıyamet gününde bu borcu alınır. Ancak üç şey için borçlanan bu durumdan müstesnadır:
1. Kuvvetli olmayan birinin borç alması ve Allah düşmanlarıyla kendi nefsinin düşmanlarına karşı güçlü olmasından dolayı,
2. Yanında bir müslüman vefat edip de onu kefenlemek için
borçlanmak,
3. Bekar kalması nefsi ve dini için zararlı olan birinin borç almak suretiyle evlenmesi. İşte bu üç durum için borçlanan kimselerin borçlarını Allah kıyamet gününde öder."(154)
Başka bir rivayette de Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuş: "Allah (c.c.) kıyamet gününde borç sahiplerini huzuruna çağırarak şöyle buyuracak:Ey Ademoğlu! Almış olduğun borcu hangi sebeple aldın ve vermedin? O, ise; "Allah'ım malumundur ki aldığım borçla ne yedim, ne içtim, ne giyindim, ne de onu zayi ettim. Fakat yangın, çalınma ve kaybetmek gibi sebeplerle bu borçları veremedim" der. Allah (c.c.): Kulum doğru söylemiştir. Onun yerine borcunu ödemeye en layık olan benim der ve terazisine bir şeyin konulmasını emreder. Böylece hayırları günahlarından ağır gelir ve Allah'ın fazl ve keremiyle cennete girer."(155)
Bu hadislerden anlaşılıyor ki bazı musibetler ve zor durumlar için borcknıp veremiyenlerin mazeretleri Allah tarafından kabul edilecektir. Fakat keyf ve zevk için borçlanarak bunları ödemeyi düşünmeyip, âhiretteki borç cezasından korkmayanlar ise, geçmiş hadislerden de anlaşıldığı gibi, cesur hırsızlardır. Hadis şöyle der: "Kim ödemek niyetiyle borçlanırsa, Allah onu ödemeye muvaffak kılar. Kim de telef etmek niyetiyle borçlanırsa Allah (malını) telef eder." (156) İslâm borçların ödenip ihmal edilmemesini bir hak olarak kabul etmiştir. Borçlarını ödemekten kaçanlar için de çeşitli tazminatlar uygulanmıştır. Velev ki onlar almış oldukları borçlar karşılığında kıymetli ibâdetlerini bile ödemiş olsunlar.
Ebu Katade (r. a.) şöyle der: Bir adam Resulullah (s.a.v.)' a "Allah yolunda ölürsem günahlarımı affolunur mu?" diye sordu. Resulullah (s.a.v.): "Şayet sevabına inanarak, sabırla ve düşmandan kaçmadan savaşırsan günahların affolunur" buyurdu. Adanı "Herhangi bir şekilde ölsem durum yine böyle olur mu?' Resulullah (s.a.v.): "Evet, borç hariç diğer günahların affolunur. Cebrail (a.s.) bu durumu bana haber verdi" buyurdu.''(157) Bir başka rivayette şöyledir: "Şehidin borçtan başka her günahı affolunur".
Selef müslürnanları borcun âhiretteki bu ağır durumunu bildikleri için borçluya, bir tehlikeyle karşı karşıya gelmezden önce ödenmesi için nasihatta bulunurlardı. Ebu Derda'dan rivayet edilmiştir ki: Kendisi savaşa katılmaya hazırlanıp yola koyulmazdan önce, herkesin duyabileceği bir şekilde şöyle derdi: "Ey insanlar! Kim kendisine bir şeyin isabet edip borcunu ödeyemeyeceğinden korkarsa hemen dönsün. Bu haliyle benimle savaşa katılmasın. Çünkü kazanacağı sevap bu günahını karşılamaz".
Müslümanlar şehvanî ve nefsî istekleri için faizle Yahudi ve Hristiyanlardan borç almaya başlayıp borçlara değer vermez oldular. Bunun neticesinde de müslümanların beldelerinde musibetler meydana geldi. Borçlan ödemek bazı müslümanlara zor geliyor. Kanun zoruyla olmazsa birçok haklar kayboluyor. Allah (c.c.) ahidlerinde sâdık olanları sever. O (c.c.), tenbih kabilinde helak edeceği kavme şöyle demeden onları helak etmezdi: "Adı geçen ümmetlerin çoğunda verdikleri söze bağlılık bulmadık. Şu bir gerçektir ki, onların çoğunu ihlastan çıkan kimseler bulduk.'(158)
________________(129) Müslim, Nüzûr, 13
(130) Buhâri, T. Sarih, 12/237
(131) Buhâri, T. Sarih, 8/27.1186
(132) Ahzâb,115
(133) Ahzâb,115
(134) A'râf, 3
(135) En am, 120
(136) A'râf, 26
(137) A'râf, 57
(138) Enam, 152
(139) Yûnus, 60-61
(140) A'raf, 172-174
(141) Müslim, Hudud, 41
(142) Buhâri, T. Sarih, 10/340
(143) Buhâri, T. Sarih, 10/341-342
(144) Tevbe, 75-78
(145) Buhâri, K. Enbiya, 6,364-365
(146) Buhâri, K. Sitte, 10/264
(147) Ahmed b. Hanbel, Buhâri, Nikah, 52
(148) Taberâni, Nesai, Nikah, 42
(149) Isrâ, 34
(150) Nahl, 91
(151) Nahl, 92
(152) Nahl, 94-95
(153) Ibn Hibban, Ahmet, 5/224
(154) İbn Mace, K. Sadaka, 21 2435
(155) Ahmed b. Hanbel, İ. Mace, K. Sadaka, 10
(156) Buhâri, î. Mace, K. Sardaka, 11
(157) Müslim, K. İmare, 1886-1S85
158) Araf, 102
Ahde vefa, iki unsura muhtaçtır. İnsan nefsinde bunlar meydana geldiğinde verdiği söze bağlı kalmak ve onu ifa etmek kolaylaşır.
Allah (c.c.) Âdem (a.s.)'dan yasaklamış olduğu ağaçtan yememesi için söz almıştı. Fakat Âdem (a.s.) unuttu za'fa düştü, sonra da ahdini bozdu. "Doğrusu bundan önce Âdem'e (bu ağaçtan) yeme diye emr verdik de unuttu. Biz onda bir sabır ve sebat bulduk."(133) Azimet ve hafıza zayıflığı, kişiyi farz olan ahde vefaya sarılmaktan alıkor. Zaman, acayip hadiselerini insan üzerinde cereyan ettirir. Onun gözü önünde devamlı olaylar sergilenir, kendisi çeşitli sıkıntılarla karşı karşıya gelir. Öyle bir hal alır ki, aydınlık yollan kapkara kesilir. Kendisince önceden bilinen hususlar bilinmez olur.
Bunun için insan, devamlı olarak unuttuğu şeyleri hatırlatacak, karanlık ufuklarını aydınlatacak bir uyarıcıya muhtaçtır. Bu hatırlatıcıyı korumaya delalet eden Kur'an ayetleri ne kadar da çoktur...
"Rabbınızdan size indirilen Kur'an'a uyun. Allah'dan başka dostlar edinip onlara uymayın. Siz ne az düşünüyorsunuz. "(l 34)
"Bu İslâm dini Rabbının doğru yoludur. Gerçekten biz ayetlerimizi düşünen bir topluluk için beyan ettik."(135) "Giyim eşyasını göndermek, Allah'ın ihsanına delalet eden alametlerdendir. Gerektir ki düşünür ve anlarlar."(136) "Biz böylece ölüleri diriltiriz.'(137) Verilen ahdin yerine getirilebilmesi için uyanık ve kuvvetli bir hafızaya ihtiyaç vardır. Ahid aldığını unutan biri nasıl olur da bu ahdini yerine getirebilir? Onun için ahitten bahseden âyet "Hatırlatma" konusuyla bitiyor. "Allah'a verdiğiniz ahitleri yerine getirin. Düşünmeniz için Allah, sizlere bunları emretti."(138) Kişi verdiği sözü hatırladığı an buna, zorluğu aşacak, zevkleri kıracak bir azmi de katması gerekir. Sözü yerine getirmek ne kadar zor olursa olsun bu azim kınlmamalı ve gerçekleşmesi için herşeyi göze almalıdır. Yarış meydanında herkesin derecesi bir olmaz, bazen verdiğimiz söz çok ucuza malolur. Bazen de kişinin dost ve hayatına bile malolabilir. İşte bunlar dünya ve âhiretteki şerefli görevlerdendir. Şair şöyle der: "Zorluklar insanlara maruz olmasaydı, cömertlik olmazdı. Bu hususlarda öne atılmak savaş kadar zordur."
Kur'an, yüksek derecelere rahatlıkla ulaşılabileceği ve büyük hayırlara az çalışmayla varılabileceği görüşünü reddeder.
"Yoksa siz ey mü'minler! Kendinizden evvel geçenlerin halleri hiç başınıza gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız? Onlara öyle ezici sıkıntılar, kımıldatmaz zaruretler dokundu ve öylesine sarsıldılar ki peygamber ve maiyetinde îman edenler Allah'ın yardımı ne zaman olacak diyesiye kadar. Bilin ki Allah'ın yardımı muhakkak yakındır" (Bakara: 214) İnsan anlayışlı bir zihne ve şerefli bir kalbe sahip oldu mu bu insan, aynı zaman da vefakar da sayılır. Müslümanın bağlandığı ahitler derece derece farklıdır. Bunlann en büyüğü ve en mukaddesi kişiyle Rabbı arasında olan antlaşmasıdır. Muhakkak ki Allah insanı kudretiyle yaratmış, nimetiyle beslemiş ve ondan bu hakikatlan bilmesini ve itiraf etmesini talep etmiştir. O, bunları yapmadığı takdirde tehlikelere duçar olur. Bunun neticesinde de ya onlan tanımaz hale gelir veya inkâr etmiş sayılır. "Şeytana itaat etmeyin, o size açık bir düşmandır. Diye size öğüt vermedi mi? Ey Ademoğulları! Bir de bana ibadet edin. Doğru yol budur."(139)
Cemiyeti fesad ve sapıklığın kapladığı anlarda kim, Peygamberlere kulak vermez, gösterdikleri yolu takip etmezse tek başına Rabbını bulabileceğini düşünüyordur. İşte Allah'ın tüm insanlardan aldığı misakın manası budur: "Hatırla ki Rabbin Ademoğullarının sülblerinden zürriyetlerini çıkarıp da onları nefislerine karşı şâhid tutarak "Ben, sizin Rabbiniz değil miyim?" diye buyurduğu vakit onlar da "Evet Rabbimizsin. Şahit olduk" demişlerdi. Bu şahit tutuşumuzun sebebi kıyamet günü bizim bundan haberimiz yoktur. Dersiniz diyedir. Yahut "Doğrusu atalarımız önceden Allah'a ortak koşmuştu. Biz onlardan sonra gelen bir nesil bulunuyoruz. Şimdi o bâtıl yolu kuranların yaptıkları günahlarla bizi helak mı edeceksin" dersiniz diye. İşte ayetleri böylece açıklıyoruz. Olur ki küfürden tevhide dönerler."(140)
Âyetin zahirinden anlaşılır gibi görünen herhangi karşılıklı bir konuşma yoktur. O, sağlam fıtratın Allah'a yönelişi ve onu bilmesidir. Yine o, kâinatta serpilmiş olan delillerle Allah'ı birlemek, tazimde bulunmak, Allah'tan uzaklaştıran ve O'na ortaklar edinen basit taklitlerden kurtuluştur.
Bu metod Arap lisanında meşhurdur. Dillerde dolaşan meşhur bir darb-ı mesel şöyledir: "Duvar çiviye: Niçin bana eziyet ediyorsun, dedi. Çivi bana vurandan sor. Benim üstümde olan beni rahat bırakmıyor da ondan dedi: "İşte insanın bu akdine sâdık kalması dünyadaki şeref ve âhiretteki kurtuluşunun esasıdır.
"Ey İsrailoğulları! Size verdiğim nimetimi hatırlayın. ve bana itaat ederek Tevrat'taki ahdime vefa edin ki, ahdinize vefa edeyim. Ancak benden korkun." (el-Bakara: 40)
Resulullah (s.a.v.) kendisine gelen heyetleri, İslâm'dan seçtiği bazı mühim konularda ve kültür seviyelerine göre eğitirdi.
Avf bin Malik şöyle der: Biz Resululah (s.a.v.)'in yanında dokuz, sekiz veya yedi kişi idik: "Bana biat etmez misiniz?" buyurdu. Ellerimizi uzatarak Sana biat ederiz Ey Allah'ın Resulü" dedik. "Bana şu hususlarda biat ediniz," buyurdu: "Allah'a ortak koşmayacağınıza, O'na ibadet edeceğinize, beş vakit namaz kılacağınıza, dinleyip itaat edeceğinize (bir de sessiz olarak şu kelimeyi ekledi) kimseden birşey istemiyeceğinize... "Avf bin Malik": Ben bundan sonra biat edenlerden bazılarını gördüm. Birinin elinden kamçısı düşüyordu da, kendisine verilmesini dahi kimseden istemezdi." (141)
Sen, verilen ahdin nasıl tatbik edileceğine ve estetiğine dikkat et. Bu biat herkese kendisinden en fazla karşı karşıya geldiği ve muhtaç olduğu hususlarda bir nasihat mesabesindeydi.
Hâkim'e zulmetmemesi hususunda, tüccara hile yapmaması hususunda, görevliye de rüşvet almaması vs. konularında nasihat etmek gerekir. Din konusunda herkes mükelleftir. Fakat bazı konularda, bazı kişilerin daha fazla aydınlatılmaları gerek. Bazı İslami bölgelerde belli şahıslar, yapmacık biatlar düzenlerler fakat gerçekten de bunların pek faydası olmuyor. Bunların durumu yapmacık ilaçlan yazdırmak ipin doktorluk taslayan sahte doktorların durumu gibidir. Bunlar hastalığı artırmaktan başka birşey yapmazlar.
İslâm bir bütündür. Onunla amel etmek her zaman ve her mekânda şüphe götürmez bir vecibedir. Resulullah (s.a.v.) davasını arap ve diğer kavimlere ulaştırabilmek, risaletini korumak, davetini muhafaza etmek hususlarında ensardan mal ve canlarıyla cihad edeceklerine dair biat almıştı. Ensar'ın Resulullah'a vermiş bulundukları bu biat, inanç tarihinde en sağlam ve en ihlaslı biat sayılır. Bu biat hac mevsiminde ve mehtaplı bir gecede yapıldı. Bundan sonra biata katılanlar muhtelif işlerine dağıldılar. Şu var ki, biatta nelere söz verildiyse bunlar gönül rızası ve istekle yerine getirildi ve tatbik edildi. Bu insanlar biata olan bağlılıklarından dolayı Bedir ve ondan sonra yapılan İslâm-tâğut savaşlarında Resulullah'ın davası için canlarını rahatlıkla verehildiler. Resulullah (s.a.v.) çetin zamanlarda i'la-ı kelimetullah için bu cemaata güvenerek yola koyuldu. Huneyn savaşında müslümanlar yenik düşünce İslâm'a yeni girenler büyük guruplar halinde Resulullah'ı terkettiler. Resulullah kendileriyle biatlaştıklanndan, verdikleri sözleri yerine getirmelerini taleple onları yardıma çağırdı.
Enes anlatıyor: "Huneyn savaşında Hevazin ve Gatafan kabileleri ile birlikte, başkaları da çoluk çocukları ve develeri ile beraber müslümanlara yöneldiler. Resulullah (s.a.v.) ile onbin kişi ve birçok âzad edilmiş köle vardı. Tüm bunlar savaşta Resulullah'ı tek başına yalnız bıraktılar. Bu arada Resulullah tek başına savaşıyordu. Üst üste iki nidada bulundu. Ve sağına dönerek:
"- Ey Muhacir topluluğu! buyurdu. "Buyrun ey Allah'ın Resulü! Emrine amadeyiz." Sonra da sol tarafına yönelerek:
-" Ey Ensar topluluğu! dedi. Onlar: "Buyurun ey Allah'ın Resulü! Emrine hazırız. Bu sırada Resulullah (s.a.v.) binmiş olduğu boz katırdan inerek: "Ben Allah'ın kulu ve Resulüyüm" buyurdu. Bundan sonra müşrikler hezimete uğradı. Resulullah büyük ganîmetler elde etti. Bunu Muhacir ve azad edilmiş köleler arasında taksim etti. Fakat Ensar'a hiçbir şey vermeyince onlar: " Zorluk anında bizler çağrılırız. Fakat ganimetler başkalarına verilir," dediler. Resulullah bunu duyunca hemen onları toplayarak şöyle buyurdu: "Sizlere ne oluyor (ses yok). Ey Ensar! Başkasına dünyalık, size de Muhammed (s.a.v.)'in olmasına, onu evlerinize götürmenize (onunla beraber bulunmanıza) râzı değil misiniz?" deyince onlar: Olur, Ya Resulallah! Buna razıyız," Deyip kabul ettiler. Resulullah (s.a.v.):"Tüm insanlar bir tarafa Ensar da bir tarafa doğru gidecek olursa ben ensarın gittiği tarafa doğru gideceğim dedi.(142)
Şu bir gerçektir ki büyük davalar ensar sadakati gibi can ve mallarını bu yolda verecek, basit menfaatlara mağlup olmayacak ve onlarla uğraşmayacak insanlara, herşeyden daha fazla muhtaçtır.
Resulullah (s.a.v.)'ın onlara ganimet dağıtmadaki bu tatbikatı, onların îman ve ihlaslarından kaynaklanmaktaydı. Resulullah bedevileri İslâm dinine ısındırmak için sevdikleri mal ile, kalplerini okşamak istemiştir. Ensar'ın güçlü îmanını da bildiği için onları bu yakın îmanlarıyla başbaşa bırakmıştır. Resulullah böyle durumlarda şöyle buyururdu: "Bazıları bana daha sevimli oldukları halde diğerlerine mal veririm ki bu sayede cehennemden korunmuş olsun."(143) Ahde vefanın güzel misallerinden biri de kişinin geçmişinden ibret alıp el'an ve geleceğini değerlendirmesidir. Mesela biri geçmişte fakir ve hasta bulunsa, şimdi de iyileşip zenginleşse böyle birinin geçmişini unutup şımarması hiçbir zaman fakirlik ve hastalık yüzünü görmediğini söylemesi uygun değildir. Böyle bir insafsızlık nifakın bir çeşidi olup, sahibini Allah'ın rahmetinden mahrum kılabilir. Rivayet edildiğine göre Medine halkından olan "Salebe" ensar meclisinde "Allah bana mal verecek olursa ondan herkesin hakkını çıkarıp, sadaka verip, akrabalara yardım edeceğim" diye yeminde bulundu. Sonra amcası oğlu ölüp ona çok mal bıraktı. Sa'lebe verdiği sözü yerine getirmedi. Bunun üzerine şu âyetler nazil oldu:
"Onlardan kimi de Allah'a şöyle kesin söz vermişti: Eğer Allah bize lütuf ve kereminden ihsan ederse muhakkak zekatı vereceğiz. Gerçekten sâlihlerden olacağız. Ne zaman ki Allah, kereminden isteklerini verdi, cimrilik edip yüz çevirenler (oldular). Zaten yan çizip duruyorlardı. Nihayet Allah'a verdikleri sözü tutmadıkları ve yalan söylemeyi âdet edindikleri için, Allah'da bu işlerin sonunu kalplerinde kıyamet gününe kadar devam edecek bir nifaka çeviriverdi. Hele o (münafıklar) bilmediler mi ki? Allah onların gizledikleri sırları da bilir, fısıltılarını da... Allah gâibleri hakkıyla bilendir."(144) Nimeti inkâr ve ahdi bozmanın kötülüğüne delalet eden kıssalardan biri de Ebu Hureyre'nin rivayet ettiği şu hadistir:
"Beni İsrail'den kel, kör ve abraş olan üç kişiye Allah (c.c.) imtihan gayesiyle bir melek gönderir. Melek ilkin abraş olana gelir, "-Senin çok sevdiğin şey nedir?" dedi. -"Güzel cild ve sima çünkü, halk beni çirkin görüyor," dedi (Resulullah devamla): Melek abraşın vücudunu sıvadı. Ondan bu çirkin manzara gitti ve ona güzel bir sima, güzel bir ten verildi. Bundan sonra melek ona en çok hangi malı seversin diye sordu? -"Deveyi," dedi. Ona on aylık gebe bir deve verdi ve:" Bu sana mübarek olsun" dedi. Sonra melek başı kel olanın yanına geldi. Ona da "En çok neyi seversin?" dedi. O da "Güzel saç isterim şu kellik benden gitsin. Herkes benden iğreniyor dedi (Resulullah devamla): Melek onun başını sıvadı da ondan kellik gitti ve güzel bir saç verildi. Melek: "En çok hangi malı seversin?" diye sordu. O da "Sığırı severim" dedi. Ona da gebe bir sığır verdi ve "Allah sana mübarek kılsın" dedi. Melek sonra kör olana geldi ve "En fazla neyi seversin?" dedi. "Allah 'ın bana yeniden gözlerimi iade etmesini isterim," dedi. Resulullah (s.a.v.) diyor ki: Melek onun gözlerini sıvadı. Allah (c.c.) onun gözlerini tekrar görür hale getirdi. Melek sonra ona "En çok sevdiğin mal nedir?" diye sordu, -"Koyun"- dedi. Allah (c.c.) ona gebe bir koyun verdi. Deve ve inek yavruladı, koyun da kuzuladı. Devenin sahibi bir vâdi dolusu deve, inek sahibinin bir vâdi dolusu inek, diğerinin de bir vâdi koyunu oldu. Bundan sonra günün birinde o melek üç kişiyle ilk görüştüğü suret ve şekilde abraş kişiye geldi ve dedi ki: "Ben fakir ve garip bir kişiyim. Yol üzeri maişet ve memleketime ulaşım sebepleri şimdilik kesilmiştir. Bu günde benim için isteğime nâil olabilmek için evvela Allah'ın yardımıyla sonra senin. Şimdi ben sana güzel bir renk, güzel bir vücut ve birçok mal veren Allah'ın rızası için senden bir deve isterim ki, bu seferimde onun üzerinde muradıma ve beldeme erişebileyim. Bunun üzerine eski abraş ona: "İyi ama hak sahbleri (isteyenler) çoktur. Her gelen dilenciye bir deve vermek işime gelmez" dedi. Melek ona;" Öyle sanıyorum ki ben seni tanıyacağım. Sen halkın iğrendiği abraş kimse değil misin? Sen fakirdin de bu malı sana Allah vermişti," dedi. Bu eski abraş, Meleğe: "Hayır ben bu mala atadan ataya intikal ederek sahip oldum." Melek de ona: "Eğer sen bu iddianda yalancı isen Allah seni eski haline çevirsin," dedi. Sonra melek ilk karşılaşmadaki suret ve hey'etinde kel adama geldi de, abraşa dediği gibi ona da söyledi. Ve abraşın reddettiği gibi bu kel de reddetti. Melek de ona "Eğer sen bu iddianda yalancı isen Allah seni eski haline çevirsin" diye beddua etti. Bu defa melek âmâya geldi de, dedi ki; "Ben fakir bir zavallıyım. Sefer hâli maişetim ve memleketime dönmem sebepleri kesilmiştir. Bunun için muradıma nâil olabilmem ancak senden, evvela gözlerini iâde eden Allah rızası için senden bir koyun isterim ki bu seferimde onunla muradıma ve yerime varabileyim." O kişi meleğe,"Hakikaten ben âma idim. Allah gözlerimin nurunu iâde buyurdu. Fakirdim Allah beni zengin kıldı. (İşte koyunlarım dilediğini al, dilediğini bırak) Allah'a yemin ederim ki bugün Allah rızası için benden alacağın birşeyin miktarını tahdid ile sana güçlük vermek istemem," dedi. Melek de ona: "Malını tamamen muhafaza et. Allah üçünüzü imtihan etti de senden razı oldu. İki arkadaşın ise gazaba uğradı."(145)
İslâm, mâlî ve benzeri konularda yapılan sözleşmelere bağlı kalınmasını emretmiş ve şartlan doğrultusunda hareket edilmesini tavsiye etmiştir. Hadis'te şöyle demiştir: "Müslümanlar (bağlanmış oldukları) şartlarına sadıktırlar. "(146)
Muhakkak ki, ticaret ve diğer iktisadî sahalardaki güvenin oluşması, verilen ahidlerin yerine getirilmesiyle mümkündür.
Ahidlerdeki şartların şeriatın helal kıldığı cinsten olması vaciptir. Aksi taktirde bunun herhangi meşru bir durumu olmaz. Müslüman, bunları îfâ etmek mecburiyetinde de değildir.
İslâm nikah esnasında verilen ahidlere herşeyden çok önem vermiştir. Bu hususta Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurur: "Muhakak ki bağlamış olduğunuz ahitlerden îfâ edilmeye en çok lâyık olanı nikah kıymak suretiyle kendinize helal kıldığınız... Hanımlarla anlaştığınız şartlardır. "(147)
Onun için kendisiyle evlenmiş bulunduğu hanımın hakkından bir dirhem almak veya bağlamış olduğu ahitleri ihlal etmek câiz değildir. Başka bir hadiste de şöyle buyurulmuş: "Kim bir kadınla evlendiğinde konuşmuş olduğu mehri (az veya çok olsun durum değişmez) vermeyi niyet eder, (daha sonra) onu kandırır, bu haliyle de ölürse kıyamet gününde Allah'ın huzuruna zinakâr olarak gelir. Kim de birinden borç alır bunu ödememeye azmederse ve borcunu ödemeden ölürse Allah'ın huzuruna hırsız olarak gelir."(148)
Bunlara şaşmamak gerek, çünkü Kur'an ahde vefa edilmesini müteaddid ayetlerle emretmiştir. "(Verdiğiniz) ahdi yerine getirin. Çünkü verdiği sözden cayan mes'uldür."(149)
"Andlaşma yaptığınız zaman Allah'ın ahdini yerine getirin ve yeminleri sağlama bağladıktan sonra onları bozmayın. Allah'ı üzerinize şahit tuttuğunuz halde nasıl olur bozarsınız. Şüphe yok ki Allah yaptığınız herşeyi bilir."(150)
Allah, ahid bozmanın güveni sarstığını, anarşiye sebep olduğunu, bağları çözdüğünü ve güçlüleri zayıf düşürdüğünü Kur'an'da haber vermiştir: "Bir ümmet diğerinden daha ziyadedir, diye (kâfirlerin çokluğuna bakıp) yeminlerinizi aranızdan hile edinerek o ipliği sağlamca eğirdikten sonra bozan kadın gibi olmayın. Gerçekten Allah sizi bununla imtihan eder. Ve dünyada ayrılığa düştüğünüz şeyi kıyamet gününde muhakkak size açıklayacaktır. "(151)
Bazı insanlar daha büyük bir menfaati elde etmek için, verdikleri sözleri bozarlar. Milletlerde de durum aynıdır. Onlar da menfaat eseri olarak diğer devletlerle yaptıkları anlaşmaları bozarlar. İslâm dini ise faziletlerin menfaat karşılığı öldürülmesini ve insanların böyle kötü niyetleri bulundurmalarını yasaklamıştır. İslâm fakirlikte de, zenginlikte de olsa, fert ve cemiyetlerin muhafaza edilmesi için ahidlerin muhafaza edilmesini esas kabul etmiştir. İslâm, zafer olsun, hezimet olsun mutlak ahidlerin olduğu gibi îfâ edilmesini kabul etmektedir.
Ahidlerin îfâ edilmesini emrettikten sonra Allah (c.c.) şöyle buyurmuş: "Yeminlerinizi aranızda fesada bir vesile edinmeyin ki, sonra sağlam bağlanmışken ayak kayar da Allah yolundan saptığınız için dünyada fena azap tadarsınız. Âhirette de size büyük azap olur. Allah'ın ahdini az bir bedel karşılığında değiştirmeyin. Muhakkak ki Allah katında olan sevap sizin için dünya menfaatından daha hayırlıdır. Eğer bilirseniz."(152)
İster Müslüman ile olsun, ister kâfirle, verilen ahdi yerine getirmek vaciptir. Çünkü iyilik parçalanmaz. Bir kavme karşı cömert davranmak, diğerine karşı cimri davranmak olmaz. Esas olan yapılan andlaşmanın mâhiyetidir. Yapılan antlaşma meşru bir sahada olduğu müddetçe yer ve şahsa bakılmaksızın mutlaka îfâ edilmelidir.
Resulullah cahiliyyet döneminde bağlanmış olduğu "Hılfu'l fudûl" hakkında şöyle der: "Şayet böyle bir antlaşmaya şimdi davet edilseydim, yine de icabet ederdim." Amr bin el Hamk şu hadisi Resulullah'tan duyduğunu rivayet eder:
"Kim birine eman verdiği halde onu öldürürse velevki öldürülen kâfir de olsa yine bu katilden beriyim. "(153)
İslâm'ın gayri müslimlerle olan muameleleri hususunda kesin emri işte budur. Yahudiler, başkalarıyla olan ahidlerinin îfâ edilmelerini gerekli bulmayıp kendilerini Allah'ın eman ve rahmetine müstahak "Allah'ın oğul ve dostları (hâşâ) ilan ederler. İslâm ise kesin bir şekilde zimmet ve antlaşması altında bulunanların tüm ahid ve hukukunu muhafaza eder. İslâm bu konuda şöyle der:
"Ey îman edenler! Ne Allah'ın hac adetlerine, ne haram aya ne kurbanlık hediyelerine, ne (onlardaki) gerdanlık, ne de Rablarından gerek fazlını ve gerek rızasını arayarak beyt-i haram'ı kastedip gelenlere sakın hürmetsizlik etmeyin. İhramdan çıktığınız zaman isterseniz avlanın. Sizi Mescid-i Haram'dan menettiler diye bir kavme karşı beslediğiniz kin sakın sizi tecavüze götürmesin. İyilik etmek ve fenalıktan sakınmak hususunda birbirinizle yardımlasın. Günah işlemek ve haddi aşmak üzerinde yardımlaşın ayın. (el-Maide: 2)
Kur'an'ın putçulara bakış açısına ve onların iddialarına nasıl karşılık verdiğine dikkat et. Kur'an onları "Allah'tan fazilet ve hoşnutluk talep ediciler olarak kabul etmiştir. Müslümanlardan ise, güçlü olduklarında iyilik üzerinde yardımlaşıp kötülük ve günah üzerinde yardımlaşmamaları talep edilmiştir."
İslâm'ın önemle üzerinde durup kıymet verdiği ahitlerden biri de borçlardır.
Borçlan sahiplerine vermek Allah'ın indinde en kuvvetli haklardan sayılmıştır. İslâm borçlunun düşeceği kötü tamahkarlık kuruntularını, borcu geciktirme heveslerini veya vermeme hayallerini, kesin bir şekilde kaldırıp ortadan silmiştir.
Bu husustaki İslam'ın ilk tedbiri, çok şiddetli ihtiyaç haricinde borçlanmayı haram kılmasıdır. İslam nazarında lüzumsuz borçlanma tehlikeli bir harekettir. Böyle bir hareketin kısas görecek günahlardan sayılacağı rivayet edilmiştir. Şöyle ki:
"Borcunu vermeden ölenden kıyamet gününde bu borcu alınır. Ancak üç şey için borçlanan bu durumdan müstesnadır:
1. Kuvvetli olmayan birinin borç alması ve Allah düşmanlarıyla kendi nefsinin düşmanlarına karşı güçlü olmasından dolayı,
2. Yanında bir müslüman vefat edip de onu kefenlemek için
borçlanmak,
3. Bekar kalması nefsi ve dini için zararlı olan birinin borç almak suretiyle evlenmesi. İşte bu üç durum için borçlanan kimselerin borçlarını Allah kıyamet gününde öder."(154)
Başka bir rivayette de Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuş: "Allah (c.c.) kıyamet gününde borç sahiplerini huzuruna çağırarak şöyle buyuracak:Ey Ademoğlu! Almış olduğun borcu hangi sebeple aldın ve vermedin? O, ise; "Allah'ım malumundur ki aldığım borçla ne yedim, ne içtim, ne giyindim, ne de onu zayi ettim. Fakat yangın, çalınma ve kaybetmek gibi sebeplerle bu borçları veremedim" der. Allah (c.c.): Kulum doğru söylemiştir. Onun yerine borcunu ödemeye en layık olan benim der ve terazisine bir şeyin konulmasını emreder. Böylece hayırları günahlarından ağır gelir ve Allah'ın fazl ve keremiyle cennete girer."(155)
Bu hadislerden anlaşılıyor ki bazı musibetler ve zor durumlar için borcknıp veremiyenlerin mazeretleri Allah tarafından kabul edilecektir. Fakat keyf ve zevk için borçlanarak bunları ödemeyi düşünmeyip, âhiretteki borç cezasından korkmayanlar ise, geçmiş hadislerden de anlaşıldığı gibi, cesur hırsızlardır. Hadis şöyle der: "Kim ödemek niyetiyle borçlanırsa, Allah onu ödemeye muvaffak kılar. Kim de telef etmek niyetiyle borçlanırsa Allah (malını) telef eder." (156) İslâm borçların ödenip ihmal edilmemesini bir hak olarak kabul etmiştir. Borçlarını ödemekten kaçanlar için de çeşitli tazminatlar uygulanmıştır. Velev ki onlar almış oldukları borçlar karşılığında kıymetli ibâdetlerini bile ödemiş olsunlar.
Ebu Katade (r. a.) şöyle der: Bir adam Resulullah (s.a.v.)' a "Allah yolunda ölürsem günahlarımı affolunur mu?" diye sordu. Resulullah (s.a.v.): "Şayet sevabına inanarak, sabırla ve düşmandan kaçmadan savaşırsan günahların affolunur" buyurdu. Adanı "Herhangi bir şekilde ölsem durum yine böyle olur mu?' Resulullah (s.a.v.): "Evet, borç hariç diğer günahların affolunur. Cebrail (a.s.) bu durumu bana haber verdi" buyurdu.''(157) Bir başka rivayette şöyledir: "Şehidin borçtan başka her günahı affolunur".
Selef müslürnanları borcun âhiretteki bu ağır durumunu bildikleri için borçluya, bir tehlikeyle karşı karşıya gelmezden önce ödenmesi için nasihatta bulunurlardı. Ebu Derda'dan rivayet edilmiştir ki: Kendisi savaşa katılmaya hazırlanıp yola koyulmazdan önce, herkesin duyabileceği bir şekilde şöyle derdi: "Ey insanlar! Kim kendisine bir şeyin isabet edip borcunu ödeyemeyeceğinden korkarsa hemen dönsün. Bu haliyle benimle savaşa katılmasın. Çünkü kazanacağı sevap bu günahını karşılamaz".
Müslümanlar şehvanî ve nefsî istekleri için faizle Yahudi ve Hristiyanlardan borç almaya başlayıp borçlara değer vermez oldular. Bunun neticesinde de müslümanların beldelerinde musibetler meydana geldi. Borçlan ödemek bazı müslümanlara zor geliyor. Kanun zoruyla olmazsa birçok haklar kayboluyor. Allah (c.c.) ahidlerinde sâdık olanları sever. O (c.c.), tenbih kabilinde helak edeceği kavme şöyle demeden onları helak etmezdi: "Adı geçen ümmetlerin çoğunda verdikleri söze bağlılık bulmadık. Şu bir gerçektir ki, onların çoğunu ihlastan çıkan kimseler bulduk.'(158)
________________(129) Müslim, Nüzûr, 13
(130) Buhâri, T. Sarih, 12/237
(131) Buhâri, T. Sarih, 8/27.1186
(132) Ahzâb,115
(133) Ahzâb,115
(134) A'râf, 3
(135) En am, 120
(136) A'râf, 26
(137) A'râf, 57
(138) Enam, 152
(139) Yûnus, 60-61
(140) A'raf, 172-174
(141) Müslim, Hudud, 41
(142) Buhâri, T. Sarih, 10/340
(143) Buhâri, T. Sarih, 10/341-342
(144) Tevbe, 75-78
(145) Buhâri, K. Enbiya, 6,364-365
(146) Buhâri, K. Sitte, 10/264
(147) Ahmed b. Hanbel, Buhâri, Nikah, 52
(148) Taberâni, Nesai, Nikah, 42
(149) Isrâ, 34
(150) Nahl, 91
(151) Nahl, 92
(152) Nahl, 94-95
(153) Ibn Hibban, Ahmet, 5/224
(154) İbn Mace, K. Sadaka, 21 2435
(155) Ahmed b. Hanbel, İ. Mace, K. Sadaka, 10
(156) Buhâri, î. Mace, K. Sardaka, 11
(157) Müslim, K. İmare, 1886-1S85
158) Araf, 102
Prof. Muhammed Gazali
